collectie collection Jeanne & Charles Vandenhove Deze uitgave verschijnt naar www.lannoo.com Het Museum Dhondt-Dhaenens wenst Registreer u op onze website en we volgende personen en instellingen te aanleiding van de tentoon- sturen u regelmatig een nieuwsbrief danken / Le musée Dhondt-Dhaenens stelling Collectie Jeanne en met informatie over nieuwe boeken souhaite remercier les personnes et en met interessante, exclusieve institutions suivantes: Charles Vandenhove in het aanbiedingen. Museum Dhondt-Dhaenens En vous enregistrant sur notre site, Charles Vandenhove / Prudent De vous recevrez régulièrement une lettre in Deurle van 30 juni 2013 Wispelaere / Nadia Ghizzardi / Bart qui vous informera de nos nouvelles Verschaffel, Steven Jacobs (Universiteit t.e.m. 13 oktober 2013. parutions et vous proposera des Gent) / François Hers / Marc Maertens, offres exclusives. Daniel Bulinckx, Murielle De Doncker (Mobull) / Stijn Huijts, Ineke Kleijn, José Ce catalogue est publié à Vormgeving / Graphisme Curfs (Bonnefanten­museum ) / l’occasion de l’exposition Pascal Van Hoorebeke Eric Hemeleers, Marylène Vanhassel, Indira Kabue (Eeckman Art Insurance) / Collection Jeanne et Charles Coverbeeld / Image couverture Peter Cox / Philippe Vander Maren / Photo-Souvenir: Daniel Buren, Plafond Godfried Verschaffel Vandenhove organisée au Hôtel Torrentius Liège, in situ work, ca. 1980 Musée Dhondt-Dhaenens Patroons / Partenaires entreprise Fotografie / Photographie à Deurle du 30 juin 2013 Bel&Bo / Bio Bakkerij De Trog / Philippe Vander Maren: pp. 6-9, 24-33, Broodstop / Rinaldo Castelli (Stone) / au 13 octobre 2013. 38-39 / Godfried Verschaffel: cover & Christie’s / Duvel-Moortgat / Eeckman Art pp. 41-59, 62-75, 80, 84-85, 90-91, 96-101, Insurance / Peter Galliaert / Lecoutere / Paul 107-115, 120-123, 126-132 / Peter Cox Thiers (Pentacon) / Verhaegen-Walravens / www.museumdd.be (): pp. 60-61, 78-79, Pierre Verschaffel / Winkelpanden 81-83, 86-89, 92-95, 102-105, 124-125, 134-141, 146-151 / Marie-Noëlle Dailly: Schenkers / Donateurs p. 154 / Marc Wathieu: p.155 / Léon Martin & Sabine Bown-Taevernier / Wuidar: Portret / Portrait Jeanne & Charles Advocatenkantoor Keirsmaekers / Vandenhove (achterflap / couverture) Galerie Greta Meert / Galerie Nathalie Obadia / Westmalle / Zeno X Gallery

Teksten / Textes Sponsors Tanguy Eeckhout, Bart Verschaffel BNP Paribas Fortis / Christie’s / Deloitte / Eeckman Art Insurance / Mobull Vertaling / Traduction Katrien Meuleman, Anne-Laure Vignaux In natura Carton-D’Huyvetter / Filliers / Redactie / Rédaction Vedett / Vertronics / Westmalle Chantal Huys, Françoise Osteaux Mediapartner / Partenaire média © Uitgeverij Lannoo, Tielt, 2013 Klara © Museum Dhondt-Dhaenens, 2013 © de auteurs / les auteurs, 2013

De werken van Pierre Alechinsky, Martin Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze Barré, Roger Bissière, Christian Boltanski, uitgave mag worden verveelvoudigd, opgesla- Daniel Buren, César Baldaccini, Eduardo gen in een geautomatiseerd gegevensbestand Chillida, Olivier Debré, Jo Delahaut, Daniel en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op Dezeuze, Christian Dotremont, Luis Feito, enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of op enige andere manier zonder voorafgaande James Guitet, Simon Hantaï, Jean Ipousté­­ schriftelijke toestemming van de uitgevers. guy, Asger Jorn, Rainer Kuchenmeister, Tous droits réservés. Aucun élément de cette Loic Le Groumellec, Claude Lévêque, Sol publication ne peut être reproduit, introduit dans LeWitt, André Marfaing, Georges Mathieu, une banque de données ni publié sous quelque Henri Michaux, Louise Nevelson, Hermann forme que ce soit, soit électronique, soit méca- Nitsch, Jean-Pierre Pincemin, Sophie Ristel­ nique ou de toute autre manière, sans l’accord hueber, Antonio Saura, Gérard Schneider, écrit et préalable de l’éditeur. Richard Serra, Antoni Tàpies, Raoul Ubac, Claude Viallat, Claude Viseux, Andy Warhol, Léon Wuidar, Léon Zack: © SABAM 2013.

ISBN 978 94 014 1140 0 D 2013 45 347 NUR 644 646 collectie collection Jeanne & Charles Vandenhove

Fotografie / Photographie Peter Cox, Philippe Vander Maren, Godfried Verschaffel

Teksten / Textes Tanguy Eeckhout, Bart Verschaffel François Hers Jeanne Vandenhove, Maison Chauve-Souris, Liège 5

Voorwoord Avant-propos

De tentoonstelling en publicatie over de Collectie L’exposition et la publication consacrées à la collec­ Jeanne en Charles Vandenhove passen in het beleid tion Jeanne et Charles Vandenhove s’inscrivent dans dat het Museum Dhondt-Dhaenens voert rond het la politique de recherche menée par le musée onderzoek naar de betekenis van geëngageerde Dhondt-Dhaenens sur l’importance des collec­ privéverzamelaars in België. Als architect heeft tionneurs­ privés « engagés » en Belgique. En tant Charles Vandenhove met een heel aantal kunste- qu’archi­ tecte,­ Charles Vandenhove a travaillé avec naars gewerkt aan de integratie van kunst in open­ divers artistes à des intégrations artistiques dans bare gebouwen en op die manier aan hedendaagse ses bâtiments publics, donnant ainsi une significa­ kunst een maatschappelijke betekenis gegeven. tion sociale à l’art contemporain. Ce que l’on sait Minder bekend is dat Charles Vandenhove samen moins, c’est que son épouse et lui ont réuni à Liège met zijn echtgenote Jeanne een indrukwekkende une importante collection. Si des parties de cet kunstverzameling tot stand bracht in Luik. Recent ensemble ont été récemment exposées au musée waren er al ensembles uit de collectie te bewon- Bonnefanten de Maastricht et au Centre d’art deren in het Bonnefantenmuseum in Maastricht contemporain­ La Châtaigneraie à Flémalle, c’est la en in La Châtaigneraie, het centrum voor heden- première fois qu’un aperçu si vaste de la collection daagse kunst in Flémalle, maar het is de eerste maal est offert dans une publication et qu’une si large dat een uitgebreider overzicht van de collectie sélection d’œuvres est présentée dans une exposition. geboden wordt in een publicatie en dat een zo Ce projet de dépouillement de la collection omvangrijke selectie uit de verzameling ook te Vandenhove fait partie d’une initiative plus large. zien is in een tentoonstelling. En 2012, Charles Vandenhove a décidé d’offrir sa Dit ontsluitingsproject van de Collectie Vandenhove collection à l’Université de Gand et de concevoir un kadert in een groter verhaal. In 2012 besloot pavillon qui sera construit près de la Boekentoren Charles Vandenhove om zijn kunstcollectie aan et accueillera des expositions, des recherches et des de Universiteit van Gent te schenken en tevens conférences sur le thème de l’art et de l’architecture. een paviljoen te ontwerpen dat naast de Gentse La collection de Jeanne et Charles Vandenhove n’y boekentoren zal worden opgetrokken en dienst zal sera pas présentée de manière permanente mais y doen als ruimte voor tentoonstellingen, onderzoek constituera un matériau d’étude précieux pour les en conferenties op het gebied van kunst en archi- étudiants et le personnel académique de l’univer- tectuur. Op die manier zet Charles Vandenhove sité. C’est une façon, pour Charles Vandenhove, zijn engagement jegens de kunstenaars die hem de prolonger son engagement à l’égard des artis- zo na aan het hart liggen verder. tes, qui comptent tant pour lui. De tentoonstelling, zowel als de publicatie, zou L’exposition et la publication n’auraient pu être onmogelijk zijn geweest zonder het engagement en réalisées sans l’implication et l’enthousiasme de enthousiasme van Charles Vandenhove, zijn associé Charles Vandenhove, de son associé Prudent De Prudent De Wispelaere en zijn trouwe medewerk- Wispelaere et de sa fidèle collaboratrice Nadia ster Nadia Ghizzardi. Ook Bart Verschaffel, professor Ghizzardi. Bart Verschaffel, professeur de théorie Architectuurtheorie aan de Universiteit van Gent, de l’architecture à l’Université de Gand, a également heeft een zeer belangrijk aandeel in het welslagen contribué dans une large mesure à la réussite de ce van dit project. Tanguy Eeckhout, medewerker projet. Tanguy Eeckhout, collaborateur du musée van het Museum Dhondt-Dhaenens, verrichtte de Dhondt-Dhaenens, a effectué les recherches research over de collectie voor dit eerste uitgebreide nécessaires à ce premier projet d’ampleur sur la onderzoeksproject. We zijn hen allen zeer erkente­ collection. Nous leur sommes à tous très reconnais­ lijk voor hun cordiale medewerking. sants pour leur généreuse collaboration.

Jan Steyaert, voorzitter Museum Dhondt-Dhaenens Jan Steyaert, président du musée Dhondt-Dhaenens Joost Declercq, directeur Museum Dhondt-Dhaenens Joost Declercq, directeur du musée Dhondt-Dhaenens 6 7

Maison Chauve-Souris, Liège 8 9

Maison Chauve-Souris, Liège 10

Leven met Kunst

Je ne suis pas collection- ten: een gebouw moet leven, Deze eerste voorzichtige aan- neur. Je suis obsédé par bewoond zijn; en een van die zetten tot het creëren van een le travail des peintres – bewoners is het kunstwerk. dialoog tussen kunst en archi- Architectuur creëert rust, tectuur zijn ongetwijfeld deels ce n’est pas pareil. geborgenheid en intimiteit; te danken aan de architectuur- Charles Vandenhove1 kunst opent de deuren naar opleiding die Charles Vandenhove nieuwe werelden. Een kunst- had genoten aan het Institut werk is derhalve gemaakt om supérieur des arts décoratifs In elk gesprek over de kunst- gezien te worden; de meeste La Cambre in Brussel, waar werken die hij en zijn echtgenote­ werken die het echtpaar door hij in 1951 afstudeerde. Deze Jeanne in de loop der tijd ver- de jaren heen heeft verworven, school was in 1926 door Henry wierven, benadrukt Charles hebben dan ook een plek gekregen van de Velde opgericht en had Vandenhove dat hij nooit de in de leef- en werkruimtes van tot doel een open en pluriforme intentie had een verzameling Hôtel Torrentius of in de woning opleiding te bieden. Er werden aan te leggen. Toch herbergen Chauve-Souris – ze verdwenen tal van disciplines onderwezen, zijn architectenbureau in Hôtel dus zelden in het depot. van architectuur over beeld- Torrentius en zijn eigen woning, Reeds uit een van zijn eerste houwkunst en schilderkunst Chauve-Souris, beide in Luik, architectuurprojecten, het huis tot theater en modeontwerp. ondertussen zo’n tweehonderd Spitz-Lahaye in Kiewit, gereali- De idee om over de grenzen van kunstwerken, daterend van de seerd in 1955 samen met Lucien het eigen medium te denken, jaren 1950 tot vandaag. Charles Kroll, blijkt het belang dat werd er sterk aangemoedigd, dit Vandenhove beschouwt hun Vandenhove hecht aan de inte- in tegenstelling tot de andere verzameling als zijnde ‘bijna gratie van kunst in de woning. kunsthogescholen in België. bij toeval’ gevormd, een gevolg In de hal en in de woonruimte Charles Vandenhove heeft er van de vele ontmoetingen die van het huis bracht Vandenhove nog les gekregen van Victor hij had met kunstenaars en de zelf een muurschildering aan. Bourgeois, een van de belang- fascinatie voor het kunstwerk. Het werd een formeel spel van rijkste modernistische archi­ Als we de collectie beschouwen, gekleurde lijnen en vlakken tecten in België. Ook Bourgeois kunnen we inderdaad stellen op een grijze achtergrond dat stond bekend om zijn open dat het waarschijnlijk nooit de doet denken aan de modernis­ vizier ten aanzien van de kunsten. bedoeling is geweest een consis­ tische experimenten van Piet Zo was hij een van de oprichters tent ensemble te vormen dat een Mondriaan en Georges Van­ van het avant-gardistische tijd- bepaalde denkpiste, periode of tongerloo. Voor een andere schrift 7Arts, dat in de jaren beweging in de kunst exhaustief opdracht in 1952, een kapel in 1920 een zuivere beeldtaal pro- moest coveren. Wel blijkt uit Pont-de-Bonne, werkten Kroll pageerde en hierbij de verschil- deze verzameling een oprechte en Vandenhove, beiden toen lende kunstvormen evenwaardig en diepgaande fascinatie voor amper vijfentwintig jaar oud, benaderde. bepaalde kunstenaars en voor samen met de kunstenaar Jean Als architect interesseerde de particuliere scheppings­ Beaudry. De opdracht van Charles Vandenhove zich al vrijheid die de kunstenaar zich Beaudry bestond in het beeld- op jonge leeftijd voor de kan veroorloven. Als architect houwen van een Mariabeeld en nieuwste tendensen in de heeft Charles Vandenhove om een kruisiging en het tekenen hedendaagse kunst. Zijn thuis- die reden met vele kunstenaars van een Kruisweg, direct op basis Luik was onmiddellijk samengewerkt aan bouwprojec- de muur van de kapel.2 na de Tweede Wereldoorlog 11

toonaangevend in België wat programma was er ook een Wereldoorlog werd er nogal betreft hedendaagse kunst. publicatiebeleid dat de inter­ wat propaganda gevoerd voor Het Musée des Beaux-Arts van nationale abstracte kunst als de nieuwe ‘Ecole de ’, waar­ Luik herbergde veel modern, nieuwe richting voor de kunst toe een groot aantal kunstenaars voornamelijk Frans werk uit verdedigde. Het tijdschrift behoorden die in Parijs leefden de eerste helft van de twintigste Quadrum, een initiatief dat uit- en die in hun schilderkunst een eeuw, van Picasso en Léger tot ging van het Paleis voor Schone lyrisch-abstracte stijl hanteer- Alberto Magnelli, Victor Vasarely Kunsten, was waarschijnlijk de den. In deze periode woedde en Auguste Herbin. Dat was in die belangrijkste informatiebron in er nog een strijd tussen de New- tijd vrij uitzonderlijk in België, België over de nieuwe tendensen Yorkse en de Parijse kunstscene: aangezien de meeste musea in de westerse kunst. Tussen het linkse Parijs verweet, in volle een conservatievere instelling 1956 en 1966 verschenen er twin­ Koude Oorlog, de Amerikanen hadden. De progressieve attitude tig luxueus uitgegeven nummers. een imperialistische houding en in Luik resulteerde ook, aan het De redactieraad was internatio- beschouwde het Amerikaanse einde van de Tweede Wereld- naal en de teksten werden in abstract-expressionisme ten oorlog, in de oprichting van het Frans, Engels, Duits of Ita­ onrechte als een vulgaire inter- apiaw (Association pour le Pro- liaans geschreven. Telkens werd pretatie van de Europese schil- grès intellectuel et artistique­ de een kunstenaar gekozen om de derkunsttraditie. De Europese la Wallonie), een vereniging die cover te voorzien van een beeld, informele kunst was het ant- een Waals intellectueel klimaat zoals Victor Vasarely (Quadrum woord op dat Amerikaanse wou scheppen door het stimu- 01), Henri Michaux (Quadrum 03), abstract-expressionisme en leren van de wetenschap en de k.r.h. Sonderborg (Quadrum 10), werd in de jaren 1950 en 1960 kunsten. Onder de drijvende Antonio Saura (Quadrum 19) en dan ook veelvuldig getoond kracht van de Luikse verzamelaar Edouardo Chillida (Quadrum 20). door de Parijse galeries. Ameri- Fernand Graindorge program- Het tijdschrift besteedde opmer­ kaanse kunst, daarentegen, meerde apiaw ambitieuze ten- kelijk veel aandacht aan de infor­ kwam in het Parijs van de jaren toonstellingen en werden er mele kunst die tussen 1945 en 1950 en 1960 nauwelijks aan lezingen­ georga­niseerd over 1970 de Europese hedendaagse­ bod.4 Alleen de Amerikaanse de moderne kunst. Jeanne kunstproductie domineerde. Ileana Sonnabend, die een Vandenhove was overigens als Het kunstklimaat in Luik en een sterke band onderhield met de medewerkster een tijdlang ver- gerijpte interesse voor de schil- befaamde New-Yorkse galerie- bonden aan deze vereni­ ­ging en derkunst maakten dat het echt- houder Leo Castelli, liet in haar onderhield in de periode na de paar Vandenhove vanaf begin Parijse galerie vanaf 1962 op Tweede Wereldoorlog zeer nauwe jaren 1960 kunstwerken begon te een consequente manier de contacten met de Luikse kunst- verwerven. Onmiddellijk kozen nieuwe Amerikaanse kunst scene.3 ze ervoor om ook werk van kun- zien, van popart tot minimal In het naoorlogse België werd er stenaars van buiten België aan en conceptual art.5 – de activiteiten van de Luikse te kopen. Parijs was in die jaren Geïnspireerd door wat ze in kunstscene buiten beschouwing nog steeds een belangrijke Parijs te zien kregen, was het gelaten – alleen in het Paleis kunstmetropool, en voor het echtpaar Vandenhove reeds voor Schone Kunsten van Brussel echtpaar Vandenhove tevens vroeg in de jaren 1960 gefasci- een actief beleid gevoerd rond een geliefde plek om de nieuwe neerd door de vrije en intuïtieve jonge en internationale kunst. ontwikkelingen in de kunst te expressie van de kunstenaar. Naast een tentoonstellings­ ontdekken. Na de Tweede Ze kozen voor kunst die ontstaat 12 door een gestuele en expressieve hal van het Luikse studenten- schilderkunst door het funda- stellingswand hangen. Door zijn van seriegrafie­ op geëmailleerde wording zoekt.’9 Auteurs Geert aanpak, zoals CoBrA (Asger Jorn, huis Lucien Brull. Het voorstel menteel in vraag stellen van de experimenten met de drager staalplaat.8 Bekaert en Chris Dercon beves- Pierre Alechinsky, Christian voor de kunstintegratie in dit traditionele waarden in de kunst. had Hantaï een grote invloed Voor het ziekenhuis van Sart- tigen deze stelling aan de hand Dotremont),­ het actionpainting universitair gebouw werd eerst Zo ontstond in 1969 Supports/ op de Franse kunstbeweging Tilman werkte Vandenhove het van een opmerkelijk citaat van (Georges Mathieu), het tachisme afgewezen, maar mede onder Surfaces, een beweging opge- Supports/Surfaces. Charles idee verder uit om lambriserings­ Niele Toroni, een kunstenaar (Henri Michaux), de materie- druk van de Luikse ps-politicus richt door onder meer Claude Vandenhove, die de kunstenaar panelen door kunstenaars te die de schilderkunst heeft kunst (Antoni Tàpies)… Bij deze en beheerder van de universiteit Viallat, Daniel Dezeuze, Louis in de jaren 1970 had leren ken- laten ‘decoreren’. Elke kunste- teruggebracht tot haar essentie, kunstrichtingen wordt de speci- Henri Schlitz werd het uitein- Cane en Jean-Pierre Pincemin. nen dankzij de Parijse galerie- naar nam een deel van het de kleurtoets: ‘De schrik van de fieke verftoets een herkenbare delijk toch goedgekeurd door Deze kunstenaars wilden de houder Jean Fournier, koes- gangennetwerk­ voor zijn reke- kunstenaar: niets anders te zijn schriftuur en heeft kunst geen de raad van bestuur van de uni- betekenis van de drager van het terde een grote bewondering ning, alsof ze een spoor trokken dan decorateur. Overtuiging verhalende betekenis meer maar versiteit. De integratie van een doek (het chassis) en de drager voor het werk van Hantaï. Door in de architectuur. Aangezien van de decorateur: volwaardig wordt ze de expressie van een ander werk, van de hand van van de verf (het doek) herden- een aantal opdrachten, naar de panelen van 100 cm hoog kunstenaar te zijn. Valse pro- ongedwongen creativiteit. Meer Ipoustéguy, werd daarentegen ken. Daniel Buren en Niele aanleiding van nieuwbouw­ en 100 à 200 cm breed op elkaar blemen. Destijds heeft men bedachte kunstvormen zoals nooit aanvaard.6 Toroni (respectievelijk 30 en 31 projecten in Frankrijk, had aansloten, was het belangrijk ongetwijfeld aan Piero della de kinetische kunst en de opart In de jaren 1962-1965 ontwierp jaar in 1968) waren in dezelfde Hantaï ervaring met het creëren om kunstenaars te kiezen die Francesca voorgesteld om het (het creëren van optische illusies Vandenhove het woonhuis periode ook al aan het experi- van werk voor een publieke konden omgaan met een repe­ koor van de San Francesco te met geometrische patronen), die Repriels in Plainevaux, een menteren met een fundamen- context. Voor twee projecten titief patroon. De kunstenaar Arezzo te decoreren en heeft in de jaren 1960 ook in Europa gemeente in de provincie Luik. tele beeldtaal: Buren met zijn had hij een techniek ontwikkeld Antoni Tàpies, bijvoorbeeld, men hem zelfs het thema opge- een bloei beleefden (met Victor De vrouw des huizes, Manette gekleurde strepen van 8,7 cm om zijn motieven om te zetten van wie Jeanne en Charles legd, de legende van het Heilig Vasarely als bekendste naam), Repriels, was eveneens een fer- breed, Toroni met zijn op regel- naar zeefdruk op formica paneel. Vandenhove door de jaren heen Kruis. Hij heeft het aanvaard. interesseerden het echtpaar vent verdedigster van de heden- matige afstanden aangebrachte Vandenhove was geïnteresseerd een indrukwekkend aantal wer- Bekijk maar het resultaat. Het is duidelijk veel minder, aangezien daagse kunst. In haar woning verfafdrukken met een verfbor- in deze reproductietechniek, ken verzamelden, weigerde de decoratie. Leve de decoratie!’10 deze kunst niet aanwezig is in organiseerde zij geregeld avon- stel nr. 50. Met hun werk formu­­ aangezien hij de formica pane- uitnodiging, waarschijnlijk Voor Vandenhove is de inbreng de collectie Vandenhove. den met gelijkgezinden, waar leerden deze Franse kunstenaars len als ideale lambrisering zag omdat hij geen voeling had met van de kunstenaar essentieel De eerste belangrijke kunstenaar Vandenhove deel van uitmaakte. een antwoord op het succes van voor een gang of zaal van het de staalplaten drager en hij zijn maar is het nooit een volledig voor de collectie Vandenhove In 1972 opende ze in Luik de de minimal en de conceptual nieuwe ziekenhuis. Hantaï was kunst ook moeilijk zag functio- vrij spel. Het is de architect die is zonder twijfel Luis Feito. kleine maar befaamde Galerie art in de Verenigde Staten. echter nog niet gelukkig met de neren in een repetitief patroon. dirigeert, terwijl de kunstenaar Gebruikmakend van een beperkt Vega. Heel snel, mede onder Vanaf 1962 werkte Charles kleurintensiteit bij het toepas- De kunstenaars die wel toezeg- zich met zijn werk aansluit bij kleurenpalet (voornamelijk rood invloed van haar ontmoeting Vandenhove aan de bouw van sen van deze techniek en ging den, waren Jean-Charles Blais, het werk van de architect. en zwart) creëerde Feito abstracte met Fernand Spillemaekers het Centre hospitalier universi- daarom op zoek naar een alter- Daniel Buren, Jacques Charlier, Chris Dercon schreef hierover: informele werken met een zeer (eigenaar van Galerie mtl in taire de Liège in Sart-Tilman – natief met geëmailleerde staal- Olivier Debré, Jo Delahaut, Sol ‘De kunstwerken die “voor” pasteuze verfaanbreng, waar een Brussel), presenteerde ze con- misschien wel het meest ambi- platen. Hij experimenteerde LeWitt, André Romus, Niele Vandenhove zijn gemaakt, staan warme gloed van uitgaat. Het ceptueler werk van onder ande- tieuze project uit zijn carrière. gedurende verschillende jaren, Toroni, Claude Viallat, Marthe ten dienste van zijn architectuur werk van deze Spaanse kunste- ren de Belgen Léon Wuidar en De realisatie van dit Luikse maar de vele tests om zijn spe- Wéry en Léon Wuidar. Het en haar gebruikers. In plaats naar was vanaf 1958 bijna jaar- Jacques Charlier, maar ook van ziekenhuis zou meer dan twin- cifieke schildertechniek om te gebruik van geëmailleerde staal­ van hun versierende karakter lijks te zien in een individuele internationale kunstenaars als tig jaar duren; tijdens die lange zetten in zeefdruk op paneel platen als gedecoreerde lambri- te ontkennen, belichamen ze tentoonstelling in de belang- Sol LeWitt, Dan Graham, Andre periode werkte Vandenhove wisten hem uiteindelijk niet te seringen zou Vandenhove nadien op vrijwillige basis hun uitein- rijke Galerie Arnaud te Parijs. Cadere... Het was in de jaren samen met elf kunstenaars voor bevredigen. Na bijna drie jaren overigens nog in andere projec- delijke bestemming als “decor”, In 1968 stelde Feito ook tentoon 1970 dat Charles Vandenhove de realisatie van kunstintegraties. te hebben geëxperimenteerd ten herhalen, zoals in het Théâtre of beter nog als “bekleding” van bij apiaw in Luik en in het zich eveneens begon te interes- De eerste kunstenaar met wie zag hij af van het project.7 Niet des Abbesses in Parijs en het de architectonische ruimte.’11 museum van Verviers. In minder seren voor kunstenaars die Vandenhove vanaf midden lang daarna, rond 1982, zou Maison Heureuse van Ans, Ondanks de moeizame realisa- dan tien jaar verwierf het echt- kunst op een andere manier jaren 1970 voor dit project onder­ Hantaï er overigens voor kiezen bij Luik. tie van het Luikse ziekenhuis paar Vandenhove een zevental benaderden dan de gestuele en handelde, was Simon Hantaï. om zich volledig terug te trekken In een interview vertelde Van- maakte Vandenhove er vanaf schilderijen van deze kunstenaar. informele schilderkunst zoals Deze Hongaarse kunstenaar uit de kunstwereld, net op het denhove dat hij samenwerkte de jaren 1980 een erezaak van Charles Vandenhove nodigde die in de jaren 1950 en 1960 leefde al sinds 1948 in Parijs. moment dat zijn erkenning met Buren, Sol LeWitt en ande- om kunstenaars uit te nodigen Feito tevens uit voor twee pro- gepraktiseerd werd in Europa. Na een avontuur met de sur­ algemeen werd. Ondanks het ren omdat deze kunstenaars hun kunst te integreren in zijn jecten in België: in zijn eigen Ook in het Parijs van na 1968 realisten, begin jaren 1950, feit dat de samenwerking niet niet of niet meer geloofden in publieke bouwopdrachten. Het nieuwe woning en architecten- waaide overigens een nieuwe ontwikkelde hij een bijzondere tot stand kwam, beschouwt de autonomie van hun kunst: bekendste voorbeeld is zonder bureau Chauve-Souris, gebouwd wind. Enerzijds bleek vanaf dan vorm van abstractie, door linnen Vandenhove de dialoog van ‘Zij geloven er niet in: hun taal twijfel de hal en het Koninklijk rond 1964, liet Vandenhove hem dat Parijs als kunststad defini- doeken met nog natte verf toe toen tussen hem en Hantaï als is veel genereuzer en prospec- Salon van de Brusselse Munt- een muurschildering maken, en tief het pleit had verloren van en vervolgens weer open te essentieel voor de ontwikkeling tiever dan dat. Daar ben ik van schouwburg, gerealiseerd in in diezelfde periode vroeg hij New-York, anderzijds rekende plooien. De doeken werden van zijn ideeën over kunstinte- overtuigd! Het is geen taal die 1984-1986. In de hal creëerde Feito om vier grote vierkante een nieuwe generatie Franse niet opgespannen op een chassis graties, en meer specifiek de bevestigt, maar die de dialoog, Vandenhove een samenspel panelen te realiseren voor de kunstenaars af met de abstracte maar bleven los aan de tentoon- ontwikkeling van de techniek de communicatie, de bewust- tussen twee Amerikaanse kun- 13 door een gestuele en expressieve hal van het Luikse studenten- schilderkunst door het funda- stellingswand hangen. Door zijn van seriegrafie­ op geëmailleerde wording zoekt.’9 Auteurs Geert aanpak, zoals CoBrA (Asger Jorn, huis Lucien Brull. Het voorstel menteel in vraag stellen van de experimenten met de drager staalplaat.8 Bekaert en Chris Dercon beves- Pierre Alechinsky, Christian voor de kunstintegratie in dit traditionele waarden in de kunst. had Hantaï een grote invloed Voor het ziekenhuis van Sart- tigen deze stelling aan de hand Dotremont),­ het actionpainting universitair gebouw werd eerst Zo ontstond in 1969 Supports/ op de Franse kunstbeweging Tilman werkte Vandenhove het van een opmerkelijk citaat van (Georges Mathieu), het tachisme afgewezen, maar mede onder Surfaces, een beweging opge- Supports/Surfaces. Charles idee verder uit om lambriserings­ Niele Toroni, een kunstenaar (Henri Michaux), de materie- druk van de Luikse ps-politicus richt door onder meer Claude Vandenhove, die de kunstenaar panelen door kunstenaars te die de schilderkunst heeft kunst (Antoni Tàpies)… Bij deze en beheerder van de universiteit Viallat, Daniel Dezeuze, Louis in de jaren 1970 had leren ken- laten ‘decoreren’. Elke kunste- teruggebracht tot haar essentie, kunstrichtingen wordt de speci- Henri Schlitz werd het uitein- Cane en Jean-Pierre Pincemin. nen dankzij de Parijse galerie- naar nam een deel van het de kleurtoets: ‘De schrik van de fieke verftoets een herkenbare delijk toch goedgekeurd door Deze kunstenaars wilden de houder Jean Fournier, koes- gangennetwerk­ voor zijn reke- kunstenaar: niets anders te zijn schriftuur en heeft kunst geen de raad van bestuur van de uni- betekenis van de drager van het terde een grote bewondering ning, alsof ze een spoor trokken dan decorateur. Overtuiging verhalende betekenis meer maar versiteit. De integratie van een doek (het chassis) en de drager voor het werk van Hantaï. Door in de architectuur. Aangezien van de decorateur: volwaardig wordt ze de expressie van een ander werk, van de hand van van de verf (het doek) herden- een aantal opdrachten, naar de panelen van 100 cm hoog kunstenaar te zijn. Valse pro- ongedwongen creativiteit. Meer Ipoustéguy, werd daarentegen ken. Daniel Buren en Niele aanleiding van nieuwbouw­ en 100 à 200 cm breed op elkaar blemen. Destijds heeft men bedachte kunstvormen zoals nooit aanvaard.6 Toroni (respectievelijk 30 en 31 projecten in Frankrijk, had aansloten, was het belangrijk ongetwijfeld aan Piero della de kinetische kunst en de opart In de jaren 1962-1965 ontwierp jaar in 1968) waren in dezelfde Hantaï ervaring met het creëren om kunstenaars te kiezen die Francesca voorgesteld om het (het creëren van optische illusies Vandenhove het woonhuis periode ook al aan het experi- van werk voor een publieke konden omgaan met een repe­ koor van de San Francesco te met geometrische patronen), die Repriels in Plainevaux, een menteren met een fundamen- context. Voor twee projecten titief patroon. De kunstenaar Arezzo te decoreren en heeft in de jaren 1960 ook in Europa gemeente in de provincie Luik. tele beeldtaal: Buren met zijn had hij een techniek ontwikkeld Antoni Tàpies, bijvoorbeeld, men hem zelfs het thema opge- een bloei beleefden (met Victor De vrouw des huizes, Manette gekleurde strepen van 8,7 cm om zijn motieven om te zetten van wie Jeanne en Charles legd, de legende van het Heilig Vasarely als bekendste naam), Repriels, was eveneens een fer- breed, Toroni met zijn op regel- naar zeefdruk op formica paneel. Vandenhove door de jaren heen Kruis. Hij heeft het aanvaard. interesseerden het echtpaar vent verdedigster van de heden- matige afstanden aangebrachte Vandenhove was geïnteresseerd een indrukwekkend aantal wer- Bekijk maar het resultaat. Het is duidelijk veel minder, aangezien daagse kunst. In haar woning verfafdrukken met een verfbor- in deze reproductietechniek, ken verzamelden, weigerde de decoratie. Leve de decoratie!’10 deze kunst niet aanwezig is in organiseerde zij geregeld avon- stel nr. 50. Met hun werk formu­­ aangezien hij de formica pane- uitnodiging, waarschijnlijk Voor Vandenhove is de inbreng de collectie Vandenhove. den met gelijkgezinden, waar leerden deze Franse kunstenaars len als ideale lambrisering zag omdat hij geen voeling had met van de kunstenaar essentieel De eerste belangrijke kunstenaar Vandenhove deel van uitmaakte. een antwoord op het succes van voor een gang of zaal van het de staalplaten drager en hij zijn maar is het nooit een volledig voor de collectie Vandenhove In 1972 opende ze in Luik de de minimal en de conceptual nieuwe ziekenhuis. Hantaï was kunst ook moeilijk zag functio- vrij spel. Het is de architect die is zonder twijfel Luis Feito. kleine maar befaamde Galerie art in de Verenigde Staten. echter nog niet gelukkig met de neren in een repetitief patroon. dirigeert, terwijl de kunstenaar Gebruikmakend van een beperkt Vega. Heel snel, mede onder Vanaf 1962 werkte Charles kleurintensiteit bij het toepas- De kunstenaars die wel toezeg- zich met zijn werk aansluit bij kleurenpalet (voornamelijk rood invloed van haar ontmoeting Vandenhove aan de bouw van sen van deze techniek en ging den, waren Jean-Charles Blais, het werk van de architect. en zwart) creëerde Feito abstracte met Fernand Spillemaekers het Centre hospitalier universi- daarom op zoek naar een alter- Daniel Buren, Jacques Charlier, Chris Dercon schreef hierover: informele werken met een zeer (eigenaar van Galerie mtl in taire de Liège in Sart-Tilman – natief met geëmailleerde staal- Olivier Debré, Jo Delahaut, Sol ‘De kunstwerken die “voor” pasteuze verfaanbreng, waar een Brussel), presenteerde ze con- misschien wel het meest ambi- platen. Hij experimenteerde LeWitt, André Romus, Niele Vandenhove zijn gemaakt, staan warme gloed van uitgaat. Het ceptueler werk van onder ande- tieuze project uit zijn carrière. gedurende verschillende jaren, Toroni, Claude Viallat, Marthe ten dienste van zijn architectuur werk van deze Spaanse kunste- ren de Belgen Léon Wuidar en De realisatie van dit Luikse maar de vele tests om zijn spe- Wéry en Léon Wuidar. Het en haar gebruikers. In plaats naar was vanaf 1958 bijna jaar- Jacques Charlier, maar ook van ziekenhuis zou meer dan twin- cifieke schildertechniek om te gebruik van geëmailleerde staal­ van hun versierende karakter lijks te zien in een individuele internationale kunstenaars als tig jaar duren; tijdens die lange zetten in zeefdruk op paneel platen als gedecoreerde lambri- te ontkennen, belichamen ze tentoonstelling in de belang- Sol LeWitt, Dan Graham, Andre periode werkte Vandenhove wisten hem uiteindelijk niet te seringen zou Vandenhove nadien op vrijwillige basis hun uitein- rijke Galerie Arnaud te Parijs. Cadere... Het was in de jaren samen met elf kunstenaars voor bevredigen. Na bijna drie jaren overigens nog in andere projec- delijke bestemming als “decor”, In 1968 stelde Feito ook tentoon 1970 dat Charles Vandenhove de realisatie van kunstintegraties. te hebben geëxperimenteerd ten herhalen, zoals in het Théâtre of beter nog als “bekleding” van bij apiaw in Luik en in het zich eveneens begon te interes- De eerste kunstenaar met wie zag hij af van het project.7 Niet des Abbesses in Parijs en het de architectonische ruimte.’11 museum van Verviers. In minder seren voor kunstenaars die Vandenhove vanaf midden lang daarna, rond 1982, zou Maison Heureuse van Ans, Ondanks de moeizame realisa- dan tien jaar verwierf het echt- kunst op een andere manier jaren 1970 voor dit project onder­ Hantaï er overigens voor kiezen bij Luik. tie van het Luikse ziekenhuis paar Vandenhove een zevental benaderden dan de gestuele en handelde, was Simon Hantaï. om zich volledig terug te trekken In een interview vertelde Van- maakte Vandenhove er vanaf schilderijen van deze kunstenaar. informele schilderkunst zoals Deze Hongaarse kunstenaar uit de kunstwereld, net op het denhove dat hij samenwerkte de jaren 1980 een erezaak van Charles Vandenhove nodigde die in de jaren 1950 en 1960 leefde al sinds 1948 in Parijs. moment dat zijn erkenning met Buren, Sol LeWitt en ande- om kunstenaars uit te nodigen Feito tevens uit voor twee pro- gepraktiseerd werd in Europa. Na een avontuur met de sur­ algemeen werd. Ondanks het ren omdat deze kunstenaars hun kunst te integreren in zijn jecten in België: in zijn eigen Ook in het Parijs van na 1968 realisten, begin jaren 1950, feit dat de samenwerking niet niet of niet meer geloofden in publieke bouwopdrachten. Het nieuwe woning en architecten- waaide overigens een nieuwe ontwikkelde hij een bijzondere tot stand kwam, beschouwt de autonomie van hun kunst: bekendste voorbeeld is zonder bureau Chauve-Souris, gebouwd wind. Enerzijds bleek vanaf dan vorm van abstractie, door linnen Vandenhove de dialoog van ‘Zij geloven er niet in: hun taal twijfel de hal en het Koninklijk rond 1964, liet Vandenhove hem dat Parijs als kunststad defini- doeken met nog natte verf toe toen tussen hem en Hantaï als is veel genereuzer en prospec- Salon van de Brusselse Munt- een muurschildering maken, en tief het pleit had verloren van en vervolgens weer open te essentieel voor de ontwikkeling tiever dan dat. Daar ben ik van schouwburg, gerealiseerd in in diezelfde periode vroeg hij New-York, anderzijds rekende plooien. De doeken werden van zijn ideeën over kunstinte- overtuigd! Het is geen taal die 1984-1986. In de hal creëerde Feito om vier grote vierkante een nieuwe generatie Franse niet opgespannen op een chassis graties, en meer specifiek de bevestigt, maar die de dialoog, Vandenhove een samenspel panelen te realiseren voor de kunstenaars af met de abstracte maar bleven los aan de tentoon- ontwikkeling van de techniek de communicatie, de bewust- tussen twee Amerikaanse kun- 14 stenaars die als elkaars tegen- en Léon Wuidar – ontwierpen de staalplaten lambriseringen polen kunnen worden gezien: de motieven die aangebracht waren de wandtapijten een het geometrische, zwart-witte werden op het plafond van drie nieuwe technische uitdaging lijnenspel van Sol LeWitt op de grote ruimtes. Van Olivier Debré voor de kunstenaars. Het idee vloer gaat er een contrastrijke kreeg Vandenhove een reeks van de wandtapijten was er dan dialoog aan met de felle, onge- gouaches op klein formaat wel gekomen uit akoestische controleerde kleurspatten van waarin hij een ritmisch spel overwegingen, maar tegelijk Sam Francis op het plafond. speelt met motieven die refe­ bood het de kunstenaars de In het Koninklijk Salon is dan reren aan uitdijende cirkels op mogelijkheid om hun werk om weer een Europese dialoog het wateroppervlak of houtner- te zetten in een minder voor de gaande tussen de Fransman ven in oude balken. De kunste- hand liggend medium. Dercon Daniel Buren en de Italiaan naar liet het vervolgens over aan en Vandenhove selecteerden Giulio Paolini. Buren gebruikte de architect hoe die zijn motie- acht kunstenaars met wie de twee soorten marmer om op de ven zou omzetten op het plafond architect nog niet eerder had vloer en de wanden zijn bekende van het architectenbureau.12 gewerkt: de Nederlanders Rob strepen te creëren, terwijl Paolini Ook tussen Daniel Buren en Birza, Jan Dibbets, Marlène een driedimensionaal lijnenspel Charles Vandenhove ontstond er Dumas, Henri Jacobs en Willem in de ruimte trekt tussen twee een vrij samenspel: Vandenhove Oorebeek, de Duitser Ludger beelden van jongelingen, die kon, in dialoog met de kunste- Gerdes, de Canadees Jeff Wall en herinneren aan de beeldhouw- naar, het werk van Buren inter- de Belg Luc Tuymans. Ook Giulio kunst uit de klassieke oudheid. preteren ten behoeve van zijn Paolini – die wel al had samen- Tussen 1980 en 2000 werkte woning. De strepen van Buren gewerkt met Vandenhove – Charles Vandenhove samen met komen terug in de hal van de werd bij het project betrokken. een dertigtal kunstenaars. Van woning, de lift en het plafond Recent nog werd een flink aan- de meesten van deze kunste- van de grote leefruimte op de tal kunstenaars toegevoegd aan naars verwierf het echtpaar eerste verdieping. Op de impo- de collectie Vandenhove. De Vandenhove ook een of meer- sante binnenplaats van het Hôtel diversiteit blijft opvallend: dere werken voor hun privé­ Torrentius staan drie beelden in Christian Boltanski, Anselm verzameling. Van sommige dialoog opgesteld: een haas van Kiefer, David Claerbout, Char- kunstenaars, zoals Jean-Pierre Barry Flanagan (1994), La Victoire lotte Beaudry… Minder dan Pincemin, Olivier Debré, Giulio de Villetaneuse van César (1965) ooit is er een rode draad die de Paolini, Claude Viallat en Léon en Homme van Ipoustéguy (1963). werken met elkaar zou kunnen Wuidar, stelden ze representa- Het is frappant dat Vandenhove verbinden – tenzij de persoon- tieve ensembles samen. Tussen enerzijds trouw blijft aan lijke passie en verwondering 1977 en 1981 werkte Charles bepaalde kunstenaars die al van het echtpaar Vandenhove. Vandenhove in Luik aan de res- sinds lang ‘compagnons de Vandaar dat Charles Vandenhove tauratie en renovatie van het route’ zijn, maar anderzijds zichzelf niet graag beschreven Hôtel Torrentius, een imposant ook steeds op zoek gaat naar het hoort als verzamelaar: zijn kunst­ zestiende-eeuws renaissance­ nieuwe en het onbekende dat werkencollectie was nooit bedoeld gebouw van de hand van de de kunst te bieden heeft. Voor om het verhaal van de recente Luikse architect en humanist het nieuwe justitiepaleis van kunst­geschiedenis na te vertellen. Lambert Lombard. De beneden- ’s-Hertogenbosch, bijvoorbeeld, Het is geen verhaal van abstrac- verdieping van het pand richtte gerealiseerd in de jaren 1990, tie of figuratie, van radicaliteit hij in als architectenbureau en zag Vandenhove af van zijn eer- of classicisme, van expressie of de eerste verdieping als woon- ste idee om een aantal CoBrA- conceptualisme. Kunst was en appartement. Het werd het kunstenaars uit te nodigen voor is er om mee te leven, om ver- nieuwe thuis van vele werken de kunstintegraties; in plaats wondering te scheppen en de uit hun collectie, en ook voor daarvan vroeg hij aan museum- verbeelding aan te scherpen, of dit project concipieerden een directeur Chris Dercon13 om in het nu gaat om de expressieve aantal kunstenaars een kunst­ dialoog met hem een aantal verftoets van een Luis Feito of integratie. Drie kunstenaars jongere kunstenaars te selecte- een interactieve videoprojectie die ook betrokken waren bij het ren, die ontwerpen voor wand- van David Claerbout. Luikse universitair ziekenhuis tapijten voor de rechtszalen In 2006 besloot het echtpaar – Olivier Debré, Daniel Buren zouden kunnen realiseren. Na Vandenhove om hun collectie 15 voor tien jaar in bruikleen te Eindnoten geven aan het Bonnefanten­ museum in Maastricht. Het was 1 Irmeline Lebeer, ‘Interview avec Charles Vandenhove (1985)’, in: een eerste stap in hun onderzoek Charles Vandenhove, Art & Archi­ naar de mogelijkheden om een tecture, Renaissance du Livre, waardevolle toekomst te geven Tournai, 1998, p. 145. 2 De bisschop van Luik kon overigens aan hun collectie. Op regelmatige de moderne stijl van de beelden van basis organiseerde het Neder- Beaudry niet appreciëren en eiste dat landse museum kleine presenta­ het Mariabeeld en de kruisiging weg- genomen werd. ties van de collectie Vandenhove 3 Pierre Henrion, ‘Entretien avec in een van zijn zalen. Na het Charles Vandenhove’, in: Morceaux overlijden van zijn echtgenote choisis. Œuvres de la collection Vandenhove, La Châtaigneraie, Jeanne in 2008 besliste Charles Flémalle, 2011, p. 50. Vandenhove in 2012 om hun 4 Galerie Daniel Cordier stelde in de kunstcollectie aan de Universiteit jaren 1960 werk tentoon van Robert Rauschenberg en Louise Nevelson, van Gent te schenken en om een Galerie Maeght exposeerde Ellsworth zelf ontworpen paviljoen te laten Kelly… bouwen op een perceel van de 5 Over de strijd tussen New-York en Parijs in de jaren 1950 en 1960, zie: universiteit, naast de bekende Eric de Chassey, ‘Paris – New York: Boekentoren van Henry van de Rivalry and Denial’, in [tent.cat.] Paris: Velde. De collectie zal er nooit Capital of the Arts – 1900-1968, Royal Academy of Arts, Londen, 2002, per­manent in haar geheel pp. 344-351. getoond worden; wel zullen er 6 Résidence Lucien Brull, studenten- tentoonstellingen georganiseerd home voor studenten geneeskunde aan de universiteit van Luik. Opdracht worden en zal zowel de architec­­ gekregen in 1962, realisatie: 1964-1967. tuur als de collectie van Vanden­ In 1985 kreeg het gebouw een nieuwe hove als onderzoeksmateriaal bestemming en werden de werken van Luis Feito verwijderd. dienen voor de studenten van de 7 Pierre Henrion, op. cit., p. 54. vakgroepen Kunstwetenschappen 8 Over de samenwerking Simon Hantaï en Architectuur & Stedenbouw. – Charles Vandenhove, zie: Pierre Chabard, Charles Vandenhove – Maître Het is Vandenhoves manier om d’œuvres, Bonnefantenmuseum, zijn engagement voor de kunst, Maastricht, 2010, pp. 30-31 en Irme- die hij tijdens zijn carrière als line Lebeer, op. cit., p. 144. 9 Irmeline Lebeer, op. cit., p. 144. architect voornamelijk vorm 10 Geert Bekaert, ‘A la recherche de gaf door de kunstintegraties in l’unité’, in: Charles Vandenhove, publieke gebouwen, voort te zet­ Centre hospitalier universitaire du Sart Tilman, Luik, Standaard/Malherbe, ten. Door te kiezen voor een uni­ Antwerpen, 1988 en Chris Dercon, versiteit en de oprichting van ‘Charles Vandenhove of La Galerie de een onderzoekscentrum (en niet la Toison d’Or’, in: Charles Vandenhove, Art & Architecture, Renaissance du voor een schenking aan een klas- Livre, Doornik,1998, p. 97. siek kunstmuseum) behoedt 11 Ibid. Charles Vandenhove het werk 12 Pierre Chabard, op. cit., p. 39. 13 Chris Dercon was van 1990 tot 1996 van zijn geliefde kunstenaars directeur van het hedendaagse voor de duistere depots van het kunstencentrum Witte de With in Rot- museum. Hij geeft het integen- terdam en van 1996 tot 2003 directeur van Museum Boijmans Van Beuningen, deel in handen van een jonge eveneens in Rotterdam. generatie onderzoekers die er verder mee aan de slag kunnen en het werk van de kunstenaars kunnen verrijken met nieuwe interpretaties en inzichten.

Tanguy Eeckhout 16

Jean Beaudry Luis Feito Claude Viallat Kruis voor de kapel in Pont-de-Bonne (1952) Hal studentenhuis Lucien Brull, Luik Universitair Ziekenhuis van Luik, Crucifixion pour la chapelle à Pont-de- (1964-1967) Sart-Tilman (1962-1986) Bonne (1952) Hall d’entrée résidence estudiantine Centre hospitalier universitaire Lucien Brull, Liège (1964-1967) de Liège, Sart-Tilman (1962-1986)

Marthe Wéry Niele Toroni Niele Toroni Universitair Ziekenhuis van Luik, Universitair Ziekenhuis van Luik, Universitair Ziekenhuis van Luik, Sart-Tilman (1962-1986) Sart-Tilman (1962-1986) Sart-Tilman (1962-1986) Centre hospitalier universitaire Centre hospitalier universitaire Centre hospitalier universitaire de Liège, Sart-Tilman (1962-1986) de Liège, Sart-Tilman (1962-1986) de Liège, Sart-Tilman (1962-1986)

Daniel Buren Olivier Debré Giulio Paolini & Daniel Buren Foto-souvenir. Plafond Hôtel Torrentius, Plafond Hôtel Torrentius, Luik (1977-1981) Koninklijk Salon Muntschouwburg, Luik (1977-1981) Plafond de l’hôtel Torrentius, Liège Brussel (1984-1986) Photo-souvenir. Plafond de l’hôtel (1977-1981) Salon royal du Théâtre de , Torrentius, Liège (1977-1981) Bruxelles (1984-1986) 17

Sam Francis & Sol LeWitt Sam Francis Léon Wuidar Hal Muntschouwburg, Brussel (1984-1986) Plafond Hal Muntschouwburg, Maison Heureuse van Ans, Luik (1988-1991) Hall d’entrée du Théâtre de la Monnaie, Brussel (1984-1986) Maison Heureuse d’Ans, Liège (1988-1991) Bruxelles (1984-1986) Plafond du hall d’entrée du Théâtre de la Monnaie, Bruxelles (1984-1986)

Sol LeWitt Sol LeWitt Loïc Le Groumellec Maison Heureuse van Ans, Luik (1988-1991) Hal Koninklijke Schouwburg, Den Haag Hal Théâtre des Abbesses, Maison Heureuse d’Ans, Liège (1988-1991) (1990-1991) Parijs (1986-1996) Hall d’entrée Théâtre Royal, La Haye Hall d’entrée Théâtre des Abbesses, (1990-1991) Paris (1986-1996)

Robert Barry Anselm Kiefer Gevel Théâtre des Abbesses, Aankomst werk Le Dormeur du Val Parijs (1986-1996) in Hôtel Torrentius, Luik Façade du Théâtre des Abbesses, Arrivée de l’œuvre Le Dormeur du Val Paris (1986-1996) à l’hôtel Torrentius, Liège

Hôtel Torrentius, Liège 26 27

Hôtel Torrentius, Liège 28 29

Hôtel Torrentius, Liège 30 31

Hôtel Torrentius, Liège 32 33

Hôtel Torrentius, Liège 34

Over kunst en architectuur

Architectuur is voor mij één Er is natuurlijk wel een verschil Vanzelfsprekend zijn er soms van de kunsten. Ik zie geen tussen kunst en architectuur, ook spanningen. In Parijs, in tegenstelling tussen kunst en en dat wat de expressievorm Montmartre, hebben we een architectuur, of tussen het werk betreft. Kunst kan iets uitdruk- theater en een dansschool van de architecten en dat van ken wat de architectuur niet kan. gebouwd, het Théâtre des de kunstenaars. De aanwezig- En niet iedereen kan alle disci- Abbesses, waar Olivier Debré heid van kunst in architectuur, plines beoefenen. Ikzelf ben zeer in de zaal wandschilderingen en de samenwerking met kun- geboeid door de schilderkunst. gerealiseerd heeft in felrood en stenaars ervaar ik als natuurlijk Ik heb wel zelf nog, in het begin, Robert Barry woorden gezand- en vanzelfsprekend. Ze is trou- een wandschildering in de rich- straald heeft in het glas van de wens van alle tijden, te beginnen ting van De Stijl gemaakt in een balkonafsluiting. Dat heeft weer­ met Pompeji. Reeds bij een van van mijn eerste woningen, die stand verwekt, zodanig dat men mijn eerste grote opdrachten, bewaard is gebleven en zich nog de wanden heeft moeten afdek- een studentenhuis in Luik, in in goede staat bevindt. En in ken met grijze panelen. Maar het begin van de jaren zestig, een aantal projecten heb ik een die problemen komen niet van heb ik Luis Feito gevraagd om soort van architecturale sculp- de kunstenaars. En het is niet een werk te maken voor de hal. turen gemaakt: enkele fonteinen alleen met de kunst dat mensen Niet alle kunstenaars die ik heb ook, en een paviljoen in het moeite hebben, want hetzelfde uitgenodigd, zijn op mijn vraag Middelheimpark in Antwerpen. geldt voor de architectuur. Men ingegaan, en dat om uiteen­ Ik besteed ook zeer veel zorg wil nagenoeg geen architectuur lopende redenen. Tàpies en aan mijn trappen; je kan een trap meer. De architectuur is haar Alechinsky niet bijvoorbeeld. ook als een sculptuur opvatten. publiek kwijt. Dat het niet tot een samen­ Toen ik jong was, dacht ik eraan Je moet soms listig zijn natuur- werking is gekomen met Simon om cineast te worden. Het is lijk. Zo was de samenwerking Hantaï, die ik een heel belang- evenwel anders gelopen. Maar met kunstenaars als Buren, rijk schilder vind, betreur ik nog mijn samenwerking met kunste­ Toroni, Sol LeWitt, Debré, Wéry, het meest. Ik had hem gevraagd naars is altijd goed gegaan. Het Wuidar in het Universitair voor de lambrisering van het spreekt vanzelf dat het werk van Ziekenhuis­­­ van Luik, dat in 1986 ziekenhuis in Luik. Hij heeft sommige kunstenaars zich beter in gebruik werd genomen, een me toen weliswaar enorm leent voor een interventie in hele onderneming. Het is niet zo geholpen met het ontwikkelen architectuur dan dat van andere. eenvoudig om een bouwheer van de technieken om de pane- Sommige kunstenaars zoeken ervan te overtuigen dat een len te maken, maar zijn deel- de architectuur omdat ze die gebouw kunst nodig heeft, maar name zelf is niet doorgegaan. nodig hebben om te kunnen het lukt wel om hem ervan te Net in die periode had hij name­ werken – Sol LeWitt, bijvoor- overtuigen dat ziekenhuisgan­ ­ lijk besloten zich uit de kunst- beeld, gebruikt haar voor zijn gen, waar bedden gedurig tegen wereld terug te trekken. wandschilderingen, terwijl de muren aanbotsen, een lam- En Antonio Saura is te vroeg Daniel Buren ze nodig heeft als brisering nodig hebben. En gestor­ven. Maar alle kunste- draagster van en omgeving voor dan moet uiteraard iemand naars met wie ik in al die jaren zijn signalen. Dat zijn kunste- die maken. Die lambriseringen­ heb gewerkt, deden dat met over­ naars die al lang niet meer hebben we in verschillende tuiging en met trots. De archi- geloofden in de zogenaamde andere projecten kunnen her­ tectuur is een plek waar de autonomie van de kunst. Met gebruiken. Of later, in de zitting­ kunst in het leven terechtkomt. hen heb ik vaak samengewerkt. zalen van het Paleis van Justitie 35

van ’s-Hertogenbosch. De muren galeries van hedendaagse kunst. kunst, van César en Ipoustéguy zijn bekleed met wandtapijten,­ Na al die jaren heb ik zelf een bijvoorbeeld, en werk van foto- ontworpen door tal van kunste- verzameling, maar ik ben nooit grafen, zoals van François Hers, naars, onder anderen Marlène een verzamelaar geweest met die ook mijn architectuur gefoto­ Dumas, Jeff Wall, Jan Dibbets een plan; ik heb geen collectie grafeerd heeft. Meer recent heb en Willem Oorebeek; tegelijk is gebouwd om een privémuseum ik enkele video’s van David de akoestiek merkbaar verbeterd te maken. Ik heb op mijn gevoel Claerbout kunnen verwerven, door die wandtapijten… gekozen en verzameld. De werken die ik een zeer goed kunstenaar Architectuur is een werk waarin zijn mijn echtgenote Jeanne en vind. Ik wil geen systematiek in je met heel veel realiteit, met mijzelf gezelschap komen hou- wat mij kan treffen of ontroeren. heel veel beperkingen rekening den in onze woning in de rue dient te houden. Ik heb altijd Chauve-Souris, met de boeken scrupuleus het programma en de meubels, en in Hôtel Tor- Charles Vandenhove van de bouwheer en het budget rentius – een zestiende-eeuwse Genoteerd door Bart Verschaffel gevolgd. Maar wanneer een deel woning gebouwd door de schil- van die beperkingen wegvalt, der Lambert Lombard – waar en het uitzonderlijke mogelijk mijn rechterhand Prudent De wordt, moet je de kans grijpen Wispelaere en ikzelf met onze om iets uitzonderlijks te doen. medewerkers sinds 1982 wer- Bijvoorbeeld een woning in Luik, ken. De kunstwerken daar zijn Bonne Fortune; maar ook daar- een vanzelfsprekend deel van voor, in de Brusselse Munt­ de plek waar geleefd en gewerkt schouw­burg, bij de inrichting wordt, samen met de woning van het Koninklijk Salon, met zelf, die dan zelf weer helemaal Buren en Paolini, en van de hal, gedecoreerd was met wandschil­ met de vloer van Sol LeWitt en deringen, waarvan we nog een het plafond van Sam Francis – deeltje hebben kunnen redden. waar ik dan zelf nog twee zui- Het gaat erom met kunst te leven. len bij heb geplaatst... Voor een Voor mij is een mooi meubel tentoonstelling in de Beurs van daarbij ook niet iets geheel Berlage in is er trou­­ anders dan een goed schilderij. wens een exacte replica op ware Maar het leven heeft veel facet- grootte gemaakt van dat Konink­­ ten, en ik ben nieuwsgierig. lijk Salon, die zich nu in het Daarom lees ik veel en ga ik naar s.m.a.k. in Gent bevindt. heel uiteenlopende soorten Het verzamelen van kunst is kunst kijken. Daarom ook heb vroeg begonnen. Voor het ont- ik werk van heel verschillende werp van het Luikse universitair kunstenaars gekocht: intuïtie- ziekenhuis hebben we samen- vere, krachtiger schilders, zoals gewerkt met een studiebureau Tàpies, Soulages en later Kiefer, uit Parijs. Ik was toen regelmatig maar ook intieme, poëtische in Parijs met dokter Gomez, de kunstenaars als Michaux, Paolini directeur, en samen bezochten en Boltanski. Vooral schilder- wij dan ook altijd musea en kunst, maar ook beeldhouw- 38

Claude Viseux Sans titre, 1968 Stalen inox / Acier inox (Maison Chauve-Souris, Liège) 39 41

Luis Feito Sans titre, 1964 Olieverf op doek / Huile sur toile – 130 x 162 cm 42

Luis Feito Sans titre, 1964 Olieverf op doek / Huile sur toile – 81 x 100 cm 43

Luis Feito Sans titre, 1970 Olieverf op doek / Huile sur toile – 79 x 55 cm 44

André Marfaing Sans titre, 1965 Olieverf op doek / Huile sur toile – 162 x 114 cm 45

André Marfaing Sans titre, 1964 Olieverf op doek / Huile sur toile – 114 x 145 cm 46

Léon Zack Sans titre, 1964 Olieverf op doek / Huile sur toile – 130 x 163 cm 47

John-Franklin Koenig Tatal, 1966 Olieverf op doek / Huile sur toile – 80 x 80 cm 49

Roger Bissière La Toussaint, 1955 Olieverf op doek / Huile sur toile – 46 x 76 cm