Wantok

Isu Namba 2211 Februeri 2 - 8, 2017 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

Issue 134, February 2017 New Bishop P9,10,19 na 20 for Kerema Diocese lukim stori long pes 9 Dadae i nupela Gavana Jeneral

Aja Potabe i raitim Palamen i vot long makim Long yia 2002, em i bin nupela Gavana Jeneral. kamap memba aninit long PALAMEN i makim Memba Long namba wan raun, United Party. Long yia 2007, bilong Kabwum, , Mista Dadae i bin kisim 44 em i bin winim gen sia bi- i kamap namba 10 Gavana vot, Mista Bonga i bin kisim long Kabwum aninit long Jeneral bilong Papua Niugini. 26 vot na Mista Diro i bin United Party we em i bin Taim bilong Gavana Jen- kisim 20 vot. stap deputi pati lida. eral Sir i pinis Ol i rausim Mista Diro i go Long Ogas 29, 2007, pas- na long kisim ples bilong aut long resis, na larim tu- taim Somare-Temu Gavman em, Palamen i makim Mista pela biknem lida bilong Mo- i bin makim em i kamap Dadae long Trinde long dis- robe yet i resis. Difens Minista i kam inap pela wik. Mista Dadae, husat i Ogas 2, 2011 taim Praim Mista Dadae wantaim pas- memba bilong Peoples’ Na- Minista Peter O’Neill i bin taim memba bilong Nawaeb, tional Congress (PNC) pati kisim ples bilong Sir Michael Timothy Bonga na pastaim bilong Praim Minista Peter Somare. deputi praim minista na O’Neill, i win bihain long 55 Long yia 2012, Mista Dadae biknem PNG Difens Fos ami memba i votim em. i bin ran long ileksen aninit komanda, Edward Diro, i bin Mista Dadae em i bin stap long PNC Pati bilong Praim resis long kamap Gavana Jen- olsem memba bilong Kab- Minista O’Neill, na em i bin eral bihain long taim bilong wum long 15 yia. winim gen sia bilong Kabwum Sir Michael i pinis. Ol pipel bilong Kabwum i long namba tri taim. Mista Dadae i kisim 55 vot bin votim em i kamap Mista Dadae bai nau na Mista Bonga i kisim 36 memba long yia 2002 i kam kamap namba 10 Gavana vot taim ol memba bilong inap 2012. Jeneral bilong PNG.

Nem Taim bilong ol i stap long opis No (Bonde–Dai) Stat Wok Lusim Wok 1 Sir John Guise 6 Septemba 1975 1 Mas 1977 (1914–1991) 2 Sir 1 Mas 1977 1 Mas 1983 (1930–2013) 3 Sir Kingsford Dibela 1 Mas 1983 1 Mas 1989 (1932–2002) 4 Sir 1 Mas 1989 31 Desemba 1989 (1941–1989) 5 Sir Serei Eri 27 Februari 1990 4 Oktoba 1991 (1936–1993) 6 Sir 18 Novemba 1991 20 Novemba 1997 (1948–) 7 Sir Silas Atopare 20 Novemba 1997 20 Novemba 2003 (1951–) 8 Sir 29 Jun 2004 13 Desemba 2010 (1931–) Minista bilong Wok na memba bilong Imbonggu, Francis Awesa i tok amamas 9 Sir Michael Ogio 25 Februari 2011 1 Februari 2017 long nupela Gavana Jenerel bilong Papua Niugini Bob Dadae memba bilong (1942–) Kabwum long Morobe provins. Poto Nicky Bernard. P2 Wantok Februeri 2 - 8, 2017 parlamentnius Basil: Stretim Ol kampani bai helpim gavman long kirapim rot Aja Potabe i raitim i wanbel long apim takis Westen na Wes Sepik kredit skim (TCS) na aninit provins,” Mista O’Neill i tok. Wau-Bulolo haiwe ANINIT long wanpela nupela long dispela program, tu- Mista O’Neill i tok kebinet praivet pablik patnasip pela kampani bai helpim Ne- i wanbel long dispela pro- Aja Potabe i raitim pela kantri na gavman i mas manmeri bilong yumi long (PPP) program , ol bikpela senel Gavman long mekim gram na patnasip namel luksave long dispela. ples, na helpim ol investa kampani long maining na oil ol mentenens wok na apgre- long gavman na ol bikpela GAVMAN i mas stretim “Yumi gat Zenag kakaruk na bikpela maining kampani na ges indastri bai helpim tim Hailans Haiwe. investa insait kantri. Wau-Bulolo haiwe long Mo- fam. Kopi i save kam long long mekim bisnis na ki- gavman long kirapim ol ne- “Barrick Niugini, opereta Mista O’Neill i bin autim robe Provins, Memba bi- Menyama. Wafi na Golpu rapim ikonomi,” Mista senel haiwe na ol rot insait bilong Porgera Gol Main i dispela toktok taim em i laik long Bulolo, Sam Basil, i tok. gol projek em i tupela Awesa i tok. long kantri. wanbel long kam insait long bekim askim bilong Memba Mista Basil i mekim dis- namba wan invesmen. Em i tok gavman bai givim Praim Minista Peter dispela program na helpim bilong Telefomin, Solan pela toktok long Palamen “Hidden Valley gol main K20 milien long wan wan yia O’Neill i tok dispela em i gavman. Mirisim, husat i bin askim long las wik Fraide taim em em i wanpela wol klas gol i go inap tripela yia long wanpela gutpela program “Dispela ol kampani i save em long wanem taim gav- i lukim olsem dispela namba main we gavman i save kisim mekim ol mentenens wok na we dispela bai lukim ol yusim Hailans Haiwe. Ol man bai givim mani long wan rot long ples bilong em bikpela mani long takis. apgretim Wau-Bulolo haiwe. bikpela kampani olsem Oil saplai bilong ol i save yusim kontrakta long pinisim kon- i bagarap. “Planti manmeri tu i wok “Stat long 9-mile i go inap Search, ExxonMobil, Ok Tedi dispela rot na go long wan straksen wok bilong Tabubil- “Dispela rot i bagarap na long dispela gol main, na Bulolo, dispela mani bai go Maining, na Barrick Niugini i wan projek eria bilong ol. Telefomin rot. mi laikim Minista bilong planti famili i save kisim long mekim mentenens wok. helpim Dipatmen ov Woks “Mipela i luksave olsem Gavman i bin statim dis- Woks long tokim Woks Di- benefit long dispela main,” Kebinet i givim tok orait pinis. wantaim ol mentenens wok divelopa bilong Hidden Val- pela nupela rot projek long patmen long kirapim gen,” Mista Basil i tok. “Namba wan fanding bai long ol nesenel haiwe. ley gol main tu bai kam in- yia 2012 na ol i bin plen long Mista Basil i tok. Em i tok ol PMV kar i wok go long Harmony Gold Min- Mista O’Neill i autim dis- sait long dispela program na pinisim dispela rot long yia Em i mekim dispela toktok long kisim bikpela taim long ing kampani. Ol bai holim pela toktok long Palamen helpim Woks Dipatmen long 2017 tasol kontraksen wok i long Palamen long las wik. dispela rot, na rot i nidim dispela mani na mekim long las wik. mekim ol rot mentenens no bihainim dispela plen. Mista Basil i tok Yangalimu mentenens. mentenens wok. “Mi amamas long tokaut long Wau-Bulolo haiwe. Mista O’Neill i luksave seksen bilong Wau-Bulolo Minista bilong Woks na Im- “K500, 000 em i namba olsem sampela ol bikpela in- “Ok Tedi Main i ken yusim olsem dispela rot em i haiwe i bagarap na em i nidim plementesen, Francis Awesa, wan mani bai mipela i givim vesta insait ong kantri bai TCS mani long helpim ol namba wan rot bilong kantri wok mentenens hariap. i tok Wau-Bulolo haiwe em i long Harmony long mekim helpim yumi long kirapim manmeri bilong Telefomin na i nidim gavman na kam- “Long Timini na Mare, bris wanpela haiwe na nesenel dispela wok mentenens long rot na bris bilong yumi long na Tabubil, na pinisim rot pani wantaim long pinisim i bagarap. Mi askim Minista rot insait long kantri. rot,” Mista Awesa i tok. kantri. konstraksen bilong joinim projek aninit long dispela bilong Woks long askim ol Mista Awesa i tok PNG i Harmony Gold Mining em “ExxonMobil na Oil Search dispela tupela taun long patnasip. wokman bilong Woks Dipat- gat 16 nesenel haiwe na rot i opereta bilong Hidden Val- men long stretim dispela rot na dispela em ol namba wan ley gol maining. Wafi na na bris. rot we ikonomi bilong kantri Golpu maining projek tu i Mista Basil, husat i deputi i save ran long en. stap long han bilong ol. lida bilong oposisen, i tok “Wau-Bulolo Haiwe em i Dispela ol maining projek Wau-Bulolo haiwe em i wanpela nesenel haiwe. Dis- em ol namba wan projek long namba wan rot bilong dis- pela rot i save helpim ol helpim ikonomi bilong kantri. Givim sampela pawa i go long gavana

Aja Potabe i raitim baim kain kain fi long putim “Mi laik askim olgeta skul ol pikinini long skul,” Mista i no ken sasim kain kain fi. NESENEL Gavman mas givim Kua i tok. Gavman i baim olgeta sampela pawa i go long ol Em i tok Nesenel Gavman i mani,” Mista Kuman i tok. gavana bilong ol wan wan mas tingting long yusim ol ga- Long wankain taim, provins long mekim wok bi- vana na open memba bilong memba bilong Usino Bundi, long tuisen fi fri (TFF) eduke- wan wan distrik na helpim Anton Yagama, i askim Lida bilong Gavman Bisnis na Minista bilong Fainens wantaim ol narapela memba i wokabaut sen polisi i kamap isi. wok bilong nesenel gavman. Mista Kuman sapos Eduke- go insait long semba taim palamen i sindaun long namba 2 wik long Tunde. Poto Nicky Bernard. Memba bilong Sinasina- Mista Kuman i askim ol pa- sen Dipatmen i gat sampela Yongomugl, Kerenga Kua, i pamama na ol manmeri long polisi o lo long mekim save tok Nesenel Gavman i mas tokaut sapos sampela skul i long ol skul husat i sasim ek- givim sampela pawa long ol sasim kain kain skul fi mani. stra fi long ol papamama. Gavman helpim refuji gavana long provins long “Gavman bai baim skul fi “Mi laik askim sapos wokbung wantaim ol skul na bilong olgeta sumatin long Edukesen Dipatmen i gat edukesen ejensi. kantri. Mipela i salim K75 sampela kain lo long sasim long statim nupela laip Mista Kua i tok nesenel milien i go insait long benk. ol skul na bod na menesmen gavman aninit long wanpela “Ol lain long benk bai wantaim het tisa bilong skul GAVMAN bilong PNG i wok Manus, tasol mipela i les long “Tasol gavman i bihainim minista bilong Edukesen bai brukim na skelim dispela mani sapos ol i sakim dispela tok- long mekim ol wok aninit ol i brukim lo na mekim ol toktok bilong Suprim Kot na hat long mekim olgeta wok i go long wan wan akaun bi- tok bilong gavman na sasim long agrimen long helpim ol samting long laik bilong ol yet. i wok long mekim ol samting bilong givim skul fi na sekim long ol skul insait long kantri,” ekstra fi olsem projek fi,” refuji long Manus Ailan. “Yes, Suprim Kot i tok dis- long rausim ol refuji na ol skul. Mista Kuman i tok. Mista Yagama i tok. Minista bilong Foren Afes, pela agrimen bilong kisim ol pasim Manus ditensen Mista Kua i mekim dispela Mista Kuman i askim ol Mista Kuman i bekim na Ribink Pato, i tok sampela refuji i kam insait na prosesim senta,” Mista Pato i tok. toktok long Palamen taim skul long stopim pasin bi- tok: “Wok bilong mipela i refuji i kam aut pinis long Ri- ol insait long kantri em i iligel. Em i autim dispela toktok Minista bilong Edukesen, long askim ol papamama na stap aninit long Edukesen jonal Prosesing Senta long “Gavman i wanbel long bihain long sampela mun i Nick Kuman, i tok aut olsem sumatin long baim kain kain Ekt. Dispela lo i karamapim Manus na ol i stap long Pot dispela desisen bilong kot. go pinis taim Suprim Kot i Edukesen Dipatmen i wok ekstra fi olsem projek fi. olgeta wok bilong dipatmen, Mosbi na Lae. Mipela i redi long pasim dis- bin tokim gavman bilong long mekim planti wok long Em i tok gavman i baim na Tising Sevis Ekt i lukautim Mista Pato i tok gavman i pela prosesing senta na nau Australia na PNG long pasim skelim TFF mani i go long skul fi bilong olgeta skul na wok bilong ol tisa.” wok long helpim ol long mipela i wok long mekim ol dispela senta long Manus. wan wan skul. dispela i no nidim mani bi- Em i tok gavman i laikim painim wok, statim nupela wok long rausim ol refuji i Memba bilong Rabaul, “Ol gavana na wan wan long ol papamama. ol skul na bod na menes- laip na stap long PNG. kam aut. Dokta Allan Marat, i bin memba i save hamas skul i “Long namba wan taim men long harim na bihainim “Mipela i no kisim sam- “Ol lain husat i laik stap askim Mista Pato long las stap insait long provins na long dispela kantri, mipela i toktok. pela moa refuji i kam insait, long PNG, ol i ken painim wik long Palamen long tok distrik bilong ol. Ol i save helpim ol papamama. “Toktok i kam long gavman tasol mipela i wok long pros- wok na statim nupela laip. aut long wanem samting i wanem skul i wok long Mipela i baim skul fi bilong em i mas go insait long ia bi- esim ol lain husat i stap pinis Sapos ol i les, ol i ken go long kamap long Manus Ailan bi- sasim projek fi o tokim ol ol pikinini bilong yumi long long ol bos bilong wan wan long Manus. sampela kantri long laik bi- hain long Suprim Kot i pasim sumatin na papamama long dispela kantri. skul,” Mista Kuman i tok. “Ol refuji i stap fri long long ol yet. dispela ditensen senta. nius Februeri 2 - 8, 2017 Wantok P3 Tupela minista laik wokim nevi beis longwe long solwara

Aja Potabe i raitim Fabian Pok, i laik mekim nu- Namel long las yia Krismas Mista Micah i askim Praim arere long solwara tasol tu- pela praivet kampani, Kopana pela neval beis bilong PNGDF na Nupela Yia long dispela Minista Peter O’Neill long pela i laik putim long graun, Investments Limited. TUPELA senia gavman min- long graun long Manu Manu yia, KCH i bin salim K46.6 mi- Tunde long Palamen sapos na salim dispela bikpela Mista Micah i askim Praim ista husat i go pas long ki- long Sentral Provins. lien i go insait long benk em i save olsem Minista mani bilong pipel i go insait Minista O’Neill long rausim rapim nupela beis bilong PNG Mista Micah, husat i pas- akaun bilong Kukuramb Es- Duma, husat i wanpela senia long akaun bilong privet Mista Duma long kebinet na Difens Fos nevi i laik kama- taim Minista bilong Pablik tates Limited long Kina kebinet minista long gav- kampani,” Mista Micah i tok. salim em i go long Ombuds- pim dispela beis antap long Entaprais na Stet Invest- Benk, Mista Micah i tok. man bilong em, i laik kisim Em tok Kukuramb em i man Komisin. graun na i no long solwara. men, i tok tupela minista i Em i tok Mista Duma i dispela mani na salim i go in- nem bilong wanpela liklik Mista Duma em yet i no Memba bilong Kavieng, tokim Kumul Consolidated yusim pinis klostu long K15 sait long benk akaun bilong wara ran long Mt Hagen. bin kam long Palamen long Ben Micah, i tok Minista bi- Holdings Limited (KCH) long milien long dispela mani na praivet kampani. Mista Micah i tok olgeta Tunde long dispela wik. long Pablik Entraprais na Stet salim K46.6 milien i go insait em i no baim dispela graun “Tupela i laik baim graun adres na pos opis bokis bilong Difens Minista Dokta Pok i Investmen, William Duma, na long benk akaun bilong long kirapim nupela beis bi- 10 kilomita longwe long sol- Kukuramb Estate Limited em bin stap long Palamen na em Minista bilong Difens, Dokta Kurkuramb Estates Limited. long PNGDF Nevi. wara. Neval beis i save stap wankain olsem bilong nara- i bin givim sait stori bilong em. PM: Wok painimaut bai kamap

PRAIM Minista Peter O’Neill Mista Micah, husat i pas- em i tokim benk long pasim i harim pinis wanem samt- taim Minista bilong Pablik En- benk akaun bilong Kurku- ing i kamap long K46.6 mi- taprais na Stet Invesmen, i tok ramb Estates Limited. lien Kumul Consolidated KCH i bin salim dispela mani i “Mi harim dispela toktok Holdings Limited (KCH) i laik go insait long akaun bilong pinis. Siaman bilong KCH, yusim long baim nupela wanpela praivet kampani. Paul Nerau, i tokim mi pinis graun long muvim nevi beis Mista Micah i bin askim na mi stopim benk long bilong PNG Difens Fos. sapos Praim Minista i save rausim mani long akaun bi- Mista O’Neill i tok em i long wanpela paul pilai i wok long dispela kampani. tokim Polis Komisina Gari long kamap long KCH, we “Dispela wok painimaut i Baki na Sif Seketeri Isaac Lu- KCH i givim K46.6 milien i go wok long go het yet. Mi pari long kamapim wanpela long wanpela kampani ol i stopim benk long no ken komisin ov inkwairi long kolim Kurkuramb Estates larim wanpela man o meri i mekim wok painimaut i go in- Limited, tasol ol i no kisim tai- rausim mani long akaun bi- sait long olsem wanem KCH i tel bilong dispela graun yet. long dispela kampani. yusim dispela mani long Aninit long plen bilong “Ol i no bihainim NEC de- wokim nupela neval beis. PNGDF na KCH, dispela 867 sisen na mi tokim Sif Seketeri Em i mekim dispela toktok hekta graun long Manu- na Polis Komisina long statim long Palamen long Tunde manu bai kamap nupela wok painimaut. Bai mipela i long dispela wik taim em i beis bilong PNGDF nevi. pinisim dispela wok painim Ekting Spika bilong Palamen John Simon wantaim Klak na bekim askim bilong memba Mista O’Neill i tok em i aut na givim ripot long ol wok i redi long go insait long semba. Poto Nicky Bernard bilong Kavieng, Ben Micah. harim dispela stori pinis na pipel,” Mista O’Neill i tok. Duma: Mi bihainim NEC desisen

Aja Potabe i raitim bilong Oposisen, i bin “Mi bin kisim ples bilong “KCH, Dipatmen ov Difens long Manumanu long wokim pani,” em i tok. mekim long Palamen long pastaim minista bilong Pab- na Lens Dipatmen i bin wok- nupela beis bilong nevi. Em i tok KCH i bihainim MINISTA bilong Pablik En- Tunde long dispela wik. lik Entaprais na Stet Invest- bung long mekim dispela “Tripela gavman dipat- desisen bilong bod na edvais taprais na Stet Investmen, Mista Micah i bin tok men, Ben Micah. wok. Ol i bihainim lo na ol men na stet ejensi i bin wok- bilong Stet Solisita long William Duma, i tokim Pala- Mista Duma i bin laik long “Dispela plen bilong muvim stretpela proses long mekim bung wantaim long mekim baim dispela graun. men olsem em i no mekim mekim paul pasin na kisim Lancron Naval Beis na muvim samting. dispela. Na ol loya bilong Mista Duma i soim olgeta wanpela paul pasin long K46.6 milien bilong Kumul i go long Manumanu em i “Na Stet Solisita i bin gavman na loya bilong KCH i kopi bilong NEC desisen, baim graun long Manumanu Consolidated Holdings Lim- plen bilong Mista Micah yet. givim edvais long KCH olsem bin witnesim,” em i tok. olmiting minit, kampani ek- long Sentral Provins long ited (KCH), tasol Mista “Lakatoi Siti projek tu plen dispela trenseksen em i Long sait bilong dispela strek long IPA, na arapela wokim nupela nevi beis bi- Duma i tok olgeta samting bilong Mista Micah yet. Mi bi- orait, no gat wanpela paul kampani, Kurkuramb Estates evidens long Palamen. long PNG Difens Fos. em i mekim long baim dis- hainim plen bilong em, na mi pilai i kamap long dispela,” Limite, Mista Duma, i tok em Em i askim ol memba long Long Trinde long dispela pela graun long Manumanu bihainim ol disisen bilong gav- Mista Duma i tok. i no kampani bilong em. lukim na sekim sapos dis- wik, Mista Duma i kliaim i bihainim NEC desisen. man long baim dispela graun. Mista Duma I tok ol miting “Mi no seaholda bilong pela em i tru o no gat. toktok bilong em yet long KCH i bin laik long baim “I no mi yet i bin mekim minit bilong KCH bai soim dispela kampani. IPA rekot i “Olgeta samting em mi dispela bikpela toktok we graun long dispela mani dispela desisen. Ol bod ples klia olsem ol bod memba soim ples klia olsem mi no putim long hia. Mi no bin memba bilong Kavieng, Ben mak long wokim nupela beis memba bilong KCH i mekim bilong KCH i wanbel long wanpela dairekta o sea- mekim wanpela paul pasin,” Micah wantaim ol memba bilong PNGDF nevi. desisen. baim 867 hekta bilong graun holda bilong dispela kam- Mista Duma i tok. P4 Wantok Februeri 2 - 8, 2017, 2017 nius Yu gat Rait Inspekta: Tisa mas wok hat Paulus Tali i raitim kaikai buai na smok insait ong Sekenderi skul, Drega- Em i tok dispela i wanpela long klas na no ken raun hafen Sekenderi skul na as bilong ol tisa i no wok gut OL tisa i mas wok gut na nating. Wawin Nesenel Haiskul long na i lukim tu standet na gret wok stret, Steven Merpe, Em i laik bai ol i mas bi- Morobe yet. bilong ol sumatin i go daun. Long Skul nupela skul inspekta long hainim lo bilong tis na “Long dispela as, ol tisa “Nau long dispela nupela Tewai-Siassi, Morobe i tok. skulim gut ol pikinini. long Siassi na Wasu i mas yia yu husat tisa i laik stap i Merpe i mekim dispela Inspekta Merpe i tok em i wok hat long skulim gut ol mas wok hat na wok gut. Tony Sapan i raitim olsem wanem long bihain tok long taim em i kisim nu- amamas olsem i bin gat sumatin,” Merpe i tok. Husat tisa i no laik wok hat i taim i stap long han bilong ol pela opis bilong em long dis- sampela liklik senis i kamap “Olgeta aua na minit em i mas go aut long sistem nau.” Siaman bilong Lihir Maining yet tasol em i strongim ol pela yia. long taim bipo inspekta mani, olsem na ol i mas wok Merpei bilong ples eria len ona na asosiesen long yusim gut sans bilong Em i tok long longpela Jimmy Manekuai i stap tasol stret long kisim pe bilong ol. Gasam long Siassi ailan. (LMALA), Mista James Lake- kisim save. taim nem bilong Tewai- i laikim bai moa senis i mas “Taim ol i wok gut ol Long tupela yia i go pinis em tan i tokim ol sumatin long Edukesen Kodineta bilong Siassi long sait bilong eduke- kamap long nau taim em i pikinini tu bai senis long i bin go long yunivesiti bi- greduesen bung bilong Sen Lihir, Josephine Warmanai i sen i no bin kamap na em i stap inspekta. pasin na kisim gut save long long Goroka (UOG). Joseph Likambai Elemen- tokim skul bod ov menes- laikim senis long nupela yia. Em i tok sampela ol stretim sindaun bilong ol.” Em i bin tisa moa long 21 tari Skul long Putput 2 men olsem ol i pawa haus Em i laik no gat tisa i mas sumatin bilong ol i bin wok Em i tok distrik i gat 19 krismas na i bin stap het tisa olsem ol i gat rait long i go bilong skul. kamap bihain o leit long gut we ol i go moa long skul praimeri skul tasol planti taim long sampela skul long dis- long skul tasol wanem wei Em i tokim ol olsem ol i wok, i mas kamapim gutpela bilong ol na mekim Gred 11 ol inspekta i no save go raun trik bipo long divisen i ol i ken winim dispela i stap long strongim ol tisa, wok buk, i dres gut, no ken long ol skul olsem Bumay- long sekim ol skul na ol tisa. makim em kamap inspekta. dipen long we ol i laik kisim sumatin na ol lain olsem ol dispela save. tingting ol i mekim long Toktok long namba 12 ranim skul i mas bilong Tisa: Skul bai greduesen bilong skul, Mista helpim ol sumatin long kisim Laketan i tok bai ol i kamap gutpela mak long skul. sasim fi yet

Paul Zuvani i raitim em bai baim ol skul fi tasol Lida meri toktok planti taim dispela mani i no INAP olsem 2.2 milien suma- save kamap long taim o i no long gan laisens tin long elementeri, praimeri, save kamap tru. sekendari na ol teknikel voke- Em i tok tiusen fi fri (TFF) WANPELA meri lida bilong Disposal Program bilong senel skul i statim skul gen mani gavman i givim long Bogenvil i singaut long gav- rausim ol samting bilong pait bilong dispela yia. leit las yia i bilong las yia i bi- man i mas putim ai gut long insait long komyuniti. Dispela i bikpela namba long las yia. Em i tok givim ol samting bilong pait i stap Misis Hakena i tok ol dis- na i bihainim tingting bilong mani leit i mekim ol sumatin yet long han bilong ol pipel. pela gan ol pipel i yusim gavman long lukim ol man- we i mas yusim dispela mani Dairekta bilong lokal NGO tude em ol gan ol i bin yusim meri bilong kantri i gat save i abrus long kisim gutpela grup, Leitana Nehan Wimens long taim bilong kraisis na bilong rit na rait. sevis long mani. Divelopmen Ejensi, Helen ol i no bin givim long taim Moa yet Gavman i givim “Mipela bai sasim ol Hakena i tok ol samting bi- bilong rausim ol gan long mani olsem ol papamama i manki long sampela mani,” long pait i ken bagarapim 2000. no ken baim skul fi. Tomokai i tok. Boroko Salvation Army elementeri tisa i redim sampela ele- Poto: Paul Zuvani gutpela sindaun na sekyuriti Misis Hakena i tok tu olsem Tasol hevi em Gavman i “Dispela em bikos mani menteri sumatin bipo long ol i go long klas. long taim ol i redi long ABG i mas tingting tu long no save givim mani long gavman i givim planti taim i bilong ol. no ken sasim wanpela fi. kamapim Referendam. boda kontrol namel long Bo- taim na i no save givim mani no inap o i no save kamap Hevi bilong mani i mekim Em i tok dispela em bikos Misis Hakena em i wan- genvil na ol provins i stap long mani mak ol skul i long mipela. sampela skul i pas bipo long olgeta dispela fi em tiusen fi pela memba bilong Small klostu long wanem ol gan i askim long em. “Mipela i nidim mani long taim bilong ol skul i pas tru. fri (TFF) polisi bilong gavman Arms Action Group long Pasi- ken go kam namel long ol. Dispela i givim hevi long ol mekim wok bilong mipela.” Tasol Edukesen Minista na we em i givim K602 milien i fik Rijon. Em i tok ol dispela Em i tok pasin bilong salim skul long wok bilong ol. Wankain toktok em skul Seketeri long dispela wik i tok karamapim olgeta dispela fi. lain husat i holim ol gan i mas buai i go kam tu i pas wan- Long dispela as sampela siaman bilong St Ignatius strong olsem ol skul i no ken K75 milien em i givim pinis. rejista o sapos nogat bai i taim ol samting bilong pait skul i tok long sasim fi maski Sekenderi Skul, Aitape long sasim wanpela fi o rausim ol Em i tok Nesenel Ekseketiv mas gat sas long holim ol dis- olsem ol gan. em i oda bilong Gavman Wes Sepik Fran Evans i tok sumatin sapos ol i no baim fi. Kaunsil (NEC) disisen namba pela samting bilong pait. Em i askim ABG long long ol skul long no ken ol bai sasim fi bikos mani Edukesen Minista Nick 25 bilong 2016 i stap yet we i Em i tok PNG na Bogenvil strongim yet program bi- mekim olsem. gavman i promis i no save Kuman i tok olgeta skul we i tok ol skul i no ken sasim wan- tu i wari long taim ol gan i long rausim ol gan na rejista John Tomokai, het tisa bi- kamap long taim. stap aninit long gavman na pela fi long ol papamama. stap long han bilong komyu- nem bilong ol lain husat i long Brahman Sekenderi Em i tok planti taim ol i ol ejensi skul we i save kisim “Ol skul bod na edmin- niti bikos em inap long holim ol gan. Skul long Bundi, Madang i harim tok bilong gavman helpim long gavman i no ken istresen i mas holim na bi- kamapim hevi na bagarapim Em i askim tu ol divelop- tok ol bai sasim ol fi olsem tasol bihain painim hat bikos sasim fi long ol papamama hainim dispela Nesenel laip bilong ol pipel. men patna long toktok long K100 long ol Gred 9 na 10 no gat mani bilong ol long na skul mangi. Ekseketiv Kaunsil disisen we Em i tok em tu i wanpela sekyuriti na wok bung wan- sumatin na K200 long ol mekim wok. Em i tok olgeta fi maski em em i disisen bilong gavman i mama na Bogenvil Gavman i taim long kamapim gutpela Gred 11 na 12 sumatin. Long dispela as ol bai skul fi, projek fi o skul lening traim long strongim tiusen fi mas kamapim yet Weapons sindaun long Bogenvil. Em i tok i tru gavman i tok sasim fi bilong sapotim wok na tis metiriel fi em ol skul i fri polisi,” Kuman i tok. Papa-mama i mas helpim sumatin PM wetim yet ripot bilong NHC Aja Potabe i raitim pela toktok long Palamen bikpela samting long kantri. long las wik taim memba bi- Em i tok planti manmeri i Tony Sapan i raitim Memba bilong Wod 2 in- long skul. PRAIM Minista Peter O’Neill long Goroka, , no gat wanpela gutpela haus sait long Nimamar Rural Mista Junalien i tokim dis- i wet yet long wanpela ripot i askim em long wanem long slip. OL i tokim ol papamama na Lokal Level Gavman Spesel pela bung olsem NRLLGSPA em inap long kisim long op- samting i kamap long NHC. “Ol pablik sevan i no gat gut- ol lain bilong ol sumatin long Pepos Autoriti (NRLLGSPA), bai i putim moa i go long El- eresen bilong National Hous- “Mi no kisim dispela in- pela haus long slip. Olgeta yia Sen Joseph Likambai Eli- Mista Paul Miatkiah taim i ementeri edukesen long ing Corporation (NHC). dipenden ripot yet. Ol lain gavman i save givim mani long mentari skul long Putput 2 tok olsem elementri skul i 2017 bikos em i stat bilong Mista O’Neill i tok em i bin bilong mekim ol wok paini- NHC tasol ol i no save mekim olsem ol i namba wan tisa stat bilong longpela wok- edukesen sistem. askim wanpela indipenden maut i wok long mekim wok sampela nupela samting. bilong ol pikinini bilong ol abaut ol i mas mekim sin- Namba 12 greduesen bi- invetigesen tim long mekim yet,” Mista O’Neill i tok. “Ol i no save kirapim nu- em ol i go long skul. gaut long 22 sumatin long long skul i kamap long taim wok painim aut long sekim Mista O’Neill i tok Minista pela haus long helpim pipel Ol i tokim ol long namba skul gut. ol i opim opening bilong nu- wok bilong NHC. bilong Hausing, Paul Ezekiel, bilong yumi. Planti samting i 12 greduesen bilong skul Bruno Junalien makim sia- pela dabol klasrum. Kost bi- Em i tok em i bin stopim bai mekim wanpela ministe- no stap stret long NHC,” olsem sapos ol i no helpim man bilong Edukesen insait long en i moa long K324 NHC long rausim ol man- rial stetmen long Palamen Mista Kimisopa i tok. ol pikinini bilong ol bai i no long NRLLGSPA i singaut tausen em bai i redi long meri husat i stap long haus long kliaim ol samting. Mista Kimisopa i bin autim ken ting bai ol i kamap gut long ol papamama long wok skul i yusim long stat bilong bilong NHC. Mista Kimisopa i tok hevi dispela toktok long kwesten long skul. wantaim bilong gutpela bi- 2017 skul yia. Mista O’Neill i autim dis- bilong haus em i wanpela taim long Palamen. heltnius Februeri 2 - 8, 2017 Wantok P5 PIH Saveman Nius “I kam long Pacific International Hospital Port Moresby” Ph: 311 3000 and 799 88000 Website: www.pihpng.com The Long-term Importance of Milk Teeth in children

Dr Shegufta Mohammad “No need to take care of milk teeth Dental Consultant – Pacific International Hospital they will fall off eventually.” MMed, BDS nent tooth has matured and ready to come out inside the keep the bacteria in the oral cavity under control. If you oral cavity, simultaneously the root of primary teeth starts don’t remove decay-causing bacteria with daily brushing to resorb and then the primary teeth show slight to exten- and flossing, it can lead to cavities or worse, gum disease. sive mobility. Then it is noticed and extracted. Help keep your child’s teeth healthy by using the 2-2-2 rule: visit your dentist TWO times a year, and brush and floss TWO times a day for TWO whole minutes!

This is a very common attitude towards milk teeth or pri- Young babies need attention too. Good oral hygiene and a mary dentition which is seen all over the world regardless well-balanced diet are good for them. It’s good for their of culture, nationality, and religion. I take this opportunity teeth and it’s good for their overall well being. And good to make you aware about the immense importance of each habits start young. So gently clean your baby’s gums after milk tooth in the life of children, both in the present and in every feeding and give your baby healthy foods. the future. Even though it may be tempting to let your child fall asleep with a baby bottle in their mouth, don’t. You may not be able to see any baby teeth in your child’s mouth, but they’re there. And they’re just as susceptible to tooth decay. So let- ting a baby fall asleep with a bottle full of breast milk, for- Often children being curious manually move primary teeth mula, juice or any sweet drink is like soaking those before their time. In some cases the natural movement is developing teeth in sugar. That wouldn’t be good for any- unnoticed and there are cases of retained deciduous (milk one’s teeth, especially your baby’s, and it can result in baby tooth). Later permanent tooth appears in oral cavity buccaly bottle tooth decay. Good oral health and diet is pivotal to and lingually which is wrongly positioned and creates panic establishing a lifetime full of happy, healthy smiles. All it among parents. Sometimes these malocclusions create cuts takes is brushing, flossing, and eating right. The key is to and ulcers in the lip and oral tissues. By visiting a dentist start those positive habits at an early age. Whenever a child complains about toothache, the parents you can schedule the extraction in appropriate time and want to know if it’s a milk tooth or not. If it’s a permanent avoid these unfortunate consequences. tooth they take it more seriously, but milk teeth have their complex functions too. According to the Office of the Surgeon General of USA, more than 51 million school hours are lost each year to den- They make the foundation for the permanent teeth to de- tal-related conditions. Help prevent lost school days and velop. embrace the 2-2-2 rule, which I shall come to later in this article! They hold up the positions for the permanent teeth to come. According to the American Dental Hygienists Association, every dollar spent on preventative dental care could save Sometimes the untreated infection may affect the upcom- you $8 (25 kina) to $50 (159 kina) in restorative and emer- ing tooth bud of the succeeding tooth. gency dental treatments and potentially more in additional Good habits start early. So, establish good oral health by types of medical treatment. A child should see a paediatric scheduling your child’s first dental visit shortly after the first Untreated primary teeth and unhealthy gum of young chil- dentist when their first tooth appears, or by his or her first tooth appears and no later than your child’s first birthday. dren can lead to severe malocclusion. birthday. If you have any further queries or seek more information, The shedding time is very important for every young child. A child’s oral health can offer clues about his overall you may get in touch with the Pacific International Hospital Shedding time is the appropriate time for each primary health.The problems in your child’s mouth can affect the at Ph No. 7998 8000 or email them at [email protected]. Al- tooth to fall down. It is a very interesting process as all other rest of his body. Normally the body's natural defences and ternatively, you may even visit their new website at complex processes in the human body. When the perma- good oral hygiene, such as daily brushing and flossing, can www.pihpng.com P6 Wantok Februeri 2 - 8, 2017 polisnariviu RIVIU BILONG WIK Wok i kamap Nupela jas soim olsem nupela bilding bilong kot olsem narapela wanbel bung i kamap haus bai pinis long 2018. long Koroba stesen long Fraide bilong PNG Janueri 27 we i lukim ol Puyamu traib Palamen i tok i bringim gan bilong ol na namba 3 long Buka JASTIS Jeffrey Leonard Shepard bi- wanbel bung i kamap long Sarere. long Nu Silan i joinim PNG Judisel na orait long Ligal Sevis. Pablik sevis bil Pablik prosekuta Gavana Jenerel Sir Michael Ogio i tokaut long 3-pela yia kontrak bilong bai pinis wok ples balus PALAMEN aste i bin tok orait long Jastis Sheppard last wik Fraide. klostu taim Sif Jastis Sir Salamo Injia i tokaut Pablik Sevis bil 2016 we bai tok orait olsem dispela i bringim namba i go long kisim planti sitisen teknikel ed- OL WOK bilong banisim na i kirapim wok pinis. antap long 39 wantaim 4-pela ekt- vaisa insait long Pablik sevis TOP loya bilong Gavman bilong Buka ples bakus bai i Kontrakta em i wanpela ing jas. Jastis Injia i tok, apoinmen Pablik sevis Minista, Sir Puka Temu Papua Niugini Pondros Kaluwin i kamap nau. Dispela banis ausait kampani ol i kolim bilong Jastis Sheppard, Jastis Harold i tok, dispela em liklik lo i go long tokaut olsem em bai pinis wok long bai stopim ol manmeri long Kemele konstraksen na bai Terrence Foulds husat ol i makim las pablik sevis menesmen Ekt 2014. mun Novemba 2017 olsem Pablik kalapim mak bilong ples em i wok wantaim wanpela mun wantaim wanpela nupela jas “Em i taim yumi mas strongim de- Prosekuta bilong gavman. balus long mekim kain kain lokal kampani long dispela we ol bai makim klostu taim bai velopmen patna long lukluk long ol Mista Pondros i tokaut olsem em samting long laik bilong ol. projek. pulimapim 3-pela posisen insait long pipel bilong yumi', Sir Puka Temu i tok. i gat tingting long kamapim wanpela Wok bilong banisim ples Em i tok bai ol i skruim PNG Judisel na ligal Sevis. prosekuta opis insait long Manus balus bai i ran inap long 6- ranwe bilong ples balus i go Bringim provins bipo long em bai pinis wok. pela mun. moa long 500 mita na ol Mista Kaluwin i tokaut tu olsem Namba tu hap bilong ol bikpela balus inap long pun- K680 milien bilong iligel gan Manus provins i gat bikpela namba wok bai i kamap long daun long en. bilong bens warent. senisim haus bilong wetim ABG Teknikel Sevis nupela kot haus Ol pipe bilong Tari, Hela provins i Pablik Prosikuta Pondros i tokaut balus. Olpela haus i bin Sekreteri, Bernard Tzuli i bringim Klostu long 7-pela ai pawa long dispela tingting bilong em long sanap long 1960 na i kam askim ol pipel na ol ples i SIF Jastis Sir Salamo Injia i tokaut olsem gan na 41 om med gan. Namba wan, Opening bilong ligal yia long Manus inap nau ol i bin mekim ol stap klostu long lukautim konstraksen wok bilong nupela kot wanbel bung i bin kamap long Provins long Tunde 31, Janueri 2017. liklik wok tasol long en. dispela projek na larim ol haus long Waigani bai stat long mun Jenueri 21 long ragbi lik ovol long Dispela bung i soim kamap bilong Nesenel Eapot Kopresen wok i go het long helpim mas. Namba wan wok bilong nupela Tari namel long Puzaro Hege Tolene residen jas bilong Wewak, Vanimo (NAC) Sif Operating Opisa, Buk taun na Bogenvil. wing bai kostim olsem K427 milien we klen na Pujaro Mobe Wena klen i na Manus lova Geita, Pablik Sylvesta Kenatsi i bin go long Dispela wok long Buka ol i bin sainim pinis pepa las yia. bin givim wanpela.Ol i bin givim tu Prosikuta Pondros Kaluwin, Gavana hap long sekap long namba ples balus em i wanpela Sir Injia i tok tu olsem hap mani bi- ol bunara bilong pait. bilong Manus Chalie Benzamin, wan hap bilong projek na bikpela projek long kamap long nupela wing bai i go long stre- Hela tas fos komanda PNGDF Liu- Taun Meia Ruth Mandrakamu na ol lukim sapos kontrakta i stap long rijon. tim olpela bilding. Gavman projek i tenant Kenel John Manuai i tok opisa bilong ligel sevis. edukesennahelt Februeri 2 - 8, 2017 Wantok P7 Kuman: Skul no ken sasim fi

Paul Zuvani i raitim Edukesen Minista Nick Kuman laik brukim dispela gavman Kuman i tok Tresari Dipat- i tok. daireksen na mi askim Eduke- men bai putim TFF mani OLGETA skul we i stap aninit Kuman i tok olgeta fi, maski sen Dipatmen long ol i mas go klostu taim long tupela hap long gavman na ol ejensi skul em skul fi, projek fi o skul aut na lukim olsem ol skul i bi- na bai givim mani long Benk Graun na we i save kisim helpim long lening na tis metiriel fi em ol hainim dispela tok. ov PNG we em bai skelim gavman i no ken sasim fi long skul i no ken sasim wanpela fi. “Ol opisa bilong dipatmen bai mani i go long ol benk bi- ol papamama na skul pikinini, Em i tok dispela em bikos ol- mekim wok painim long save hainim we akaun bilong wan divelopmen geta dispela fi em tuisen fi fri long ol skul husat i sasim ol ara- wan skul i stap. SAMPELA yia i go pinis mi bin go raun long (TFF) polisi bilong gavman em I pela fi arere long TFF mani. Em i tok maski ol gavman kantri Amerika na mi lukim planti tarangu redim mani bilong karamapim “Moa yet ol skul i no ken bipo i traim long kamapim dis- manmeri long strit, long sait bilong ol stua, au- olgeta dispela fi. holim bek setifiket bilong ol pela polisi tasol no gat inap sait long ol haus kaikai na aninit long ol bris. Em i tok Nesenel Eksekyutiv skul pikininibikos dispela i asua long taim we dispela gavman i Mi bin sori no gut tru bikos long dispela Kaunsil (NEC) disisen namba na i brukim lo. kamap na i kamapim na i lukim taim Amerika i bin givim aut ol grin kad long 25 bilong 2016 i stap yet we i “O’Neill/Dion Gavman i kaikai bilong dispela polisi. ol manmeri bilong ol arapela kantri husat i tok ol skul i no ken sasim wan- putim bikpela mani long Moa long dispela polisi i laik go stap long Amerika. Taim Amerika i pela fi long ol papamama. edukesen na i traim long holim lukim moa meri i go long skul, tokaut long wol olsem em i amamas long ol “Ol skul bod na edministre- mani long baset long olgeta ol pikininii lain gut, kwaliti bi- pipel i go stap long Amerika, planti pipel bi- sen i mas holim na bihainim dis- skul em i save givim mani stat long edukesen i kamap strong long em yet i no gat haus na kaikai na i slip pela Nesenel Eksekyutiv Kaunsil long 2012. na gutpela tisa na lening me- nabaut long ol kona. disisen we em i disisen bilong “Las foapela yia gavman i tiriel i go long ol skul. Planti yumi i no tingim tasol long taim PNG gavman i traim long strongim sapotim gut dispela polisi na i Tok bilong gavman i stap, ol i wok long redi long kisim indipendens planti TFF polisi,” Kuman i tok. makim pinis mani long 2017 skul i no ken sasim ol papa- tok lukaut i bin kam olsem PNG i mas was gut “Sapos ol i no bihainim dis- Mani Plen bilong em wantaim mama na ol skul pikininilong long ol hevi bai i kam wantaim divelopmen bi- Nick Kuman Edukesen Minista. pela NEC disisen i min ol skul i K602 milien.” wanpela fi. long kantri. Yumi lukim insait long 30 yia bihan long indipendens, pasin bilong slip long strit na singaut long kaikai i kamap pinis. Helt woka kisim trening long daunim kensa Wanpela gutpela samting ol lida husat i bin Siapea Loutova i raitim wokhat long kisim indipendens i bin mekim, em long larim graun bilong ol pipel i stap long MEDIKAL ripot long Nesenel han bilong ol pipel yet. Dispela i mekim na Dipatmen ov Helt i soim olsem bikpela lain pipel long PNG nau inap stap in- moa long 700 meri long PNG i sait long wok divelopmen bilong kantri. Ol save dai long wanwan yia long fama i planim kakao, kopi na kaukau na kumu taim ol i save kisim sevikel long graun bilong ol yet na mekim mani na (cervical) kensa. lukautim ol yet. Dispela em ol namba i Skelim! Amerika em i ples bilong pipel long kamap long medikel ripot, olgeta kainkain kantri. Planti pipel bilong ol i tasol ol namba em ol i no lusim asples bilong ol na i no hangamap moa mekim ripot long en, em i stap long graun. Ol i painim hat tru long painim tu, tasol long nau yet husat bai kaikai, baim rent na pawa bilong haus olsem save long dispela ol namba. na ol i mas go slip ausait. Ol i mas lusim ol Dispela bikpela namba bi- famili bilong ol na painim rot long halivim ol long sevikel kensa i mekim na yet wan wan. Isten Hailans Provinsel gav- Ol bosman bilong EHPHA, tupela trena bilong Taiwan na ol helt woka husat i bin kamap long Kefamo Tingim! Long liklik wei long PNG olgeta yia man, aninit long lidasip bilong Konprens senta long Goroka long kisim trening long wok bilong daunim kensa long Isten Hailans. Loutova Siapea planti pipel i save lusim ples na kam long Gavana Julie Soso i putim mani Poto: Mosbi na ol arapela siti na taun long painim mak inap long K600,000 na em long traim long daunim dis- skul, painim wok o long stap liklik wantaim i givim long Isten Hailans pela sik we i wok long bringim famili. Sampela dispela pipel i save guria taim Provinsal Helt Atoriti (EHPHA) bikpela hevi na kisim tu laip bi- ol i harim olsem graun bilong ol i go pinis long long baim 10-pela kensa masin long planti ol meri long han bilong divelopa. na wanpela ten sita kar we bai provins. Olsem na taim EHPHA Planti hevi we i pusim ol pipel i go kamap wokim ol raun na sekim ol helt i kisim dispela ol mani, em i tarangu i save kamap taim ol pipel i no gat senta long 8-pela distrik na yusim gut long baim ol kensa graun moa. Antap long graun man o meri kamapim tu ol trenning pro- masin wantaim kar na husat i hangre inap planim kaikai na lukautim gram long skulim na lainim ol kamapim tu ol trening pro- em yet. Antap long graun man o meri i ken helt woka long kisim gut save gram bilong sik kensa. Ol lain mekim haus na stap olsem famili na komyu- bilong pait na daunim sik kensa husat i kamap na kisim trening niti. Graun em i olsem glu em i holim ol pipel long ol mama long provins. i kam yet long 8-pela distrik i stap olsem famili na komyuniti. Mani i save Ekting Sif Eksekutiv Opisa bi- long provins. mekim ol famili i wok resis olsem na bruk long EHPHA Dokta Max Man- Na taim ol i lainim na kisim pasin i save kamap. ape long taim em i opim save long dispela trening wok- Taim wanpela man o meri i go stap long siti wanpela wan wik trening wok- sop, ol i ken i go bek na skruim na taun na laip i hat tumas dispela man o meri sop bilong sik kensa long las trening i go long ol helt woka Em i taim bilong amamas na selebresen long taim Margaret i ken stap tarangu yet, o go bek long ples na wik i tok, lukluk long namba bi- long wan wan distrik bilong Guandiwi husat em kodineta bilong Famili Helt Asosiesen i kisim yusim graun bilong ol yet long lukautim ol. long ol meri husat i wok long i ol,” Dokta Manape i tok. setifiket em Profesa Glen Mola i givim bihain long em i bin pinisim Divelopmen i spit tru na em i hangre long dai long sik kensa em i wok Em i tok ol masin we EHPHA wan wik trening woksop bilong daunim sik kensa long Isten graun. Em i save grisim ol papagraun long long kamap bikpela tru long i baim em i no bilong oraitim Hailans. Poto: Loutova Siapea sampela mani namba na graun i save lusim ol provins na kantri tu. na pinisim sik kensa. Em bilong Daulo distrik. olsem wanem long ol lokal pipel. Sampela dispela ol divelopmen i save “Taim Gavana Soso i kisim helpim ol meri long glasim na Dokta Manape i tok ama- memba na MP bilong ol 8-pela rausim ol pipel long graun na dispela pasin dispela ol ripot bilong ol kensa lukim ol sapos ol i gat sik kensa mas long Gavana Soso na gav- distrik long provins?” Dokta tarangu i no moa hevi bilong taun tasol, em i long yia i go pinis, em i mekim o no gat. man bilong em long provins Manape i askim. go insait long ol ples. tok promis long sapotim EHPHA Long dispela 10-pela kensa long luksave na kamap wan- Em i tok sapos ol lida bilong Yu bai larim graun bilong yu i go o yu bai na ol helt woka long kamapim masin, tupela em bikpela Goroka taim dispela mani long helpim 8-pela distrik long provins i painim sampela rot long yusim dispela graun sampela gutpela samting long Provinsal haus sik bai yusim na 7- ol mama. ken wok bung long helpim na long bringim amamas na gutpela sindaun i traim na daunim sik kensa. pela bai i go long wan wan helt “Na sapos Gavana Soso i ken toktok long dispela hevi bilong kam long yu, famil bilong yu na klen bilong yu? Dispela tok promis i no senta long ol distrik olsem Obura/ tingim ol meri long provins na sik kensa long provins, ating popaia bikos Gavana Soso i Wanenara, Kainantu, Henganofi, kamap wantaim ol mani long planti ol meri bai i ken abrusim givim mani long karim aut wok Lufa, Okapa, Unggai/Bena na helpim ol long ol sik kensa, dispela sik. P8 Wantok Februeri 2 - 8, 2017 nius Ges kampani painim rot long daunim kos

Paul Zuvani i raitim projek, yu gat gutpela bikpela geta i bungim hevi bilong dispela ol royalti na dispela projek na em i bikpela samt- prais bilong wel na i painim bai mekim hat long ol nara- HEVI bilong mani i mekim ol ing long PNG olsem tupela i ol rot bilong daun kos. pela manmeri i kisim pe, ges kampani olsem Exxon wok bung na serim hevi. “Long ol taim nogut yumi maski mani bilong ol i stap Mobil na Total i painim we “Long dispela Total i ken mas helpim wanpela na nara- long Sentral Benk. long mekim wok bilong rausim ges long graun na pela. “Taim yu lukluk long ol ges Gerea Aopi, presiden bilong PNG Samba daunim kos, presiden bilong Exxon Mobil i tanim ges long “Mipela i lukluk tu long projek yu no lukluk long 10 i ov Mains na Petrolium. Poto: Wantok PNG Samba ov Mains na fektori. painim rot long mekim ol go long 15 yia tasol lukluk Petrolium, Gerea Aopi i tok. “Dispela i gutpela long ol- wok long daunim kos.” long 30 o moa krismas. Em i tok prais bilong wel na geta stekholda na moa yet Aopi i tok wok bilong ske- “Long dispela as yu mas Hevi bilong mani ges long dispela taim i stap long gavman.” lim royalti bilong ol projek kamapim gutpela poroman daunbilo na dispela i mekim Tasol hevi nau em olsem em ol i wanbel long bikpela pasin wantaim olgeta mekim NASFUND ol kampani long tingting gut tupela kampani mas traim level we gavman i toktok tu stekholda. long we ol i mekim wok. long wok bung wantaim. long mekim ol agrimen. “Dispela i olsem marit; putim was: Tarutia Em i mekim dispela tok Aopi i tok las tupela yia i “Dispela i gutpela tasol manmeri i marit, wokbung long taim Total i redi long di- bin hatpela yia long planti ol hevi em long rot bilong na helpim tupela yet. Paul Zuvani i raitim olsem stretim pe, sea, lon, velopim Papua LNG projek risos kampani. serim dispela ol royalti “Dispela i hat tasol yu mas na ol narapela samting. I bin long Galf provins. Em i tok dispela hevi i stap namel long ol wanwan pa- strongim kain poroman pasin. SUPAENUESEN (NASFUND) gat ol gutpela disisen mipela Em i tokim Bisnis Edventis yet tasol i gat bilip i stap pagraun klen na famili.” “Bikpela samting em long kampani i go het long i mekim long wan wan hap olsem long hat taim i gutpela olsem bai gat gutpela taim i Em i tok taim sampela pa- skulim olgeta lain, yangpela givim ol gutpela win mani mipela i mekim invesmen long ol kampani i serim wok. kam lbihain taim. pagraun i no wanbel ol i ken na lapun wantaim bai ol i long ol memba bilong em, long em. “Sapos yu lukluk long PNG “Yu mas lukluk long ol rot go long kot na kisim oda ken save rot gavman na Sif Eksekyutiv Opisa Ian “Samting mipela i mekim LNG projek na Papua LNG bilong skelim kos. Mipela ol- long pasim peimen bilong kampani i save mekim wok. Tarutia i tok. em long noken kamapim ol Tasol wari bilong mani wok we win mani bilong ol i long dispela taim wantaim liklik na i mas putim mani hevi bilong foren eksens na long ol hap we wanpela inap Milen Be abrusim sans long bisnis sot bilong wok i min mekim gut mani. oganaisesen i mas mekim ol “Dispela em long sait bi- GAVANA bilong Milen Ben, kago i go kam long ovasis makim wanpela mausman bris long Woodlark Ailan. gutpela disisen hariap. long invesmen. Long sait bi- Titus Philemon, i tok ol long dispela pasis. Ol pipel bilong PNG i stap long IMO. “I gat sans long putim rif NASFUND i wanpela long long karimaut wok, bikpela bikpela sip bilong ovasis i bilong mi long Woodlark Em i ken stretim toktok pailot na ol liklik bot tu long ol ol tupela bikpela su- samting em mipela i mas go wok long yusim Joma Pasis Ailan tu i save go kam long wantaim ol papa bilong ol eskotim ol bikpela kago sip,” panuesen fan, we i givm het long mekim ol wok long long Milen Be tasol ol asples moto kanu long dispela bikpela sip husat i save Mista O’Neill i tok. sevis long hap milien baim ol memba bilong I no gat sans long mekim pasis na laip na sefti bilong yusim dispela rot long givim Mista O’Neill i tok gavman memba na menesim moa mipela long supaenuesen bisnis na kisim sampela kain ol i no stap gut. mipela sampela sans long bai mekim olgeta samting long K4 bilien mani. taitel long wanem taim ol benefit. “Mi laikim gavman long mekim bisnis,” Mista Phile- long putim intres bilong Wantaim 88 pesen bilong win mani bilong ol i redi. Mista Philemon i tok Jomas luksave long dispela na mon i tok. pipel i go pas. ol fan ol i investim insait “Mipela i kamapim tu ol Pasis i kamap rot bilong ol mipela i ken kisim sampela Mista Philemon i mekim “Dipatmen ov Transpot na long kantri, dispela i wan- nupela sistem long mekim bikpela sip bilong Australia na benefit long dispela pasis,” dispela toktok long Palamen PNG Ports Corporation bai pela long ol bikpela PNG in- gut wok, long we mipela i Nu Silan long karim ol bikpela Mista Philemon i tok. long dispela wik Tunde. wok wantaim long lukluk i vesta insait long kantri. save mekim ol wok olsem kago i go kam long Not Em i askim Praim Minista Praim Minista Peter O’Neill go insait long dispela. Tarutia i tok ol kain samt- long taim mi lusim wok o Amerika na Esia. Peter O’Neill sapos gavman i tok gavman bai senisim lo “Dispela pasis i kamapim ing bilong fan i planti na wanpela bikpela opisa i Em i tok Intenesenel Mar- i ken mekim sampela samt- bilong marin transpot. gutpela sans long yumi ki- ogenaisesen i mekim ol lusim wok, ol sisitem mipela itaim Ogenisesen (IMO) i ing long larim ol manmeri “Gavman bai toktok wan- rapim ples na givim sans samting long bungim mani i kamapim i no bruk daun. luksave long dispela rot we long Milen Be i kisim benefit taim PNG Ports Corporation long ol pipel i ken mekim plen bilong em. “Dispela i wanpela hat- ol sip i wok long yusim. long dispela pasis. na lukim sapos yumi ken bisnis na senisim laip,” me Em i tokim Bisnis Edventis pela taim long gro bilong “Ol sip i karim bikpela “Mi laikim gavman long wokim wanpela bikpela sip i tok. olsem: “Mipela i gat ol gut- bisnis o long kamapim wok pela hap we i tok – dispela em bikos long hevi bilong mani. ol samting we mipela inves na “I no gat wapela nupela Minista: Bai mipela pinisim Vanimo ples balus dispela ol samting mipela i na bikpela invesmen arere lukluk long kisim win mani. long wanem ol wok gavman Aja Potabe i raitim save givim kontrak long ol Tasol bai mi mekim olgeta Vanimo ples balus i kamap “Long ol kain samting i bin mekim. lokal kontrakta tasol ol i no samting long larim wok i wanpela bikpela ples balus,” GAVMAN i luksave olsem save pinisim gut wok long pinis bikos dispela ples balus Mista Mai i tok. Vanimo ples balus long Wes taim stret. em i wanpela namba wan Em i tok Vanimo em i Lagatoi Siti bai Sepik em i wanpela bikpela “Mi no wanbel long dis- ples balus bilong yumi long wapela boda taun na dispela kamapim moa bisnis ples balus insait long kantri, pela kontrakta husat i bin kantri,” Mista Steven i tok. ples balus i ken bringim Minista bilong Sivil Aviesen, mekim mentenens wok. Em i bin mekim dispela planti gutpela samting. BISNIS bai kamap bikpela na Duma, i tok. Davis Steven, i tokim Pala- Taim gavman mani i pinis, toktok long Palamen long “Ol PNG Difens Fos i save moa investmen bai kam in- Mista Duma i tok KCH i bin men. mipela tokim em long yusim Tunde long dispela wik taim yusim dispela ples balus. sait long kantri taim Kumul kisim K900 milien dinau Mista Steven i tok em i no mani bilong em yet na pin- Gavana bilong Wes Sepik, Yumi ken mekim dispela Consolidated Holdings mani long baim Motukea wanbel long kontrakta we isim kontrak. Amkat Mai, i askim em ples balus i kamap wanpela (KCH) Limited i senisim Pot Ailan long Curtain Brothers. gavman i bin givim kontrak “Mipela i save olsem gav- sapos gavman bai pinisim bikpela ples balus long Mosbi siti. Banks South Pacific, ANZ long em long mekim ol man bai givim yet mani bi- dispela mentenens wok bi- bringim ol intenesenel Plen bilong kamapim nu- and Westpac i bin givim dis- mentenens wok long stre- long em. Tasol ol i karim ol long ples balus. pasindia olsem turis na bis- pela Lagatoi Siti i kamap pela dinau mani long KCH. tim gen dispela ples balus. masin na ol samting bilong ol Mista Mai i tok teminal nis manmeri i kam. pinis na KCH i muvim sip bris KCH bai muvim Lancron Mista Steven i tok dispela na i go,” Mista Steven i tok. bilding, pak bilong balus, “Gavman i mas luksave i go long Motukea Ailan. Neval Beis i go long Manu- kontrakta i no pinisim wok Em i tok Treseri Dipatmen na nait lait bilong ranwe bi- long dispela gutpela samting KCH i bin yusim K60 milien manu bikos dispela ples bai bikos gavman i sot long mani i prinim ol sek na ol bai givim long dispela ples balus i no Vanimo ples balus i ken long kamapim disain bilong kamap Lagatoi Siti. na i no givim olgeta mani dispela mani i go long kon- stap yet. bringim long givim sevis dispela nupela siti, Minista Mista Duma i mekim dis- long pinisim wok mentenens trakta long pinisim wok. “Mi laik askim sapos gav- long pipel na strongim bilong Pablik Entaprais na pela toktok long Palamen bilong ples balus. “Mipela i baim K46 milien man i ken hariapim fanding ikonomi bilong kantri,” Stet Investmen, William long Trinde long dispela wik. “Sampela taim mipela i pinis. Wok i no pinis yet. bilong dispela wok na larim Mista Mai i tok. merinius Februeri 2 - 8, 2017 Wantok P11 Hatwok karim kaikai

Shirley Gari i raitim man bilong mi i wok long Waigani Praimeri skul. Rais UPNG Jenelisim Sumatin UPNG transpot dipatmen bol em i wanpela kaikai i no olsem ekting menesa. Nem dia tumas. Em i gat abus na TABITHA Levi em i mama bilong en, Tamti Levi. kumu insait long em. Bel bi- bilong 4-pela pikinini na em “Mi gat 4-pela pikinini long yu i ken pulap long wan- i bilong Matupit Ailan long husat i stap long skul na i gat pela rais bol tasol sapos rais Is Nu Briten Provins. Em i ol samting we ol i laikim insait bol swit, “Olsem yu yet?” wanpela mama husat i save long laip bilong ol. Yumi ol- kisim long laik bilong yu. wok hat tru long maket na geta i save olsem stap insait “Mi save kukim 25kg rais lukautim famili bilong em. long Citi wantaim papa tasol long wan wan de long Tabitha Levi i tok olsem wok em i hat tumas na i save Mande inap long Fraide. Mi pasin bilong maket i stat bi- nidim planti mani olsem na save kirap long bik moning hain long taim Rabaul long 2001 mi staim lik lik bis- long 3am na kukim rais na volkeno i pairap long 1994 na nis bilong salim pinat.” 5am mi save stat praim rais em i ranawe wantaim famili “Mi stat long baim wan- bol,” Taitha i tok.” bilong em i go longwe. pela 50kg beg pinat long ol “Mi save kisim gutpela Em i stap wantaim famili Hailans husat i save kam mani mak olsem K1000 plas bilong em long Tomaringa long Lae na Mt Hagen. Mi long wanpela de. Tasol mi Tabitha Levi long lephan, man bilong Tabitha – Tamti Levi long baksait na susa bilong Tabitha. long 1997 bihain em i kam save pekim long ol lik lik bin sori tru bikos dispela bis- Poto: Nicky Bernard. long Pot Mosbi long 2000. plastik ken na salim long ol nis i bin stop bihain long long ol bikpela skul bipo. Man bilong mi na famili malolo bikos mi no wari “Namba wan Kampani mi opis o maket. Taim mi lukim wanpela yia tasol bikos ol “Mi tok tenkyu long papa save sapotim mi gut tru na tumas nau, bikpela wari bi- bin wok wantaim em olsem maket bilong pinat i narapela meri i bin gat jeles God olsem pikinini man bi- nau mi gat wanpela liklik long mi em pinis long skul fi NEGESO taim mi kam long save pinis hariap tru, mi stat tingting long mi olsem na mi long mi i greduet las yia 2016 spes we mi save maket aigir bilong ol pikinini bilong mi,” Pot Mosbi, tasol mi lusim baim 10-pela bek pinat. Mi stop long kukim rais bol. Mi long Pasifik Edventis Yuni- na sof dring long Waigani Tabitha i tok. bikos mi no amamas wan- save kisim K600 -K800 long save maket rais bol, banana vesiti (PAU) wantaim degri Rumana opis. Taim mi pinis, Tabitha i tok strongim ol taim pe mi bin kisim. wan wan bek. Dispela pinat kek wantaim drinks. long bisnis na Edukesen. Dis- mi save i go long Godons meri husat i save stap nating “Mi bin stap nating long bisnis i bin stop long 2014 “Long ol mani mi save pela em i rausim hevi antap maket na baim nupela long no ken sindaun nating sampela mun tasol bihain taim mi lukim olsem i gat kisim, mi save baim kaikai long mi,” Tabitha i tok. kumu, kaukau bilong kuk na wetim potnait bilong mi skelim olsem mi mas diman long ol kuk kaikai,” bilong famili bilong mi na Mi no bin givap taim mi long neks de. Dispela em ol man. Ol meri mas sanap maket na sapotim man bi- Tabitha i tok. bikpela long dispela em long bungim ol salens insait long nomel wok mi save mekim strong, sanap long lek na long mi na helpim famili bi- Long 2005, Taitha i bin baim skul fi bilong ol pikinini liklik bisnis,mi strongim sait long olgeta wik. Sampela traim maket na lukautim long mi. Long dispela taim, kukim rais bol na salim long bilong mi husat i bin stap bilong mi yet i go. taim mi les long kuk mi save famili.

Wewak maket - Ples bilong painim ol Sepik basket na bilum

Mama ya i lainim ol baset na taim em i wetim kastoma, Ol dispela basket i hanmak bilong ol Sepik wara. han bilong em i bisi long wokim nupela basket. Susa ya i lainim ol basket long Wewak maket.

WEWAK taun maket i save bisi tru long ol mama i kam long olgeta kona bilong provins long salim ol gaden kaikai, abus bilong bus na wara, ol klos laplap na ol kain samting olsem ol bilum, basket na bilas bilong singsing. I gat wan wan seksen bilong salim ol dispela kain samting long maket. Sapos spes i pulap bai ol i lainim ol samting long simen insait long maket. Long las haus insait long maket bai yu painim ol mama i sindaun salim Long taim dispela liklik meri i ol kalakala Sepik basket na Wosera bilum na ol arapela bilas samting. Planti ol lokal turis wetim ol kastoma, em i wok na ol visita tu i save pulim lain i go long baim ol dispela hanmak bilong Sepik. long tanim rop long wokim nupela Wosera bilum. Ol poto na stori – Anna Solomon P12 Wantok Februeri 2 - 8, 2017 sios Kabe Sande Skul sapotim sios Pater blesim skul pikinini Paulus Tali i raitim taim ofa bilong sande skul kodineta Reveren Gembube we ol i save givim long distrik Wongege i tok tenkyu na SIASSI Kabe Sande Skul, konprens i no save go long amamas long kamap bilong Morobe i givim K350 long nesenel Sande Skul program tupela lidaman. Evangelikal Luteran Sios na olsem tupela yet i kamap Em i tok em i tru planti taim (ELC) PNG Nesenel Sande na givim long han stret bi- ol distrik konprens i kamapim Skul program. long ol bosman. ripot bilong Sande Skul na dis- Dispela i namba wan ofa "Mipela Kristen i no save pela i save kamap ples klia. we ol tisa na hetman bilong harim ripot bilong wan wan “Mi olsem nesenel kodi- skul i laik laik Sande Skul i divisen bilong wok ministri neta bilong Sande Skul mi mas ran gut. insait long kongrigesen na amamas long tok yu tupela i Tresera na waspapa bi- paris, olsem na hetman bi- mekim long soim olsem Siassi long sande skul Andrew long Sande skul yet i givim distrik Sande skul program i Tailo na Tom Geseng i kisim ofa bilong mipela i go long no bin kamap olsem na Kabe nem bilong ol Sande Skul nesenel sande skul pro- Kongrigesen i soim gutpela pikinini na bringim ofa i go gram," Tailo na Geseng i tok. piksa bilong Sande Skul wok long ELC PNG het opis long Tupela i tok kamap bilong long pasin bilong givim ofa,” Ampo, Lae. tupela long het opis i bilong Wongege i tok. Dispela i bihainim wan- soim ofa ol i gat long sapo- “Dispela i gutpela piksa bi- pela spesel wokabaut bilong tim na strongim wok bilong long stretpela pasin bilong sande skul long Siassi Ailan. Sande skul long ailan. givim samting long God i go Tupela lidaman i tok planti Nesenel Sande Skul long wok bilong sios.” SOCAY askim long gutpela luksave Sampela ol sios pikinini bung wantaim ol papamama i lotu long Kristen Apostolik Felosip long Hohola, Pot Mosbi. Poto: Paul Zuvani Paul Zuvani i raitim “Dispela i namba foa lo bi- Ol i amamas olsem pater i long God na olsem em i blesim pikinini bilong ol. PATER Emmanuel Koroi, bikpela tok.” Wanpela papa Anton MSC, Katolik saplin long Tasol em i salensim ol pa- Meaia i tok em i gutpela long Murray Barracks, Pot Mosbi pamama olsem em i wok bi- ol pikinini i kisim blesing bipo i bin blesim ol skul pikinini long ol long skulim gut ol long ol i statim skul. long Murray Barracks long pikinini tu. “Mi kisim pikinini bilong mi las Sande. Em i tok ol papamama i no i kam lotu na amamas long Em i bin mekim olsem ken wet o larim long ol skul pater i blesim em wantaim ol long taim ol skul sumatin i na tisa long skulim ol pikinini arapela pikinini,” em i tok. laik statim skul bilong ol long wei bilong stap. “Em bikpela samting long long dispela wik. “Yupela ol papamama i kisim blesing bilong Bikpela. Em i bin askim ol skul mas mekim wok bilong yu- Nau i taim bilong pikinini pikinini long go long fran na pela long lainim ol pikinini long em i mas wok hat na sanap long lain olsem em i long gutpela pasin tu. lain gut.” ken blesim ol. “Yupela olsem papamama Narapela mama Agatha Em i tok ol pikinini olsem i namba wan tisa bilong Sabaia i tok em i save traim pastaim long ol i skul gut ol i pikinini. hat long skulim pikinini meri mas harim tok bilong papa- “Yupela i no ken lusim long bilong em long haus long Sampela ol nupela sumatin husat i sindaun long entrens eksam long kisim ples long Help Our mama. han bilong ol tisa long lain. lain gut. Children And Youth skul. Poto: Paul Zuvani “Mi mas save yupela i Sampela taim ol tisa i no inap Tasol i bilip wantaim save harim papamama long long lainim ol long olgeta blessing bilong pater, Paul Zuvani i raitim SOCAY i stap long Hohola, kam long mipela,” em i tok. mekim ol wok o nogat?,” Fr gutpela samting ol i mas pikinini bilong em bai lain Pot Mosbi na i kamap bi- “Ol tisa i no kisim pe tasol Emmanuel i tok. lainim long em,” em i tok. gut wantaim grasia bilong HELP Our Children and hainim tingting bilong ol Sa- i givim taim bilong ol yet “Harim ol papamama na Long dispela taim planti Bikpela. Youth (SOCAY) i laikim gut- cred Heart Brothers, Katolik long skulim ol mangi. bihainim tok i bikpela samt- papamama wantaim ol skul Tupela skul pikinini i skul pela luksave na sapot long Sios long helpim ol yangpela “Dispela mipela i amamas ing bipo long yu ken go long pikinini na tisa i kamap long long Ted Diro Praimeri Skul atoriti, Deputi prinsipal bi- husat planti bilong ol i no tasol ol i man na i gat nid skul. misa. insait long Murray Barracks. long skul Linsen Dope i tok. gat gutpela sindaun na i long laip olsem baim kaikai, Dope i tokim Wantok save stap long strit. bas fe, skul fi na ol arapela Biliau man kamap sios memba olsem inap long 10-pela yia Dispela skul em Ludwina samting long laip. nau skul i bin sapotim Soari Bogea husat i prinsipal “Mipela i askim sapos Kato- Paulus Tali i raitim kisim dispela mak ol i bin i skul na kisim dispela mak komyuniti long bringim ol i go pas long em long dispela lik Edukesen Opis inap baim soim tru olsem ol i sori long long sios. yangpela long stap gut long taim. ol tisa o Edukesen Dipatmen i INAP olsem 19-pela yangpela asua bilong ol na i laik bi- Em i tok em i bin painim laip tasol i no kisim gutpela Tasol Bogea i no stap na ken givim pe long mipela tu.” long Biliau Kompaun long hainim skul bilong Bikpela hat long skulim pikinini bi- luksave long Katolik Eduke- Dope i kisim ples bilong em Dope i tok stat long 2010 Malahang, Lae, Morobe i long laip bilong ol. long em tasol taim pikinini sen opis o Edukesen Dipat- na i tok skul i kamap bi- skul i gat ol klas long Gret 7 kisim konfemesen long kisim Pasta Sandrie i tok em i bilong em i harim tok na men long sait bilong mani. hainim as tingting bilong leit i go inap long Gret 10. strong na soim ol olsem ol i gat bilip long dispela ol kisim Jisas long laip bilong Em i tok skul i trenim ol Pater William (Bill) Leibert, Em i tok ol sumatin i sin- memba bilong Luteran Sios. yangpela long go aut na em, Bikpela yet i strongim tarangu mangi husat planti i SVD, husat i kamapim ol daun long fainel Gret 8 na Ol i kisim dispela mak bi- autim tok na long soim pikinini bilong em. stap long strit wantaim ol Bois Taun Senta (haus kal- Gret 10 eksaminesen we hain long ol i pinisim wan- pasin Luteran namel long ol “Planti taim ol manmeri na laip skil kos olsem wok didi- abus bilong ol yangpela) sampela i mekim gut i save pela yia bilong skul. wan lotu na ol arapela Kris- moa yet ol papamama i ting man, plaming na kapentri long Wewak, Is Sepik; Erap go long ol orait gut olsem Paris pasta Zawie Sandrie ten bratasusa. ol inap long senisim man tasol we i go aninit long Integral long Markham long Morobe Hohola Yut Senta, De La Salle i amamas long ol yangpela Long bihainim Rom 1:16 Bikpela wanpela inap long Humen Divelopmen. na Hohola long Mosbi. Bomana, Don Bosco, Gerehu na i tok ol nau i kamap em i tok, “Mi gat olgeta bilip senisim gut man,” Ali i tok. Moa yet skul i trenim ol Em i tok leit Fr Bill i lukim na Kila Kila Sekendari. strong na i ken go na tokaut long Gutnius na long pawa Em i tok stap long hap we mangi long ol kos olsem bis- olsem taim ol yangpela i Tasol em i tok sapos ol long tok bilong Bikpela wan- bilong God long sevim laip,” manmeri bilong planti hap i nis stadi, maketing, hospital- kam ausait long ol senta ol i sumatin i mekim Gret 7 na i taim strong bilong em. olsem ol yangpela nau i ken stap i save hat long ol papa- iti na turisim tu. no save painim wok we ol i mekim gut ol i ken aplai na Em i tok Bikpela i save wok wantaim strong bilong mama i stretim ol pikinini. Dope i tok planti bilong ol go bek long hat laip we ol i go long ol nomel skul long helpim ol manmeri husat i Bikpela. Tasol em i tok gutpela mangi nau i wok olsem bin stap long em. edukesen sistem. save givim laip bilong ol tru Lo na oda siaman bilong samting em olsem planti akuanten, tisa, didiman “Mipela i askim olsem sam- Skul fi em K800 long wan- long em. Aihi, Joe Ali i tok em i ama- lain long Biliau Kompaun em opisa, plama na kapenta. pela gutpela luksave i mas pela yia. Em i tok bipo long ol i mas long pikinini bilong em ol lain Luteran. komentri Februeri 2 - 8, 2017 Wantok P13

KOMENTRI Stretim gaset na posisen bilong ol tisa hariap

SKUL i stat gen long dispela wik. olsem bai ol tisa i lukim na aplai Tasol long taim ol pikinini i go long kisim wok. bek skul planti i painimaut olsem Edukesen Seketeri i gat bikpela ol tisa i sot. Long wanpela sios wok long lukim olsem ol opisa bi- ejensi skul long NCD, ol i sot long long dipatmen i mekim stret wok 8-pela tisa. I no gat het tisa tu bilong ol long stretim gaset na bikos ol lain i lukautim dispela posisen bilong ol tisa long wan wok long NCD i bin slek long stre- wan skul insait long kantri. I luk tim olgeta samting las yia. Dis- olsem bikpela taim na mani bi- pela em wanpela eksampel tasol long dipatmen i wok long lus long bikos olgeta skul insait long toktok long dispela TFF polisi bi- kantri i pilim dispela pen bilong long gavman na wanem kain ol tisa i sot long taim skul i stat. mekim-save ol skul bai kisim Na dispela em i asua bilong sapos ol i sasim fi. husat? I gutpela sapos Seketeri bilong Long Palamen long dispela wik, Edukesen na Tisa Sevis Komisin i yumi harim olsem ol tisa i sot ken givim moa taim tu wantaim bikos Edukesen Dipatmen na Tisa mani tu long printim gaset na Sevis Komisin wantaim ol lain bi- putim posisen bilong ol tisa long Provinsal Edukesen i no bin hariap na bai ol skul i ken kisim advetais long ol posisen bilong ol inap tisa long skulim ol pikinini. tisa long 2015 na 2016. Minista Dispela TFF o fri eduksen em i bilong Edukesen i tokim Palamen ajenda bilong ol politisen na gav- olsem i no gat mani olsem na ol i man bilong tude. Ol tisa na no bin advetais ol posisen long edukesen bilong ol pikinini em i 2015 na 2016. Em i tok ol provins namba wan praioriti bilong i mas sekap namel long Jun na Edukesen Dipatmen, olsem na Julai na tok save long wanem ol Seketeri i mas lukluk long dispela posisen i stap nating, orait bihain eria wantaim Tisa Sevis Komisin long dispela bai i gat gaset i na stretim hariap. kamap wantaim ol posisen na ol Nogut yumi lukluk tasol long tisa i ken aplai. Edukesen em i wanpela dipatmen i feil long mekim dispela namba na sekap oltaim long ol skul na TFF polisi na ol klasrum i pulap I gat tupela as bilong tok, i no i lukautim bikpela namba bilong wan wok bilong en. salim ripot long hamas tisa i sot nating long ol sumatin tasol i no bin gat mani long advetais long ol ol wokman na meri insait long Sapos PNG i tok tru long givim long wan wan skul insait long gat inap tisa long skulim ol. Sapos posisen bilong ol tisa na ol kantri. Em i lukautim planti fri edukesen i go long ol pikinini, provins. yumi slek bai yumi bagarapim provins i no givim ripot bilong tausen ol skul pikinini. Namba orait i mas gat gutpela kwaliti tisa I mas gat mani i stap tu long edukesen bilong ol pikinini na hamas tisa i sot long ol skul. wan wok bilong en em long givim tu i redi long skulim ol pikinini. I kamapim gaset wantaim infome- kantri bai i no inap long lukim gut- Watpo na i no gat mani na i no kwaliti edukesen long ol pikinini mas gat gutpela plen na ol gut- sen bilong ol posisen na gaset i pela kaikai bilong dispela TFF gat ol nem? Dipatmen bilong bilong yumi. Tasol i luk olsem em pela wokmanmeri i bihainim plen mas kamap bipo long ol skul i pas polisi bilong gavman.

Olsem wanem mi save long God? Painimaut

OLSEM wanem mi save long tekostel sios i tok narakain. Ol samting i rait na wanem God? Dispela i bikpela na hat- i tok bikos God i stap na samting i rong. pela askim long bekim isi? mipela i ken save wanem Em i go het long tok sapos Tumbuna bilong mipela i samting i rait na wanem dispela i olsem orait ol i gat no save olsem i gat wanpela samting i rong na bilip long wankain tingting olsem man. God husat i mekim heven bihain taim bilong dai. Man tu i gat tingting long (ples bilong spirit) na graun. Tasol profesa Frans i no save sapos wanpela i kisim Tasol ol i gat bilip long ol lotu man o man i bilip long bagarap o nogat na i gat Email: [email protected] masalai, ol spirit, we ol i bilip God. Em long tok Inglis i tok pasin bilong sori na i gat save i stap long wan wan hap. Ol i em i etis, i no man bilong bilip long skelim tingting long rong bilip long masalai bilong askim long bekim dispela long God. Em i save tasol long na rait. maunten, basis, solwara o bikpela askim. Ol i askim– Mi wok bilong saiens. Long dispela as em i tok i wara, ston o diwai. (manmeri) save dai na mi Long dispela em i tok man i no bikos long God na mipela Ol i bilip olsem sapos yu nu- bilip long God o bikos mi bilip wanpela enimal o abus tasol i save wanem samting i rait pela na raun long ol hap we long God mi save mi bai dai? i gat pasin bilong skelim tingt- na rong tasol dispela save i dispela ol samting i stap bai ol Long dispela wanpela save- ing na olsem em i antap long stap long mipela yet. i paulim yu. man bilong kantri Frans, ol arapela abus. Em i tok ol eip, bikpela Olsem mipela i ken tok Frans de Waal i tok ansa i Em i tok ol arapela abus we manki, i save pilim sem sapos Papua Niugini i nogat bilip stap long namba tu bekim. i klostu wankain olsem man ol i save samting ol i mekim i long wanpela God tasol i bilip Frans i tok em bilip long em manki. rong. long planti spirit we mipela i God em i save em bai dai. Em i tok ol manki i save sori Long dispela as Frans i tok ken tok ol i god. Em i tok laikim bilong stap long wanpela taim narapela i mi save long skelim tingting Editor Spirit bilong ol man i dai tu long sampela kain oda i bagarapim em o sapos ol i bipo long mi save long God Veronica Hatutasi em ol man i no save we ol i go mekim ol manmeri i kamap mekim samting narapela i no na i no bikos long God na mi tasol ol i save spirit bilong dai wantaim tingting bilong bilip ken lus long wanem samting save long skelim tingting. man i stap long sampela hap. long spirit. ol arapela i mekim. Long ol Kristen ol bai tok Long painim moa ansa bi- Tasol planti ol relijen lida Long dispela as Frans i tok bikos long God na ol i save long dispela askim sampela olsem Katolik, Luteran, An- ol manki i gat sampela kain long ol samting na save long saveman i mekim tupela gliken, Yunaitet, SDA o Pen- tingting long save wanem God tu. P14 Wantok Februeri 2 - 8, 2017 palamen Lagatoi Siti muvim Lancron Neval Beis

Aja Potabe i raitim K60 milien. Mista Micah i bin stap minista long dispela KUMUL Consolidated Hold- taim,” Mista Duma i tok. ings (KCH) Limited em i kam- Em i tok taim KCH i bin laik pani bilong PNG Gavman. long muvim Pot Mosbi sip Pastaim nem bilong KCH bris i go long Motukea Ailan, em i Independent Public KCH i no bin gat mani long Business Corporation (IPBC). mekim dispela. Gavman bilong Praim “Mista Micah i bin stap Minista Peter O’Neill i bin minista yet na KCH i bin senisim nem bilong IPBC i kisim K900 milien dinau kamap KCH. mani long baim Motukea KCH i save stap aninit long Ailan long Curtain Brothers,” Dipatmen ov Pablik En- Mista Duma i tok. taprais na Stet Investmen. Long taim bilong opisal Stat long yia 2012, KCH komisinin seremoni na hend bin kirapim wanpela plen ova-tek ova seremoni bilong long senisim Pot Mosbi Siti. Motukea Pot long yia 2015, Nem bilong dispela plen Mista Micah i bin tokaut em i ol i kolim Lagatoi Siti olsem KCH i kisim dinau plen. mani long Bank South Pa- Memba bilong Hagen, na cific (BSP), Westpac na ANZ Minista bilong Pablik En- benk long baim Motukea taprais na Stet Investmen, Ailan long Curtain Brothers. William Duma, i tok dispela Sir Mick Curtain, husat i plen bilong wokim Lagatoi dai pinis i no bin stap long Siti em i plen bilong memba witnesim dispela seremoni, bilong Kavieng, Ben Micah. tasol pikinini man bilong Siaman bilong KCH, Paul Nerau, Minista William Duma na Menesing Dairekta Garry Hersey. Mista Micah i bin stap em, Peter Curtain i bin stap kisim ples bilong em,” Mista pela ples long putim neval Mista Duma i tok kebinet dispela graun i stap 10 kilo- pastaim Minista bilong Pab- long disepela taim. Duma i tok. beis bikos planti sip bai laik disisen na disisen bilong bod mita longwe long solwara na lik Entaprais na Stet Invest- KCH i bin go pas long Long dispela taim, KCH i long go long Motukea na ov dairekta bilong KCH i bin i no inap long wokim wan- men tasol gavman i bin mekim Motukea i kamap bin wokbung wantaim Lens dispela bai blokim rot bilong givim tok orait baim 867 pela gutpela neval beis. senisim ol wok na larim nupela sip bris bikos Pot Dipatmen na Difens Dipat- sip long solwara,” Mista hekta graun long Manu- “Nevi beis i save stap long Mista Duma i kamap minista Mosbi sip bris bai kamap nu- men long painim nupela Micah i tok. manu ausait long Pot Mosbi. solwara o antap long long yia 2015. pela Lagatoi Siti. graun we ol i ken wokim nu- Long edvais bilong PNG Mista Duma i tok KCH graun?” Mista Micah i askim Stat long yia 2014, wok bi- Planti ol siping kampani pela beis bilong nevi. Ports Corporation, KCH i bin makim K50 milien long baim ol memba long Palamen long kirapim Lagatoi Siti i bin na ol dokyed i muv i go long Mista Micah i tok pastaim wokbung gen wantaim Lens dispela graun. long Tunde long dispela wik. kamap taim KCH i muvim sip Motukea tasol. ol i bin wanbel long muvim Dipatmen na Difens Dipat- Em tok PNGDF i bin yusim Mista Micah i tok dispela bris long daun taun Pot “Wankain olsem, Lancron neval beis i go long Tatana men long painim nupela sampela bilong dispela mani K50 milien em long muvim Mosbi i go long Motukea Neval Beis bilong PNG Ailan. graun. long rausim ol samting long Lancron Neval Beis tasol. Ailan. Difens Fos tu i bin painim “Tasol PNG Ports Corpora- Ol i bin wanbel long Lancron Neval Beis na Hap we nau nevi beis i “Long mekim disain bilong nupela ples long muv i go tion i bin tokim mipela muvim neval beis i go long muvim i go long Manumanu. stap bai kamap nupela Laga- dispela siti, KCH i bin yusim aut bikos Lagatoi Siti bai olsem Tatana Ailan i no gut- Manumanu. Tasol Mista Micah i tok toi Siti. Ol palamen piksa bilong dispela wik

Ol Minista na Memba i kam aut long semba Ol Gavman Minista i redi long go insait long Semba. bihain long moning sesen. Ol Gavman Minista i sindaun long semba.

Spika bilong Palamen wantaim klak na namba 2 bilong klak Ekting spika bilong palamen John Simon i sindaun long sia Gavana bilong Oro, Garry Juffa i soim sampela pepa wok em wantaim ol wokman i redi long go insait long Semba. bilong em insait long semba. painim aut long ol Bangladesh. laipstail Februeri 2 - 8, 2016 Wantok P15 NoiiZiik em namba wan PNG Khax

NUPELA pilai so bilong Digi- Digicel Play CEO, Nico cel Play, Yu Em Khax i bin Meyer i tok long Sande nait ranim ol resis bilong kain long taim bilong gren fainel kain stail pani, singsing olsem dispela em i wanpela danis na kain kain eksen bi- gutpela kain so stret. long mekim ol man i lap, na “Ol sikspela grup we i kam Namba wan wina bilong “Yu Em Khax, NoiiZiik PNG (Beat Boxers). amamas stat long las yia i long pinis i soim narapela taim bilong kisim ol piksa bi- kam na em i pinis nau taim kain stail stret long ol jas long so, Yu Em Khax,” he ol i makim namba wan wina wantaim ol laip odiens o ol said. long las wik Sande nait long lain i go lukim stret long stu- “Digicel Play i gat strong- Pot Mosbi. dio na ol lain husat i save pela tingting long helpim Digicel Play i bin tokaut lukim long televisen wan- lokal entetenmen indastri long namba wan wina bi- taim Digicel Play bokis,” em long PNG traim yet long long dispela pilai resis olsem i tok. kamap namba wan long ol NoiiZiik PNG (Beat Box- “Yu Em Khax i bringim mekim PNG i amamas. ers) bilong Pot Mosbi olsem wanem samting mipela i “Mipela i bin kisim planti namba wan wina bilong dis- laikim bai kamap taim gutpela toktok i kam long ol pela resis. mipela i bin tingting long sabskraiba bilong Digicel Noiiziik PNG i winim kamapim dispela so long yia Play long dispela gutpela so namba wan prais wantaim 2016. Dispela so i kamautim long olgeta wik. K20,000 kes mani na namba sampela kain stail na save “Mi laik tok tenkyu tu long tu ples wina Mejik man Jack na i givim sans long ol man- ol naispela jas bilong mipela, Spade i kisim K10,000. meri nating inap long sain Calextus Simeon, Mereani Namba tri ples wina i go na soim ol yet. Masani, DadiiGii na Mistiq long ol danis grup Vigilante, “Mi laik tok kongresule- husat i soim save bilong ol na ol i kisim K5,000 prais sens long wina bilong so, long so bisnis wantaim wan mani. Noiiziik PNG, bikos ol i bin wan pilai long olgeta wik.” Ol namba 4 na 5 ples pilai wok long mekim ol jas i i kisim ol bel kol prais olsem kirap nogut long olgeta wan bilong yia saplai wantaim fri wan wik. Ol save na stail bi- Wanpela grup we i bin go insait long ol fainel resis long wik bipo. Digicel Play TV sabskripsen long yupela em i kirapim na Digicel 1Tok Combo Plan. gutpela tingting na mi ting Yu Em Khax em i kamap olsem bai yupela i ken long namba wan taim tru strong yet long bihainim ol olsem wanpela pilai so bi- driman bilong yumi long long PNG stret long soim mekim ol lain i amamas long wanem kain kain stail ol yupela bikos nau yupela i pipel bilong PNG stret i gat. winim pinis PNG namba Wantaim dispela, PNG i wan ‘khax’. lukim olsem yumi gat sam- “Mipela laik lukim yupela pela kain pasin na stail we long sain yet long kirapim inap long mekim ol pipel i tingting bilong ol narapela amamas na i no ken painim yangpela ol beat boksa long long ol ausait kantri tasol. kantri.” Digicel Play i bin statim Nico i tok ol lokal prodak- dispela so wantaim namba sen i no inap kamap gut wan sisen long pinis bilong sapos ol speselais lokal pro- yia 2016, bihain long ol i bin daksen tim i no save kamap singautim planti lain bilong long olgeta wik. mekim pilai i kam long traim “Mipela i gat strongpela ol sans bilong ol long Pot tim produsa long Digicel Mosbi, Lae, Mt. Hagen na Play, husat i soim ol nara- Kokopo. pela kain save bilong ol long Wanpela famili long Lae i bin kamap long lukim wanpela bilong ol laspela so bilong Yu Em Khax P16 Wantok Februeri 2 - 8, 2017 wolnius

No gat go kam long Amerika: Iran manmeri tokaut long hevi Stori bilong ol manmeri long dispela oda long tok bilong Trump BIKPELA oda bilong Donald Trump long no ken larim ol manmeri bilong 7-pela bikpela Muslin kantri (Iran, Irak, Libia, Somalia,Sudan, Syria na Yemen) i givim hevi long planti ODA bilong Donald Trump i man bilong em long long Sarere. Em i tok em i tausen manmeri na i brukim ol famili na mekim ol manmeri i tingting planti long wok bi- mekim planti ol manmeri Toronto, Kenada we ol opisa kamap long rum we ol man- long ol. Hia em stori bilong ol manmeri husat i gat hevi wantaim dispela oda. (Sampela long ol Muslim kantri i kros i askim em. meri ol i tambuim ol long bikos long hevi bilong sekyuriti i askim long no ken tokaut long nem bilong ol). na tok bek. “Ol i askim mi long mi kisim visa. Dispela ol Muslim kantri pulimapim wanpela pepa “Inap olsem 15 minit mi em Libya, Somalia, Yemen, (long ples balus) we ol i wet na sanap long lain, mi Iran, Iraq, Syria and Sudan. askim mi, famili, wok na no lukim wanpela waitman i Namel long 7-pela kantri moa yet mi kirap nogut long stap long lain bilong mipela. Iran i kamapim bikpela grup givim paswod bilong mobail Yes wanpela lain we i gat ol bilong ol imaigren long bilong mi,” em i tokim braun na blak manmeri Amerika. Guardian niuspepa. husat i luk olsem ol i Muslim Bikos long oda bilong “Ol i kisim mobail na i go i stap,” Karimi i tok. Trump planti bilong ol lain bek insait na em i kisim ol Foren Minista bilong Iran, Iran i stap long Amerika i go olsem wanpela aua olgeta Mohammad Jayad Zarif i no long sosel midia na tokaut bipo long ol i givim mi bek amamas long oda Trump i long hevi na wari bilong ol. mobail. givim. Kain oda i mekim planti bi- “Na long sekim olgeta Em i tok dispela em i “Sem long ol bai bruk lusim famili, samting em i kisim olsem pasin i go long Muslim wol,” wok, skul na ol arapela tripela aua olgeta na bihain na “traim long mekim bel samting bilong ol. ol i kisim piksa bilong pinga hat bilong ol Muslim husat i Em i tok sampela boda gat bilong mi na piksa bilong mi pait i go bikpela.“ long Amerika i askim long wantaim. Em i tok ol bai bekim kain laptop na sosel netwok Kiana Karimi, 34, na PhD pasin Amerika i mekim paspot bilong ol. sumatin i stap long Nu Yok long ol. Pikinini meri wantaim ol protes manmeri long Los Angeles, Amerika i tok egensim nupela lo Niaz, husat i stap long husat i gat paspot bilong Tasol Zarif i tok maski kain we i tok long ol manmeri bilong ol bikpela muslim kantri i no ken go kam long Amerika. Rochester, Nu Yok, i go bek Amerika i go long Isip pasin Amerika i mekim, Iran long Amerika bihain long em (Egypt) long tupela wik na i bai tok orait long ol lain Wanpela wokman bilong wankain. bilong mi i no bikpela na ol- i malolo wantaim ol poro- kamap long JFK ples balus husat i gat trupela visa. intenesenel ples balus long Las tok mi harim em geta de mipela i save stap Dubai. olsem ol i traim olgeta ples wantaim pret (Isis) olsem ol Amerika ami opisa dai long Yemen balus long Amerika long bai bagarapim mipela. Mipela i no kisim wanpela lukim olsem em i mas pas long Amerika yet, olsem kamap long Amerika, na Fatemeh Shams bilong Iran, i kam long gavman, tasol ol taim em i kamap long hap profesa long Yunivesiti long toktok mipela i kisim i no tok em i ken putim wari bilong Pennsylvania. long ol manmeri husat i gat em bipo long ol kot sapos ol tupela sitisensip o grin kad, i rausim em gen long Bihain long June 2009, dispela i no klia tumas long Amerika. Em i no ken stap taim Islamik Ripabli [ov Iran] save. olgeta long Dubai. i bagarapim na kalabusim Sampela em ol i pasim na famili bilong mi, na salim ol sampela em ol i gat tupela Yazidi wanpela refuji long tok nogut long mi taim mi tingting. i olsem, sapos wan- Irak, i mas go long Amerika stap long Oxford, we mi wok pela man long Syria husat i long dispela wiken. long pinisim doktret, i luk gat paspot bilong Amerika, olsem mi lusim olgeta samt- mipela i no inap lukluk long Mi bihainim olgeta lo bi- ing bilong mi. em, mipela bai giaman na long kisim paspot, visa na Laip i bin hat tru na hat long tok mipela i no lukim kain rot bilong wokabaut tasol mi stap wankain olsem mi bin paspot olsem. taim mi wok long wet long stap long em bipo na olsem Wanpela pasindia mipela kisim balus, wanpela wok- mi mas wok hat long i pasim na i stap yet long man bilong balus kampani, kamapim ol samting gen. ples balus i bilong Syria we i FlyDubai, singautim nem bi- Painim ol nupela poroman na holim grin kad. Famili bilong long mi na tok mi no inap strongim mi gen i bin hat. Em Graffiti long Sana’a, Yemen. Pentagon i no toktok gut long ol tok win bilong dai long reid i kamap. em, wok bilong em na ol- go. Mi askim bilong wanem i kisim olsem 7-pela yia long geta laip bilong em i stap na ol i tokim mi olsem mi mi long kamap long mak we WANPELA Amerika ami opisa ol samting bilong dispela “Dispela ol sakrifais em i long Amerika na taim em i mas go toktok long konsulet nau mi stap long em gen (long i dai long taim Trump i laik balus we ol lokal manmeri bikpela samting long pait bi- askim mipela long wanem bilong Amerika. Mi tokim ol Pennsylvania – Amerika). Nau daunim wok bilong teroris. husat i stap i tok em i wan- long mipela egensim teroris. taim mipela bai lusim em i olsem mi no inap lusim ples mi stap gut bikos long wan- Ripot i tok wantaim dis- pela helikopta. Long wanpela pepa go, mipela i no save wanem balus bikos mi baim tiket pela sain nem. pela, tripela ol arapela opisa Ol Amerika i no gat wan- Trump i tok: “Laip bilong samting mipela bai tok long pinis na mi olsem refuji na i Olgeta samting mi gat i kisim bagarap bihain long pela mausman long Yemen wanpela top sevis memba i em. Sori olsem em i bilong no gat mani moa bilong long em i stap wantaim hevi. wanpela ol Yemen man i stat long 2015 bihain long lus long pait egens long Syria, dispela i hat long em i baim narapela tiket. Mi no bin inap long slip long reid long hap bilong ol. Houthi muvmen i rausim ol pasin nogut bilong ol Islam kisim visa long Dubai na dis- Mipela i gat hevi hia long tupela nait. Mi no inap long Ol i mekim olsem long opisa bilong Amerika long teroris. Bikpela tingting na pela i hat long em i go long Irbil bikos man bilong mi i slip na toktok gut. Kain hevi bekim oda presiden bilong kantri. prea bilong mipela i go long narapela hap tu. wok wantaim ol Amerika. i ken kamap long wanpela Amerika Trump i mekim Ol Amerika aninit long ol sevis lain husat i lusim laip Long dispela taim sans bi- Tok nogat long mipela i sapos em i profesa long long pasim ol manmeri long Barack na Trump i sapotim bilong ol.” long em long go ong mekim mipela i pilim nogut wanpela top yunivesiti, o 7–pela Muslim kantri i no woa Saudi Arabia i go pas Em i go moa na tok: “Ol Amerika i stap long wanem tru, moa long ol lain man- sumati o imaigren o refuji. ken go kam long Amerika. long pait egens long Houthis. sakrifais we ol man na meri ples balus em i go long em. meri husat i save helpim ol Bikos mama karim yu long Tasol bekim long dispela Bihainim dispela ol bilong mipela long ami na Sapos em i go kampa long Amerika. Sapos wanpela i Iran, ol i ting yu wanpela ol toktok, het opis bilong Amerika i mekim wanpela famili bilong mipela i lusim Nu Yok, ol bai salim em i wok wantaim ol Amerika, ol- teroris na olsem bai i mas ami long Pentagon, Amerika reid long Yemen na salim ol bek bikpela wok bilong kam bek, sapos em i go long geta famili bai gat hevi long gat was long ol stap na ol i no tokaut sapos dispela i balus bilong em long wan- mipela long lukim i gat Houston, ating ol bai kisim han bilong ol Muslim husat i samting yu mekim long em. tru o nogat. pela eiakraf keria bilong ol. fridom long wol, lukim wol i em – samting mipela i gat kros. Ol i tambuim yu long ol Hevi bilong wanpela ami “Mipela i sori long dai bi- stap seif. painim aut em husat lain i Mi no traim long go long samting yu mekim. Ol i tam- balus i mekim balus i pun- long wanpela sevis man bi- Pentagon i tokaut olsem wok long ples balus long Amerika bikos long as bilong buim yu long wokabaut. Ol i daun long wanpela hap bi- long mipela,” Jeneral Joseph ol sevis manmeri bilong taim em i go – bikos polisi politik o mani samting; mi tambuim yu long stap olsem long Yemen. Votel husat i komanda long Amerika i no kisim dispela bilong olgeta ples balus i no ranawe long Irak bikos traib wanpela man. Ol komando i bagarapim Midel Is na saut Esia i tok. opisa bilong ol long reid. entatenmen Februeri 2 - 8, 2017 Wantok P17 Kona Bilong Poem... STORI BILONG TUMBUNA BUAI, BUAI, BUAI. WATPO DOK Yu save mekim na ol manmeri i no save sindaun gut long haus, I SAKIM TOK Ol hailans i save lusim ples na kam daun long Madang, BILONG MAN na hangamap nabaut long as bilong diwai olsem flying fox. ANPELA taim wan- painim rot i go long hapsait BUAI, BUAI, BUAI; Wpela man em i stap bilong wara. long wanpela viles. Nem bi- Em i lukluk i stap na i Long yu tasol na ol saveman, long em Yoroka. Em i gat lukim wanpela pato i swim bisnisman, lapun man, wanpela dok tu. Ol man bi- long wara i kam. Pato i bikpela man, man nating, long viles bilong Yoroka askim Yoroka olsem: “Yu tu- i save lusim het bilong Somare (K50), klostu ol i laik mekim pela i laik go we?” Mitupela na het bilong pik (K20). bikpela singsing, olsem na i laik go long hapsait bilong Long yu tasol na ol manmeri Yoroka i kisim dok bilong wara tasol i no gat rot bai wok long kisim eksiden na dai. em na i go long bus. Em i mutupela i ken go.” Pato i lukim wanpela diwai i gat tok; “Mi bai karim yutupela O BUAI, YU PAWA. frut long en i stap na em i i go long hapsait bilong go wokim liklik haus na em wara. wokabaut i kam klostu long mi na yu mas pasim dok bi- i wet i stap. Pato i karim dok i go long dispela diwai em i stap long long yu. Yoroka i giaman Yoroka i wet i go na pisin i hapsait bilong wara na i kam en na i tok: “Yu mekim tasol i pasim dok long rop bi- no kam na Yoroka i lukluk bek na em i karim Yoroka i wanem long dispela hap?” long banana. Long biknait nabaut na i lukim olgeta go long hapsait bilong wara. Yoroka i tok; “Mi i no gat tru lapun i laik traim kilim pisin i go kaikai long nara- Yoroka i wokim liklik haus gras pisin na mi laik painim Yoroka gen na lapun i kirap pela diwai i stap long hap- antap long dispela diwai i sampela pisin bilong kisim isi isi na i laik katim Yoroka sait bilong wara. Yoroka i gat frut long en na sutim gras long en.” long akis na dok i kaikai lusim dispela diwai na i sampela pisin. Tasol Yoroka Lapun man i tok: “Mi gat lapun nogut. Written by Cathlla Raphael. Age: 14, Grade 5 Swina, traim long go long hapsait i lukluk i go daun na em i planti long haus. Yu kam na Mekim olsem tasol i go OHU Primary School, Madang province. bilong wara. Tasol em i no lukim wanpela lapun man i kisim.” Yoroka na lapun man inap long tulait na ol i mekim tupela i go long haus bilong save long pait. Yoroka na tok lapun. Lapun man i givim tupela i win. Tupela i kilim sampela kaikai long Yoroka lapun na kukim haus na na i tok; “Mi go long haus kisim olgeta samting na kam meri na yu kaikai i stap long bek long ples. PPAAIINNIIMM WWOODD PPIILLAAII haus.” Dok bilong Yoroka i Dok i tokim papa bilong bihainim lapun man i go en olsem; papa, taim yu harim wanem tok em i kilim bikpela pik bilong mekim. yumi, orait, yu mas givim mi Lapun man i tokim meri bi- lilik gris tasol long mi. Papa i Ol wod lista: ARAN PANI KUKURAI long em olsem; “Mi kisim kilim pik na dok i kam sin- DOLA SINGSING MILIS abus i kam pinis na long nait daun klostu long papa na WANSOSPEN MAN KRUHAT SISTA yumi mas as redim kaikai, papa i tok; “Yu rabis, dok ston, lip, na olgeta samting bi- klia long hap.” TAIMS OFIS BRUM TATANGU long mumu. “Dok i harim dis- Dok i kros long papa na i RAUS PLENTI LIMBUM WANWIN pela tok pinis em i kam bek go antap long Mt. Ialibu na i INK BAR PRESEN YELO long papa bilong en na i tokim singautim olgeta dok olsem: em. Yoroka, long nait lapun “Yumi save harim tok bilong BRUS DANIS SOIM KULAU man i laik kilim yumi na yu no man na ol man i no save tok ken pasim mi long nait.” bilong yumi. Na yupela i no Long nait ol i slip na lapun ken harim tok bilong olgeta man i kirap na i laik kilim man.” Yoroka na em i kisim bun bi- Dispela dok i tambuim ol- long muruk. Dok i kirap na geta dok na ol dok i no save kaikaim lapun nogut tru. harim tok bilong man. Lapun i kirap na i tok, mi kol na mi laik mekim paia Even E. Wapa tasol dok bilong yu i kaikaim Pangia/S.H.P

Ansa bilong Wod Pilai isu 2210 P18 Wantok Februeri 2 - 8, 2017 abcnius

Australia Wes Papua pipel Komisin mekim awenes protes long Indonesia embasi Caroline Tiriman i raitim DAIREKTA bilong Leitana Caroline Tiriman i raitim Nehan Divelopment agensi long Bougainville, i tok wok OL polis long Kenbera, kepi- bilong statim Bougainville tel bilong Australia long Referendum Komisen nau Mande i kalabusim wan- bai strongim ol wok bilong pela Wes Papua man long skulim na toksave gut long wanpela protes we em na ol manmeri long indipen- ol pipel bilong em i mekim dans referendum long 2019. ausait long embasi bilong Mrs Helen Hakena i mekim Indonesia. dispela tok bihain long ol sinia Polis i bin givim tu tok gavman opisa bilong Atona- lukaut long sampela man- mus Bougainville Gavman na meri husat i protes long Wes Papua protes long Kenbera, Australia. Papua Niugini Gavman i bin Bipo BRA na resisten man i mekim pasin bel isi long Katukuh noken mekim trabel, tasol ol long Wes Papua long kisim long Indonesia. sainim ol agriman long Tunde long Bougainville. Wes Papua manmeri na ol Fridom. Dispela pait bilong ol Wes bilong redim dispela vot. sapota bilong ol i tok bai ol i Indonesia i nogat laik long Papua manmeri nau i wok Ol i tok bikpela wok bilong long ol lida bilong tupela sait agensi i bin statim ol awenes go het long kempein agen- larim ol manmeri bilong long kisim moa sapot long dispela Komisen em bilong long luksave na rispektim bel long dispela referendum sim ol rait bilong ol manmeri Wes Papua long bruk lusim planti pipal long wol, wantaim redim dispela referendum isi tok orati we i wok long go long yia i go pinis we ol i long Indonesia husat i save kantri na long dispela as In- ol manmeri bilong Pasifik. long 2019 bilong save sapos het gut wantaim dispela wok save go long olgeta ples long mekim long ol Wes Papua donesia i wok long kilim Na lain bilong Yunaited Bougainville bai lusim Papua blong mekim referendum. Bougainville long tok klia manmeri. planti manmeri husat i go Libaresen Movmen bilong Niugini o nogat. Oganaisesen bilong em, long wanem samting tru em Despela protes i wanpela agens long gavman bilong Wes Papua (ULMWP) nau i Mrs Hakena i tok tenkyu tu Leitana Nehan Divelopmen dispela referendum. tasol long ol narapela long em long hap. wok long askim strong long planti kantri long wol we ol I kam inap nau ol i tok 500 kamap olsem ol ful memba manmeri bai tokaut na soim tausan manmeri i dai pinis bilong Melanesian Spiahed Manus Lida i tok Australia mas sapot long ol manmeri bi- long han blong gavman bi- Grup o MSG. pasim hariap asailum senta Caroline Tiriman i raitim long ol dispela de i go pinis. em i go long wanpela hotel PNG 2017 Feson wik ABC niusman long PNG, Eric long biktaun Lorengau. MEMBA bilong Manus open Tlozek i ripot olsem dispela Ol lain wan pisin bilong na Klaimet Senis long Papua Niugini Palaman hevi i kamapim planti kros dispela meri i bin kisim em i i askim strong ol gavman long ol lokal manmeri long go long haus sik, we ol i bin Caroline Tiriman i raitim blong PNG na Australia long Manus, long wanem ol i no tokim polis na ol polis i hariap na pasim ditensan laikim ol dispela refuji na asai- holim pasim dispela Sri KLAIMET SENIS bai kamap senta na pasim ol asailum lum sika i stap long Manus. Lanka man, sasim em na wanpela bikpela samting we sika i save kamapim ol trabel ABC niusman long PNG putim em long kalabusim. ol bai toktok na soim long olsem repim meri. Eric Tlozeki ripot kandre meri Long yia i go pinis, gav- Fason wik bilong Papua Ni- Ronny Knight i mekim dis- bilong dispela yangpela meri man blong Australia i bin ugini long Ogas dispela yia. pela askim bihain long polis i tok em i wari nogut tru. tokaut olsem em bai pasim Dairekta bilong PNG Fa- long Manus i bin sasim wan- Dispela kandre meri bi- ditensan senta, tasol i kam sion Wik (PNGFW). Janet pela asailum sika long banis long yangpla meri i tok tu inap nau, moa long 800 ol Sios, i tokaut long dispela bilong Australia we i holim ol olsem dispela man bilong Sri asaieum sika na refuji i save taim ol i bin lonsim long stat refuji long Manus Ailan long Lanka i bin bungim yangpela lusim senta na go raun nat- bilong dispela wik. repim wanpela yangpela meri meri long maket na kisim ing long ol lokal ples. Em i tok ol i laik yusim dis- pela Fason long tokaut long Ol pikinini bilong Takuuf atols, em ol i save kolim tu bikpela wari em klaimet Graun guria long Solomon senis i wok long kamapim long Mortlock Ailan long Bougainville. nau long ol manmeri bilong As tingting bilong PNG na Tonga bai stap tu long PNG na ol narapla kantri Fason wik em bilong soim ol despla Fasion wik long Ailan i kamapim wari long Pasifik rijen. gutpela save bilong ol atis PNG. Janet Sios i tok olsem Sam Seke i raitim 2017 Fasion wik bai kamap na ol desaina bilong PNG sampla atolls olsem olsem namba tu long sosel olsem ol i gat namba long Caterets na Mortlocks long OLGETA manmeri long west kalenda bilong PNG, bihain Fason indastri. Bougainville nau i bagarap sait long Solomon Aila i pret long ol i bin holim namba Sampela biknem bilong pinis long ol solwara bi- na wari taim strongpela wan Fason wik long 2016. Fason blong Australia, Fiji hainim Klaimet Senis. guria i sekim ol ailan klostu long Bougainville long las Sande avinun. Ol Pasifik wok politik long 2017 Mak bilong guria em 7.9 magnitut we dispela ol Caroline Tiriman i raitim pela savemeri long Divelop- PNG tu bai kamapim planti atoriti i ting inap long men Polisi Senta, long Aus- toktok. kamapim bikpela solwara o OL wok politiK long Pasifik tralia Nesenel Yunivesiti Em i tok narapela samting tsunami – tasol gutpela Haus bilong wanpela famili i bin bagarap long graun guria long rijan bai go het long kamapim long Kanberra. we bai ol i toktok planti long olsem dispela i no kamap na 2016 long Kirakira. wari long dispela yia 2017. Tess Newton Cain i tok em long 2017 em Wes i kamapim liklik bagarap Displa em toktok bilong olsem Nesenel ileksan long Papua na membasip bilong na ol manmeri long ol ailan i bagarapim sampela ples na long Shortlands. wanpela save meri long ol Papua Niugini long dispela ol long Melanesia Spiahet klostu na i pret na was tasol kilim 51 manmeri. Menesa bilong SIBC Redio wok politik long rijan, Dokta yia bai lukim planti toktok grup. long ranawe sapos ol i lukim Dispela guria i bin kamap Happy Lagoon long Gizo, Tess Newton Cain husat i na wari i kamap long dispela Ol wari long politik bai sain bilong tsunami. tu long sampela provins bi- Sina Adrian i tok ol manmeri Prinsipal bilong TNC Pasifik ileksan. kamap tu long Polinesia na Tasol guria long Epril 2, long Papua Niugini olsem long Gizo, Westen provins Konsalting na tu em i wan- Hevi long ikonomi bilong Maikronesia. 2007 i kamapim tsunami we Nu Ailan na Nu Briten. bisnis Februeri 2 - 8, 2017 Wantok P21 Ramu NiCo Plen long kamapim kwaliti prodaksen long 2017 Muthuvel askim long mani India laik givim

Haidro Maining wok i go het nau long Ramu NiCo KBK Main. Gavana bilong Wes Nu Briten, Minista bilong Treseri, Patrick Pruaitch. RAMU NiCo Projek i plen stap harim long KBK Main, olsem gutpela wok kamap Sasindran Muthuvel. long wokim kwaliti bilong Basamuk Rifaineri, Madang long bringim ap prodaksen prodaksen bilong miks Bes na het opis long Beijing. long sait long haidro main- Aja Potabe i raitim India na PNG i bin sainim dis- “Yumi nidim dispela mani haidroxaid prodak (MHP) i Mista Gao i tokaut olsem ing i kamap long KBK Main. pela agrimen taim Presiden long kirapim dispela tripela go antap long 2017. dispela wok plen long Dispela em ol i yusim wara OL opisa bilong Treseri Di- bilong India Pranab Mukher- projek. Kantri tu i sot long Dispela bai kamap taim kamapim gutpela kwaliti pro- long rausim graun na yusim patmen i wok long stretim jee i bin kam raun long PNG mani na dispela mani bai em stretim ol wok gut long daksen i go wantaim bikpela ol spit bilong wara hos we ol ol toktok wantaim EXIM long wanpela opisal stet visit. helpim PNG. teknikal eria bilong en na bi- salens na wok em mama i sutim strong graun na Bank bilong India long kisim Gavana bilong Wes Nu “Intres reit bilong ol i no hainim ol teknikal plen em i kampani MCC Grup i laikim rausim graun na ston na US$ 100 milien (K325 mi- Briten, Sasindran Muthuvel, bikpela tumas olsem long kamapim long las yia 2016. Ramu NiCo i mas kamapim. kisim nikel/kobalt graun. lien) dinau mani long gav- i bin askim Mista Pruaitch narapela benk, tasol em i Presiden bilong Ramu NiCo Em i tokaut olsem ol wok Em i tokaut olsem long las man bilong India. long kwesten taim long 1.5 pesen. Menesmen (MCC) Gao mentenens na wok bilong yia Ramu NiCo Menesmen i Minista bilong Treseri, Palamen long Tunde long “Mi laik askim sapos gav- Yongxu i tokaut long dispela stretim ol prodaksen masin tok kamapim samting gutpela Patrick Pruaitch, i tok tupela dispela wik sapos gavman i man i ken hariapim ol wok long Tunde, Janueri 24 Wok i kamap long bringim kamap teknikal wok long sait long gavman bilong India na PNG wok long mekim wok long long kisim dispela mani i kam Konprens bilong Kampani. gutpela kwaliti long sait long helpim prodaksen na dispela i no gat wanpela agrimen kisim dispela mani. insait,” Mista Muthuvel i tok. Toktok bilong em i go aut long prodaksen. ol wok bai helpim gut prodak- long kisim dinau mani long Gavana Muthuvel i tok Mista Pruaitch i tok Tre- kampani menesmen husat i Mista Gao i tokaut tu sen long dispela yia 2017. EXIM Bank bilong India. dispela mani bai go long ki- seri Dipatmen i wok long “Dispela i mekim hat liklik rapim wanpela fo-lein haiwe stretim toktok wantaim long kisim dispela mani i long Kimbe, kirapim nupela EXIM Bank bilong India Trukai sekyuriti bai kisim kam insait hariap long kantri. Madang-Baiyer rot, na bikos dispela em i namba Ol opisa bilong Treseri Dipat- mekim wanpela nupela kot wan taim long PNG i kisim men i wok long stretim ol haus long Mt Hagen. kain mani olsem long dis- risev polis trening toktok na mekim ol pepa “Wanem samting i mekim pela benk. KAMPANI bilong mekim wok long PNG Gavman i na yumi isi isi long kisim dis- Taim ol i pinisim ol toktok, namba wan rais bilong PNG, kisim dispela mani i kam in- pela mani i kam insait. Dis- ol bai stretim ol pepa wok Trukai Industries, i sainim sait,” Mista Pruaitch i tok. pela mani em i mas kam na sainim agrimen long PNG wanpela patnasip agrimen Tupela gavman bilong insait long kantri. i kisim dispela mani. wantaim Polis long larim sampela wok manmeri bilong Trukai i kamap risev polis. Polye: Gavman mas Aninit long Risev Polis Pro- gram, Royal PNG Constabu- stretim rot long Hailans lary (Polis) bai helpim sampela ol wok manmeri bilong Trukai Aja Potabe i raitim Industries long kisim trening long Bomana Polis Kolis long PRAIM Minista Peter O’Neill kamap risev polis. na gavman i givim baksait Polis Komisina Gari Baki CEO bilong Trukai Industries, Greg Worthington-Eyre, i sainim long ol namba wan eria bilong na Trukai Industries CEO agrimen wantaim Polis Komisina Gari Baki. divelopmen long kantri, Opo- Greg Worthington-Eyre i hain taim. stap redi long helpim ol taim sisen Lida Don Polye i tok. sainim pinis dispela agrimen Mista Worthington-Eyre i ol i stap long hevi bilong lo Mista Polye i mekim dis- long las wik Fonde long Polis tok Trukai Industries i luk- na oda.” pela toktok long Palamen hetkwata long Konedobu, save tu olsem ol polis man- Em i tok dispela em i gut- long las wik Fraide. Pot Mosbi. meri i save wok aninit long pela samting we Trukai i Em i tok wanpela namba “Aninit long dispela agri- bikpela presa bikos ol i no mekim long helpim ol man- wan samting we gavman men, Trukai Industries bai gat inap risos. meri na bringim gutpela sin- inap ong lukluk em i rot. larim 8-pela sekyuriti wok- “Mi bilip olsem dispela daun long komyuniti. Mista Polye, husat i bin ran Oposisen Lida Don Polye. man bilong em i kisim trening patnasip wantaim polis bai Mista Worthington-Eyre i long Okuk Haiwe na raun long long kamap risev polis,” Mista helpim polis long mekim tok Trukai Industries i ama- Hailans klostu taim tasol, i tok Hailans, Kaupena rot long Gavman i mas stretim ol dis- Worthington-Eyre i tok. sampela wok we bai sot long mas long strongim wok bi- planti rot i no stap gut. Sauten Hailans,” em i tok. pela rot hariap,” em i tok. Mista Worthington-Eyre i risos long mekim,” em i tok. long polis long komyuniti na Dispela i mekim Mista Mista Polye i tok sampela Mista Polye i tok sapos tok Trukai i bin makim dis- Mista Worthington-Eyre i mekim sefti bilong ol man- Polye i autim dispela toktok seksen bilong Hilans Haiwe gavman i no gat mani long pela 8-pela man long kamap tok; “Planti taim ol polis meri i kamap namba wan long Palamen long taim bi- long Simbu, Jiwaka, na stretim ol dispela rot, ol i namba wan wokman bilong manmeri i save sot long kar samting taim ol i bungim long grivens dibeit. Isten Hailans i no stap gut mas tokaut na tok stret em long kisim dispela tren- o men pawa long mekim hevi bilong lo na oda. Mista Polye i givim nem tu,” em i tok. olsem gavman i no gat mani. ing bikos ol i gat ekspirens wok long komyuniti. Ol sekyuriti wok manmeri bilong ol rot we gavman i Em i tok sampela seksen “Mipela olgeta save olsem long wok wantaim Polis, “Pasin bilong brukim lo na bilong Trukai bai kisim dis- mas lukim hariap na mekim bilong Hailans Haiwe long kantri i sot long mani. Tok Ami na CIS. kamapim asua bilong lo na pela trening long Bomana wok mentenens. Madang na Morobe provins stret na tokim pipel olsem Namba bilong ol wok oda em i bikpela long ol Polis Kolis. “Ol rot long Hailans rijon tu i no stap gut. kantri i sot long mani long sekyuriti bilong Trukai husat komyuniti bilong yumi. Ol i mas gat klin rekot na we i nidim mentenens wok “Hailans Haiwe em i mekim mentenens wok long bai kisim risev polis trening “Dispela patnasip bai ol i mas pasim trening kos em ol Kagamuga - Mt Hagen namba wan rot bilong dis- stretim rot o givim arapela aninit long dispela program helpim ol komyuniti bikos long Bomana Polis Kolis long taun rot long Westen Hailans, pela kantri. Ikonomi bilong sevis long pipel,” Mista bai go moa long 20 long bi- risev polis bilong mipela bai kamap risev polis. Togoba rot long Westen PNG i stap long dispela rot. Polye i tok. P22 Wantok Februeri 2 - 8, 2017 ruralindestri UNITECH sumatin lainim wok Bundi papa graun long Ramu NiCo main leboratori yet bai lukautim kampani

FOAPELA meri sumatin lainim long yusim ol nupela bilip olsem hatwok na resis Mathew Yakai i raitim husat i mekim namba tri yia kain leb fasiliti na wok eria strong long mekim wok long skul bilong Aplaid Kemistri long main. Em i wanpela helpim long lukautim ol liklik ARIKRO Investment Ltd, long Yunivesiti bilong sans bilong ol yangpela meri brata na susa bilong em. wanpela papagraun kam- Teknoloji (UNITECH) long sumatin long opim tingting Em i bilip olsem dispela pani bilongol lain Bundi we Lae nau i stap mekim wok bilong ol na save long laip em i wanpela gutpela sans Ramu NiCo i stap long en bai prektikal bilong ol wantaim tru bilong wok ausait long long laip we em i putim menesim na ranim ol kam- Ramu NiCo main operesen leksa rum o klasrum. tingting bilong em i go insait pani bilong ol yet. long Madang. “Mipela i lainim planti nu- long lainim samting na em i Long Fraide, Janueri 27, Ramu NiCO kampani i pela samting long ol Saina mas kisim moa ekspiriens Menesing Darekta bilong save givim sans yet long ol supevaisa bilong mipela, Li long wok we em inap mekim Tamane Lodge, Edward M. sumatin bilong ol yunivesiti Dan na ol narapela senia bihain long taim skul bilong Kiza husat i save menesim na ol koles long kantri long PNG wokman na meri long em i pinis. Arikro Investment Ltd Bas lainim wok bilong maining leb na ol nupela ekspiriens. Ol dispela yangpela meri i Sevis we i save ran namel wantaim em. Na dispela “Ol i lukautiim mipela gut tok ol laik kamap olsem ol long rilokesin ples Enikuwai kain pasin i bin stat yet long wantaim ples slip na gutpela gutpela piksa bilong ol nara- na Ramu Riva Bris i givim Eddie Kurame i kisim ki bilong bas long Edward Kiza long taim taim kampani i bin statim kaikai,” Flora Taka i tok. pela yangpela meri i kam bi- wok bilong menesmen na bilong hendova seromoni long KBK Main long las wik Fraide. operesen long Madang. Flora Kata em i namba wan hain na ol tu i laik bihainim papa long kampani i go long Kampani i mekim bikpela pikinini insait long wanpela ol narapela winmeri long Arini-Krongu sab klen bilong baim bas na menesim olsem kamap bikpela na olgeta lain wok long helpim ol nesenel famili bilong Morobe. Em i maining indastri long PNG. Pagaizi klen. Pagazi klen em na Tamane Lodge i bin baim i ken kisim sampela helpim sumatin long stretim tingting wanpela bilong ol 4-pela tupela bas na menesim bi- long en,” Mista Kiza i tok. na save bilong ol long kain bikpela klen we i papa bi- long ol i kam inap las Fraide Siaman bilong Arikro in- wok olsem. Long wan wan long dispela hap graun we Janueri 27 we em i givim i go vestmen, Eddie itirai wan- yia, Ramu NiCo Kurumbukari Ramu NiCo i dikim nikel na bek long ol papagraun yet taim wanpela darekta, Eddie Main na Basamuk Rifaineri i kobalt. long menesim na ranim. Kurame i tok bikpela tenkyu kisim ol sumatin long lainim Arikro Bus Sevis em ol i Ananit long dispela kon- long Mista Kiza long baim, wok wantaim kamapni. kamap long 2014 taim mains trak, Ramu NiCo save baim statim na menesim dispela Ol dispela 4-pela sumatin inspektoret bilong Minerel wanpela bas K700 long wan- bas sevis i kam inap taim em i wokim skul bilong Aplaid Risos Atoroti (MRA) i bin wan dei. i givim i go bek long ol papa- Kemistri olsem na nau ol i askim KBK Main long “Mipela les long wok wan- graun. wok wantaim Leboratori Di- kamapim taim ol i lukim ol as- taim ol ausait lain bikos mani Mi salensim ol klen patmen bilong Kurumbukari ples lain i bin wokabaut bai go ausait. Maski i gat memba long sapotim dispela (KBK) Main sait. namel long hap ol ples we planti risk, ol famili sindaun bisnis na no ken kam askim Nem bilong ol dispela meri bikpela masin na kar i wok na wanbel long helpim bikos mani na ol kain kain samting sumatin em; Flora Taka, Chris- long dikim na karim nikel na dispela em ol klen memba we bai lukim dispela kam- tine Hassor, Doel Andrews na kobalt. Lo bilong main i tok bilong mipela tu na ol i mas pani bilong yumi bruk daun,” Larisha Mirino. Ol i statim tambu long ol manmeri i benefit long dispela KBK Mista Itirai i tok. tripela mun trening bilong ol wokabaut long hap ol ples we Main tu,” Mista Kiza i tok. KBK Mine Rejista long stat bilnog Desemba 2016 wok main i kamap long en. Long las Fraide, Mista Kiza Menesa, Sarimu Kanu i tok na bai pinis long Februeri 2017. Olsem na Ramu NiCo i bin i givim wanpela bas na i tok kongresulesin i go long ol Taim ol i stap wantaim Ol UNITECH sumatin i sanap kisim poto long Ramu NiCo KBK givim kontrak bilong olsem narapela tupela nu- papagraun na tok wok bis- KBK Prosesing Leb, ol i Main sait eria bilong slip long Kurumbukari maunten. kamapim bas sevis namel pela bas bai ol kisim long nis i mas ran gut na lukim long asples na Ramu Riva stat bilong mun Februeri na planti gutpela samting bai Madang taun i no gutpela long ol turis bris i go long Arini-Krongu em i givim tu wanpela go long ol papagraun. Mista sab klen we i bin kam ananit K30,000. Kanu i tok tenkyu tu long Mathew Yakai i raitim Olgeta stri na rot insait P&O Krus lain bai kam sua long kampani bilong ol, “Benk akaun bilong Arikro tupela nupela bas we bai long taun i luk nogut tru na putim anka long en. Arikro investment Ltd long em i klin na no gat dinau. Nau helpim kampani long karim OL pipel bilong Madang i long ain a em i soim olsem Planti moa strit bilong ranim dispela bas sevis. mi gat bikpela bilip olsem ol ol asples lain we bai helpim amamas long gutpela wok ol provinsal lida i no gat Madang taun nau i gat Edward Kiza i tok taim KBK nupela dairekta na menes- sefti bilong Ramu NiCo i go bilong Melanesian Tourism tingting long promotim wankain lukluk olsem na Main i givim bisnis, ol papa- men i ken ranim dispela bas bikpea moa bihainim lo bi- Service na Sir Peter Barter wok bilong turisim long ating ol turis bai lukim pas- graun ino gat mani long sevis kontrak na mekim long MRA. long bringim turis i kam long provins. taim ol bikpela hul long rot Madang wantaim sampela Insait long dispela piksa i olsem ol hul long ol maun- Wan wol Rait kontes moa bai kam long P&O Krus soim raunabaut long fran bi- ten paia. Lain long Februeri 15, tasol long Madang Butchery o An- Planti ol kar na trak i save bai kamap long US yunivesiti ol pipel i wari long taun i no derson, we em i no stap painim hat tru long ran long stap gut. longwe long bikpela bris we dispela ol hap rot. . YUNAITET Nesen Akedemik laik wankain olsem Yunaitet Olgeta sumatin we bai tek Impek husat i wok wantaim Nesens 2030 ajenda bilong pat mas raitim originel stori (ELS) edukesen sevis bai sastenabel developmen in- gat 2,000 wod.Dispela rait sponsaim namba 4 tok ples, sait long 6-pela tokples bi- bai mas toktok long global wan wol raiting kontes o long Yunaitet Nesens. sitijen na save bilong kalsa resis bilong sumatin na ELS Edukesen sevis inc. bai na wok bilong save long global yut foram. givim wanwan wina long planti kain tokples. Raita Dispela yia i bringim kamap tiket long i go long Boston na mas soim save bilong em Not Isten yunivesiti long Niu Yok siti namel long Julai long pesenel ,akedemik, Boston,USA bai holim dispela 15-26, 2017. Long bung bi- kalsa na nesen konteks. kibung bilong kainkain tok- long global yut foram, olgeta Manmeri husat i laik tek pat, ples,wanpela wol global yut sumatin bai kamapim eksen i mas wanpela ful taim yuni- foram na ol sponsa na ol man plan bilong wanwan topic bi- vesiti sumatin, husat i kisim i go pas long bung bilong No- long sastenabel developmen tok orait long fekalti memba tIsten Yunivesiti Global yut ajenda, na bai givim ol tinting na i mas abrusim 18 krismas. konprens. long Yunaitet Nesen het Long stap insait long dis- Bai gat 60 wina ol i bai kwota insait long Niu Yok Siti. pela kontes, olgeta rait o makim long go insait long ELS Edukesen Sevis ,inc. essay mas stap long opisal 2017 kainkain tokples, wan Bai givim Balus tiket, haus tokples bilong Yunaitet Ne- wol global yut foram we ol na kaikai i go long dispela sens na i no long tokples bi- bai kamapim Eksen plan we sumatin. long sumatin yet. Poto: Mathew Yakai. nrlwolspot Februeri 2 - 8, 2017 Wantok P23 Ol Tigers i lukluk long Hayne na James i go yangpela pilaia pas long 9s tonamen OL i makim nu- pela yangpela senta pilaia, Moses Suli, long stap wan- taim ol long 3-pela moa sisen long klap bilong ol inap long pinis bilong 2020 sisen. Junia pilaia bilong Fairfield United, Harold Matthews, na SG Ball bilong i go insait long Anda 20 skwat bilong Wests Tigers taim tupela wantaim i winim 17 yia. Het Kosa bilong Wests Tigers, Jason Taylor, i tok Moses Suli bai kamap nupela yangpela olsem em i lukluk long Suli pilaia bilong ol Wests Tigers long em i mekim gut long i lukim olsem kala bilong em bilong mipela insait long dis- klap taim em i winim 18 yia. i kamap narapela kain tru. pela prisisen na dispela i ”Mipela i lukluk long em Dispela namba wan kala i soim olsem em i gat spesel soim olsem em i ken mekim samting long luk save. insait long sotpela taim na Ol i bin makim Jarryd Hayne olsem strongpela Titan, gut long ol prisisen trening “Mipela i lukluk long holim em i mekim gut we Moses i husat bai go pas long 2017 Oklan Nains resis. ken joinim ol Wests Tigers na dispela i mangalim tingt- em strong insait long NRL nau,” Taylor i tok. ing bilong mipela ol kosa na grup insait long liklik yia i kam, PULBEK bilong Titans, Jarryd soim sain long kosa, Neil • Max King “Ol lain husat i lukim mipela i amamas tru. bikos ol wanem kain strong Hayne, na strongpela prop, Henry, long kisim ol. • Chris McQueen Moses taim em i bin pilai “Em i stap liklik taim wan- em bai kisim insait long klap Ryan James, i joinim 19 man Ol skwat bilong Titans long • John Olive long junia tim bilong mipela taim ol namba wan gret tim bai helpim em long go het.” skwat bilong ol Gold Coast 2017 Oklan Nains tonamen • Nathaniel Peteru na resis long 2017 Dauna em; • Pat Politoni Oklan Nains tonamen. • Morgan Boyle • Leivaha Pulu Ol Ham i krosim Payet Taim Hayne i pilai long tu- • Alexander Brimson • Tyrone Roberts pela de resis we ol i bin • Tyler Cornish • Tyronne Roberts-Davis WEST Hammers i krosim tokaut paslain. Bihain ol i bin • • Hayden Schwass Dimitri Payet long em i no kisim James wantaim • Kane Elgey • Paterika Vaivai gat komitmen na rispek bi- namba wan pilaia, Tyrone • Jarryd Hayne • Daniel Vidot hain long em i bin joinim ol Roberts na Kane Elgely i • Ryan James • William Zillman Marseille. Ol Hammers i no laik salim em na join-siaman, David Sullivan, i tok em i laikim pi- Kaufusi i lukluk laia long stap wantaim ol na kamap olsem em. long gutpela bihain Tasol, Sullivan i tok moa olsemmenesa, Slaven Bilic i bilong Orijin tok orait long ol i rausim em aninit long intres bilong ol skwat i kamap wan. Payet i sainim wanpela foa na hap yia kontrak wan- Dimitri Payet i no bin pilai wantaim West Ham taim Ligue 1 klap. inap long ol Manchester Siti i daunim ol, 5-0. Federer i daunim Nadal BIKPELA resis i kamap namel long wol bin winim taitel bihain long 7-pela yia i go. namba 17 na wol namba nain we i no gat Dispela em i wanpela strongpela fainal wanpela pilaia i bin kamap olsem Federer na namel long tupela we Federer i daunim Nadal long histori bilong tenis resis. Nadal. Em i mak long 31 mun inap Nadal i bin go “Tenis em i strongpela spot,” Federer i tok insait long kwata fainal long bikpela resis i bin Komenteta bilong BBC nius i tok olsem em kamap pastaim. Na wankain tasol, Federer i i winim taitel long 35.

Felise Kaufusi long han kais i redi long go insait long Orijin.

FELISE Kaufusi i bin lukim brata bilong em i bin kisim orijin sapos Walters i makim namba wan Stet ov Orijin bagarap long skru bilong em em wanpela fowod bilong resis em i Gem namba 1 bi- na i no bin pilai inap long Storms long bihain. long yia 2007 siris. namba 3 Gem bilong dispela Taim Corey Parker i go Namba wan brata bilong siris i pinis na ol Blus i dau- aut, Nate Myles, Sam Thai- em, Antonio, i bin pilai long nim ol Maruns, 18-14, long day na Jacob Lillyman i Kwinslan long Sankop Ste- ANZ pilai graun. laikim Kaufusi long stap diam na olgeta hauslain bi- Nau, Kaufusi i stap long wantaim na makim stet bi- long Kaufusi i bin stap long kem bilong Kwinslan Eme- long em long 2017. Bundaberg long lukim wan- jing Orijin long RACV Royal “Em i bikpela samting long pela strongpela pran-roa i Pines long Gold Coast long mi bin kam insait long skwat bin pilai long bikpela hap bi- las wiken long go insait long long las yia na nau mi bai long NRL. Orijin edukesen. Em i bilip pilai strong long lainim planti Roger Federer i winim namba bihain long em i bin daunim Rafael Nadal.18 Grend Salm. Long namba 23 minit, olsem em bai go insait long samting,” Kaufusi i tok. P24 Wantok Februeri 2 - 8, 2017 ramunico

Gutpela Risk Menesmen Trening kamap long KBK Main

Ol Ramu NiCo wokman long KBK Main husat i stap long Risk Menesmen trening.

Ol lain long trening i go long KBK Main long prektikol bilong ol long glasim ol birua.

Trening insait long KBK trening rum. Prektikol long sekim ol hazad long KBK Main. OLGETA wan wan wokman planti gutpela skul long sait Ol lain long long trening i planti nupela samting na in- patmen Logging kontrola, vais long ol arapela lain long meri i gat wok long tokaut long lukautim wok ples, gut- bin gat sans tu long luksave fomesin em i kisim bai helpim Sobby Giok i tokaut olsem banisim ol birua o noken sapos i gat birua i stap long pela risk menesmen wok, na long tripela kain ol birua i em long wok bilong em. sefti em bikpela samting mekim samting i no stret. wok ples bilong ol. Dispela impruvmen na bikpela samt- stap em namba wan em Robon Lani i givim bikpela long maining wok, na dis- Tripela memba bilong KBK bai helpim long stopim na ing em komiitmen o pasin bi- birua ol manmeri i ken tenkyu long HSE Asurens pela risk menesmen trening Imejensi Rispons Tim (ERT) tu putim banis long birua long lukautim sefti we olgeta lukim, birua we i hait i stap Menesa, Bernice Suma long em gutpela bikos em bai Charlie Isidor, husat em tim no ken kamap. Sefti em lain i mas bihainim oltaim. na namba tri em birua we i trening bikos em bai givim opim tingting bilong ol tim lida, paia opisa Munar Yaya bikpela samting Insait long dispela trening laik i kam o redi long kamap. gutpela tingting long ol wok- lida long save long risk na ERT treini Gabbie Willie i Dispela em bikpela skul ol tim lida i lukluk i go insait Olgeta lain husat i stap man long save long risk menesmen na surikim wok tokaut olsem dispela trening toktok we i bin kamap long long risk menesmen modul long dispela risk menesmen menesmen na helpim ol bilong sefti i go daun long ol- em gutpela na helpim ol gut Ramu NiCo KBK Main long bilong Ramu NiCo na trening i amamas tru long long luksave long wanem geta wok lain bilong ol. long sait long save moa long las wik taim 20 tim lida i bin wanem ol eria na tuls em trenining ol i kisim bikos ol- kain ol birua i stap. KBK Main Trenspot Su- sefti na pasin bilong banisim stap long tupela de risk Ramu NiCo menesmen bai geta i tokaut olsem ol i lainim Robon i tok olsem olgeta pavaisa, Lee Issac i tokaut tu birua. menesmen trening. yusim taim birua i kamap na planti gutpela samting. wokman bilong Ramu NiCo olsem dispela risk trening Ol i tok olsem trening i gut- Helt, Sefti na Envairomen rot long banisim na stopim. Komyuniti Afes (CA) opisa mas kisim kain trening olsem em gutpela, tasol em i laikim pela tru na moa wok lain long Kwaliti Asurens Menesa, Ber- Ol lain husat i stap long long KBK, Robon Lani i tokaut long save long ol birua na tu olsem ol lain i stap long tren- KBK Main i mas stap long kain nice Suma i bin go pas long trening i kisim skul long klas- olsem dispela trening i gut- save long bikpela samting ing i mas kisim pepa o pemit trening olsem. Taim moa ranim dispela tupela de trein- rum na bihain ol i go long pela stret na i helpim em long sefti. Dispela em bikos long gat luksave long putim wokman i kisim kain trening ing we i karamapim planti ol main eria long glasim na wantaim gutpela lesen long sefti em bikpela samting ol- was long strongim sefti long long sait long sefti em bai eria long risk menesmen. sekim wanem ol birua i stap sait long risk menesmen. Em geta lain mas save long en. wok ples. Taim ol i gat ol ID gutpela bikos sefti kalsa bai Trening i karamapim na tokaut long en. i tokaut olsem em i lainim KBK Main Divelopmen Di- kat bai stopim na givim ed- stap oltaim long wok ples.

135 KM Slurry Pipeline BSK Refinery

KBK Mining spotnius Februeri 2 - 8, 2017 Wantok P25 Lewas bai pilai tupela traim resis Palais i makim ol skwat bilong resis long Sydney Sevens

OL skwat bilong City Parmacy PNG Lewas. OL City Parmacy PNG Lewas Ol taim bilong Wol Kap long Februeri 13 namel long bai pilai tupela traim resis long Kwalifai resis bai kamap em; Lewas na Saut Afrika. stat i go inap long Intenesenel Resis namba wan em ol Lewas em i wanpela long Kriket Kaunsil (ICC) 2017 Wol PNG Lewas bai pilai egensim ol 10-pela tim bai resis long Ol skwat bilong Papua Niugini Palais. Kap Kwalifaia resis bilong ol Bangladesh long Februeri 7, kisim ples i stap long go resis meri long Kolombo, Sri Lanka. Resis namba tu em ol long Wol Kap bai kamap PAPUA Niugini Palais tim i Ol Lewa bai pilai egensim ol Lewas egensim Pakistan long Yunaitet Kingdom (UK) tokaut long ol skwat bai resis Sri Lanka Emerging long KTZ long Februeri 10, long Jun 26 i go inap long long Sydney Sevens Tona- pilai graun long Februeri 3 na Resis namba 3 bai kamap Julai 23 bilong dispela yia. men bai kamap long Aus- namba tu traim resis egensim long Februeri 11 namel long Ol top 4 kantri bilong kwal- tralia long dispela wiken. ol Thailand long Moors pilai Lewas na Skotlan na ifaia resis bai kisim ol 4-pela Ol i makim 12-pela skwat graun long Februeri 5. Resis namba 4 bai kamap ples long resis long Wol Kap. husat i bin lusim kantri long Tunde long resis long tona- men bai kamap long PNG i dro wantaim Oklan Februeri 3 i go inap long Februeri 4, 2017. PAPUA Niugini Anda 17 soka Ol i makim Kymlie Rapilla, tim bilong ol man i pinisim Joanne Lagona na kepten bi- namba tu poroman resis long ol, Lynette Kwarula, na egensim ol Oklan em ol i bin ol narapela yangpela pilaia kisim wankain poin, 3-3. Dis- husat i save gut long resis. pela resis em ol i mekim Ol narapela yangpela pilai wok redi bilong go resis long husat ol i bin makim ol long Ol PNG Palais i bin trening. Osenia Futbal Konfederesen namba wan taim bilong ol long trening kem we ol i bin PNG long Grup A wantaim ol (OFC) Anda 17 Sempionsip. long resis long ol bikpela rausim 6-pela pilaia long bikpela tim Nu Silan, Canada Dispela namba tu poroman gem em Mavis Mitaharo, Fa- makim fainal 12 skwat. na France. resis i kamap namel long ol Ol Anda 17 pilaia bilong PNG i redi long pilai egensim ol Oklan tima Rama na Cathy Puro. Trening bilong ol i kamap Dispela em i namba wan PNG wantaim Oklan Sentral long poro resis i kamap long las wik Sarere. Ol dispela tripela pilaia i luk- strong we ol i bin lukluk long taim bilong PNG na ol i no Ekedemi Futbal Klap (ACAFC) Yasasa i bringim skoa i kam poroman resis egensim ol luk long soim kala bilong ol stail kala bilong ol na strong bin resis long Olimpik Gems. i bin kamap long las wik antap long 3-2 insait long 5- One Hunger Mangere long long wol level. bilong ol long strongim Ol skwat em: Sarere, Janueri 28, long Mt pela minit. Febueri 4 bipo long ol bai Ol skwat i bin stap long banis. 1 Lynette KWARULA Smart long Oklan, Nu Silan. Namba tu hap bilong resis lusim Oklan long Februeri 6 trening kem long Pot Mosbi “Namba wan samting em 2 Kymlie RAPILLA Ol Oklan Sentrel Ekedemi i kamap orait long sait bi- bilong go long Tahiti. inap long tripela wik bihain i bilong mekim wok redi 3 Casandara SAMPSON i bin pilai gut we ol i bin long ol PNG tasol ol i no OFC sempionsip bai long 10-pela de kem long long go resis long Hong Kong 4 Joanne LAGONA skoaim ol tripela poin kwik- winim mak. kamap long Tahiti long Desemba 2016. Sevens tonamen bai kamap 5 Mavis MITAHARO taim inap long ol i bungim Barthy Kerobin bilong Februeri 11 i go inap long Ol i bin mekim fainal tren- long Epril. Hong Kong Sev- 6 Freda WAULA 30 minit bilong namba wan PNG i kisim las skoa klostu Februeri 24. ing bilong ol long Mande ens tonamen em i bilong 7 Fatima RAMA hap bilong resis. long pinis bilong resis taim PNG i stap long Grup A bipo long ol i lusim kantri kamap kwalifai long go resis 8 Cathy PURO Ol PNG i strongim ol yet na bungim ol skoa bilong ol wantaim Nu Kaledonia, Tahiti long Tunde. long Wol Siris. 9 Threseanne DAIMOL bihain long pinis bilong Oklan, 3-3. na Vanuatu na ol tim i stap Kosa bilong ol John Larry i I gat 12 kantri bai resis 10 Tavai LAVAI namba tu hap bilong resis Ol PNG bai pinisim wok long Grup B em Fiji, Samoa, tok olsem wok redi bilong ol long dispela Hong Kong 11 Helen ABAU we Jonathan Allen na Yagi redi bilong ol wantaim las Solomon Ailan na Nu Silan. i kamap orait long taim bi- tonamen na ol i bin putim 12 Alice ALOIS Ol Pukupk i no win long ol de namba wan resis OL PNG Pukpuk i lus long ol tripela kikim konvesen kik i go insait long Ol narapela risal em; gem i kamap long namba wan de bungim skoa, 7-7. • Nu Silan i daunim bilong HSBC Wol Ragbi Sevens Ol Pukpuk i stap pas, 14-7, bihain ol Samoa, 33-7, 2016 i go inap long 2017 siris long long Arthur Clement i putim wan- • Canada i daunim Wellington. pela trai na Guise i no painim hat ol Wales, 28-5, Stat bilong ol i no kamap orait long kisim tupela poin long kon- • Skotlan i daunim ol Rasia, 12-5, we ol Inglan i bin daunim ol wan- vesen kik. • Fiji i daunim ol Japan, 56-0, taim, 12-0. Tasol, ol Argentian i bungim skoa • Inglan i daunim Long namba tu resis bilong ol, bipo long taim bilong malolo bihain ol Argentina, 26-7, Kenya i bin daunim ol 47-5. William long German Schultz i putim wanpela • USA i daunim ol Samoa, 24-12, Tirang bilong ol PNG i kisim dispela trai. Ol i isi tasol kisim tupela moa • Nu Silan i daunim skoa. poin long konvesen kik na skoa i ol France, 21-14, Ol Pukpuk i bin pilai strong long sanap olsem 14-14. • Canada i daunim ol Rasia, 29-0, namba tri gem bilong ol egensim ol Ol PNG i sotwin long namba tu • Skotlan i daunim Argentina. hap bilong resis we ol Argentina i ol Wales, 31-7, Ol Argentina i bin stap pas wan- bin putim 5-pela trai, 41-14, na ol • Australia i daunim taim 7-0 poin, tasol Tirang i putim i win. ol Japan, 33-12, namba tu trai bilong em long dispela Ol Pukpu tu i bin pilai egensim ol • Saut Afrika i daunim tonamen we Emmanuel Guise i Samoa we ol Samoa i daunim ol, 37-5. ol Fiji, 31-12. Ol pukpuk i no pait strong na ol i go daun. P26 Wantok Februeri 2 - 8, 2017 spotsnius Fainal bilong Ipatas Kap bai POM Muruks i kisin nupela kamap long dispela wiken yunifom long Handy Fainens

POM Muruks i kisim nupela yunifom. Philemon Tame i raitim empawamen wok bilong boi long Sauten Hailans komyuniti, Handy Fainens i husat i i save stap long Pot POT Mosbi Muruks i bin amamas long helpim na Mosbi i bin kamapim dispela kisim bikpela sapot na i go sapotim tim. tim. Lukluk bilong dispela insait long Coca Cola Ipatas “Mi laikim yupela ol pilaia klap em i bilong larim ol Kap long las wiken bihain long kamap namba wan namba wan pilaia i ken go long ol i bin kisim nupela yu- mausman bilong kampani insait long Digicel Kap resis,” nifom long Handy Fainens na pilai tru olsem ol spot Puyu i tok. Menesmen. man na meri,” Nelson i tok. Em i tok moa olsem sam- Jenerel Menesa bilong Lawrence Puyu i makim pela ol pilaia husat i luk save kampani, Ismael Nelsen, i maus bilong tim na i tok gut long ol pilaia we ol bai tok olsem Handy Fainens tenkyu long Handy Fainens go pas long Muruks olsem Pilaia bilong Mix Dogs i redi long takolim birua bilong em. em i no wanpela bikpela Menesmen long ol i bin Joshia Keviame bilong Philemon Tame i raitim 12-pela tim long Sentral long raun wan bilong tona- kampani olsem ol narapela givim sapot long tim. Mendi Muruks/ Galp Isa- rijon i stat pait long las men. fainensel kampani, tasol “Pot Mosbi Muruks em i peas na Missach Wallen bi- SAUTEN Lek resis bilong wiken long Kone Tigers pilai Ol Miks Mate i daunim ol aninit long kopret na sosal of-sisen tim we ol yangpela long Pot Mosbi Vipers. Coca Cola Ipatas Kap bai go graun, Pot Mosbi. birua wantaim 8 poin bipo het tude i go inap long ol Ol tim long NCD i pilai long raun 2 bilong CCIC i stat fainal bai kamap long egensim ol yet na ol Tim long namel long Hohola Flies na PNG sevens i pilai gut Sarere, Febueri 5, 2017. Sentral i pilai egensim ol yet, United. Ol Flies i daunim ol PAPUA Niugini Ragbi Futbal strongpela pul we wok redi Ol PNG Skwat em; Ol i bin tokaut long Ipatas na ol bai tokaut long tupela United, 18-2. Yunion i tokaut olsem PNG bilong ol i no kamap gut Kap resis long las wik we 24 wina bilong wan wan grup. Ol NBC Watchdog i dau- sevens tim bilong ol man olsem mipela plen long en,” • Henry Kalua tim i bin givim nem long Wanpela kodineta bilong nim ol POM Muruks wan- husat i go resis long Welling- Joseph i tok. • Willie tirang resis na tu, namba wan taim Sauten Leg, David Silovo, i taim 4 poin, 14-10. ton sevens tonamen i Em i tok moa olsem kosa na • Danny Opa bilong ol meri i givim nem tok olsem tupela wina bai Long ol narapela resis em mekim gut tru. tim i lukluk long wok redi bi- • Nathan Baramun long resis. winim K10,000 bilong baim ol City Red Backs i daunim Sif Ekseketiv Opisa bilong long go resis long Hong Kong • Wesly Vali Sauten Leg Tonamen trenspot long go long NDB Aviator wantaim 28 PNGRFU, Paul Joseph, i tok sevens tonamen bai kamap • Manu Guise Dairekta, Simon Maima, i tok, Goroka, Isten Hailans. poin taim ol Freeway olsem PNGRFU i no gat wan- long Epri 7 i go inap long 9. • Arthur Clement planti tim i bin givim nem bi- I gat 18 tim i bin resis long Bumpers i winim ol Paga pela tingting olsem ol bai Taim bilong resis bai • Freddy Rova long reis long dispela yai we namba tu raun bilong Ipatas Panthers, 20-14, na QPR mekim gut. kamap long Wellington • Dean Manale 6-pela nupela tim i join. Kap wantaim Whitehaven Wanderers Waigaini i kulim “Mipela i save long ples egensim ol top tim em i • Gairo Kapana Long ol dispela tim, 12- na Mix Mates i opim resis na strong bilong ol Ira Lai wan- klia olsem tim bilong mipela wanpela samting mipela i • Patrick Tatut pela tim i kam long NCD na i pilai gem ol i no bin pilai taim tupela poin, 6-4. i stap insait long wanpela laikim long pilai. Manu Guisr

8-pela tim i givim nem long 2017 POMRFL sisen

LONG Pot Mosbi Ragbi iesen fi bipo long pinis Futbal Lig (POMRFL), 8- taim bilong rejista. pela klap tasol i bin bai “Ol dispela tim i bin afiliesen fi bilong ol bringim ol benk risit i long resis long dispela kam long mi na mi bin sisen. putim long rekot. Edministreta bilong “Ol 6-pela klap i no POMRFL, Meke Maino, baim afiliesen fi bilong i tok olsem ol Wests, ol yet,” Maino i tok. Tarangau, Hohola Flies, Long wankain taim, Paga Panthers, Dobo 2016 Anual Jenerela Warriors, Brothers, Miting (AGM) em ol i Butterflies na Souths i bin skruim i go antap bin baim K1,000 afil- moa long Februeri 3. Daniel Opa bilong Papua Niugini i rausim bal egensim Inglan pilaia long namba wan de bilong HSBC Welington Sevens tonamen. spotpoto Februeri 2 - 8, 2017 Wantok P27

Pilaia bilong QBE i lukluk long salim bal long wan pilaia bilong em taim pilaia bilong CPL i ran long stopim em. Praivet netbal eksen long Rita Flynn kots long Mosbi.

Beta bilong Eagles i redi long paitim bal na putim gut was long pitsa bilong Yokomo long men gem bilong A gret man long Bisini.

Rana bilong Yokomo i ran kam hom taim ketsa bilong Eagles i leit long autim em. Eagles i kamapim bikpela win long dispela pilai bilong ol.

Minista Tkachenko i putim piksa bilong nupela pilai graun na stedium bilong PNG AFL. Dispela pilai graun bai senisim Bisini taim em kamap.

Beta bilong PNG Pawa i abrusim bal bilong pitsa bilong Difens long A gret pilai bilong ol long Bisini. Mista Sape i redi long sevim bal long opim 9 mile opsisen volibal na tas ragbi. Namba 2211 Februeri 2 - 8, 2017

Ol i tokaut long SP Hunters 2017 sisen Philemon Tame i raitim Hunters tim long dispela yia. inap long mekim olsem,” i go het na sapot olsem ol i mani taim mipela i lukautim mas long lukautim tim long Menesing Dairekta bilong Joyce i tok. bikpela bilong ol Hunters long ol Hunters. Dispela em i dispela yia. MINISTA bilong Spot, Justin SP Brewery, Stan Joyce, i “Mi bilip olsem PNG i 2013 i kam inap nau. bikpela bisnis we mipela i “Mi tok tenkyu long kosa Tkatchenko, na ol maus kam insait long kampani senisim Kwinslan Ragbi Lig Rau i tok tenkyu long ol lukautim nau. Mipela bai no na menesmen bilong man bilong PNG Ragbi Fut- long 1952, SP i stap sapota resis bikos SP Hunters tim i sponsa i sapotim ol SP inap long stap long dispela Hunters long ol i bilipim mi bal Lig (PNGRFL) long Ragbi bilong ragbi lig long kantri. joinim ol. Na mipela i ama- Hunters na i tok olsem ol bai kain mak, sapos ol sponsa na makim mi olsem kepten. Lig Wol Kap bilong 2017, ol “Mipela i save mekim mas long dispela,” Joyce i tok. no inap long bungim dispela na gavman i no helpim Mi em kepten, tasol olgeta sponsa, stekholda na ol olsem bikos ragbi i save CEO bilong PNGRFL, Reatau kain mak sapos ol sponsa i mipela,” Rau i tok. pilaia em ol lida long rait bi- sapota i stap wantaim long bungim ol pipel bilong kantri Rau, i soim amamas bilong no stap baksait long ol. Rau i tok moa olsem PN- long ol yet,” Boas i tok. taim ol i tokaut long SP we ol narapela spot i no em long SP Brewery bilong ol “Mipela i mekim bikpela GRFL i gat bikpela bilip olsem Wellington Albert tu i kosa bilong Hunters, Michael kirap nogut taim ol i makim Marum, na tim bilong em i em vais-kepten. save gut long tim i lus long “Mi bin guria taim ol i tok tripela sisen i go na nau ol i olsem mi bai kamap vais- lukluk long pinis long top. kepten bikos mi no bin harim Long wankain taim, sia- wanpela liklik tokwin long mi man bilong SP Hunters, bai kamap vais kepten, nogat. Graham Osborne, i tokaut “Nau mi lukluk long go pas olsem Ase Boas bai kamap long ol boi na tim bilong kepten bilong dispela sisen mipela,” Albert i tok. na Wellington Albert bai Intras Supa Kap resis bai kamap deputi. stat long namba wan wik bi- Ol i bin givim taim long long mun Mas we ol Hunters siaman bilong SP PNG bai pilai egensim ol Central Hunters, Graham Osborne, Capras Browne Pak, Aus- long tokaut long kepten na tralia, long 6 klok apinun i go vais-kepten we Wellington inap long Mas 4. Albert i kamap vais-kepten Namba wan asples gem bilong dispela sisen. bilong ol bai kamap long “Mi no tingting long raun namba 2 long Sande, kamap kepten, tasol mi em i Mas 12, egensim ol East Kepten bilong ol SP Hunters, wanpela senia pilaia long Tigers long Nesenel Futbal Ase Boas, i toktok. tim na mi gat bikpela ama- Stediam, Pot Mosbi.

Printed and Published by Elizabeth Konga - Dove Travel Services Building Section 24: Lot 25, Angau Drive/Lahara Avenue Junction.