OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

Z przodu pomnika jest tablica / JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO / POLEGŁ z piaskowca z wyrytymi nazwiskami 19 V 1915 R. / PODCZAS BITWY legionistów przeniesionych z cmen- POD KONARAMI / W BOJU POD tarza w Beradzu-Kozinku (50 osób) KOZINKIEM. i z Iwanisk (Wincenty Borończyk). U stóp umieszczono granitowe pły- KLIMONTÓW ty. Na jednej z nich widnieje napis: Kwatery wojenne 1914–1915 TU SPOCZYWA / Ś † P / KPT. KAZI- na cmentarzu katolickim MIERZ / HERWIN-PIĄTEK / OFICER (N50 39.193 E21 26.854) I BRYGADY LEGIONÓW POLSKICH Klimontów – Konary – Iwaniska – Opatów – Leszczków – Lipnik – Kurów – Goźlice – KONARY kliwej dolinie tej rzeki rozegrała się Pomnik bitwy pod Konarami w dniach 16-24 maja 1915 roku (data (N50 40.536 E21 23.467) umowna) chlubna bitwa dla odro- Pomnik znajduje się po lewej stro- dzonego w postaci legionów wojska nie, obok drogi wojewódzkiej nr 758, polskiego, oczywiście wtedy jeszcze w odległości ok. 6 km od Klimontowa. Pomnik stanowi granitowy głaz na fundamencie z tablicą z brązu z krzyżem i napisem: W TEJ OKOLI- CY / W MAJU 1915 r. / LEGIONIŚCI J. PIŁSUDSKIEGO / TOCZYLI KRWA- WE BOJE / Z WOJSKAMI ROSYJSKI- MI/ KTÓRE PRZESZŁY DO HISTORII / JAKO / BITWA POD KONARAMI/ W 85 ROCZNICĘ / SPOŁECZEŃSTWO GMINY KLIMONTÓW / MAJ 2000”. Obok stoi tablica informacyjna z mapą o treści: „KONARY. Wśród miejscowości w Polsce w tej nazwie wyróżniają się w świadomości poko- lenia wychowanego w międzywojniu Konary, położone opodal Klimonto- wa. Tu bowiem, przede wszystkim na terenie dzisiejszych gmin Kli- montów, Lipnik, a także Iwaniska, Baćkowice, Bogoria, na rozległej wyżynie nad Koprzywianką i w uro-

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 31 ROZDZIAŁ 2 w składzie 1 Armii austriackiej. Choć IWANISKA Legiony nie zdobyły nowych pozycji, Cmentarz wojenny z 1915 r. nie przesunęły do przodu frontu, to (N50 40.536 E21 23.467) dzięki waleczności, zdyscyplinowa- niu utrzymały trudną strategicznie OPATÓW linię rzeki Koprzywianki. Cmentarz wojenny 1914–1915 Nazwa bitwa pod Konarami (N50 48.045 E21 25.082) wzięła się stąd, iż w tej właśnie Cmentarz wojenny w Opatowie, zlo- wsi znajdowały się główne pozycje kalizowany jest na wzniesieniu przy wyjściowe naszych wojsk, liczącej ul. Cmentarnej, w bezpośrednim są- około 5 tysięcy I Brygady Legionów siedztwie cmentarza parafialnego.W ejść dowodzonych przez Józefa Piłsud- tam można bezpośrednio z parkingu. skiego. Tu mieścił się sztab. Konary W czasie Operacji Dęblińskiej 4 paź- później stały się symbolem całej bi- dziernika 1914 roku pod Opatowem twy, chociaż boje, potyczki toczyły miało dojść do bitwy. Rosjanie jednak się na polach, łąkach, zagajnikach, się wycofali i następnego dnia 9 Armia wąwozach kilku wiosek: m. in. niemiecka dotarła już do Wisły. Wszachowa, Beradza, Domaradzic, Cmentarz wojenny założony został Swojkowa, Płaczkowic, Kaczyc, na planie prostokąta, ogrodzony me- Łownicy, Przepiórowa, Kamieńca, talowym płotem i siatką. Wewnątrz Włostowa, Malżyna i Kozinka. Tu znajdują się 22 numerowane mogi- tworzyła się legenda legionowego ły masowe z krzyżami maltańskimi czynu, legenda Józefa Piłsudskiego. z orłami w koronie. Między kwate- Tak w pogrzebowym wierszu wspo- rami są wybetonowane alejki. Na mina konarskie boje poeta Roman bramie wejściowej zamieszczono Woynicz-Horoszkiewicz: metalowy Krzyż Walecznych, na ra- Szarą czapę strzelecką, dano mu do trumny, widziały ją Konary, Tarłów, Kostiuchnówka, i dziwnie się zgodziły – krzyż Virtuti dumny i ta prosta, żołnierska, siwa maciejówka…” Literatura wskazuje, iż pomiędzy Kli- montowem a Iwaniskami, we wsiach Płaczkowice, Chobrzany i Olbierzo- wice, znajdują się mogiły z okresu I wojny światowej. Niestety autorom przewodnika nie udało się odszukać w terenie opisywanych obiektów.

32 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

mionach którego znajduje się napis: z tablicą o treści: ŚP / KPT. FRAN- NA / POLU / CHWAŁY / 1920. Być CISZEK / PĘKSZYC GRUDZIŃSKI / może pochodzi on z czasów przed- DOWÓDCA 2 KOMP. VI BAONU / wojennych, kiedy na opatowskim I BRYG. LEG. POL. / POLEGŁ POD cmentarzu miał stanąć pomnik po- ŻERNIKAMI / DNIA 3 CZERWCA ległych w obronie Lwowa i w wojnie 1915 R. polsko-bolszewickiej pochodzących Źródła nie potwierdzają, że został z Opatowa i okolic. tu pochowany. Zapewne jest to tylko Spoczywa tu 113 żołnierzy nie- symboliczna mogiła. mieckich, 722 austro-węgierskich Cmentarz uporządkowano na po- i 94 rosyjskich. Pod koniec lat trzy- czątku lat siedemdziesiątych – wte- dziestych XX w. przeniesiono tu po- dy to na mogiłach ustawiono krzyże ległych z Karwowa, Kochówka i Opa- z orłami bez korony. Obecnego wy- towa II. Autor książki „By nie zatarł glądu cmentarz nabrał w latach dzie- ich czas… Śladami mogił i cmentarzy więćdziesiątych, kiedy wykonano wojennych w powiatach: sandomier- w nim prace remontowe. W 1988 r. skim, opatowskim i staszowskim” został wpisany do rejestru zabytków. Pan Marek Lis wspomina o 1200 po- Na linii Opatów–Sandomierz i Opa- ległych, opierając się na dokumen- tów–Klimontów znajduje się kilka obiek- tach Urzędu Miasta w Opatowie. tów położonych poza głównym szlakiem. Naprzeciw wejścia, w środkowej Leszczków części stoi Pomnik poświęcony legio- (N50 44.603 E21 29.170) – kwatera niście kpt. Pększyc-Grudzińskiemu wojenna 1914–1915

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 33 ROZDZIAŁ 2 Stary Rzeczyca Sucha Pawłów Czyżów Szlachecki Garbów Nowe Kichary Zawisełcze Stare Kichary Romanówka Józefków Pisary Chrapanów Łukawa Zakrzecze Koćmierzów Zawierzbie Łukawa Wysiadłów Lenarczyce Łojowice Jakubowice Ostrołęka SANDOMIERZ Złota Wierzbiny Radoszki Sobótka Malice Rożki Przybyslawice Bogoria Przezwody Grochocice Wilczyce Skotnicka Wielogora Daromin Obrazów Samborzec Głazów Gorzyczany Zagrody Żuków Kunice Piekary Łany Sośniczany Świątniki Stodoły Kolonia Bilcza Pęczyny Chobrzany Dobrocice Kleczanów Podlisów Zdanów Ryłowice Wojciechowice Święcica Strączków Stodoły Gnieszowice Jugoszów Janowice Nasławice Koszyce Studzianki Lisów Męczennice Osiny Gierczyce Łukawka Goźlice Goźlice Ossolin Zbigniewice Postronna Gołębiów Kaliszany Usarzów Przybysławice Nikisiałka Duża Balbinów Dmosice Śniekozy Wiłkowice Rogacz Leszczków Leszczków Karwów Klimontów Brzezie Adamów Pęchów Borek Grabina Ptkanów Włostów Słoptów Lipowa Ocjałów Tudorów Swojków Klimontowski Kurów Górki Dolne Kornacice OPATÓW Gojców Okalina Szymanowice Kaczyce Garbowice Jagnin Czerników Opatowski Ublinek Konary Porudzie Borków Pełczyce Góry Pęchowskie Kochów Zochcinek Mydłów Witowice Wymysłów Boguszów Oziembłów Krępa Łężyce Niemienice Ujazd Kobylanki Sczeglice Kujawy Toporów Biskupice Zagorzyce Rudniki Radwan 5 km Bukowiany Gołoszyce Iwaniska Zwola Sobiekurów Grzybów Bogoria Piskrzyn Truskolasy Miłoszowice Stanisławów Zaldów Żerniki Wzory Gryzikamień 0 Gorzków

34 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

Kurów Muzeum Legionowe. W Lipniku usytu- (N50 43.245 E21 28.723) – grób zbio- owany był cmentarz wojenny, lecz nie rowy poległych w walce o niepodle- zachował się do naszych czasów. głość ojczyzny z 1916 r. (błędna infor- macja, gdyż pochowano tu żołnierzy Antoni Jabłoński urodził się w 1896 roku różnych armii, poległych w 1915 r.) w Usarzowie pod Lipnikiem. Był uczestni- kiem „patrolu Beliny”. Przeszedł cały szlak Goźlice bojowy Legionów, jako major w 1920 roku (N50 41.671 E21 28.805) – cmentarz dowodził 11 Pułkiem Ułanów. 12 październi- wojenny z lat 1914–1915, położony obok ka 1920 roku został ciężko ranny pod Nową cmentarza parafialnego w Goźlicach. Sieniawą nad Bohem. Zmarł 10 dni później. W literaturze możemy znaleźć infor- Został pośmiertnie awansowany na stopień macje wskazujące na istnienie cmen- podpułkownika i odznaczony orderem Virtuti tarza wojennego w Beradzu. Zostało Militari. Pochowany został w rodzinnym gro- na nim pochowanych 145 żołnierzy bie w Modliborzycach. armii austro-węgierskiej i 134 żołnie- rzy armii rosyjskiej. W kolejnych latach ekshumowano na jego teren 545 pole- SANDOMIERZ głych. Ponadto w osobnej mobile spo- Sandomierz w latach 1914–1915 sied- czywało 50-ciu legionistów. Cmentarz miokrotnie zmieniał okupanta, stąd nie zachował się. Szczątki poległych też na jego terenie znajdowało się kil- przeniesiono do Gór Pęchowskich. kadziesiąt mogił i grobów masowych. Warto zatrzymać się również w Lip- Po większości z nich nie ma już śladu. niku, aby zobaczyć Pomnik Czynu Le- Mogiła wojenna z 1914 r. na gionowego. Głównym jego elementem cmentarzu parafii św. Pawła jest ponad dwu i półmetrowa rzeźba (N50 40.733 E21 44.387) przedstawiająca postać Antoniego Ja- Cmentarz, na którym zlokalizowana błońskiego w mundurze oficera Le- jest kwatera, znajduje się przy ul. Sta- gionów Polskich. Na kamiennej płycie romiejskiej, naprzeciwko zabytkowe- zamieszczono napis: „ppłk. Antoniemu go kościoła pw. Nawrócenia Świętego Jabłońskiemu Kawalerowi Krzyża Virtu- Pawła Apostoła. ti Militari Dowódcy 11 Pułku Ułanów Cmentarz położony jest w bardzo Legionowych oraz wszystkim mieszkań- malowniczym miejscu, nieopodal com Ziemi Sandomierskiej, którzy wal- znajduje się wejście na teren Wąwo- czyli o niepodległość w latach 1914– zu Królowej Jadwigi, który jest jedną 1920. W hołdzie Społeczeństwo”. z największych atrakcji turystycz- Autorem pomnika jest artysta rzeźbiarz nych miasta. W sezonie turystycznym Józef Opala, pochodzący z pobliskich i weekendy miejsce to jest bardzo Męczennic. W pobliżu znajduje się uczęszczane przez turystów. budynek dawnej szkoły, przypomina- Wejście na teren cmentarza prowa- jący dworek, w którym ma powstać dzi bezpośrednio z ulicy. Kwatera znaj-

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 35 ROZDZIAŁ 2

(14.09) ofensywy wojsk rosyjskich (od 13 sierpnia Sandomierz był w ob- szarze okupacji austriackiej). Doszło wówczas do „bratobójczych walk”, gdyż starły się oddziały rosyjskiego 72 pułku piechoty, w którym służyli poborowi z Sandomierszczyzny, a po drugiej stronie poborowi Polacy z te- renu Galicji. W walkach tych zginęło ok. 700 żołnierzy po obu stronach, a 1500 zostało rannych. Po obejrzeniu kwatery, warto cofnąć się kilka metrów, do ul. Leszka Czar- nego, przy której znajdziemy mogiłę wojenną z roku 1914 (N50 40.708 E21 44.314). Na wprost wylotu ul. Podgórze, między posesjami, obok drzewa, znajduje się chodnik, którym doj- dziemy do mogiły. Jest to ziemny kopiec o wymiarach 7 x 3 m, na którym umieszczony jest brzozowy duje się po lewej stronie od wejścia, krzyż. Na krzyżu zamieszczono me- pomiędzy nagrobkami, w odległości ok. talową tabliczkę z napisem: W TEJ 10 m. Prowadzi do niej wąska ścieżka. MOGILE SPOCZYWA OK. / 150 ŻOŁ- Mogiła ma formę obmurowanego NIERZY AUSTRIACKICH / POLEGLI grobu o wymiarach 7 x 2 m. Pośrod- W PIERWSZYCH DNIACH / WRZE- ku niej został posadowiony pomnik ŚNIA 1914 R. W NOCNEJ BITWIE / w formie obelisku, na którym są STOCZONEJ Z WOJSKAMI ROSYJ- metalowy krzyż i dwie skrzyżowane SKIMI / W OBU ARMIACH SŁUŻYLI szable, na wierzchołku zaś metalowy RÓWNIEŻ POLACY / MIEJSCE NA- orzeł, poniżej data – 1915. Wystrój tej SZEJ PAMIĘCI / PODLEGA OCHRO- mogiły wykonał sandomierski artysta NIE / STOWARZYSZENIA OPIEKI Marian Pisarczyk w latach osiemdzie- NAD / ZAPOMNIANYMI MOGIŁAMI. siątych. U stóp pomnika umieszczono Mogiła otoczona jest kamiennym tablicę z piaskowca z napisem: MO- murkiem. Wokół kwatery są ogro- GIŁA ŻOŁNIERZY / ARMII AUSTRIAC- dzenia posesji: z jednej strony siat- KIEJ / POLEGŁYCH W BITWIE O SAN- ka, z drugiej kamienny mur, a w nim DOMIERZ /WE WRZEŚNIU 1914 R. granitowa tablica z tą samą treścią. Pochowano tu 146 żołnierzy, któ- Górowała nad miejscem niedawnej rzy zginęli w czasie wrześniowej bitwy – jedyny świadek zmagań.

36 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

obszerną furtę zwieńczoną łukiem, na której widnieje data 1792. Mogiły należy poszukiwać na przeciw- ległym końcu cmentarza, w okolicach muru cmentarnego, w środkowej jego części. Specyficzne jej położenie powo- duje, że dotarcie do niej, bez dodatkowe- go oznakowania, jestr dosyć trudne. Po przekroczeniu furty cmentarnej, podążamy cały czas główną alejką, która po ok. 90 m skręca łagodnym łukiem w lewo. Nie zbaczając z obra- nej drogi, obserwujemy prawą stronę cmentarza. Bezpośrednio przy alejce widoczny będzie charakterystyczny nagrobek, składający się z podsta- wy wykonanej z żółtego piaskowca, zwieńczonej wysoką kolumną, z wyry- tym napisem „Ś.P. Helena z Judyckich Kolejne sandomierskie pamiątki Witkowska”. z okresu I wojny światowej znajdziemy Bezpośrednio za pomnikiem, znaj- w obrębie cmentarza katedralnego duje się ścieżka, która doprowadza przy ul. A. Mickiewicza, który stanowił nas po chwili do mogiły z wysokim, będzie kolejny przystanek na szlaku. drewnianym krzyżem, o wymiarach 4 x 4 m. Otoczona została czterema Kwatera wojenna 1914–1915 obok kamiennymi słupkami połączonymi cmentarza katedralnego metalowym drutem. Na mogile znaj- (N50 41.085 E21 44.614) duje się tablica z piaskowca z napi- Mogiła wojenna z 1914 r. sem: BRATNIA MOGIŁA / 152 POLA- na cmentarzu katedralnym KÓW / ŻOŁNIERZY 72 P. P. / ARMII (N41.138 E21 44.692) ROSYJSKIEJ / POLEGŁYCH IX. 1914 R. Cmentarz katedralny, położony po lewej Jak głosi napis, pochowano w niej stronie ul. A. Mickiewicza od kierunku wyłącznie Polaków służących w 72 Tul- jazdy, jest najstarszą nekropolią w San- skim Pułku Piechoty. Żołnierze prawo- domierzu. Spacerując po jego terenie sławni z tego pułku pochowani zostali napotykamy wiele bardzo pięknych, w zbiorowej mogile między mogiłą, zabytkowych nagrobków. Bezpośrednio a cmentarzem prawosławnym – do- od ul. A. Mickiewicza cmentarne mury kładne miejsce jest trudne do usta- odgradza cmentarz wojenny z okresu II lenia. Naprzeciw mogiły znajdowało wojny światowej. Na teren cmentarza się kilka rzędów grobów żołnierzy katedralnego dostajemy się przechodząc prawosławnych. Były na nich krzyże

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 37 ROZDZIAŁ 2

Janów Pętkowice Bałtów Potoczek Leśne Chałupy Kolonia Dąbrówka Tarłów Dorotka Popów Skarbka Rudka Maksymilianów Bałtowska Wólka Dąbrowa Lemierze Kozłówek Tarłowska Magonie Stoki Małe Wesołówka Sudół Podgórze Julianów Brzozowa Cegielnia Teolów Duranów Stoki Wólka Mieczysławów Stare Stoki Duże Lipowa Słupia Potok Nadbrzeżna Ruda Tadeuszów Bronisławów Kościelna

Czarna Janów Wólka Glina Gliniany Nowe Bodzechowska Włonice

Baranów Piaski Borownia Brzóstowskie Smyków Biedrzychów Śródborze Janopol Grójec Stróża Lasocin Podgrodzie Polesie Annopol ĆMIELÓW Mikułowskie Kruków Julianów Łysowody Brzóstowa Przepaść OŻARÓW Maruszów Dębno Wólka Szymanówka Wojnowska Bałtówka Borki Kolonia Drzenkowice Janików Wojnowice Linów Glinka Wyszmontów Mikułowice Suchodółka Zawada Linów Trębanów Jankowice Kolonia Buszkowice Jasice Podszyn Piotrowice Podole Przeuszyn Śmiłów Bidziny Czyżów Wojciechowice Plebański Przybyslawice Czyżów Kaliszany Koszyce Lipowa Kunice Bińkowice Szlachecki Janowice Łukawka Pawłów Dziurów Adamów Balbinów Jakubowice Pisary Grochocice Wygoda Brzezie ZAWICHOST Gierczyce Łany Podlisów Wąworków Sobótka Romanówka Nikisiałka Nowy Garbów Bożęcin Stary Ocjałów Mała Adamów Sadłowice Daromin Garbów Winiary

Studzianki Łukawa Czermin Malice Gałkowice Kościelne Pielaszów Kępa Łukawa Chwałowska Słabuszewice Wilczyce Kościelna Góry Wysokie Gałkowice Słupcza Leszczków Żurawniki Międzygórz Ocin Szczytniki Lipnik Radoszki Dwikozy

DacharzówWysiadłów Kleczanów Mściów Komorna Rzeczyca Gołębiów Wierzbiny Mokra Rożki Gierlachów Słoptów Święcica Mokoszyn Witkowice Osiny Głazów Sternalice Zdanów Grabina Goźlice Obrazów Lenarczyce Malice SANDOMIERZ Dębiany Łojowice

Wielogora 0 5 km Złota Zawisełcze

38 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

łacińskie z jednym ramieniem krzyża Tu przed wejściem na cmentarz św. Andrzeja. Na przełomie lat 60/70 katedralny, na cmentarzu wojennym XX w. kwatery zlikwidowano. Na ich po lewej stronie znajduje się kwate- miejscu mają obecnie miejsce współ- ra z lat 1914–1915. Ma postać du- czesne pochówki. żej, obmurowanej mogiły o wymia- Oprócz wspomnianej bitwy rach 2 x 20 m. Na niej umieszczono o Sandomierz, we wrześniu 1914 r., 5 betonowych krzyży. Pierwotny większymi działaniami wojennymi układ cmentarza uległ zniszczeniu były walki w ramach ofensywy war- w 1937 r., przy poszerzaniu ul. Mic- szawsko-dęblińskiej (od 28 września kiewicza. Groby znajdowały się do listopada 1914). Doszło wówczas w miejscu obecnej ulicy. Spoczywa do kolejnych starć w rejonie Sando- tu 194 żołnierzy armii austro-węgier- mierza. skiej i 18 niemieckiej. Sandomierz – Zawichost – Ożarów

ZAWICHOST Kwatery żołnierzy poległych w I wojnie światowej na cmentarzu katolickim (N50 48.494 E21 51.717)

Ożarów – Wólka Tarłowska – Tarłów – Ostrowiec Świętokrzyski – Pawłów – Chybice – Nowa Słupia

woną dachówką, kwaterował praw- WÓLKA TARŁOWSKA dopodobnie ze sztabem ówczesny Pamiątkowy kamień umieszczony brygadier Józef Piłsudski. I Brygada w miejscu, w którym kwaterował aktywnie uczestniczyła w tym boju, J. Piłsudski okupując swoje męstwo dużymi (N50 59.375 E21 42.927) stratami. W 1937 roku, w miejscu Kamień, na którym umieszczona została gdzie stacjonował Sztab I Brygady okolicznościowa tablica, znajduje się na ufundowano tablicę pamiątkową niewielkim, wygrodzonym placu, bez- przytwiedzoną do głazu. Znajduje pośrednio przy drodze krajowej nr 79. się on przy drodze – teren wokół Jest to rejon, w którym od 30 niego wyłożony jest kostką betono- czerwca do 3 lipca 1915 r. toczyły wą i ogrodzony z trzech stron słup- się krwawe walki o Redutę Tarłow- kami z łańcuchem. Na środku placu ską. Tu właśnie, w zachowanym do znajduje się podmurówka z kamie- dnia dzisiejszego domu krytym czer- nia, a na niej głaz z tablicą:

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 39 ROZDZIAŁ 2 Józefków Janów Łubowa Janików Kruków Pisary Cegielnia Janopol Chrapanów Prusy Jadwigów Dąbrówka Kościelny Sobów Zemborzyn Zawada Karsy Jakubowice OŻARÓW Jankowice Potoczek Wólka Lipowa Bałtówka Brzozowa Sobótka Tarłów Wólka Włonice Grochocice Janowice Potok Julianów Tarłowska Tarłowska Wyszmontów Czekarzewice Wólka Pętkowska Kunice Teolów Okół Łany Gliniany Jasice Śródborze Mikułowice Lemierze Pętkowice Podlisów Michałów Podgórze Wojciechowice Borownia Stoki Duże Skarbka Stodoły Wojnowice Wólka Bałtowska Przepaść Gierczyce Buszkowice Łukawka Ruda Rudka Bałtowska Stare Stoki Stare Kościelna Aleksandrów DużyAleksandrów Kaliszany Antoniów Jastków Magonie ĆMIELÓW Balbinów Przeuszyn Bałtów Borcuchy Grójec Brzezie Maksymilianów Podole Brzóstowa Lipowa Sudół Drzenkowice Bodzechów Sarnówek Małoszyce OPATÓW Sienno Stara Wola Dębowa Duży Bogusławice Gutwin Sarnówek Wszechświęte Goździelin Tomaszów Miłków Sadowie Grabowiec Porudzie Nowa Wola Dębowa Zochcinek Kurzacze Szewna Zochcin Podszkodzie Ruszków OSTROWIEC Broniszowice Miłkowska Karczma Chmielów Biskupice Jałowęsy ŚWIĘTOKRZYSKI Mirkowice Janik Czerwona Góra Rudka Szwarszowice Mychów Kunów Piaski Stryczowice Kolonia Piaski Udziców Kitowiny Truskolasy Worowice Sławęcice Stanisławów Momina Staw Kunowski Staw KUNÓW Prawęcin Bukowie Połągiew Janowice Śnieżkowice Kraszków Waśniów Budy Brodzkie Przymiarki Nietulisko Duże Doły Opacie Jeżów Zębiec Nosów Kotarszyn Krynki Dobruchna Lubienia Prusinowice Gębice Ruda Witosławice Brody Młynek Godów Czajęcice Kałków Wojciechowice Komorniki Boleszyn Styków Jabłonna Henryk Zbrza Włochy Bukówka 5 km Jeleniów Adamów Lipie Pokrzywianka Chybice Nowa Słupia Nowa Kuczów Wólka Milanowska Pawłów Michałów Wiejski Rzepin Drugi Rzepin Rudki Rzepin Rzepin Kolonia STARACHOWICE 0 Wawrzęczyce Serwis

40 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

TU KWATEROWAŁ / PIERWSZY przejściu około 200 m pomnik wi- MARSZAŁEK POLSKI / JÓZEF PIŁ- doczny będzie po lewej stronie, po- SUDSKI / ÓWCZESNY BRYGADIER między współczesnymi nagrobka- PROWADZĄC / W ZWYCIĘSKI BÓJ mi. Orientację ułatwia kępa drzew PUŁKI LEGIONOWE / W DNIACH 1 z dwoma rozłożystymi dębami. i 2 LIPCA 1915 ROKU / KU WIECZ- Kwatera wojenna na cmentarzu NEJ PAMIĘCI / DLA NAUKI I POD- parafialnym składała się z dwóch TRZYMYWANIA DUCHA / POKOLEŃ części. W jednej spoczywali żoł- TABLICĘ TĘ UFUNDOWALI ZE SKŁA nierze rosyjscy, w drugiej austro- / DEK SPOŁECZEŃSTWA POW. IŁ- -węgierscy, niemieccy i polscy ŻECKIEGO / POWIATOWY KOMITET legioniści. Kwaterę ograniczały UCZCZENIA PAMIĘCI / MARSZAŁKA cztery posadzone dęby. Dwa JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO / TABLI- z nich rosną do dziś. Pierwotnie CA TA ZOSTAŁA ODTWORZONA pochowano tu 158 żołnierzy. Do W 1990 R. / SPOŁECZNY KOMITET Tarłowa przeniesiono poległych GMINY TARŁÓW. z Czekarzewic, Dorotki i Woli Pawłowskiej – łącznie spoczywa TARŁÓW tu około 844 żołnierzy. Pozosta- Pomnik poświęcony poległym łością tego cmentarza jest obecna legionistom na cmentarzu kwatera, położona w głębi cmen- parafialnym tarza, po lewej stronie, w kępie (N51 00.207 E21 43.145) drzew, przylegająca do cmentar- Po wejściu na teren cmentarza, kie- nego muru. Składa się z pięciu rujemy się na wprost główną aleją. Po grobów z brzozowymi krzyżami

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 41 ROZDZIAŁ 2 oraz pomnika z napisem: POLEGŁYM LEGIONISTOM / POLSKIM NA PO- LACH / TARŁOWSKICH / W WALCE O NIEPODLEGŁOŚĆ / 30/VI – 2/VII 1915 R. / RADA GMINNA W TAR- ŁOWIE / STAWIA TĘ PAMIĄTKĘ / Z DOBROWOLNYCH OFIAR / DNIA 2 LIPCA 1929 R. Na krzyżach zamieszczono tablicz- ki z napisem: Nieznany Żołnierz / Po- legł Na Polu / Chwały. Mogiły wyło- żone są kostką betonową, a pomnik ogrodzono metalowym płotkiem. Przy kościele stoi pomnik w formie krzyża – pamiątka 10-lecia odzyska- nia Niepodległości.

Brody – Pakosław OSTROWIEC sły 41 poległych i 60 rannych, 11 ŚWIĘTOKRZYSKI żołnierzy przepadło bez wieści. Kwatery żołnierskie z lat 1914–1915 Obecnie podziwiać możemy po- na cmentarzu katolickim przy mnik poświęcony pamięci Legionu ul. Denkowskiej Puławskiego. (N50 56.447 E21 23.851) PAWŁÓW Jadąc aż do skrzyżowania w Bro- Cmentarz wojenny 1914–1915 dach, i dalej drogą krajową nr 9, na cmentarzu katolickim starym dojedziemy do miejscowości Mły- (N50 57.329 E21 07.227) nek, gdzie następuje połączenie szlaku z jego odpowiednikiem po CHYBICE stronie województwa mazowiec- Cmentarz wojenny 1914–1915 kiego. Łącznikiem dojeżdża się do na cmentarzu katolickim Iłży, a następnie Pakosławia. Miej- (N50 55.537 E21 06.537) scowość ta była świadkiem bitwy, która miała miejsce w dniach 19 NOWA SŁUPIA i 20 maja 1915 r. Po stronie ro- Cmentarz wojenny 1914–1915 syjskiej walczyły oddziały Legionu na cmentarzu katolickim Puławskiego. Łączne straty wynio- (N50 51.753 E21 05.729)

42 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

Nowa Słupia – Bodzentyn – BODZENTYN no tu również żołnierzy ekshumowa- Cmentarz wojenny 1914–1915 nych z pobojowisk we wsiach Psary, (N50 56.510 E20 56.830) Prydacza, Śniadka i Święta Katarzyna. W Bodzentynie w okresie wojny Cmentarz zlokalizowany jest przy ul. Su- działał szpital dla żołnierzy, a zmar- chedniowskiej, naprzeciwko Dyrekcji łych grzebano w pobliżu willi, gdzie się Świętokrzyskiego Parku Narodowego. mieścił. Po przegranej bitwie pod Dę- Cmentarz wojenny założony został blinem nastąpił odwrót wojsk austro- na planie prostokąta (23,5 x 20,5 m), -węgierskich. Do Bodzentyna wpadł wygrodzony jest niewielkim mur- niespodziewanie oddział kozaków, któ- kiem. Wewnątrz znajdują się 4 rzędy ry wymordował leczących się żołnierzy. mogił i dwie duże kwatery. Na mo- Zaalarmowani Austriacy ostrzelali Bo- giłach i kwaterach umieszczono 41 dzentyn płosząc napastników. żeliwnych krzyży łacińskich i 18 pra- Zwiedzając Bodzentyn, w dawnej wosławnych. organistówce, niedaleko odbudowa- Pochowano tu 34 żołnierzy armii nego kościoła św. Ducha, natknąć niemieckiej, 18 austro-węgierskiej można się na jeszcze jedną pamiąt- i 19 rosyjskiej poległych w paździer- kę czasów wojny. Jest to tablica niku i listopadzie 1914 roku oraz w miejscu kwatery Józefa Piłsudskie- w maju i czerwcu 1915. Cmentarz go o treści: 30 i 31 X 1914 R. / W TYM założony został w 1915 r. Pochowa- DOMU PRZEBYWAŁ / KOMENDANT PIERWSZEJ / BRYGADY LEGIONÓW / JÓZEF / PIŁSUDSKI / W 70 ROCZNI- CĘ ODZYSKANIA / NIEPODLEGŁO- ŚCI POLSKI / TABLICĘ TĘ UFUNDO- WAŁ / ŚWIADEK JEGO POBYTU / PREZES T. P. B. A. WACIŃSKI. KIELCE – MIASTO LEGIONÓW Wjeżdżając do Kielc drogą ekspreso- wą S74, na skrzyżowaniu ulic Święto- krzyskiej i Warszawskiej skręcić należy w prawo, by po chwili skręcić w dro- gę prowadzącą na osiedle Bocianek. Na skwerze przy skrzyżowaniu znaj- duje się Pomnik 1 Pułku Piechoty Legionów (N50 53.057 E20 38.490).

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 43 ROZDZIAŁ 2 Podłazy Jeleniów Cząstków Nowy Staw Ambrozów Zagościniec Nieczulice Piotrów Gułaczów Chybice Baszowice Wólka Milanowska Rudki Pawłów Jawór Rzepin Drugi Rzepin Wiśniowa Paprocice Rzepin Rzepin Kolonia Wola Łagowska Wola Łagów Świślina Rzepin Pierwszy Sosnówka Brzezie Mirocice Zamkowa Modrzewie Jadowniki Rzepinek Bartoszowiny Lechówek Bielowa Hucisko Zarzecze Nowa Słupia Nowa Łomno Lechów Krajków Sędek Szerzawy Radkowice Huta Koszary Bronkowice Jeziorko Grabków Szklana Huta Tarczek Śniadka Podłysica Makoszyn Dębno Dąbrowa Dolna Koziel BODZENTYN Wola Widełki Czaplów Szczygiełkowa Sieradowice Siekierno Podkonarze Górki Napękowskie Belno Bieliny Kakonin Psary Cisów Ściegnia Stara Wieś Stara Kamieniec Święta Katarzyna Sieraków Orzechówka Smyków Wola Jachowa Hucisko Krajno Drugie Krajno Pierwsze Niwy Wilków Wiącka Górno Parcele Skorzeszyce Podłazie Krajno Parcele Danków Ciekoły Wójtostwo Górno Klonów Bór Zagórze Słopiec Podmąchocice Brzechów Łączna Machocice Dolne Borków Kranów Daleszyce Jęgrzna Leszczyny Barcza Gózd Radlin Machocice Scholasteria Brzezinki Kaczyn Mąchocice Kapitulne Dolina Marczakowa Wola Kopcowa Wola Niestachów Zachełmie Cedzyna Belno Kajetanów Wąsosza S74 Masłów Pierwszy Domaszewice Wiśniówka Borowa Góra Mójcza KIELCE Borki Ścięgna Dyminy Zabłocie Stara Wieś 5 km Janaszów Siodła Bartków Zagnańsk Jasiów Dąbrówka Leśniówka 0 Kowala Duża Kowala Tumlin Kostomłoty Pierwsze

44 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

W dniu 6 sierpnia 1914 r. nastąpił wymarsz I Kompanii Kadrowej z krakowskich Oleandrów do Królestwa Pol- skiego. Po przejściu kordonów granicznych w Michałowicach Strzelcy zajęli Słomniki, Miechów i Jędrzejów, by 12 sierpnia wkroczyć do Kielc – już w sile batalionu złożonego z trzech kadrowych kompanii liczących 476 żołnierzy. Ulicą Krakowską, Dużą i Konstantego (obecna ulica Sienkiewicza) dotarli do dworca, po czym zajęli Pałac Biskupi (wówczas siedzibę gubernatora rosyjskiego) i inne ważne budynki w mieście. Józef Piłsudski wraz z szefem sztabu Kazimierzem Sosnkowskim złożyli wizytę biskupowi kieleckiemu Augustynowi Łosińskiemu. Wkrótce sam Piłsudski musiał opuścić Kielce i udać się do Krakowa, gdzie cały czas trwa mobilizacja organizacji strzeleckich, powierzając dowództwo Kazimierzowi Sosnkowskiemu. Strzelcy przebywali w mieście dość krótko, wycofując się –etapami 12 i 13 sierpnia, po starciach z rosyj- ską konnicą przed hotelem Bristol, dworcem oraz na folwarku Czarnów. Ponownie wkroczyli do miasta 19 i 22 sierpnia i przebywali tu do 10 września. Siły strzeleckie były już znacznie liczniejsze, gdyż cały czas napływały zmobilizowane oddziały z Krakowa: 155 oficerów i 2270 żoł- nierzy. Jak powiedział później Józef Piłsudski – w Kielcach „odbywała się ciężka, trudna praca organizacyjna. Strzelec ze Związków i Drużyn Strzeleckich, zatem na ¾ cywil przerabiał się na żołnierza. Obok tego szła praca zagospodarowania oddziału. Więc zakładaliśmy warsztaty wszelkiego rodzaju, formowaliśmy tabory itd. Poza tym dokonywałem w Kielcach jako pierwszym większym mieście Królestwa próby politycznego związania ludności z nami. Kielce jednym słowem były bazą strzelecką, skoro Kraków niestety nią w owe czasy prawie nie był. Stamtąd przyszli ludzie, no i pierwsza licha broń. Reszta miała być stworzona własnymi siłami. Wobec tego nic dziwnego, że Kielce miały dla mnie pierwszorzędne znaczenie wojenne tak jak każda podstawa wojny dla wojska.”. Stworzono szeroko rozgałęziony aparat gospodarczy na potrzeby własnego wojska. Na jego czele stanął Komisariat Wojska Polskiego (od 27 sierpnia wydawał swój organ „Dziennik Urzędowy”) pod przewodem Michała Sokolnickiego. Powstały Komisariaty powiatowe – prowizoryczne starostwa, które swym działa- niem objęły całość spraw sanitarnych, oświatowych, wymiaru cen i bezpieczeństwa publicznego, ochrony i dysponowania majątkiem państwowym, a także za ich pośrednictwem rekrutacją do wojska. Jednakże możliwości Komisariatów były bardzo ograniczone, gdyż ich władza była niewielka. Do biura werbunkowego w okresie kieleckim zgłosiło się 945 ochotników. Na tej bazie sformowano w Kielcach 1 Pułk Piechoty Legionów. Wstąpiła do niego cała orkiestra Straży Ogniowej, z jej kapelmistrzem Andrzejem Brzuchalem-Sikorskim. Marsz grany przez tą orkiestrę, znany jako „Marsz nr 10” (jako taki figu- rował w nutowniku) lub jako „Marsz kielecki”, po napisaniu słów przez Andrzeja Hałacińskiego i Tadeusza Biernackiego znany jest jako pieśń „My Pierwsza Brygada”. Okres samodzielności, tzw. „Polskiej Rzeczpospolitej Kieleckiej” kończy przysięga złożona przez 1 pułk piechoty na błoniach Szydłówka w dniu 5 września 1914 roku. Wydarzenia, jakie rozegrały się w Kielcach w pierwszych miesiącach Wielkiej Wojny, zapisały się na trwa- łe na kartach historii miasta i stały się źródłem tradycji kultywowanej przez cały okres międzywojenny. Miasto stało się widownią „Marszów Szlakiem I Kompanii Kadrowej” organizowanych w latach 1924–1939 na trasie Kraków–Kielce. Marsze zostały wznowione w 1981 roku i są organizowane corocznie do chwili obecnej.

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 45 ROZDZIAŁ 2

Jest to kamienny obelisk, na którym Wracając ul. Warszawską, należy umieszczono dwie tablice z brązu. Na skierować się w stronę centrum mia- górnej znajduje się napis: CHŁOPCY sta. Po dotarciu do ul. Ściegiennego, ! NAPRZÓD, NA ŚMIERĆ, CZY ŻYCIE należy zaparkować na parkingu obok / NA ZWYCIĘSTWO, CZY NA KLĘSKI cmentarza, w pobliżu Pomnika Homo / IDŹCIE CZYNEM WOJENNYM / Homini. To pierwszy w Europie po- BUDZIĆ POLSKĘ DO ZMARTWYCH- mnik upamiętniający atak terrorystycz- WSTANIA / JÓZEF PIŁSUDSKI. ny na Word Trade Center w Nowym Pod orłem umieszczono dalszą Yorku z 11 września 2001 r. i ofiary część napisu: PAMIĘCI / ŻOŁNIERZY innych zamachów na świecie (Bie- LEGIONÓW POLSKICH / KTÓRZY słan, Moskwa, Madryt, Londyn, Bali, 10 WRZEŚNIA 1914 R. / WYMASZE- Bombaj). Autorem projektu jest prof. ROWALI Z KIELC / DO NIEPODLE- Adam Myjak. Pomnik odsłonięty został GŁEJ RZECZYPOSPOLITEJ / POLSKI / w 5 rocznicę zamachu. W SZEREGACH POWSTAŁEGO TUTAJ W tym dniu uczniowie kieleckich / DZIĘKI LICZNEMU NAPŁYWOWI / szkół zapalili kilka tysięcy zniczy, a każ- OCHOTNIKÓW / 1 PUŁKU PIECHO- dy z nich opatrzony był nazwiskiem TY LEGIONÓW / 1914–2004 / SPOŁE- jednej z ofiar. Odczytano również list CZEŃSTWO KIELC / KIELCE 2004 R. G. Busha do Kielczan. U dołu znajduje się wieniec ze Autorzy proponują, aby dalsze skrzyżowanymi szablami. W środku zwiedzanie szlaku legionowego na inicjały J. P. terenie Kielc miało charakter wycieczki

46 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

a sk w a z s PKS ar W PKP Czarnowska Al. IX Wie ków Kie 6 it lc

na o 5 g e laz i e P ¯ sk 7 9 Bodzentyñska w Rynek e r H . S i ie k ade nki z e s it 8 wic u i I. P za c ¯ 10 œ ytnia o 14 K P a Za I 11 k mk 15 I owa

j w³a e 4 a Winnic w 16 12 jo Zag a P ór r sk a Ogr Jana P a ii K odo iñsk w a m c a Se 13 sk Ar minar Chê yjsk w a no r

Ta 3 17 w ody

gionó Zg it ja Le o 18 g Rez. Kadzielnia Ale

nne

gie

ie

P . Œc KIELCE 3 Amfiteatr s. P K SZLAK MIEJSKI 2

przebieg trasy wycieczki 8 miejsca warte odwiedzenia KIELCE 1 P

1.1. Cmentarz Cmentarz Wojsk Wojsk Polskich Polskich 1863–1921 1863-1921 2.2. Pomnik Pomnik poświęcony poœwiêcony żołnierzom ¿o³nierzom różnych ró¿nych narodowości narodowoœci poległym poleg³ym w czasie w czasiepierwszej pierwszej wojny światowej wojny œwiatowej 1914–1918 1914-1918 3.3. Tablica Tablica u stópu stóp figury figury Matki Matki Boskiej Boskiej Niepokalanie Niepokalanie Poczętej Poczêtej upamiętniająca upamiêtniaj¹ca 90. rocznicę 90 rocznicê wkroczenia wkroczenia Strzelców Strzelców do Kielc do Kielc 4.4. Kościół Koœció³ pw. pw Matki. Matki Boskiej Boskiej Królowej Królowej Polski Polski (d. cerkiew (d. cerkiew pułkowa pu³kowa pw. św. pw Mikołaja). œw. Miko³aja) 5.5. Tablica Tablica poświęcona poœwiêcona Stefanowi Stefanowi Roweckiemu Roweckiemu z-cy dowódcy z-cy dowódcy dywizyjnej dywizyjnej piechoty piechoty 6.6. Pomnik Pomnik Niepodległości Niepodleg³oœci 7.7. Dawna Dawna siedziba siedziba Towarzystwa Towarzystwa Wzajemnego Wzajemnego Kredytu Kredytu – miejsce - miejsce uchwalenia uchwalenia podatku podatku na rzecz na wojska rzecz polskiegowojska polskiego 30 sierpnia 30 1914 sierpnia r. 1914 r. 8.8. Miejsce Miejsce śmierci œmierci Kielczanina Kielczanina Sielskiego Sielskiego od przypadkowej od przypadkowej kuli podczas kuli podczas ostrzeliwania ostrzeliwania rosyjskiego rosyjskiego samochodu samochodu przez kawalerię przez Beliny kawaleriê Beliny 9.9. Ratusz Ratusz oraz oraz tablica tablica upamiętniajca upamiêtniaj¹ca 7. rocznicę 7 rocznicê wkroczenia wkroczenia do Kielc do polskich Kielc polskichżołnierzy ¿o³nierzypod wodzą pod Józefa wodz¹ Piłsudskiego Józefa Pi³sudskiego 10.10. Tablica Tablica ufundowana ufundowana przez przez kielecki kielecki oddział oddzia³ Związku Zwi¹zku Piłsudczyków Pi³sudczyków w miejscu w miejscu siedziby siedziby Straży Ogniowej, Stra¿y Ogniowej, której orkiestra której wstąpiła orkiestra w wst¹pi³aszeregi pułku w szeregi strzeleckiego pu³ku orazstrzeleckiego Muzeum Historii oraz MuzeumMiasta Kielc Historii Miasta Kielc 11.11. Dawna Dawna siedziba siedziba Ligi Ligi Pogotowia Pogotowia Wojennego Wojennego Kobiet Kobiet 12.12. Plac Plac Wolności Wolnoœci – siedziba - siedziba Żandarmerii ¯andarmerii Polowej Polowej Kostki-Biernackiego, Kostki-Biernackiego, Sądu Polowego S¹du Polowego oraz kwatery oraz żandarmówkwatery ¿andarmów 13.13. D. D. gmach gmach Szkoły Szko³y Handlowej Handlowej Męskiej Mêskiej – miejsce - miejsce zakwaterowania zakwaterowania batalionu batalionu rekrutów rekrutów kieleckich kieleckich dowodzonych dowodzonych przez Franciszka przez Franciszka Pększyc-Grudzińskiego Pêkszyc-Grudziñskiego – - obecnieobecnie II LiceumII Liceum Ogólnokształcące Ogólnokszta³c¹ce im. J. im. Śniadeckiego J. Œniadeckiego 14.14. Plac Plac Panny Panny Marii Marii – miejsce - miejsce Mszy Mszy polowych polowych z dn. z 30.08 dn. 30.08 i 08.09.1914 i 08.09.1914 r. z udziałem r. z udzia³em batalionów batalionów strzeleckich strzeleckich 15.15. Sanktuarium Sanktuarium Marszałka Marsza³ka Józefa Józefa Piłsudskiego Pi³sudskiego w Pałacu w Pa³acu Biskupów Biskupów Krakowskich Krakowskich – w 1914 - r.w kwatera 1914 r. głównakwatera Piłsudskiego g³ówna Pi³sudskiego 16.16. Muzeum Muzeum Lat Lat Szkolnych Szkolnych Stefana Stefana Żeromskiego ¯eromskiego – w 1914 - w 1914r. kwatera r. kwatera IV batalionu IV batalionu Tadeusza Tadeusza Wyrwy-Furgalskiego Wyrwy-Furgalskiego 17.17. Pomnik Pomnik Czynu Czynu Legionowego Legionowego tzw. tzw„Czwórki”. "Czwórki" oraz orazWojewódzki Wojewódzki Dom Kultury Dom Kultury im. Józefa im. PiłsudskiegoJózefa Pi³sudskiego 18.18. Miejsce Miejsce dawnych dawnych Koszar Koszar 6. Pułku 6 Pu³ku Strzelców Strzelców Rosyjskich Rosyjskich – obecnie - obecnie szpital szpitalpołożniczy po³o¿niczy

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 47 ROZDZIAŁ 2 pieszej. Trasa obejmująca najciekaw- prostokąta o wymiarach 26 x 78,5 m sze obiekty z okresu I wojny światowej (N50 51.329 E20 37.404). liczy ok. 9 km. Jej przejście zajmie mi- Cmentarz ogrodzony jest kamien- nimum 4 h, a przy założeniu zwiedza- nymi słupkami z czerwonego pia- nia zabytków zlokalizowanych wzdłuż skowca połączonymi metalowymi szlaku na wędrówkę należy zarezer- elementami z furką. W centralnej wować cały dzień. części cmentarza, po prawej stronie, Spacer rozpoczyna się spod po- stoi Pomnik Bohaterów Walk o Nie- mnika Homo Homini (N50 51.360 podległość Polski z lat 1863–1921, E20 37.496). Wejście na cmentarz ustawiony w 1930 roku. Rzeźbę orła znajduje się na wprost po drugiej stro- wykonała Marii Łaszkiewiczowa z So- nie drogi, brak tu jednak przejścia dla snowca, a na postument wykorzysta- pieszych. Należy cofnąć się do skrzy- no uszkodzony pomnik z kwatery żowania z ul. Daleką, i przejść na wojennej na cmentarzu ewangelic- drugą stronę ulicy Ściegiennego, po kim. Przy postumencie zamieszczo- czym skręcić w lewo i przejść chodni- no płytę pamiątkową ufundowaną kiem wzdłuż muru, aż do wejścia na przez społeczeństwo kieleckie o tre- teren cmentarza. Po przekroczeniu ści: NIEZNANEMU / ŻOŁNIERZOWI bramy po lewej stronie znajduje się / KIELCE 12. IV. 1925 r. Cmentarz Wojsk Polskich 1863–1921 Tablica ta początkowo zainstalo- (mapka pkt. 1), założony na planie wana była przed magistratem w rynku.

48 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

Przeniesiono ją tu w listopadzie przejściu główną alejką należy skręcić 1934 r., gdyż, jak pisała „Gazeta w lewo. Po prawej stronie widoczny Kielecka”: „dla całej Polski symbo- jest, między grobami, pomnik (N50 lem bezimiennej ofiary krwi i życia 51.522 E20 37.416) – mapka pkt. 2. za Ojczyznę ma pozostać jedynie Na kamiennej podstawie znajdują się Grób Nieznanego Żołnierza na Pla- dwie uskokowo postawione ścianki cu J. Piłsudskiego w Warszawie”. z piaskowca. Na lewej wykuty jest Wokół pomnika pochowano szczątki napis: ŻOŁNIERZOM / RÓŻNYCH ekshumowanych z innych cmentarzy NARODO / WOŚCI POLEGŁYM / kilkunastu powstańców 1863 r. i le- W CZASIE PIERWSZEJ / WOJNY gionistów. Ale cmentarz istniał już ŚWIATOWEJ / 1914 – 1918. Na pra- wcześniej. Chowano w tym miejscu wej wykuto krzyż. Pomnik ten przypo- poległych w latach 1919–1920 le- mina o cmentarzu wojennym, który gionistów i żołnierzy. Spoczywa tu zlokalizowany był w lewym górnym ok. 400 żołnierzy Wojska Polskiego, rogu nekropolii, pod murem. Stano- poległych w wojnie polsko-rosyjskiej wiło go około 350 mogił z żeliwnymi, 1920 r. drewnianymi i kamiennymi krzyżami Jesienią 2004 r. cmentarz został oraz żeliwnymi tablicami na betono- wyremontowany. Zniszczone krzy- wych podstawach. Między nimi stał że z piaskowca zastąpiono nowymi pomnik, którego w 1930 roku użyto z białego betonu. Zamocowano na jako podstawy rzeźby orła na cmen- nich jednolicie wykonane tabliczki, tarzu wojskowym. Pochowanych jest w większości z napisem NN. Tylko 52 tutaj około 400 żołnierzy armii au- to tabliczki imienne, w tym 8 to wete- stro-węgierskiej i niemieckiej. W 1916 rani powstania styczniowego. Odno- roku w rejonie Baranówka (dzielnica wiono kwatery, na których w ośmiu Kielc) usytuowany był obóz jeniecki dla rzędach umieszczono 173 krzyże. Włochów, a zmarłych chowano na tym Pozostałością tych prac jest lapida- cmentarzu. Po wojnie ich szczątki prze- rium przy murze w południowej czę- niesiono na cmentarz do Warszawy. ści cmentarza, gdzie zgromadzono Wracając do ul. Kwasa, trzeba skie- poprzednie. Obok stoją trzy żeliwne rować się w prawo. Na wprost znajdu- krzyże z nazwiskami poległych. je się „ARENA KIELCE”, obiekt ten do Wychodząc z cmentarza należy skie- czasu UEFA EURO 2012 uznawany był rować się w prawo, przemierzyć przez za jeden z najnowocześniejszych sta- część prawosławną, do prawego rogu, dionów piłkarskich w Polsce, choć na gdzie jest przejście na Cmentarz Żołnie- widowni może zasiąść „tylko” 15,5 tys. rzy Radzieckich z II Wojny Światowej. osób. Rozgrywa tutaj swoje mecze eks- Po wyjściu na ulicę Zygmunta Kwa- traklasowy zespół Korony Kielce. sa i należy skierować się w prawo. Po Kontynuując wycieczkę skręcić na- chwili docieramy do bramy cmentarza leży w lewo, dochodząc do Alei Legio- komunalnego (dawny ewangelicki). Po nów. Po przejściu jezdni można skręcić

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 49 ROZDZIAŁ 2

w lewo (lub pójść prosto do następne- ścieżkę wokół Kadzielni i skierować go skrzyżowania), po czym za znakami się w prawo, do przejścia dla pieszych szlaku miejskiego przejść nad kamie- przez ul. Krakowską. Po drugiej stronie niołomem na Kadzielni. stoi figura Matki Boskiej Niepokalanie Skałka „Geologów”, widoczna Poczętej. U jej stóp widoczna jest z punktu widokowego, objęta została tablica z napisem: DLA WIĘKSZEJ ochroną rezerwatową jako unikalne CHWAŁY BOGA I OJCZYZNY / W 90 stanowisko paleontologiczne. W obrę- ROCZNICĘ WKROCZENIA STRZEL- bie Kadzielni zinwentaryzowano 26 ja- CÓW DO KIELC / W TYM MIEJSCU skiń, a trzy z nich po połączeniu wyku- SKAUT CZESŁAW BANKIEWICZ / tymi korytarzami, są udostępnione do ZŁOŻYŁ RAPORT KOMENDANTOWI zwiedzania w formie podziemnej trasy / JÓZEFOWI PIŁSUDSKIEMU / KIEL- turystycznej. Osobliwością kamie- CZANIE I UCZESTNICY MARSZU niołomu jest również amfiteatr z wi- SZLAKIEM KADRÓWKI / KIELCE 12 downią na 5,5 tys. miejsc, wkompo- VIII 2004 (N50 51.832 E20 37.195) – nowany w naturalny krajobraz skalny, mapka pkt. 3. na którym co roku odbywa się szereg Warto dodać kilka uwag odnoszą- wydarzeń muzyczno-artystycznych. cych się do tekstu zamieszczonego Kadzielnia jest jednym z pięciu rezer- na tej tablicy: raport przywołany watów na terenie miasta. Za ostatnim w tekście składany był w zupełnie in- tarasem widokowym opuścić należy nym miejscu – tablicę tę wmurowano

50 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU tutaj raczej z tego powodu, że jest to z soboru w Kijowie. Cerkiew mia- miejsce, gdzie mieszkańcy Kielc wi- ła centralne ogrzewanie i mieściła tają wkraczających corocznie uczest- dziewięćset osób. Główny ołtarz ników Marszu Szlakiem Kadrówki. wyświęcono 14 maja 1904 r. Koszt Druga uwaga: Czesław Bankiewicz, budowy cerkwi wyniósł 65 tys. rubli. którego osobę i miejsce pochówku Przed opuszczeniem Kielc Rosjanie omówiono wcześniej, przybrał sobie wywieźli całe wyposażenie. W 1916 pseudonim „Skaut” – skautem nigdy cerkiew zajęli Austriacy i adoptowa- nie był. li na obóz jeniecki, później zaś za- Poprzez Skwer im. Szarych Szere- mieniono ją na magazyn. W 1926 r. gów, „Aleją Artystów” dochodzimy do wyremontowano ją, zachowując jej ul. Ogrodowej. Po obu stronach widzi- pierwotny zewnętrzny wygląd, prze- my rzeźby twórców z różnych dziedzin znaczając na kościół garnizonowy. sztuki, którzy swoją twórczością zwią- Wewnątrz umieszczono dwie tabli- zani byli z XX wiekiem. W dużej części ce odsłonięte 2 listopada 1926 roku, to dzieła kieleckich artystów. Przecho- po prawej stronie nawy z napisem: dząc obok stacji paliw, docieramy do DOM / POKÓJ / BOHATEROM M. kościoła pw. Matki Boskiej Królowej KIELC / POLEGŁYM / W WALKACH Polski (N50 52.053 E20 37.089) – O NIEPODLEGŁOŚĆ POLSKI / W LA- mapka pkt. 4. TACH 1914 – 1920; po lewej stronie Kościół ten był niegdyś cerkwią nawy: DOM / PAMIĘCI / OFICERÓW pułkową pw. Św. Mikołaja. Inicja- I SZEREGOWYCH / 2 D. P. LEG. / PO- torami jej budowy byli dowódca LEGŁYM W OBRONIE OJCZYZNY / 6 Pułku Strzelców, stacjonującego W LATACH 1918 – 1920. w Kielcach, pułkownik Zdanowicz W okresie międzywojennym w Kiel- i o. Andrzej Zenkowicz. Kamień cach miała siedzibę 2 Dywizja Piecho- w gielny położono 14 listopada ty Legionowej (stacjonowały tu dwa 1901 r. Projektantem cerkwi był jej pułki: 4 Pułk Piechoty Legionów profesor architektury Sołowjow, i 2 Pułk Artylerii Lekkiej). budowniczym inż. Korolew. Pół- Cerkiew św. Mikołaja, już jako okrągłą kopułę umieszczono na parafialna, mieści się obecnie przy bębnach z szesnastoma oknami. ul. Bodzentyńskiej. Wysokość budowli wynosi 34 me- Obok stacji paliw należy przejść na try. Główny zarys cerkwi zamykały drugą stronę dwupasmowej ul. Żyt- cztery mniejsze kopułki ustawione niej i dojść do ul. Żelaznej, po czym na bębnach z siedmioma okna- skręcić w prawo. Przy kamienicy nr mi. Nad wejściem umieszczono 33 zamieszczono tablicę poświęconą dzwonnicę z siedmioma dzwona- Stefanowi Roweckiemu, który służył mi. Pozłacany ikonostas wykonano w Kielcach, będąc zastępcą dowódcy w moskiewskiej pracowni Terezy, dywizyjnej piechoty (N50 52.375 E20 a ikony były kopiami malarstwa 37.136) – mapka pkt. 5.

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 51 ROZDZIAŁ 2

Na ścianie zewnętrznej, po pra- wej stronie od wejścia do budynku dworca, znajduje się tablica wy- konana z czarnego polerowanego granitu, ufundowana przez koleja- rzy w 1995 r. Zamieszczono na niej napis: PIERWSZEM MARSZAŁKOWI POLSKI / JÓZEFOWI PIŁSUDSKIEMU / W 20-TĄ ROCZNICĘ WKROCZENIA DO KIELC / NA CZELE PIERWSZYCH ŻOŁNIERZY/RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ / W HOŁDZIE KOLEJOWE PRZYSPOSOBIENIE / WOJSKOWE W KIELCACH / 1914 – 8.VIII – 1934. Dworzec kolejowy był miejscem postoju batalionu kadrowego po wkroczeniu do Kielc. Tu zjedli posi- łek, ustawili barykadę, by po krótkiej wymianie ognia z rosyjskim samo- U wylotu ulicy H. Sienkiewicza znaj- chodem z karabinem maszynowym, duje się tunel pod ul. Żelazną, który wycofać się do folwarku Czarnów. Na doprowadza do dworca kolejowego, dworcu pozostała nocna placówka będącego kolejnym punktem na szlaku. (z 12 na 13 sierpnia 1914 roku) pod Przed budynkiem dworca, na Placu Nie- dowództwem Kazimierza Herwina- podległości stoi odbudowany w 2002 r. -Piątka. Patrol dowodzony przez Ka- Pomnik Niepodległości (N50 52.437 zimierza Sawickiego nocą wysadził E20 37.122) – mapka pkt. 6. tory przy drodze do Niewachlowa. Orła zwieńczającego kolumnę wy- Następnego dnia przy ostrzale arty- rzeźbił artysta Stefan Maj, a tablice leryjskim Rosjan, strzelcy wycofali z brązu wykonał inny kielecki rzeź- się przez Karczówkę do Chęcin. Tu biarz – Sławomir Micek. Wzorem do dołączył do nich oddział Herwina, rekonstrukcji był pomnik z 1929 roku, opuszczając placówkę na dworcu na odsłonięty przez prezydenta Ignacego drezynach. Następnie batalion wyco- Mościckiego, zniszczony przez Niem- fał się na linię rzeki Nidy w okolicach ców w czasie ostatniej wojny. Jed- Brzegów. na z czterech tablic umieszczonych Dworzec, jako miejsce strategicz- w ścianach kolumny nawiązuje do wy- ne, ucierpiał bardzo w czasie wojny. darzeń z sierpnia 1914 roku: W TYM Po wojnie został odbudowany (róż- MIEJSCU / 12 SIERPNIA 1914 R. / PA- nice widać choćby na starych pocz- DŁY PIERWSZE STRZAŁY / W WALCE / tówkach). Obecny budynek jest już O NIEPODLEGŁOŚĆ. trzecim postawionym w tym miejscu.

52 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

Spod dworca należy wrócić do ul. W sierpniu 1935 r. odsłonięto tu Sienkiewicza i przejść w stronę cen- tablicę upamiętniającą tę potyczkę. trum. Przy skrzyżowaniu z ul. Pade- Tablica nie zachowała się jednak. rewskiego zlokalizowany jest sece- Narożna kamienica (N50 52.236 E20 syjny budynek, mieszczący obecnie 37.785) na skrzyżowaniu z ul. Małą Bank Gospodarki Żywnościowej mieściła słynną kielecką cukiernię (N50 52.342 E20 37.437) – mapka Smoleńskiego (po tej samej stronie pkt. 7. Gmach ten był siedzibą Towa- ulicy). Zginął tu, przypadkowo trafio- rzystwa Rolniczego. Tu 30 sierpnia ny kulą, w czasie wymiany ognia we 1914 roku odbył się zjazd ziemian wspomnianej wyżej potyczcem, kiel- kieleckich, który uchwalił podatek od czanin Sielski – mapka pkt. 8. posiadaczy ziemskich na rzecz skar- Z ulicy Małej należy przejść w stronę bu wojska polskiego odpowiadający Rynku. W budynku magistrackim (po 20 koronom austriackim od włóki drugim wejściu Strzelców do Kielc) po- pola ornego (1 włóka równała się 30 czątkowo mieściło się biuro werbun- morgom). kowe. Na gmachu tym 20 październi- Nie zmieniając kierunku marszu ka 1921 roku Naczelnik Państwa Józef dochodzimy do Hotelu Bristol (N50 Piłsudski odsłonił tablicę (N50 52.309 52.255 E20 37.740), miejsca kwatery E20 37.873) – obecnie zrekonstru- kawalerii Beliny, która jako pierw- owaną – o treści: TYM CO PODJĘLI sza ostrzelała rosyjski samochód. / WALKĘ O WOLNOŚĆ / POLSKIM

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 53 ROZDZIAŁ 2

ŻOŁNIERZOM / POD WODZĄ / JÓZE- nom na ich szlaku bojowym, uświet- FA PIŁSUDSKIEGO / W 7 – MĄ ROCZ- niając swą grą uroczystości, a także NICĄ / WKROCZENIA DO KIELC / zagrzewając do walki. Jak już wspo- W HOŁDZIE KU PAMIĘCI / KIELCZA- mniano wcześniej, jedna z melodii NIE. Naczelnik gościł w Kielcach na za- stała się hymnem I Brygady i Wojska proszenie Rady Miejskiej, przy okazji Polskiego. Informuje o tym tablica nadania mu tytułu honorowego oby- ufundowana przez kielecki oddział watelstwa miasta Kielc. Przygrywała Związku Piłsudczyków – mapka pkt. 10. orkiestra legionowa (dawna Straży Dalej, przy ul. Świętego Leonarda 4 Ogniowej), która zjechała do Kielc mieści się Muzeum Historii Mia- z różnych stron kraju, by uświetnić sta Kielc (N50 52.178 E20 38.069), pobyt Komendanta grą „jak w dawne, w zbiorach którego znajduje się kieleckie czasy”. Tablica ta, zniszczona wiele pamiątek z okresu wojny (ele- przez Niemców, została ponownie od- menty uzbrojenia, druki, fotografie słonięta w 1995 roku – mapka pkt. 9. i wiele innych). O historii tego miej- Z rynku skierować się należy sca świadczą choćby tablice umiesz- w ul. Św. Leonarda. Budynek obecnie czone na elewacji budynku. Mieściło mieszczący Pogotowie Ratunkowe się tu bowiem muzeum regionalne mieścił uprzednio Straż Ogniową Polskiego Towarzystwa Krajoznaw- (N50 52.209 E20 38.022). Orkiestra czego, a kustosz Michał Tadeusz tej straży wstąpiła w szeregi pułku Włoszek, weteran powstania stycz- strzeleckiego i towarzyszyła Legio- niowego przez całą wojnę gromadził

54 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU rozmaite eksponaty, zostawiając po żołnierzy). Mieściło się tu także sobie również dziennik opisujący Biuro Wywiadowcze i kwatery od- nie tylko wielkie wydarzenia Wiel- działu wywiadowczego Rajmunda kiej Wojny, ale także życie codzienne Świętopełka-Jaworowskiego (5 ofice- mieszkańców – mapka pkt. 10. rów i 25 żołnierzy). U wylotu ul. Św. Leonarda stoi gmach Warto odwiedzić położony nie- Kieleckiego Centrum Kultury. Wy- opodal budynek (z czerwonej cegły) budowano go w miejscu innej XVIII- mieszczący II Liceum Ogólnokształ- -wiecznej budowli – gmachu Leonar- cące im. J. Śniadeckiego (N50 51.970 da. Ten nieistniejący obecnie budynek E20 38.056), a wówczas gmach mieścił szpital strzelecki pod zarzą- Szkoły Handlowej Męskiej – miejsce dem doktora Stanisława Roupperta. zakwaterowania batalionu rekru- W budynku na rogu ul. Hipotecz- tów kieleckich dowodzonych przez nej i Sienkiewicza (N50 52.145 E20 Franciszka Pększyc-Grudzińskiego, 38.051) swoją siedzibę miała Liga którego pomnik- grób znajduje się Pogotowia Wojennego Kobiet, pod w Opatowie. Mieściła się tu onegdaj przewodnictwem Lucyny Kozłowskiej również szkoła oficerska i podoficer- (później przez legionistów żartobliwie ska oraz szpital epidemiczny. We- nazywanej „Ligus Babus”). Tutaj mie- wnątrz zamieszczono tablice pamię- ściły się szwalnie, pralnia i miejsce ci ku czci poległych uczniów Szkoły zbiórki datków na rzecz Legionów. Handlowej w walkach o wolność Oj- Produkowano tu 200–300 szt. bieli- czyzny – mapka pkt. 13. zny dziennie – mapka pkt. 11. Po powrocie na plac skierować się na- W drugiej bramie (od Placu Wolno- leży na ul. Mickiewicza, a niegdyś Wnie- ści) po prawej stronie ulicy Hipotecz- bowstąpienia (naprzeciw ul. Głowackie- nej urzędowała Żandarmeria Polowa go). Dochodzi ona do skwerku, gdzie Wacława Kostki-Biernackiego, Sąd znajduje się pomnik Państwa Podziemne- Polowy oraz znajdowały się kwatery go i Armii Krajowej, a w czasie I wojny żandarmów – mapka pkt. 12. Dalej stała cerkiew Wniebowstąpienia NMP, ro- ulica Hipoteczna dochodzi do Placu zebrana w okresie międzywojennym. Po Wolności (wówczas Bazarowego). przecięciu ul. Jana Pawła II, obok Bazyliki Przechodząc plac w poprzek do- Katedralnej dociera się do Placu Pan- cieramy do schodów. Tu ma stanąć ny Marii (N50 52.166 E20 37.745). 30 w 2014 roku pomnik Marszałka Pił- sierpnia i 8 września 1914 roku odbyły sudskiego. się tu polowe Msze św. z kazaniami o. Widoczna ulica Bartosa Głowac- Kosmy Lenczowskiego z krakowskiego kiego (N50 52.037 E20 38.088) była klasztoru oo. Kapucynów, ówczesne- wewnętrzną drogą na terenie ko- go kapelana legionowego, z udziałem szar. Tutaj kwaterę miał I batalion wszystkich batalionów strzeleckich dowodzony przez Mariana Żegotę- oraz Kielczan. Ołtarz umieszczony był Januszajtisa (27 oficerów i 418 na dzwonnicy – mapka pkt. 14.

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 55 ROZDZIAŁ 2

Po dotarciu pod okazały Dawny Nad wejściem do muzeum wyryto Pałac Biskupów Krakowskich (N50 słowa Józefa Piłsudskiego: „Rzeczą 52.139 E20 37.670), który mieścił żołnierza jest stworzyć dla Ojczy- Sztab Główny (w Sali Portretowej), zny piorun, co błyska, a gdy trzeba Komendę Intendentury, Komisariat uderzy”. By nie zniechęcać do zwie- Wojska Polskiego (komisarzem był dzania, a zachęcić do skorzystania Michał Sokolniki, znany później hi- z usług kompetentnych przewodni- storyk), Redakcję Dziennika Urzę- ków muzealnych, wymienić należy dowego (pierwszy numer ukazał się choćby kilka eksponatów tam pre- 27 sierpnia), Pocztę Polową, Biuro zentowanych. Prezentację zawężo- Werbunkowe (przeniesione z Magi- no tylko do sal Sanktuarium, a nie stratu), drukarnię i biuro wydawania całego Muzeum Narodowego, które przepustek. Była to również kwatera obecnie mieści się w tej budowli. Komendanta Józefa Piłsudskiego. Znajduje się tam m.in. tryptyk Stani- W 1938 roku, w ramach upamiętnie- sława Kaczor-Batowskiego, którego nia pobytu Wojska Polskiego w 1914 tematem są wydarzenia 12 sierpnia roku w Kielcach, utworzono tu 1914 roku w Kielcach, jak również Sanktuarium Pierwszego Marszałka model pomnika z Opatowca. Polski. Zajęto trzy sale w południo- Przy ul. Jana Pawła II, po lewej stro- wo-zachodniej części parteru. Nad nie stoi budynek dawnego gimnazjum wejściem do muzeum umieszczono im. Mikołaja Reja (N50 52.052 E20 tablicę z wierszem Juliusza Słowac- 37.757). Obecnie mieści się tu Wo- kiego: Ufaj mi synu – jeśli wytkniesz jewódzka Biblioteka Pedagogiczna sobie / Drogę prostą – to choćby do i Muzeum Lat Szkolnych Stefana Że- słońca / Zalecisz – często na krzyżu romskiego. W 1914 roku budynek lub grobie / Odpoczywając. Lećże był kwaterą IV batalionu Tadeusza więc bez końca / A będziesz chodził Wyrwy-Furgalskiego (26 oficerów w anielskiej ozdobie / Jako Ojczyzny i 418 żołnierzy). Budynek Semina- i Wiary obrońca. / A nim zasługi two- rium Duchownego (za kościołem św. je w niebie zginą, / Ziemia przeminie Trójcy) mieścił szpital – mapka pkt. 16. i gwiazdy przeminą. Mijając park miejski dochodzi się do Wejście na co dzień jest zamknięte, skrzyżowania, zwyczajowo nazywane- a otwierane tylko przy szczególnych go Krakowska Rogatka. Tutaj doszło do okazjach, np. przy wejściu Marszu wspomnianego wcześniej wydarzenia Szlakiem Kadrówki do Kielc. W log- zwanego raportem Skauta-Bankiewi- gii wejściowej, we wnęce jest tabli- cza (a był to najkrótszy raport, o tre- ca, odsłonięta spod warstwy tynku ści: „Komendancie, Kielce wolne”). w 1984 roku, ozdobiona orłem legio- Podążając wzdłuż ul. Jana Pawła II nowym o treści: W TYM GMACHU / w oddali widać Pomnik Czynu Legio- W R. 1914 MIEŚCIŁA SIĘ / KWATERA nowego tzw. „Czwórkę” (N50 51.854 GŁÓWNA JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO. E20 37.643) – mapka pkt. 17. Pomnik

56 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU ten został odsłonięty przez gen. Ka- nych w 1935 r. przy Akademii Górni- zimierza Sosnkowskiego 2 paździer- czo-Hutniczej w Krakowie. nika 1938 roku. Jego autorem był, Pomnik przedstawia idącą sze- pochodzący z Cieszyna, artysta rzeź- regiem czwórkę Strzelców, lekko biarz Jan Raszka (1871 – 1945), który pochylonych, umieszczonych na w 1916 roku został „rzeźbiarzem wo- wysokim postumencie, nawiązu- jennym” przy Głównej Komendzie jąc do miejsca wkroczenia do Kielc Legionów w Krakowie. Był to twórca 12 sierpnia 1914 roku oddziałów m.in. pomników: Obrońców Ślą- strzeleckich z Józefem Piłsudskim ska w Skoczowie (1928 r.), Mieszka na czele. Pomnik został zniszczony I w Cieszynie (1930 r.), Ignacego Łu- przez Niemców jesienią 1939 roku, kaszewicza w Krośnie (1932 r.) oraz odbudowany zaś staraniem miesz- rzeźb górników i hutników ustawio- kańców w 1991 roku.

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 57 ROZDZIAŁ 2

Oblęgorek Zabłocie Kajetanów

Ciosowa Łąki Kostomłoty Wiśniówka Bugaj Drugie Chełmce Miedziana Dąbrowa Masłów Góra Kostomłoty Drugi Laskowa Pierwsze Masłów Pastwiska Brynica Pierwszy Stara Julianów Wieś

Szczukowice Micigózd

Podzamcze Niewachlów Piekoszowskie KIELCE

Szczukowskie S74 Górki Janów Domaszewice Górny Janów Cedzyna Dolny

Jaworznia Szewce Białogon

Zgórsko Mójcza Słowik Niestachów Zelejowa Leśniówka

Nastole Borki

CHĘCINY Sitkówka - Dyminy - Nowiny Suków Bolechowice Kowala Duża

Radkowice Kowala Marzysz Starochęciny Mała Bilcza Kaczyn Pierwszy Lipowica Kuby Wola Młyny Brzeziny Przymiarki Murowana Tokarnia Piaseczna Górka Marzysz Drugi Wolica Nida

Łabędziów Ostrów Radomice Drugie Morawica Komórki Siedlce Zbrza Wymysłów Radomice Pierwsze Wola Wojciechów Sokołów Morawicka Dolny Łukowa Sokołów Dębska Górny Wola Brudzów

Skrzelczyce Kawczyn Zaborze Drochów Chałupki Dolny Lisów Górki 0 3 km

58 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

Obok pomnika stoi gmach obec- tym samym koło i kończąc spacer po nego Wojewódzkiego Domu Kultury Kielcach. (N50 51.800 E20 37.638). Wybudowa- Punkt 18 na mapie wskazuje miej- no go w 1935 roku jako Dom Przyspo- sce dawnych Koszar 6 Pułku Strzel- sobienia Wojskowego i Wychowania ców Rosyjskich przy ul. Prostej. Fizycznego im. Józefa Piłsudskiego, W sierpniu i wrześniu 1914 r. była o czym świadczy płaskorzeźba na to kwatera V batalionu dowodzo- elewacji. Wewnątrz na półpiętrze nego przez Michała Karaszewicza- umieszczono popiersie Marszałka, -Tokarzewskiego (27 oficerów i 407 ustawione na marmurowej kolumnie. żołnierzy). Lekarzem batalionu był Na filarach przed wejściem do budyn- Felicjan Sławoj-Składkowski. Na sta- ku widnieją trzy żeliwne tablice, od- rej pocztówce obok koszar widoczna słonięte z okazji 70-tej, 80-tej i 90-tej jest Prochownia – tam w studni zna- rocznicy odzyskania niepodległości – leziono karabiny i amunicję, którą mapka pkt. 17. przeznaczono dla rekrutów kielec- Idąc dalej ul. Ściegiennego (po kich. Obecnie w budynku mieści się prawej stronie stadion piłkarski) szpital położniczy (N50 51.750 E20 dociera się do cmentarza zataczając 38.163).

Kielce – Słowik – Chęciny

Kolejnym punktem na szlaku są CHĘCINY Chęciny, oddalone od Kielc o ok. 13 Kwatery żołnierskie 1914–1915 km. Ulicą Ściegiennego dojeżdża się na cmentarzu katolickim do skrzyżowania, gdzie skręcić należy (N50 48.179 E20 26.958) w ul. Krakowską, która wyprowadza Cmentarz parafialny położony jest z miasta. Po drodze, w miejscowości we wschodniej części miasta, przy Słowik, jeszcze do niedawna można ul. Cmentarnej. było przejeżdżać przez stary most Aby dotrzeć do kwater po wejściu na rzece Bobrzy, który nosił imię kpt. główną bramą należy skręcić w lewo Kazimierza Herwina-Piątka, dowód- w gruntową ścieżkę przebiegającą cy I Kompanii Kadrowej wybudowa- między grobami. Podążając ścież- ny w 1931 r. Stosowny napis widniał ką można obserwować widoczną na belce łączącej przęsła mostu nad w oddali kaplicę. Kwatery położone są jezdnią. Belka została wycięta i będzie w odległości kilku metrów od przecię- eksponowana w pobliżu nowego mo- cia się z jej osią. stu, który zgodnie z tradycją też nosi Otoczenie kwater wyłożone jest imię Kazimierza Herwina-Piątka. kostką brukową. Na jednej z kwa-

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 59 ROZDZIAŁ 2 ter znajduje się marmurowa tablica W Chęcinach były jeszcze trzy Wojewódzkiego Konserwatora Za- cmentarze z czasów I wojny. Jeden bytków z Kielc o treści: CMENTARZ na terenie dzisiejszego kamienioło- WOJENNY – PRAWEM CHRONIONY mu i rezerwatu „Rzepka”. Było to / 1914 – 1915 / 20 ŻOŁNIERZY RO- kilka mogił przy okopach rosyjskich. SYJSKICH / I NIEMIECKICH POLE- Drugi znajdował się na dziedzińcu GŁYCH / W I WOJNIE ŚWIATOWEJ. zamku, pod środkową wieżą. Pocho- Na drugiej jest tablica z napisem wano tam rosyjskich obserwatorów, GRÓB NIEZNANEGO ŻOŁNIERZA. którzy kierowali z zamku rosyjską Pochowano tu 20 żołnierzy armii artylerią. Stanowiska artylerii i okopy rosyjskiej i 6 niemieckiej (m.in. z 47 piechoty umieszczone były poniżej. Pułku Piechoty Landwery). Po upadku twierdzy Przemyśl, 22 III

60 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

1915 roku, rozwścieczeni Austriacy cjalnych noszach przez kilku ludzi, rozpoczęli huraganowy ostrzał rosyj- a skutek trafienia był straszny. Trzeci skich pozycji. Zniszczono wówczas z nieistniejących cmentarzy zlokalizo- wiele wsi i chęciński zamek. Bateria, wany był między zamkiem a kościo- która ostrzeliwała Chęciny, stała na łem pw. św. Bartłomieja. W pojedyn- wzgórzu nad Nidą w Tokarni. Były to czych mogiłach pochowanych było 10 moździerze kalibru 305 i 420 mm. żołnierzy rosyjskich. Po wojnie pole- Jeden z pocisków trafił w środkową głych ekshumowano i przeniesiono basztę, odłamując duży jej fragment, na cmentarz parafialny. który potoczył się aż pod kościół św. Pomiędzy Chęcinami a Małogosz- Bartłomieja (wydarzenie to opisał czem zlokalizowanych jest kilka miejscowy proboszcz). Pocisk do tego cmentarzy położonych poza główną rodzaju działa ładowany był na spe- osią szlaku.

Chęciny – – Bolimin – Milechowy – - Papiernia – Małogoszcz – Eustachów Mały – Mnin PODPOLICHNO BOLMIN PAPIERNIA Cmentarz wojenny 1914–1915 r. Kwatera wojenna (N50 49.621 E20 22.691) (N50 47.24 E20 21.564) BOLMIN MAŁOGOSZCZ We wsi znajduje się kościół, w któ- Cmentarz wojenny 1914–1915 rym Rosjanie w czasie wojny urządzili na cmentarzu katolickim punkt obserwacyjny, i z niego kierowali (N50 48.662 E20 15.178) artylerią. Austriacy chcąc go zniszczyć MAŁOGOSZCZ rozpoczęli ostrzał. Wystrzelono oko- ło tysiąca pocisków, spłonęła prawie – STACJA KOLEJOWA Cmentarz wojenny nr I 1914–1915 cała wieś i dwór. Ocalał kościół, choć (N50 50.948 E20 16.231) podobno jeden z pocisków wpadł do Cmentarz wojenny nr II 1914–1915 środka, ale nie wybuchł. Uznano to (N50 50.973 E20 16.125) za cud, a w kościele znajduje się cu- downy obraz. Na południowej ścianie Literatura wskazuje, iż w okolicach widoczne są pociski armatnie, wmu- Łopuszna i Małogoszcza znaleźć mo- rowane na pamiątkę tego wydarzenia żemy jeszcze szereg zachowanych śla- w mur kościelny. dów z okresu I wojny światowej. Najbliższy cmentarz wojenny znaj- MILECHOWY duje się we wsi Gnieździska (N50 Cmentarz wojenny 1914–1915 r. 52.584 E20 14.993), oddalonej od (N50 49.358 E20 19.656) stacji Małogoszcz o ok. 4,5km.

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 61 S74

ROZDZIAŁ 2 Janów Dolny Bolechowice Radkowice Lipowica Wolica Jaskinia Raj Starochęciny Przymiarki Jaworznia Szewce Tokarnia Zelejowa CHĘCINY Podzamcze Łaziska Rykoszyn Gościniec Mosty Żerniki Gałęzice Skałka Polichno Podpolichno Jedlinca Choiny Papiernia Papiernia Żabieniec Lesica Miedzianka Bizoręda Bolmin Milechowy Milechowy Nowa Wieś Nowa Karsznice Zakrusze MAŁOGOSZCZ Bocheniec

Ruda Zajączkowska

2 km Leśnica Mieronice 0 Wrzosówka Parcele

62 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

Autorzy prowadzili również poszuki- Cmentarz w Jasieniu powinien być wania cmentarzy wojennych w Eusta- zlokalizowany w lesie, na stoku, przy chowie Małym i Jasieniu. Niestety, nie polnej drodze skręcającej w lewo od udało się zlokalizować ich w terenie. drogi do Antonielowa. Cmentarz w Eustachowie Małym Udało się natomiast dotrzeć do powinien znajdować się po prawej pozostałości po cmentarzu wojen- stronie drogi za wsią Grabownica, nym w Mninie (N50 59.038 E20 w lasku między polami. 11.283).

Ruda Maleniecka – Końskie

RUDA MALENIECKA wódzką nr 746. Trakt ten prowadzą- Cmentarz wojenny 1914–1915 cy m.in. w kierunku Żarnowa do- (N51 08.875 E20 13.017) prowadza po ok. 11 km do granicy z województwem łódzkim. W miej- KOŃSKIE scu tym świętokrzyski odcinek szla- Cmentarz wojenny 1914–1915 ku łączy się z jego odpowiednikiem na cmentarzu katolickim z regionu łódzkiego (N51 13.612 (N51 10.748 E20 25.262) E20 15.169). W centrum miasta droga krajowa nr 42, łączy się m.in. z drogą woje-

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 63