Arkusz KARSIN (127)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz KARSIN (127)

Warszawa 2009 Autorzy: WŁADYSŁAW ŚLUSAREK *; JERZY G ĄGOL *; MARIA NOWAK *; IZABELA BOJAKOWSKA *; ANNA PASIECZNA *; PAWEŁ KWECKO *; HANNA TOMASSI-MORAWIEC *, KRYSTYNA BUJAKOWSKA **

Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA * Redaktor regionalny planszy A: ALBIN ZDANOWSKI * Redaktor regionalny planszy B: DARIUSZ GRABOWSKI * Redaktor tekstu: JOANNA SZYBORSKA-KASZYCKA *

* - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** - Przedsi ębiorstwo Geologiczne Polgeol SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN......

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2009 Spis tre ści I. Wst ęp – W. Ślusarek ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – W. Ślusarek ...... 3 III. Budowa geologiczna – W. Ślusarek, Maria Nowak ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – W. Ślusarek, J. G ągol ...... 8 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – W. Ślusarek ...... 10 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – W. Ślusarek ...... 11 VII. Warunki wodne – W. Ślusarek, Maria Nowak ...... 13 1. Wody powierzchniowe...... 13 2. Wody podziemne...... 14 VIII. Geochemia środowiska ...... 16 1. Gleby – A. Pasieczna, P. Kwecko ...... 16 2. Osady – I. Bojakowska ...... 19 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 21 IX. Składowanie odpadów – K. Bujakowska ...... 24 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – W. Ślusarek ...... 29 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu ...... 30 XII. Zabytki kultury – W. Ślusarek ...... 35 XIII. Podsumowanie – W. Ślusarek ...... 36 XIV. Literatura ...... 38

I. Wst ęp

Arkusz Karsin Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Oddziale Świ ętokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach. Map ę wraz z obja śnieniami wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski (Instrukcja…, 2005) na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrz ęd- nych 1942. Mapa obejmuje nast ępuj ące grupy tematyczne: kopaliny, górnictwo i przetwórstwa kopalin, wody, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochron ę przyrody, krajobrazu i zabytków kultury, ochron ę powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowa- nie odpadów). Do wykonania niniejszej mapy wykorzystano materiały archiwalne do Mapy geologiczno-gospodarczej Polski 1:50 000, ark. Karsin (Nowak, Ślusarek, 2003). Poszczegól- ne elementy mapy opracowano na podstawie analizy materiałów archiwalnych, zwiadu terenowego oraz konsultacji i uzgodnie ń dokonanych w Urz ędzie Marszałkowskim Wojewódz- twa Pomorskiego w Gda ńsku, Centralnym Archiwum Geologicznym PIG w Warszawie oraz starostwach powiatowych i urz ędach gminnych. Zebrane informacje zostały uzupełnione i zweryfikowane w czasie prac terenowych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych pro- gramów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złó Ŝ, opracowanych dla komputerowej bazy danych o złoŜach. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP).

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Karsin, o powierzchni 305 km 2, wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne od 17°45’ do 18°00’ długo ści geograficznej wschodniej oraz od 53°50’ do 54°00’ szeroko ści geograficznej północnej.

3 Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski teren arkusza obejmuje fragmenty dwóch mezoregionów: Równiny Charzykowskiej i Borów Tucholskich, w obr ębie makroregionu Pojezierze Południowopomorskie (Kondracki, 2001) (fig. 1).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Karsin na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu Mezoregion Pojezierza Zachodniopomorskiego: 314.47 – Pojezierze Bytowskie; Mezoregiony Pojezierza Wschodniopomor- skiego: 314.51 – Pojezierze Kaszubskie, 314.52 – Pojezierze Starogardzkie; Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskie- go: 314.67 – Równina Charzykowska, 314.69 – Pojezierze Kraje ńskie, 314.71 – Bory Tucholskie

W układzie administracyjnym omawiany obszar poło Ŝony jest w województwie pomorskim i obejmuje cz ęść gmin: Karsin, Dziemiany i Stara Kiszewa (powiat kościerski) oraz Brusy i Czersk (powiat chojnicki). Rze źba terenu wykazuje cechy typowego krajobrazu młodoglacjalnego (zlodowacenia północnopolskie). Wyst ępuj ą tu formy pochodzenia lodowcowego i wodnolodowcowego

4 (sandry, wysoczyzny i wzgórza morenowe, rynny, kemy, zagł ębienia wytopiskowe, jeziora) oraz formy pochodzenia rzecznego (dna dolin i tarasy rzeczne). Morfologia obszaru jest bardzo urozmaicona i zró Ŝnicowana. Deniwelacje si ęgaj ą tu 71,3 m. Najwy Ŝej poło Ŝony punkt (201,4 m n.p.m.) to kulminacja rozległych form akumulacji szczelinowej na północ od wsi Wiele, a najni Ŝej poło Ŝony punkt (130,1 m n.p.m.) znajduje się na obszarze torfowisk, przez które przepływa rzeka Niechwaszcz. Około 70% powierzchni obszaru zajmuje piaszczysto-Ŝwirowa równina sandrowa, poro- śni ęta lasami. Powierzchnia sandru obni Ŝa si ę z północy na południe trzema poziomami (145– 148 m n.p.m., 140–143 m n.p.m. i 135–137 m n.p.m.). Na powierzchni najni Ŝszego poziomu sandrowego znajduj ą si ę rozległe wytopiska wypełnione torfami, a przez równinny obszar z zachodu na wschód płynie rzeka Niechwaszcz. W centralnej cz ęś ci omawianego obszaru (pomi ędzy wsiami: Przytarnia, Wiele, D ąbro- wa, Osowo, Karsin i Górki) znajduje si ę fragment wysoczyzny polodowcowej (150– 60 m n.p.m.) zbudowanej z piaszczystej gliny zwałowej (tzw. wielewska wyspa morenowa). Jest to obszar o urozmaiconej rze źbie (du Ŝa ilo ść zagł ębie ń wytopiskowych i kulminacji), ale deniwelacje s ą tu mniejsze ni Ŝ na obszarze sandrowym (dochodz ą do 10 m). W cz ęś ci zachodniej (pomi ędzy wsiami Radu ń na północy i Kosobudy na południu) rozci ąga si ę w ąski pas wysoczyzny morenowej zbudowanej z glin zwałowych. Obszar sandrów i wysoczyzn morenowych rozcinaj ą rynny polodowcowe, ograniczone wyra źnymi stromymi kraw ędziami (wysoko ści ponad 10 m) wykorzystywane przez rzeki i liczne jeziora. W rynnach subglacjalnych znajduj ą si ę formy akumulacji szczelinowej oraz kemy. Najwi ększe kemy towarzysz ą południowej kraw ędzi jeziora Wielewskiego. Wa Ŝnym elementem hydrograficznym kształtuj ącym krajobraz tego obszaru s ą jeziora. Pod wzgl ędem genetycznym s ą to jeziora: rynnowe (Wdzydze, Młosino, Brze źno, Blewicz Sk ąpe), wytopiskowe (Czyste) i morenowe (Wielewskie). Jezioro Sk ąpe wykorzystywane jest jako zbiornik retencyjny, który wraz z rzekami Niechwaszcz, Parzenic ą i systemem rowów słu Ŝy regulacji stosunków wodnych oraz melioracjom nawadniaj ącym. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą gleby brunatne, bielicowe i pseudobielicowe wytworzo- ne z glin, piasków i iłów, a w dolinach rzecznych gleby pochodzenia organicznego i mineralnego: torfowe, murszowo-torfowe, mułowo-torfowe, murszowo-mineralne i mur- szowe. Bonitacja gleb waha si ę od III do VI klasy. Lasy zajmuj ą wi ększ ą cz ęść omawianego obszaru, stanowi ąc fragment Borów Tuchol- skich – najwi ększego zwartego kompleksu le śnego w Polsce. Przewa Ŝaj ą tu bory sosnowe, ale wyst ępuj ą równie Ŝ bory chrobotkowe, bagienne i świe Ŝe. W pobli Ŝu jezior i rzek wyst ępują

5 li ściaste gr ądy, d ąbrowy oraz ł ęgi. W drzewostanie dominuj ą: sosna, d ąb, buk, świerk, olsza i grab z domieszkami brzozy, lipy, klonu, jesionu i topoli. Obszary le śne na omawianym terenie poza istotnymi funkcjami gospodarczymi, spełniaj ą równie Ŝ wa Ŝne funkcje gleboochron- ne, wodoochronne i retencyjne. Charakterystycznym i wa Ŝnym elementem szaty ro ślinnej tego obszaru s ą równie Ŝ zbiorowiska niele śne: wodne, bagienne, ł ąkowe i torfowiskowe, cz ę- sto z chronionymi i rzadkimi gatunkami ro ślin. Na omawianym obszarze wi ększo ść obszarów le śnych znajduje si ę w granicach Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego oraz obszarów chronionego krajobrazu (Północnego, Lipuskiego i Borów Tucholskich). Omawiany teren pod wzgl ędem klimatycznym nale Ŝy do dzielnicy pomorskiej (wg re- gionalizacji R. Gumi ńskiego) i charakteryzuje go: średnia roczna wysoko ść opadów 595– 622 mm, średnia temperatura roczna 6,8°C (lato 13,4°C, zima 0,5°C), średnie sumy roczne parowania terenowego 460–480 mm (Prussak, 2000). Głównymi funkcjami gospodarczymi gmin jest le śnictwo i rolnictwo. Rolnictwo jest słabo rozwini ęte. S ą tu głównie gospodarstwa indywidualne zajmuj ące si ę produkcj ą ro ślinn ą. Działalno ść produkcyjno-usługowa dla rolnictwa jest prowadzona w: Karsinie, Dabrowie, Osowie, Hucie i Kosobudach. Przemysł ogranicza si ę do niewielkich zakładów przetwórstwa spo Ŝywczego i drzewnego, a najwi ększe to: Zakład Produkcji Spo Ŝywczej S C w Karsinie (przetwórstwo ryb) oraz Wytwórnia Płyt Pil śniowych „Czarnowodzianka” w Jeziornie. Przez obszar arkusza przebiegaj ą linia kolejowa Czersk-Karsin-Ko ścierzna i sie ć dróg lokalnych. Walory przyrodniczo-krajobrazowo-kulturowe obszaru i niewielkie jego zaludnienie stwarzaj ą warunki do rozwoju funkcji turystyczno-rekreacyjnych i wypoczynkowych. O środ- ki wypoczynkowe i gospodarstwa agroturystyczne znajduj ą si ę głównie nad jeziorem Wdzy- dze (Wdzydze Tucholskie, Borsk, Lipa, Przytarnia) oraz jeziorem Wielewskim (Wiele).

III. Budowa geologiczna

Na obszarze obj ętym arkuszem Karsin budowa geologiczna jest słabo rozpoznana (Bu- trymowicz i in., 1976; Mojski, 1978; Petelski, Majewska 2000). Pod wzgl ędem geologiczno- strukturalnym obszar le Ŝy na granicy dwóch du Ŝych jednostek: syneklizy perybałtyckiej i synklinorium brze Ŝnego, wypełnionych osadami kredy i trzeciorz ędu, pod którymi wyst ępu- ją skały permu, triasu i jury, le Ŝą ce niezgodnie na utworach paleozoicznych. Osady trzeciorz ędu to mioce ńskie piaski kwarcowe i mułki w ęgliste, stwierdzone w czterech otworach kartograficznych na gł ęboko ści 174–191 m. Czwartorz ędowe osady (plejstocen, holocen) wyst ępuj ą na całym obszarze (fig. 2). Zró Ŝnicowana mi ąŜ szo ść i wykształcenie tych osadów zale Ŝy głównie od ukształtowania pod-

6 ło Ŝa trzeciorz ędowego, przebiegu zlodowace ń i interglacjalnej erozji rzecznej, a tak Ŝe od form współczesnej powierzchni terenu. Mi ąŜ szo ść utworów czwartorz ędowych zmienia si ę od około 60 m (w cz ęś ci południowo-zachodniej) do 170–200 m (w cz ęś ci centralnej).

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Karsin na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg Marksa, Bera, Go- gołka, Piotrowskiej (red.) (2006) CZWARTORZ ĘD: Holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; Plejstocen-holocen: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; Plejstocen: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czoło- wych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Ci ąg drobnych form rze źby – ozy, moreny czo- łowe, kemy. Zachowano oryginaln ą numeracj ę wydziele ń wg Mapy geologicznej w skali 1:500 000. Plejstocen reprezentowany jest przez osady wszystkich zlodowace ń. Profil utworów zlodowace ń południowopolskich i środkowopolskich (znany z otworów wiertniczych) to: piaszczyste gliny zwałowe, ró Ŝnoziarniste piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz iły i mułki zastoiskowe. Na powierzchni wyst ępuj ą osady zwi ązane ze zlodowaceniami północnopolski- mi. S ą to przede wszystkim piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (mi ąŜszo ści 2–20 m) tworz ące

7 rozległ ą równin ę sandrow ą oraz piaszczyste gliny zwałowe wysoczyzn morenowych (w centralnej i zachodniej cz ęś ci). Lokalnie wyst ępuj ą: piaski i Ŝwiry kemów (rejon jeziora Wielew- skiego), piaski, Ŝwiry i gliny akumulacji szczelinowej (w rynnach jezior: Wdzydze, Wielew- skie i Młosino), piaski wodnomorenowe (okolice Radunia) oraz deluwialne piaski, Ŝwiry i miejscami gliny (wzdłu Ŝ kraw ędzi rynien polodowcowych). W holocenie tworzyły si ę: piaski jeziorne (wzdłu Ŝ brzegów jezior), piaski i mułki rzeczne (płaskie tarasy zalewowe w dolinie rzeki Niechwaszcz i Wdy), piaski i namuły (obniŜenia dolinne na obszarach sandrowych), piaski humusowe i namuły piaszczyste (obni Ŝenia bezod- pływowe i dna rozci ęć erozyjnych) oraz torfy, namuły torfiaste, gytie i kreda jeziorna (doliny rzek, wytopiska na wysoczy źnie polodowcowej i równinie sandrowej oraz w rynnach polodowcowych). Mi ąŜ szo ść osadów holoce ńskich waha si ę od kilku do 7 m (w dolinie rzeki Nie- chwaszcz).

IV. Zło Ŝa kopalin

Obszar obj ęty arkuszem Karsin nale Ŝy do ubogich po wzgl ędem wyst ępowania kopalin. Udokumentowano tu 2 zło Ŝa kopalin, uj ęte w krajowym bilansie zasobów. Syntetyczne informacje o zło Ŝach przedstawiono w tabeli 1, a szczegółowe dane zawieraj ą karty informacyjne złó Ŝ wraz z lokalizacj ą na mapach topograficznych w skali 1:10 000 – materiały dost ępne w wersji archiwalnej.

Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Rudziny” udokumentowano w 1971 r w kategorii C 1 (Nowicka, 1971) dla potrzeb drogownictwa, a w 1989 r. (po wieloletniej eksploatacji) opracowano dodatek do dokumentacji, w którym zaktualizowano zasoby i wył ączono ze zło Ŝa obszary wyeksploatowane (Donaj, 1989). W zło Ŝu o powierzchni 21,9 ha wyst ępuj ą wodnolodowcowe osady piaszczysto-Ŝwirowe, a w nadkładzie (grubo ść 0–1,8 m, średnio 0,2 m) gleba piaszczysta oraz piaski drobnoziarniste i gliniaste. W stropie zło Ŝa udokumentowano piaski o mi ąŜ szo ści od 0,8 m do 8,2 m ( średnio 4,3 m). Ich zasoby bilansowe oceniono na 303,7 tys. ton. Ni Ŝej, pod piaskami wyst ępuje pospółka (piaski ze Ŝwirem) o mi ąŜ szo ści od 0,5 m do 3,8m (średnio 1,1 m). Jej zasoby bilansowe oceniono na 1511,3 tys. ton.

8 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan zagospo- geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja darowania bilansowe rozpoznania (tys. t) kopaliny złó Ŝ Nr Wiek zło Ŝa (tys. t) Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu konfliktowo ści na zło Ŝa kopaliny litologiczno- zło Ŝa mapie surowcowego Klasa Klasa wg stanu na 31.12.2007 r., (Gientka, i in. red., 2008) 1–4 A–C

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 RUDZINY p, p Ŝ Q 1815 C1 Z 0 Skd 4 B Natura 2000 1 1 2 DĘBOWIEC p Q 29,48 / C1* G 6 / Skb, Skd 4 B Natura 2000

Rubryka 3: p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry Rubryka 4: Q – czwartorz ęd 9 9 Rubryka 5: 1/ – zasoby wg dodatku do karty rejestracyjnej zło Ŝa (St ępowicz, 2002) Rubryka 6: C 1 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych, C* 1 – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: zło Ŝe: Z – zaniechane, G – zagospodarowane Rubryka 8: 1/ – informacja o wydobyciu pochodzi od u Ŝytkownika Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Skd – kruszyw drogowych Rubryka 10: 4 – zło Ŝe powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: B – zło Ŝe konfliktowe

Piaski charakteryzuj ą si ę nast ępuj ącymi parametrami: punkt piaskowy (zaw. ziarn <2 mm) 74,2–100%, zawarto ść pyłów mineralnych 0,4–4,0%, ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,6–1,85 T/m 3, współczynnik filtracji 5,6–32,5 m/dob ę, wska źnik piaskowy 50– 7,6. Jako ść pospółek jest nast ępuj ąca: punkt piaskowy 36,1–75,0%, zawarto ść pyłów mineralnych 0,4–4,4%, ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,68–2,16 T/m 3. Zło Ŝe jest cz ę- ściowo zawodnione, w którym zwierciadło wody stabilizuje si ę na gł ęboko ści średnio 4,1 m p.p.t. Zło Ŝe przecina droga gruntowa, dla której wyznaczono filar ochronny. Zło Ŝe „D ębowiec” zlokalizowano na obszarze równiny sandrowej (zasoby zarejestrowane 29,48 tys. ton, powierzchnia 0,58 ha), (St ępowicz, 1993, 2002). Seri ę zło Ŝow ą stanowi pokład piasków ró Ŝnoziarnistych o średniej mi ąŜ szo ści 3,0 m. Punkt piaskowy zmienia si ę w przedziale od 82,2 do 87,6%, a zawarto ść pyłów mineralnych od 1,1 do 1,5%. W nadkła- dzie o grubo ści 0,3 m wyst ępuje gleba piaszczysta. Zło Ŝe jest niezawodnione. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystana jako kruszywo budowlane oraz kruszywo drogowe. Uzyskanie kruszywa spełniaj ącego wymagania norm wymaga uszlachetnienia przez odsianie. Eksploatacja zło Ŝa prowadzona jest od 1994 r. Dla złó Ŝ wyst ępuj ących na obszarze arkusza Karsin przeprowadzono waloryzacj ę sozo- logiczn ą z punktu widzenia ochrony warto ści gospodarczej złó Ŝ oraz z punktu widzenia wpływu ich eksploatacji na środowisko. Z punktu widzenia warto ści złó Ŝ, s ą to zło Ŝa powszechne, licznie wyst ępuj ące i łatwo dost ępne (klasa 4), natomiast z punktu widzenia ochrony środowiska zło Ŝa te zaklasyfikowano do złó Ŝ konfliktowych (klasa B), mo Ŝliwych do eksploatacji ograniczonej ze wzgl ędu na wyst ępowanie w obszarze Natura 2000 (PLB 220009 Bory Tucholskie).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Karsin aktualnie wydobywa si ę kopaliny na niewielk ą skal ę. Zło Ŝe piasków „D ębowiec” eksploatowane jest od 1994 r. przez prywatnego przedsi ę- biorc ę na podstawie koncesji wa Ŝnej do ko ńca 2008 r. Aktualnie u Ŝytkownik zło Ŝa stara si ę o dalsze przedłu Ŝenie koncesji na eksploatacj ę. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 1,41 ha, a terenu górniczego 2,04 ha. Wydobycie kopaliny odbywa si ę sposobem mechanicz- nym przy u Ŝyciu koparki w wyrobisku stokowo-wgł ębnym o powierzchni około 0,6 ha i wy- sokości ścian do 3 m. Ze wzgl ędu na brak dopływu wód gruntowych do wyrobiska warunki eksploatacji s ą dobre. W 2007 r. wielko ść wydobycia wyniosła 6 tys. ton. Piaski s ą wykorzystywane jako kruszywo drogowe i budowlane.

W latach 1971–1991 prowadzona była intensywna eksploatacja piasków i pospółek ze zło Ŝa „Rudziny”, które wykorzystywano do produkcji mas mineralno-bitumicznych oraz zi- mowego utrzymania dróg. Pozostały dwa du Ŝe wyrobiska stokowo-wgł ębne. Wyrobisko w granicach zło Ŝa zajmuje powierzchni ę około 3 ha, a wysoko ść ścian wynosi 4–5 m. Na po- łudniowy wschód od granic zło Ŝa znajduje si ę du Ŝe wyrobisko o powierzchni kilu hektarów, które zostało cz ęś ciowo zrekultywowane. Na potrzeby lokalne prowadzona jest niekoncesjonowana eksploatacja czwartorz ędo- wych piasków z wyrobisk zlokalizowanych w s ąsiedztwie zło Ŝa „D ębowiec”. Dla punktów tych sporz ądzono karty informacyjne nr 1, 2.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na terenie arkusza Karsin kryteria kopalin u Ŝytecznych spełniaj ą czwartorz ędowe piaski i Ŝwiry oraz kreda jeziorna i gytia wapienna. Zapotrzebowanie w surowce budowlane i drogowe mo Ŝna zaspokoi ć przez wznowienie eksploatacji piasków i Ŝwirów ze zło Ŝa „Ru- dziny” oraz powi ększenie zło Ŝa „D ębowiec” w rejonie którego wyznaczono obszar prognostyczny dla udokumentowania zło Ŝa piasków (Petelski, Majewska, 2000). Charakterystyk ę obszaru przedstawiono w tabeli 2 (St ępowicz, 1993). Dla dwóch wyrobisk znajduj ących si ę w granicach obszaru prognostycznego, sporz ądzono karty informacyjne punktu wyst ępowania kopalin. Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych Średnia Wiek Parametry Średnia grubo ść Numer kompleksu jako ściowe Zasoby Powierzchnia Rodzaj grubo ść kompleksu Zastosowanie obszaru litologiczno- w kat. D (ha) kopaliny warto ści śred- nadkładu litologiczno- 1 kopaliny na mapie surowcowego (tys. t) nie (m) surowcowego

(%) (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 zawarto ść : ziarn do 2 mm - 85 I 15 p Q pyłów mineral- 0,2 3,0 760 Skd, Skb nych - 1,3

Rubryka 3: p – piaski Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: kopaliny skalne: Skd – kruszyw drogowych, Skb – kruszyw budowlanych

Prace geologiczno-poszukiwawcze złó Ŝ piaskowo-Ŝwirowych (pospółki), prowadzone w rejonie miejscowo ści: Przytarnia (Majewski, 1974), Wiele (Wojtkiewicz, Lipi ński, 1973) Czarny Ŝ, Odry i Gotelp (Petelski, 1989) zako ńczyły si ę one wynikiem negatywnym. Stwier-

dzono wyst ępowanie piasków zaglinionych ró Ŝnej granulacji o bardzo zmiennej mi ąŜ szo ści w przedziale od 1 do 7 m. Gł ęboko ść sp ągu wyst ępuj ących tu piasków i Ŝwirów zmienia si ę od 10 do 15 m. Jako ść wyst ępuj ącej tu kopaliny podobnie jak mi ąŜ szo ść jest bardzo zró Ŝni- cowana, a punkt piaskowy zmienia si ę w szerokich granicach mi ędzy 20 i 80%. Na omawianym obszarze prowadzono prace w celu okre ślenia perspektyw dla udokumentowania złó Ŝ kredy jeziornej i gytii wapiennej. W dolinie rzeki Niechwaszcz wyznaczono dwa obszary perspektywiczne, w których kreda jeziorna i gytia spełniaj ą kryteria bilansowo- ści. Ich sumaryczna mi ąŜ szo ść wynosi średnio 1,8–2,5 m, a grubo ść nadkładu, którym jest torf wynosi średnio 1,1–1,9 m. Średnia zawarto ść CaO wynosi 44% (Rzepecki, 1983). Obsza- ry o negatywnych wynikach poszukiwa ń złó Ŝ kredy jeziornej i gytii wapiennej zaznaczono w rejonie miejscowo ści: Radu ń, Karsin, B ąk i Miedzno oraz w pobli Ŝu jeziora Wdzydze. W obszarach tych pod nadkładem torfu o grubo ści od 0,5 do 5 m wyst ępuje warstwa osadów jeziorno-bagiennych o mi ąŜ szo ści do 3,9 m i zasadowo ści ogólnej do 38% CaO (Rzepecki, 1983, Matuszewski, 1985). Torfowiska s ą ekosystemami spełniaj ącymi niewspółmiernie du Ŝą , w stosunku do swe- go udziału powierzchniowego, rol ę biocenotyczn ą, hydrologiczn ą, krajobrazow ą i rolnicz ą. W 1996 r. wykonano ocen ę krajowych zasobów torfów z uwzgl ędnieniem wymogów zwi ąza- nych z ochron ą i kształtowaniem środowiska (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Na omawianym obszarze zaznaczono kilkadziesi ąt wi ększych lub mniejszych wyst ąpie ń zło Ŝowych torfów (głównie na podstawie dokumentacji z lat 50–60, XX wieku), ale w potencjalnej bazie zasobowej znalazły si ę tylko torfy wyst ępuj ące w okolicach Karsina. Pozostałe torfowiska zostały z niej wył ączone, ze wzgl ędu na wa Ŝne znaczenie hydrologiczne i rolniczo-gospodarcze (bardzo dobre i dobre u Ŝytki zielone) oraz poło Ŝenie na terenach zalesionych i chronionych (park krajobrazowy, rezerwaty przyrody i u Ŝytki ekologiczne). Na mapie w okolicach Karsina zaznaczono obszar perspektywiczny, w którym wyst ępuj ą niskie torfy mszarne i olesowo- turzycowiskowe o nast ępuj ących parametrach: mi ąŜ szo ść 0,8–1,5 m, zawarto ść substancji nieorganicznych w suchej masie torfowej (popiół) 9–22%, stopie ń rozkładu 24–40 %. Obszar obj ęty arkuszem Karsin jest deficytowy pod wzgl ędem wyst ępowania kopalin skalnych. Nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe na obszarach w obr ębie s ąsiednich arkuszy znajduj ą si ę liczne udokumentowane i eksploatowane zło Ŝa piasków i pospółek oraz kredy jeziornej i gytii wapiennej.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar obj ęty arkuszem Karsin nale Ŝy do dorzecza Wisły i obejmuje fragmenty zlewni (II rz ędu) jej prawobrze Ŝnych dopływów: Wdy, Brdy i Wierzycy. Głównymi rzekami s ą Wda (Czarna Woda) i jej prawobrze Ŝny dopływ Niechwaszcz. Wda przepływa przez jezioro Wdzydze. Poni Ŝej wypływu znajduje si ę śluza pi ętrz ąca wody jeziora i reguluj ąca ich odpływ. W Górkach upust wałowy rozdziela wod ę do sztucznego kanału i starego koryta rzeki. Wi ęk- szo ść wody odprowadzana jest kanałem długo ści 25 km, wybudowanym dla nawadniania ł ąk w 1841 r. Rzeka Niechwaszcz płynie w południowej częś ci obszaru w rozległej zatorfionej dolinie, poci ętej licznymi rowami melioracyjnymi, a od wsi D ębowiec w wyra źnej dolinie wyci ętej w utworach sandrowych. Wa Ŝnym elementem hydrograficznym kształtuj ącym krajobraz tego obszaru s ą jeziora: rynnowe (Wdzydze, Sk ąpe), wytopiskowe (Czyste) i morenowe (Wielewskie). Najwi ększym z nich jest jezioro Wdzydze o całkowitej powierzchni 970 ha i maksymalnej gł ęboko ści 68,7 m. Jest to jezioro z licznymi wyspami: Wielki Ostrów, Ostrów Mały, Glonek, Sorka i Si- dły. Nast ępnymi co do wielko ści s ą jeziora: Wieleckie o powierzchni 156 ha i maksymalnej gł ęboko ści 40,5 m oraz Sk ąpe o powierzchni 132 ha i maksymalnej gł ęboko ści 20 m. Jezioro Sk ąpe wykorzystywane jest jako zbiornik retencyjny, który wraz z rzekami Niechwaszcz, Parzenic ą oraz systemem rowów melioracyjnych słu Ŝy regulacji stosunków wodnych w tym rejonie. Ocen ę czysto ści wód powierzchniowych w ramach monitoringu środowiska przeprowa- dza w punktach pomiarowo-kontrolnych Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Gda ńsku. Badania w sieci podstawowej prowadzone s ą w cyklach kilkuletnich (Raport, 2007). Na omawianym obszarze badaniami jako ści wód obj ęto rzeki: Wd ę (punkt monitoringowy Borsk) i Niechwaszcz (punkt monitoringowy D ębowiec) oraz jezioro Wdzydze Połu- dniowe. Wody rzeki Wdy zaliczono do II klasy czystości, a rzeki Niechwaszcz do IV klasy (badania w 2006 r.), ze wzgl ędu na ponadnormatywne zawarto ści zwi ązków fosforu, fenoli lotnych, bakterii coli typu fekalnego i organizmów planktonowych. Badane w 2006 roku jezioro Wdzydze Południowe zaliczono do II klasy czysto ści (ponadnormatywne zawarto ści zwi ązków azotu ogólnego i amonowego, fosforu ogólnego oraz niski stopie ń natlenienia warstw naddennych). Zanieczyszczenie wód powierzchniowych jest nast ępstwem odprowadzania do wód i gruntu niedostatecznie oczyszczonych ścieków komunalnych i przemysłowych (oczyszczal-

nie w Karsinie) oraz niewła ściwe stosowanie nawozów chemicznych i środków ochrony ro- ślin w rolnictwie, a tak Ŝe bezpo średnie odprowadzanie gnojowicy i ścieków sanitarnych do rzek i gruntu. Problem zaostrza si ę w zwi ązku z uruchomieniem nowych wodoci ągów wiej- skich bez jednoczesnej budowy sieci kanalizacyjnej i oczyszczalni ścieków (Karsin, Wiele, Dąbrowa, Kliczkowy).

2. Wody podziemne

Szczegółow ą charakterystyk ę wód podziemnych na omawianym obszarze zawiera Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Karsin (Prussak, 2000). Rozpoznanie hydrogeologiczne obszaru jest bardzo słabe i nierównomierne ze wzgl ędu na rozproszone niewielkie zasiedlenie. Zbiorniki wód podziemnych o znaczeniu u Ŝytkowym wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych i trzeciorz ędowych. Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne na obszarze arkusza nie jest rozpoznane. Najwa Ŝniejszym źródłem zaopatrzenia w wod ę jest czwartorz ędowy poziom wodono- śny. W obr ębie tego poziomu wydzielono wst ępnie główny zbiornik wód podziemnych (GZWP) nr 121 Czersk (Kleczkowski, 1990) (fig. 3). W trakcie prac dokumentacyjnych hy- drogeologiczno-sozologicznych powierzchnia zbiornika została zmniejszona ze 142 km 2 do 39 km 2, a obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO) okre ślono na 55,1 km 2. Na mapie zaznaczono udokumentowane granice GZWP, który w cało ści znajduje si ę w obr ębie omawianego obszaru. W zwi ązku z nowym usytuowaniem zbiornika proponuje si ę zmian ę obecnie obowi ązuj ą- cej jego nazwy „Czersk” na „Karsin” (Rodzoch, 2001). Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z osadami fluwioglacjalnymi zlodowace ń północnopolskich. Jego strop na przewa Ŝaj ącym obszarze wyst ępuje na rz ędnej 130– 140 m n.p.m. (w rejonie Starej Ju ńczy około 70 m. n.p.m., a Czarny Ŝa około 100 m n.p.m.). Po- ziom ten jest zbudowany z piasków ró Ŝnej granulacji, miejscami ze Ŝwirami o mi ąŜ szo ści 10– 20 m (w rejonie Lubni, Radunia i Wiela nie przekracza 10 m). Jest to przewa Ŝnie poziom mi ędzymorenowy, izolowany od powierzchni terenu seri ą glin zwałowych zmiennej mi ąŜ szo- ści 5–40 m przez co napi ęte zwierciadło wody stabilizuje si ę na rz ędnej 130–140 m n.p.m. W rejonie D ąbrowa-Huta-Osowo ł ączy si ę on z nieizolowanym poziomem sandrowym o mi ąŜ szo ści 10–20 m i swobodnym zwierciadłem wody. Przewodność poziomu wodono śne- go wynosi od 100–200 m 2/24h w cz ęś ci północnej do 250–500 m 2/24h (cz ęść południowo- wschodnia), a wydajno ść potencjalna studni zmienia si ę od 10–50 m 3/h do 50–70 m 3/h (rejon Karsina i Osowa).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Karsin na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – granica GZWP w o środku porowym, 2 – obszar najwy Ŝszej ochrony GZWP (ONO), 3 – obszar wysokiej ochrony GZWP (OWO) Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 111 – Subniecka gda ńska, kreda (K); 116 – Zbiornik Goł ębie- wo, czwartorz ęd (Q); 117 – Zbiornik Bytów, czwartorz ęd (Q); 121 – Zbiornik Czersk, czwartorz ęd (Q)

Wody poziomu czwartorz ędowego s ą wodami wodorow ęglanowo-wapniowymi i cha- rakteryzują si ę nast ępuj ącymi wska źnikami chemicznymi (na podstawie 33 analiz): sucha pozostało ść 95–310 mg/dm 3, odczyn pH 7,1–8,0, twardo ść ogólna 1,5–5,9 mval/dm 3, zasa- 3 3 dowo ść ogólna 1,6–4,6 mval/dm , utlenialno ść 0,8–4,5 mg O 2/dm , chlorki 2,9–26 mg 3 3 3 Cl/dm , siarczany 0,1–81 mg SO 4/dm , azot azotanowy 0–10, średnio 1,1 mg N/dm , azot amonowy 0–0,54, średnio 0,1 mg N/dm 3, Ŝelazo ogólne 0,01–5,97, średnio 0,59 mg Fe/dm 3, mangan 0,003–0,19, średnio 0,06 mg Mn/dm 3. Wody czwartorz ędowe s ą dobrej, lecz nietrwa- łej jako ści (klasa Ib), ze wzgl ędu na brak izolacji. W cz ęś ci centralnej obszaru (GZWP nr 121 Czersk) wyst ępuj ą wody dobrej i trwałej jako ści (klasa Ia) (Prussak, 2000). Zatwierdzone zasoby eksploatacyjne uj ęć wód podziemnych na obszarze obj ętym grani- cami arkusza wynosz ą ł ącznie około 400 m 3/h. Pobór wody wynosi około 10% wielko ści za-

twierdzonych zasobów eksploatacyjnych. Poszczególne uj ęcia s ą rozproszone (osady le śne, le śniczówki i o środki wypoczynkowe), a do najwi ększych nale Ŝą uj ęcia w Cisewie, Kliczko- wych i D ąbrowie. Na mapie zaznaczono uj ęcia o wydajno ści powy Ŝej 25 m 3/h. Realne i potencjalne zagro Ŝenie dla jako ści wód podziemnych stwarzaj ą obiekty uci ąŜ- liwe: oczyszczalnie ścieków w Karsinie, Borsku i Cisewie, gminne składowiska odpadów komunalnych zorganizowane w Osowie o powierzchni 1,8 ha i Dziemianach 0,5 ha oraz bez statusu prawnego w Kosobudach o powierzchni 0,5 ha, stacje paliw w miejscowo ściach Wiele i Karsinie oraz du Ŝe fermy hodowlane w Karsinie i Kosobudach.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 127 – Karsin, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe.

Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg)

Zakresy Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- zawarto ści ci ętnych (me- nych (median) w Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie w glebach na dian) w glebach glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra arkuszu 127 – na 127 – Karsin niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Karsin Polski 4)

Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl ( 1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–< 5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 6–28 12 27 Cr Chrom 50 150 500 1–3 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 11–23 18 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–< 0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–2 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–4 1 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–3 2 3 Pb Ołów 50 100 600 5–22 6 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,11 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 127 – Karsin 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchom ości gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 6 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 6 Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące Ni Nikiel 6 ze stanu faktycznego, 2) Ŝ Pb Ołów 6 grupa B - grunty zaliczone do u ytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane arkusza 127 – Karisin do poszczególnych grup u Ŝyt- i zurbanizowane z wył ączeniem terenów przemysło- kowania (ilo ść próbek) wych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komunika- cyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny 6 komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry )

z zastosowaniem spektrometrów PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą mniejsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ęt- nych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Nieco wi ększ ą warto ść media- ny wykazuje jedynie zawarto ść rt ęci. Pod wzgl ędem zawarto ści metali wszystkie badane próbki spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunkcyjne u Ŝyt- kowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemy- słowymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po średnio na zdrowia człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie proce- sów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechaniczne- go poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych pro- cesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono obowi ązu- jące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz warto ści ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL .

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspek- tora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś).

Tabela 4. Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Sk ąpego, Mło- sina, Radunia, Wielewskiego oraz Wdzydz Południowych. Osady tych jezior charakteryzuj ą

si ę stosunkowo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, najcz ęściej zbli Ŝonymi do warto ści ich tła geochemicznego. Jedynie osady jeziora Młosiona wyró Ŝniaj ą si ę wyra źnie podwy Ŝszonymi zawarto ściami badanych pierwiastków, zwłaszcza cynku, kadmu i ołowiu. Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozpo- rz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której ob- serwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 5. Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Wdzydze Połu- Sk ąpe Młosino Radu ń Wielewskie Pierwiastek dniowe (1995 r.) (1993 r.) (1993 r.) (2002 r.) (2001 r.) Arsen (As) 5 7,1 7,9 6 <5 Chrom (Cr) 6 17 13 7 10 Cynk (Zn) 46 139 65 67 65 Kadm (Cd) 0,8 1,4 0,5 0,6 0,8 Mied ź (Cu) 4 8 6 8 9 Nikiel (Ni) 2 6 4 5 6 Ołów (Pb) 26 55 20 31 38 Rt ęć (Hg) 0,05 0,04 0,02 0,058 0,067

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas

pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 7 do około 40 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 27 nGy/h i jest ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschod- niego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 17 do około 34 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 23 nGy/h. W obydwu profilach wy Ŝszymi dawkami promieniowania gamma cechuj ą si ę gliny zwałowe (25–40 nGy/h), a ni Ŝszymi (<25 nGy/h) – utwory wodnolodowcowe, a tak Ŝe (w profilu zachodnim) plejstoce ńskie osady jeziorne. W profilu wschodnim pomierzone dawki promieniowania gamma s ą generalnie ni Ŝsze i do ść wyrównane (wi ększo ść mie ści si ę w przedziale 15–25 nGy/h), gdy Ŝ wzdłu Ŝ tego profilu pomiarowego dominuje jeden typ osa- dów – piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ obu profili wynosz ą od 0,3 do 4,7 kBq/m 2.

22 127W PROFIL ZACHODNI 127E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5987852 5988438 5985004 5980954 5981955 m 5977817 m 5978744 5974718 5975671 5971757 5972192 0 10 20 30 40 50 0 5 10 15 20 25 30 35 40 nGy/h nGy/h

23 23 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5987852 5988438 5980954 5985004 m 5981955 5977817 m 5978744 5974718 5975671 5971757 5972192 0 1 2 3 4 5 0 1 2 3 4 5 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Karsin (na osi rz ędnych-opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 01.62.628) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej.

Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 6), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowiska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materia- łów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę otworu wiertniczego, którego profil geologiczny wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenu POLS.

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Karsin Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Prussak, 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dla- tego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczo- nymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Karsin bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa miejscowo ści gminnej Karsin, ─ obszary obj ęte europejsk ą sieci ą ekologiczn ą NATURA 2000: „Bór Chrobotkowy” PLH 220004, „Lubnia” PLH 220015, „Jeziora Wdzydzkie” PLH 220034 (obszary specjalnej ochrony siedlisk) i „Bory Tucholskie” PLB 220009 (obszar specjalnej ochrony ptaków), ─ lasy o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ łąki na glebach pochodzenia organicznego, obszary bagienne i podmokłe, ─ strefa ochrony głównego zbiornika wód podziemnych Czersk (GZWP nr 121), ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Wdy (Czarnej Wody), Niechwaszczy, Parzenicy, Mlusina, Strugi i licznych mniejszych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Wdzydze, Wielewskie, Brze źno, Młosino (Wielkie i Małe), Kły, Kały, Zmarłe (Małe i Du Ŝe), Swatki, Głuchówko, Blewicz, Sk ąpe, Radu ń, Brzezion- ka, Małow ęŜ e, Lipionko, Syconki (Wielkie i Małe), Kociołek, Piaseczno, Palgorz, Ku- kówko, Grzybno, Krzywe, Czyste, Skolnik i pozostałych akwenów, ─ tereny o nachyleniach przekraczaj ących 10 0 (wokół jezior), ─ teren lotniska w Borsku. Ponad 98% powierzchni analizowanego terenu zajmuj ą obszary chronione w europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ące wymagania dla składowania odpadów oboj ętnych. Na obszarze arkusza Karsin lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna na około 2% jego powierzchni. Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 6) oraz grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Jedyny obszar predysponowany do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w rejonie miejscowo ści Kosobudy w gminie Brusy, w granicach powierzchniowego wyst ę- powania glin zwałowych stadiału górnego zlodowacenia Wisły (Petelski, Majewska, 2000). Są to gliny słabo wapniste, o średniej zawarto ści w ęglanu wapnia 1,7%. W wykonanym tu otworze wiertniczym pod 0,5 m nadkładem piasków wyst ępuj ą gliny zwałowe o mi ąŜszo ści 14,5 m. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów w wyznaczonym obszarze jest zabudowa gminnej miejscowo ści Brusy (poza analizowanym arkuszem mapy).

Problem składowania odpadów komunalnych Na niewielkiej powierzchni terenu, na której mo Ŝliwe jest składowanie odpadów, w strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne speł- niałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Jednak tereny obj ęte arkuszem Karsin maj ą ponadregionalne walory przyrodniczo-krajobrazowe i kulturowe. Ponad 90% powierzchni ma status obszarów prawnie chronionych o znaczeniu europejskim (NA- TURA 2000). Z tych wzgl ędów lokalizacja składowisk odpadów komunalnych na tym terenie nie powinna by ć rozpatrywana, tym bardziej, Ŝe odpady mo Ŝna składowa ć w miejscach wy- znaczonych do tego celu na obszarach obj ętych s ąsiednimi arkuszami (Brusy, Stara Kiszewa). Gminne składowiska odpadów komunalnych znajduj ą si ę w Dziemianach, Kosobudach i Osowie. W Dziemianach składowane s ą odpady z terenu gminy. Obiekt o powierzchni 0,5 ha jest monitorowany i uszczelniony. Odpady z terenu gminy Brusy deponowane s ą na składowisku w Kosobudach. Nie ma ono statusu prawnego, odpady składowane s ą w nieza- bezpieczonym 0,5 hektarowym wyrobisku po Ŝwirowym, nie prowadzi si ę monitoringu obiektu. W Osowie składowane s ą odpady z terenu gminy Karsin. Obiekt ma 1,8 ha powierzchni, jest uszczelniony, monitorowany, prowadzony jest drena Ŝ wód podsi ąkowych, wody cyrkulu- ją w obiegu zamkni ętym.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Obszar wyznaczony do składowania odpadów oboj ętnych ma du Ŝą powierzchni ę o niewielkich ró Ŝnicach wysoko ści. Mi ąŜ szo ść glin zwałowych, potwierdzona wykonanym otworem wiertniczym, wynosi 14,5 m. Stanowi ą one wystarczaj ącą barier ę izolacyjn ą dla składowania odpadów oboj ętnych. Równie Ŝ warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuje w utworach czwartorz ędowych i tworzy go podglinowa warstwa piaszczysta. Stopie ń zagro Ŝenia wód zanieczyszczeniami powierzchniowymi jest niski. W bezpo średnim s ąsiedztwie Kosobudów, w cz ęś ci północno- wschodniej, stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych jest średni, ze wzgl ędu na funkcjonuj ącą na tym terenie ferm ę hodowlan ą. Wody u Ŝytkowego poziomu wodono śnego w granicach obszaru wytypowanego do składowania odpadów wyst ępuj ą na gł ęboko ści 15–50 m p.p.t. i s ą do- brze izolowane od zanieczyszcze ń powierzchniowych pakietem glin zwałowych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska złó Ŝ kruszyw naturalnych „Rudziny” i „D ębowiec” oraz punkty lokalnej, niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw znajduj ą si ę na terenach bezwzgl ędnie wył ączo- nych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstawę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą za-

si ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Charakterystyka warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa na Mapie geo środowi- skowej Polski w skali 1:50 000 obejmuje wyró Ŝnienie dwóch kategorii obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo (Instrukcja, 2005). Ocen ę warunków podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Karsin przeprowadzono na podstawie map: topograficznej, geologicznej (Butrymowicz i in., 1976; Mojski, 1978; Petelski, Majewska 2000) i hydrogeologicznej (Prussak, 2000). Waloryzacja podło Ŝa budowlanego dotyczy około 40% powierzchni omawianego obszaru, poniewa Ŝ z oceny zostały wył ączone obszary gleb chronionych III i IVa klasy bonitacyj- nej, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, obszar Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego, kompleksy le śne oraz teren udokumentowanego zło Ŝa „Rudziny”. Zdecydowana wi ększo ść waloryzowanego obszaru to tereny o korzystnych warunkach dla budownictwa, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę gł ębiej ni Ŝ 2 m poni Ŝej powierzchni terenu. Wyst ępuj ą tam przede wszystkim piaszczyste gliny zwałowe (nieskonsolidowane spoiste grunty morenowe zlodowace ń północnopolskich, zazwyczaj w stanie półzwartym i twardoplastycznym). Buduj ą one wysoczyzny cz ęś ci centralnej arkusza w okolicach wsi: Przytarnia, Wiele, D ąbrowa, Osowo, Karsin i Górki i w cz ęś ci zachodniej obszaru, w rejonie wsi Lubnia-Kosobudy oraz okolice wsi Radu ń. Wodnolodowcowe piaski i Ŝwiry (grunty piaszczyste średniozag ęszczone i zag ęszczone) wyst ępuj ą w południowej i zachodniej cz ęś ci obszaru. Na obszarze arkusza Karsin osady piaszczysto-Ŝwirowe tworz ą rozległ ą równin ę sandrow ą, prawie w cało ści po- kryt ą lasami. Do obszarów o niekorzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich, utrudniaj ących budownictwo zaliczono tereny wyst ępowania gruntów słabono śnych, w których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. Cz ęsto s ą to tereny podmokłe i zabagnione. Grunty organiczne reprezentowane przez holoce ńskie torfy oraz namuły piaszczyste i torfiaste wyst ępuj ą w dolinach rzek oraz wypełniaj ą misy pojeziorne i obni Ŝenia wytopiskowe na wysoczyznach i sandrach. Holoce ńskie, niespoiste, lu źne piaski oraz mi ękko- plastyczne i plastyczne mułki tworz ą tarasy zalewowe w dolinie Wdy i Niechwaszczy.

Utrudnieniem dla budownictwa jest tak Ŝe predyspozycja terenów do powstawania ru- chów masowych (osuwisk). Obszary takie wyst ępuj ą nad Jeziorami Wdzydze i Wielewskim oraz na zachód od miejscowo ści Kalwaria (Grabowski (red.) i in., 2007). Przed podj ęciem prac budowlanych w obszarach o niekorzystnych warunkach gruntowych wskazane jest wykonanie dodatkowych bada ń geologiczno-in Ŝynierskich zestawionych w formie dokumentacji.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru obj ętego arkuszem Karsin s ą znacz ące nie tylko w skali regionalnej i krajowej, ale równie Ŝ europejskiej (Ochrona, 2006). Najwarto ściowsze chronione obiekty przyrody i krajobrazu oraz proponowane do obj ę- cia ochron ą konserwatorsk ą w formie rezerwatów i pomników przyrody oraz u Ŝytków ekologicznych przedstawia tabela 7. Północna cz ęść obszaru chroniona jest w obr ębie Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego, którego otulina cz ęś ciowo pokrywa si ę z obszarami chronionego krajobrazu: Północnego (cz ęść zachodnia i wschodnia), Borów Tucholskich i Lipuskiego. Wdzydzki Park Krajobra- zowy utworzono w 1983 r. na powierzchni 17 832 ha dla ochrony kompleksu Wdzydzkich jezior rynnowych, a tak Ŝe innych ponad 160 jezior i oczek wodnych otoczonych lasami w północno-zachodniej cz ęść Borów Tucholskich. Wyst ępuje tu jedyna w Polsce czysta po- pulacja endemicznej formy troci jeziorowej (zwanej wdzydzk ą) oraz najwi ększa w kraju po- pulacja l ęgowa tracza długodziobego. Na terenie parku wyst ępuje szereg rzadkich gatunków ro ślin w tym: storczyk, rosiczka, lobelia wodna i poryblin jeziorny i zwierz ąt w tym: relikto- wy ślimak - świdrzyk łamliwy, orzeł bielik, myszołów włochaty, łab ędź czarnodzioby, perko- zy, bocian czarny, a tak Ŝe wydry, kuny, pi Ŝmaki, łosie, jelenie, sarny, dziki, lisy i inne. Na terenie Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego planuje się utworzenie sze ściu rezerwatów przyrody w celu ści ślejszej ochrony torfowisk, lasów, ptaków i rzadkich gatunków ro ślin (tabela 7). Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Forma Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony dzenia (powierzchnia w ha) na mapie Powiat 1 2 3 4 5 6 Brusy Fl „Bór Chrobotkowy” 1 R Le śnictwo Lubnia 1993 chojnicki (41,50) Czersk Fl „Kr ęgi Kamienne” 2 R Odry 1958 chojnicki (16,91) Dziemiany T-O „ Lipno i Lipionko” ” 3 R* Le śnictwo Głuchy Bór * ko ścierski (ok. 100)

1 2 3 4 5 6 Le śnictwo Zaro śle Dziemiany, Karsin T-K „Motow ęŜe” 4 R * i Joniny ko ścierski, chojnicki (ok. 118) Dziemiany L „Zaro śle” 5 R Rów * ko ścierski (ok. 50) Karsin T ”Torfowisko nad J. Polgocz” 6 R Przytarnia * chojnicki (ok. 6) Wdzydze Kiszewskie - Dziemiany, Karsin K-O-Fl „Wyspy J. Wdzydze” 7 R* * Wdzydze Tucholskie ko ścierski, chojnicki (ok. 90) Karsin T „J. Głuchówko” 8 R Wdzydze Tucholskie * chojnicki (ok. 8) Le śnictwo Zaro śle Dziemany PŜ 9 P 1995 oddz. 273 c ko ścierski buk pospolity Brusy PŜ 10 P Lamk 1991 chojnicki lipa drobnolistna Le śnictwo Lubnia Brusy PŜ 11 P 1985 dddz. 291 g chojnicki sosna zwyczajna Le śnictwo Popówka Brusy PŜ 12 P 1995 oddz. 291 i chojnicki jabło ń dzika Le śnictwo Popówka Brusy PŜ 13 P 1995 oddz. 298 a chojnicki świerk pospolity Le śnictwo Joniny Karsin PŜ 14 P 1996 oddz. 312 b, d ko ścierski 3 brzozy brodawkowe Karsin PŜ 15 P Karsin 1986 ko ścierski 2 kasztanowce białe Karsin PŜ 16 P Karsin - Cisewo 1970 ko ścierski dąb szypułkowy Karsin PŜ 17 P Karsin - Cisewo 1970 ko ścierski dąb szypułkowy Dziemiany łąka 18 U Le śnictwo Głuchy Bór 2003 ko ścierski (22,87) Le śnictwo Lubnia Brusy bagno 19 U 1995 oddz. 311 c chojnicki (2,78) Le śnictwo Lubnia Brusy bagno 20 U 1995 oddz. 322 d chojnicki (1,41) Ko ścierzyna torfowisko nad jeziorem Gołu ń 21 U Kruszyna 2006 ko ścierski (10,50) Le śnictwo Ju ńcza Czersk łąka śródle śna 22 U 2003 oddz. 95 c chojnicki (2,05)

Rubryka 2: R – rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny, *– obiekt cz ęś ciowo w granicach s ąsied- niego arkusza Rubryka 5; * – obiekt projektowany przez słu Ŝby ochrony przyrody Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fl – florystyczny, O – ornitologiczny, K – krajobrazowy, T – torfowiskowy, L – le śny rodzaj pomnika: PŜ – przyrody Ŝywej

W obrębie obszarów chronionego krajobrazu znajduj ą si ę dwa rezerwaty florystyczne. W rezerwacie „Bór Chrobotkowy”, którego powierzchnia wynosi 41,5 ha chroni si ę 253 ga- tunki rzadkich porostów naziemnych, charakterystycznych dla boru suchego. Rezerwat „Kr ę- gi Kamienne” o powierzchni 16,1 ha utworzono dla ochrony grupy głazów narzutowych uło- Ŝonych w celach kultowych przez człowieka (I–II w. n.e.) oraz wyst ępuj ących na nich licznych gatunków mchów i porostów (relikty polodowcowe). Ochron ą konserwatorsk ą obj ęto 9 pomników przyrody Ŝywej. Wyst ępuj ą one pojedyn- czo lub jako grupy drzew. Znajduje si ę tu równie Ŝ pi ęć u Ŝytków ekologicznych powstałych w celu ochrony śródle śnych ł ąk, bagien i torfowisk.

Na obszarze arkusza chronione s ą głównie gleby pochodzenia organicznego: torfowe, murszowo-torfowe, torfowo-mułowe, murszowo-mineralne i murszowate, tworz ące bardzo dobre i dobre u Ŝytki zielone (ł ąki na glebach pochodzenia organicznego) oraz sporadycznie brunatne gleby kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego (klasa bonitacyjna III–IVa). Według systemu ECONET wi ększa cz ęść omawianego obszaru znalazła si ę w obr ębie dwóch obszarów w ęzłowych o znaczeniu mi ędzynarodowym: 9M – Obszar Pojezierza Ka- szubskiego (Wdzydzki Park Krajobrazowy stanowi biocentrum tego obszaru) i 11M – Obszar Borów Tucholskich (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Karsin na tle systemów ECONET (Liro, 1998) SYSTEM ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 9M – Obszar Pojezierza Ka- szubskiego; 11M – Obszar Borów Tucholskich

W ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 teren omawianego arkusza znajduje si ę w granicach specjalnych obszarów ochrony siedlisk: Bór Chrobotkowy – PLH220004, Lubnia – PLH220015 i Jeziora Wdzydzkie – PLH220034 oraz w obszarze specjalnej ochrony ptaków Bory Tucholskie – PLB220009 (tabela 8).

Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Powierzchnia w obr ębie arkusza Typ Poło Ŝenie centralnego punktu obszaru Lp. Kod obszaru i symbol oznaczenia obszaru obszaru Kod na mapie (ha) województwo powiat gmina dług. geograf. szer. geograf. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLH Bór Chrobotkowy E N 1 B 41,2 PL0B1 pomorskie chojnicki Brusy 220004 (S) 17 °46’42’’ 53 °55’29’’ PLH E N 2 B Lubnia ( S) 0,55 PL0B1 pomorskie chojnicki Brusy 220015 17 °48’18’’ 53 °56’12’’ PLH Jeziora Wdzydzkie E N Karsin, Dziemia- 3 B 12812,8 PL0B1 pomorskie ko ścierski 220034 (S) 17 °32’51’’ 53 °52’59’’ ny, Ko ścierzyna Dziemiany, Koś- PLB Bory Tucholskie E N ko ścierski, 4 F 322 536 PL634 pomorskie cierzyna, Karsin, 220009 (P) 18 °03’54’’ 53 °49’08’’ chojnicki Brusy, Czersk

34 34 Rubryka 2: B – wydzielone (SOO - Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami, F – Obszar Specjalnej Ochrony – OSO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszary SOO 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków

Obszar siedliskowy „Bór Chrobotkowy” stanowi centralny fragment, zwartego kompleksu le śnego w którym jest chroniony sosnowy bór chrobotkowy, poło Ŝony w cało ści na terenie rezerwatu przyrody „Bór Chrobotkowy”. Omawiany obszar jest bardzo atrakcyjny pod wzgl ędem turystyczno-krajoznawczym. Przebiegaj ą tu liczne piesze, rowerowe i kajakowe szlaki turystyczne, a du Ŝa powierzchnia Jeziora Wdzydze doskonale nadaje si ę do uprawiania sportów wodnych. O środki wypoczynkowe i gospodarstwa agroturystyczne znajduj ą si ę głównie nad jeziorem Wdzydze (Wdzydze Tucholskie, Borsk, Lipa, Przytarnia) oraz Jeziorem Wielewskim (Wiele).

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Karsin znajduj ą si ę interesuj ące zabytki historii, kultury i techniki (Rejestr…, 2008). Do najstarszych nale Ŝą stanowiska archeologiczne (Dokumentacja, 2002). Wyj ątkow ą warto ść poznawcz ą ma stanowisko w Odrach. Znajduj ą si ę tu pozostało ści cmentarzyska plemienia Gotów z I-II w. n.e., które składa si ę z 10 kr ęgów i 30 kurhanów oraz tzw. cmentarzyska płaskiego. Kr ęgi zbudowane s ą z 19–29 głazów rozstawionych w odst ępach kilkume- trowych na obwodzie koła ( średnicy 15–33 m), w którego centrum znajduje si ę 1-4 kamieni. Kr ęgi otoczone s ą wie ńcem kurhanów z nasypami kamiennymi. Odkryto w tym rejonie 616 grobów ciałopalnych i szkieletowych, których wyposaŜenie (szczególnie pochówków kobie- cych) jest bardzo bogate. S ą to przedmioty codziennego u Ŝytku i elementy stroju wykonane z br ązu i srebra, eksponowane w Muzeum Historyczno-Etnograficznym w Chojnicach. Zmar- łych chowano przede wszystkim pod kurhanami i na częś ci płaskiej cmentarzyska, natomiast kr ęgi słu Ŝyły prawdopodobnie do spotka ń starszyzny plemiennej. Stanowiska archeologiczne w Odrach znajduj ą si ę w granicach florystycznego rezerwatu „Kr ęgi Kamienne”, który utworzono w 1958 r. dla ochrony rzadkich gatunków porostów rosn ących na głazach tworz ących te kr ęgi. Powoduje to powszechne okre ślanie rezerwatu jako przyrodniczo-archeologiczny. Osady pó źno średniowieczne i nowo Ŝytne (X–XVI w.) dokumentuj ą stanowiska archeologiczne w Lubni. W Karsinie, gdzie zachował si ę średniowieczny układ zabudowy, znajduje si ę neogo- tycki ko ściół drewniany konstrukcji szkieletowej z 1906 r. z trójbocznym, zamkni ętym pre- zbiterium, z dwiema przybudówkami, dwukondygnacyjn ą naw ą i wie Ŝą zwie ńczon ą iglic ą. Barokowe wyposa Ŝenie ko ścioła składa si ę z ołtarza głównego z cudownym obrazem Matki Boskiej Pocieszenia i konfesjonału oraz klasycystycznej, XIX w. ambony i chrzcielnicy. We wsi zachowały si ę pojedyncze drewniane chałupy z XIX w. o konstrukcji zr ębowej z dachami

dwuspadowymi, krytymi strzech ą oraz krzy Ŝ przydro Ŝny z około 1900 r. i figura św. Jana Nepomucena z XVII w. Bardzo interesuj ącym zabytkiem sakralnym jest Kalwaria Wielewska wybudowana w latach 1915–1927. Na o śmiohektarowej powierzchni zalesionych wzgórz przyległych do malowniczego Jeziora Wielewskiego, znajduj ą si ę stacje Drogi Krzy Ŝowej (15 kaplic i 6 wolnostoj ących figur, świ ęte schody, ambona w kształcie łodzi, pustelnia). W Wielu znajduje si ę ko ściół z 1905 r. z wyposa Ŝeniem z rozebranego XVIII-wiecznego ko ścioła ze słyn ą- cym cudami obrazem Matki Boskiej Pocieszenia, a takŜe Muzeum Ziemi Zaborskiej im. Le- onarda Brzezi ńskiego, gdzie prezentowana jest kaszubska sztuka ludowa. Do zabytków sakralnych zaliczono równie Ŝ: kaplic ę murowan ą z 1761 r. z rze źbami lu- dowymi z XIX w., barokow ą sygnaturk ą z 1771 r. w miejscowo ści Mokre, zespół ko ścioła XIX w. w Kosobudach oraz dziewi ętnastowieczne kapliczki w Górkach i Raduniu. W rejestrze zabytków znalazły si ę zespoły ruralistyczne wsi Wiele i Przytarnia z XIV w. oraz Wdzydze Tucholskie z XVII–XVIII w. Tradycyjna zabudowa drewniana z XIX i pocz ątku XX w. zachowała si ę fragmentarycznie w wielu wsiach: Borsk, D ąbrowa, Przytar- nia, Wdzydze Tucholskie, Mokre, Wiele, Osowo, Kosobudy i CzarnyŜ. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęte s ą, zachowane w ró Ŝnym stanie, dziewi ętnastowieczne zespoły dworsko-parkowe w Cisewie i D ąbrowie. Do zabytków techniki zaliczono ku źni ę w Raduniu z przełomu XIX i XX w. Na mapie zaznaczono pomniki i historyczne miejsca pami ęci, które upami ętniaj ą okres działa ń partyzanckich i martyrologii ludno ści podczas II wojny światowej. Na cmentarzach w Wielu i Karsinie znajdują si ę pojedyncze i zbiorowe mogiły ofiar terroru z lat 1939–1945.

XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem Karsin Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 posiada wyj ątkowe walory przyrodniczo-krajobrazowe i kulturowe, znacz ące nie tylko w skali regionalnej i krajowej, ale równie Ŝ europejskiej. Prawie cały obszar posiada status terenów prawnie chronionych (Wdzydzki Park Krajo- brazowy, obszary chronionego krajobrazu: Lipuski, Chojnicko-Tucholski, Północny – cz ęść zachodnia i wschodnia). Najwarto ściowsze obiekty przyrody obj ęto lub proponuje si ę obj ąć ochron ą konserwatorsk ą w formie rezerwatów przyrody (2 istniej ące, 6 projektowanych), 9 pomników przyrody i 5 u Ŝytków ekologicznych. Obszar arkusza Karsin znalazł si ę w obr ębie dwóch obszarów w ęzłowych o znaczeniu mi ędzynarodowym (ECONET-Polska) – Obszaru Pojezierza Kaszubskiego i Obszaru Borów

Tucholskich. W ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 wyznaczono tu trzy specjalne obszary ochrony siedlisk „Jeziora Wdzydzkie”, „Lubnia” i „Bór Chrobotkowy” oraz obszar specjalnej ochrony ptaków „Bory Tucholskie”. Omawiany obszar nale Ŝy do deficytowych pod wzgl ędem wyst ępowania kopalin. Udo- kumentowano tu tylko dwa zło Ŝa kopalin: piasków i pospółki „Rudziny” oraz piasków „D ę- bowiec”. S ą one z punktu widzenia ochrony środowiska konfliktowe, mo Ŝliwe do eksploatacji ograniczonej ze wzgl ędu na wyst ępowanie w obszarze Natura 2000 (Bory Tucholskie). Aktu- alnie zło Ŝe „D ębowiec” eksploatowane jest przez prywatnego przedsiębiorc ę zgodnie z kon- cesj ą wa Ŝną do ko ńca 2008 r. ZłoŜe „Rudziny” eksploatowano w latach 1971–1991. Zapo- trzebowanie na surowce budowlane i drogowe mo Ŝna zaspokoi ć przez wznowienie eksploatacji piasków i Ŝwirów ze zło Ŝa „Rudziny” oraz powi ększenie zło Ŝa piasków „D ębowiec” o wy- dzielony obszar prognostyczny. Obszary perspektywiczne dla wyst ępowania złó Ŝ kredy jeziornej i gytii wyznaczono na podstawie wykonanych prac geologicznych w dolinie rzeki Niechwaszcz, a torfów w okolicach Karsina. Na mapie zaznaczono równie Ŝ obszary o negatywnych wynikach poszukiwa ń wyst ąpienia kopalin. Ponad 98% powierzchni terenów obj ętych arkuszem Karsin zajmuj ą obszary prawnie chronione, obj ęte europejsk ą sieci ą ekologiczn ą NATURA 2000. Pod k ątem składowania odpadów oboj ętnych rozpatrywano kartograficzne wydzielenia glin zwałowych zlodowacenia Wisły. W ich obrębie wyznaczono obszar preferowany do tego celu na terenie gminy Brusy, w rejonie miejscowo ści Kosobudy. Na powierzchni terenu, na którym mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowa- nia odpadów komunalnych. Wyrobiska udokumentowanych złó Ŝ oraz niewielkie punkty lokalnej eksploatacji kopalin znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo- ści składowania odpadów. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Podstawowym zaleceniem dla planowania przestrzennego gmin jest zrównowa Ŝony rozwój gospodarczy oparty na ekologicznym rolnictwie i wykorzystaniu wysokich walorów przyrodniczo-krajobrazowo-kulturowych i turystyczno-wypoczynkowych obszaru. Niezwykle wa Ŝnym zagadnieniem w gospodarce gmin tego rejonu jest ochrona i wła ściwe wykorzystanie wód powierzchniowych i podziemnych w tym udokumentowanego, czwartorz ędowego,

głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP nr 121 „Czersk”). Nale Ŝy d ąŜ yć do zmniej- szenia zanieczyszczenia wód poprzez: budow ę kanalizacji i odpowiednio wydajnych oczyszczalni ścieków, uporz ądkowania gospodarki odpadami oraz wła ściwego stosowania nawo Ŝe- nia i ochrony ro ślin w rolnictwie i leśnictwie. Powinno si ę równie Ŝ dba ć o minimalizowanie lokalnych, ujemnych skutków eksploatacji kopalin i sukcesywn ą zgodn ą z projektami zagospodarowania zło Ŝa rekultywacj ą terenów poeksploatacyjnych. Rozwój funkcji turystyczno-rekreacyjnych powinien nast ąpić poprzez: rozbudow ę wła- ściwej bazy specjalistycznej, szeroki rozwój agroturystyki i ekoturystyki niewymagaj ącej du Ŝych inwestycji oraz dzi ęki odpowiedniej promocji regionu w kraju i zagranicą, która spo- woduje rozci ągni ęcie sezonu turystycznego poza okres wakacyjny, bowiem ju Ŝ we wrze śniu i pa ździerniku baza noclegowa wykorzystywana jest tylko w niewielkim stopniu.

XIV. Literatura

BUTRYMOWICZ N., MURAWSKI T., PASIERBSKI M., 1976 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 arkusz Chojnice, wyd. A i B. Inst. Geol., Warszawa. Dokumentacja ewidencyjna stanowisk archeologicznych. Archeologiczne Zdj ęcie Polski, 2002 – Woj. Oddz. Słu Ŝ. Ochr. Zab., Delegatura w Gda ńsku. DONAJ B., 1989 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C1 zło Ŝa pospółki i piasku „Rudziny”, gm. Brusy, pow. Chojnice. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D., (red.), JURYS L., NEUMAN M., WO ŹNIAK T., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woj. pomorskim. CAG Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. GIENTKA M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2006 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski, w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A.S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony 1:50 000. AGH, Kra- ków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. - Wyd. Fund. IUCN-Poland, Warszawa.

LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1 : 2 500 000. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski 1 : 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MAJEWSKI J., 1974 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego na terenie powiatu Chojnice (rejony: Zapce ń, Przytarnia, Racławki- Silno, Małe Chełmy). CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATUSZEWSKI A., 1985 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych za zło Ŝem kredy jeziornej Radu ń, gmina Dziemiany. Arch. Geol. Pomorskiego Urz. Woj., Gda ńsk. MOJSKI J. E. (red.), 1978 – Obja śnienia do mapy geologicznej Polski 1:200 000, arkusz Chojnice. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOWAK M., ŚLUSAREK W., 2003 – Mapa geologiczno-gospodarcza w skali 1:50 000, arkusz Karsin (127). CAG Pa ństw. Inst. Geol.. Warszawa.

NOWICKA T., 1971 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 (z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B) zło Ŝa kruszywa naturalnego „Rudziny”, gmina Brusy, powiat Chojnice. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ochrona przyrody w województwie pomorskim, 2006 – Regionalne Centrum Edukacji Eko- logicznej, Gdańsk. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska (zał. nr 1), cz. I. Instytut Melioracji i U Ŝytków Zielonych, Zakład Ekorozwoju Prze- strzeni Rolniczej Falenty. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PETELSKI K., 1989 – Sprawozdanie z poszukiwa ń złó Ŝ kruszywa naturalnego w gminach Brusy i Czersk województwa bydgoskiego. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PETELSKI K., MAJEWSKA A., 2000 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000 arkusz Karsin, wraz z obja śnieniami. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRUSSAK E., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Karsin, wraz z obja śnieniami. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska w województwie pomorskim w 2006 roku. Woj. Insp. Ochr. Śro- dow., Gda ńsk 2007. Rejestr zabytków województwa pomorskiego, 2008 – Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Gda ńsku.

RODZOCH A. (red.) 2001 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla usta- nowienia obszaru ochronnego GZWP 121 Czersk. Biuro Poszukiwa ń i Ochrony Wód Hydroeko. Warszawa. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw z 2002 r., nr 55, poz. 498. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw z 2003 r., nr 165, poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw z 2003 r., nr 61, poz. 549. RZEPECKI P., 1983 – Jeziorne osady wapienne województwa gda ńskiego na obszarze by- łych powiatów: gda ńskiego, ko ścierskiego i cz ęś ci chojnickiego. CAG Państw, Inst. Geol.. Warszawa. ST ĘPOWICZ E., 1993 – Karta rejestracyjna zło Ŝa piasków D ębowiec-działka nr 908, gm. Karsin. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ST ĘPOWICZ E., 2002 – Dodatek nr 1 do karty rejestracyjnej zło Ŝa piasków „D ębowiec”, gm. Karsin, woj. pomorskie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw, Inst. Geol. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Państw, Inst. Geol.. WOJTKIEWICZ J., LIPI ŃSKI K., 1973 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno- poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonach miejscowo ści: Wiele, Ko- narzyny-Stara Kiszewa, Lipy, Korne, Ow śnica-Gostomie-St ęŜ yca, Szemkowo, St ę- Ŝyca-Gapowo, St ęŜ yca-Przymuszewo (powiaty: Ko ścierzyna, Chojnice i Kartuzy). CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

CAG – Centralne Archiwum Geologiczne