Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50

PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA

DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusze STRONIE ŚLĄSKIE I BIELA (934, 935)

Warszawa 2004 Autorzy: Wojciech Bobiński**, Krystyna. Bujakowska*, Elżbieta Gawlikowska**, Grażyna Hrybowicz*, Maciej Kłonowski**, Józef Lis**, Anna Pasieczna**, Krystyna Wojciechowska*, Stanisław Wołkowicz** Główny koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Jacek Koźma* we współpracy z Elżbietą Gawlikowską** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka**

* - Przedsiębiorstwo geologiczne POLGEOL S.A., ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa ** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Spis treści I. Wstęp (W. Bobiński)...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (W. Bobiński)...... 5 III. Budowa geologiczna (W. Bobiński) ...... 7 IV. Złoża kopalin (W. Bobiński)...... 9 1. Wapienie i dolomity krystaliczne (marmury) ...... 10 2. Gnejsy...... 14 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (W. Bobiński)...... 15 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (W. Bobiński) ...... 19 VII. Warunki wodne (M. Kłonowski) ...... 22 1. Wody powierzchniowe...... 22 2. Wody podziemne...... 23 VIII. Geochemia środowiska ...... 25 1. Gleby (J. Lis, A. Pasieczna) ...... 25 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach (S. Wołkowicz) ...... 30 3. Ryzyko radonowe (S. Wołkowicz)...... 32 IX. Składowanie odpadów (K. Bujakowska, G. Hrybowicz, K. Wojciechowska) ...... 33 X. Warunki podłoża budowlanego (M. Kłonowski)...... 39 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (E. Gawlikowska)...... 40 XII. Zabytki kultury (M. Kłonowski)...... 43 XIII. Podsumowanie (M. Kłonowski)...... 44 XIV. Literatura ...... 46

I. Wstęp

Arkusze Stronie Śląskie i Biela Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) zostały wykonane w Oddziale Dolnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w 2004 roku. Przy ich opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje za- mieszczone na arkuszach Stronie Śląskie i Biela Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2000 w Przedsiębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA S. A. (Kozula, 2000). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcją opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja..., 2002) oraz z niepublikowanym aneksem do In- strukcji dotyczącym wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Oba arkusze mapy omówiono we wspólnych objaśnieniach, gdyż arkusz Biela położony jest we wschodnim przedłużeniu arkusza Stronie Śląskie, stanowi niewielki obszarowo teren i zawiera zbyt małą ilość informacji dla wykonania oddzielnych objaśnień. W objaśnieniach, pod pojęciem „obszaru arkuszy”, należy rozumieć teren położony w granicach Polski. Zasadniczym celem wykonania mapy jest przedstawienie złóż kopalin oraz perspektyw ich występowania, stanu zagospodarowania na tle wybranych elementów górnictwa i prze- twórstwa kopalin, warunków hydrogeologicznych, warunków geologiczno-inżynierskich, ochrony przyrody i zabytków kultury. Mapa przeznaczona jest głównie dla organów administracji wszystkich szczebli przy planowaniu regionalnych i lokalnych przedsięwzięć dotyczących racjonalnego wykorzystania złóż w zakresie planowania przestrzennego i ochrony środowiska naturalnego. Do opracowania treści mapy zbierano materiały w archiwach Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie i we Wrocławiu, Przedsiębiorstwa Geologicznego we Wrocła- wiu PROXIMA S.A., Dolnośląskiego Urzędu Wojewódzkiego we Wrocławiu, w Regional- nym Banku Danych Hydrogeologicznych we Wrocławiu oraz w Instytucie Upraw, Nawoże- nia i Gleboznawstwa w Puławach. Informacje uzyskano również w urzędach miast i gmin, w starostwie powiatowym w Kłodzku oraz od użytkowników złóż. Zebrane informacje zwe- ryfikowano i uzupełniono w trakcie zwiadu terenowego. Dane dotyczące poszczególnych złóż zestawiono w kartach informacyjnych opracowa- nych dla komputerowej bazy danych o złożach, ściśle związanej z realizacją Mapy geośrodo- wiskowej Polski.

4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Położenie geograficzne obszaru arkuszy Stronie Śląskie i Biela wyznaczają współrzęd- ne: 16º45’-17º15’ długości geograficznej wschodniej i 50º10’-50º20’ szerokości geograficznej północnej. Administracyjnie obszar arkuszy należy do województwa dolnośląskiego i obejmuje po- łudniowo-wschodnią część powiatu kłodzkiego, a w nim część terenu gmin i miast: Lądek Zdrój i Stronie Śląskie oraz wschodnią część gmin Bystrzyca Kłodzka i Międzylesie. Obszar arkusza Biela położony jest na terenie gminy Stronie Śląskie. Według podziału regionalnego Polski (Kondracki, 1998) obszar arkusza Stronie Śląskie należy do prowincji Masyw Czeski, podprowincji Sudety z Przedgórzem Sudeckim, makroregionu Sudety Wschodnie, mezoregionów Śnieżnik i Góry Złote, a arkusz Biela położony jest w mezoregionie Góry Złote (Fig. 1). Arkusze Stronie Śląskie i Biela obejmują obszar górzysty z głębokimi dolinami rzek i potoków i szerszym obniżeniem Stronia Śląskiego. Masyw Śnieżnika jest najwyższą kulmi- nacją w tej części Sudetów, ze szczytem Śnieżnik Kłodzki (1425 m n.p.m.). Od niego rozcho- dzi się promieniście sześć ramion, w tym jedno na stronę czeską, a dwa są graniczne. Północ- no-zachodnią odnogę stanowi długie na 20 km pasmo Krowiarek. Charakteryzują się one ko- pulastymi wzniesieniami o stopniowo obniżających się wysokościach ku północnemu zacho- dowi. Poszczególne grzbiety rozdzielone są głębokimi dolinami rzecznymi. Góry Bialskie od Masywu Śnieżnika oddziela przełęcz Płoszczyna. Przedłużają się one w Góry Złote, gdzie granicę między nimi stanowi wąska dolina rzeki Białej Lądeckiej. Grzbiety Gór Bialskich są spłaszczone, ze słabo zaznaczającymi się kulminacjami szczyto- wymi i głęboko wciętymi dolinami potoków. Właściwe Góry Złote mają na obszarze arkusza postać wąskiego grzbietu z licznymi kulminacjami, biegnącego łukiem z południowego wschodu na północny zachód. Około 70% powierzchni terenu arkuszy zajmują lasy. Kompleksy leśne grupują się w obszarach górskich (Masyw Śnieżnika, Góry Bialskie i Złote) i pagórkowatych (Krowiar- ki). Mniejsze obszary lasów znajdują się w północno-zachodniej części arkusza Stronie Ślą- skie. Dominują sztucznie wprowadzone drzewostany świerkowe, ale miejscami zachowały się lasy mieszane. W dolinach między pasmami górskimi i kotlinie Stronia Śląskiego, głównie w północ- nej części arkusza Stronie Śląskie, występują łąki i pastwiska oraz nieliczne pola uprawne. Głównie występują tu gleby niskich klas bonitacyjnych. Tylko sporadycznie w dolinach rzek

5 znajdują się płaty gleb podlegających ochronie (klasy I-IVa). Krótki okres wegetacji i słabe gleby powodują zanikanie rolnictwa w tym terenie. Utrzymuje się jedynie hodowla zwierząt.

Fig. 1 Położenie arkuszy Stronie Śląskie i Biela na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackie- go (1998) 1 – granica prowincji i podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granice mezoregionu, 4 – granica państwa Prowincja – Masyw Czeski, podprowincja – Sudety z Przedgórzem Sudeckim, makroregion – Sudety Środkowe, mezoregiony: 332.45 – Góry Bardzkie, 332.47 – Obniżenie Broumowskie, 332.53 – Góry Bystrzyckie, 332.54 – Kotlina Kłodzka. Makroregion Sudety Wschodnie, mezoregiony: 332.61 – Góry Złote, 332.62 – Śnieżnik, 332.63 – Góry Opawskie. Makroregion Przedgórze Sudeckie, mezoregiony: 332.16 – Obniżenie Otmuchowskie, 332.17 – Przedgó- rze Paczkowskie Prowincja – Niż Środkowoeuropejski, podprowincja – Niziny Środkowopolskie, makroregion – Nizina Śląska, mezoregiony: 318.533 – Równina Grodkowska, 318.54 – Dolina Nysy Kłodzkiej

Obszar dolinny, wzdłuż rzek i strumieni, był miejscem sukcesywnego rozwoju osadnictwa od czasów średniowiecznych. Powstało szereg osad, z których największego znaczenia nabrało Stronie Śląskie. Znane jest od XIV wieku, jako osada powstała przy drugorzędnej drodze handlowej ze Śląska przez Ziemię Kłodzką na Morawy. Początki górnictwa rud oło- wiu i srebra sięgają średniowiecza. Od XVIII wieku pozyskiwano marmury, najpierw do produkcji wapna, a od połowy XIX wieku również na kamień budowlany i dekoracyjny. Później rozpoczęto poszukiwania żelaza, fluorytu, a po II wojnie światowej uranu. Dalszy rozwój

6 związany był z powstaniem huty szkła kryształowego w Stroniu Śląskim w 1864 r. Przemysł szklarski osiągnął pełnię rozwoju w XIX i na początku XX wieku. W tym samym okresie powstały kamieniołomy marmurów oraz piece do wypalania wapna. Miasto Stronie Śląskie było już przed wojną znanym ośrodkiem letniskowym. Po wojnie sukcesywnie się rozwijało na bazie istniejących zakładów przemysłowych, wydobywczych i przetwórczych oraz po- wstałego ośrodka lecznictwa szpitalnego. W wyniku rozwoju górnictwa rud w rejonie Kletna, Janowej Góry i Marcinkowa, po- wstało szereg osad górniczych: Nowa Morawa, Janowa Góra, Kletno, Marcinków. Obecnie wsie te jak i wiele innych na tym terenie są częściowo lub całkowicie wyludnione, np. Mar- cinków, Rogóżka, Konradów, Kletno. Podobnie wiele wsi rolniczych, ze względu na trudne warunki bytowe, uległo znacznemu wyludnieniu. Obecnie część zabudowań tych wsi jest ponownie zagospodarowana dla celów rekreacyjnych i turystycznych. Omawiany obszar usytuowany jest w regionie kłodzkim sudeckiej dzielnicy klimatycz- nej. Charakterystyczne dla tego regionu jest uzależnienie warunków termicznych od wysoko- ści nad poziom morza. Do wysokości 600 m panuje klimat podgórski, a powyżej górski, gdzie średni spadek temperatury z wysokością wynosi 0,6oC na 100 m. Dolinowo-kotlinowy układ mikroregionu, odizolowanie od wpływu łagodnych mas powietrza, czyni go naturalnym za- stoiskiem chłodu. W dolinach występują predyspozycje do wielodniowych inwersji termicznych o grubości 20-50 m ponad dno dolin, co powoduje znaczny spadek temperatury powietrza, powiązany ze wzrostem wilgotności względnej. Średnia roczna temperatura wynosi 6- 6,5oC. Na Śnieżniku średnia ta jest o 5oC niższa. Wysokość bezwzględna ma wpływ na wiel- kość opadów, które dochodzą na Śnieżniku do 1180 mm, a w pobliskiej Bystrzycy Kłodzkiej wynoszą tylko 680 mm rocznie. Średni opad roczny kształtuje się na poziomie 750-1000 mm. Sieć komunikacyjna jest dobrze rozwinięta. Przez teren arkusza przebiega szereg dróg asfaltowych łączących poszczególne miejscowości ze Stroniem Śląskim i dalej przez Lądek Zdrój z Kłodzkiem. Do Bystrzycy Kłodzkiej prowadzi górska szosa przez Przełęcz Pucha- czówkę. Do Stronia Śląskiego doprowadzona jest linia kolejowa z Kłodzka.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkuszy Stronie Śląskie i Biela została szczegółowo roz- poznana w ramach opracowania Szczegółowej mapy geologicznej Sudetów w skali 1:25 000 (Kasza, 1958, Frąckiewicz, Teisseyre, 1973, 1977, Cwojdziński, 1981, 1983, Cymermann, Cwojdziński, 1984, 1988). Prawie cały omawiany obszar położony jest na terenie metamorfi-

7 ku lądecko-śnieżnickiego, tylko skraj zachodni obejmują skały osadowe rowu górnej Nysy Kłodzkiej (Fig. 2). Utwory metamorficzne wieku protrozoiczno-staropalozicznego tworzą dwie główne se- rie skalne: strońską i gierałtowsko-śnieżnicką. Starsza formacja strońska powstała w wyniku metamorfozy osadów pelitycznych: pia- skowców, wapieni i margli. Dominują w niej łupki łyszczykowe, silnie pofałdowane, barwy jasnoszarej. W ich obrębie podrzędnie występują pakiety łupków łyszczykowych z granatami, wkładki i wydłużone soczewy łupków kwarcytowych i kwarcytów oraz łupków kwarcytowo- grafitowych, wapieni krystalicznych (marmurów), erlanów i amfibolitów, sporadycznie ser- pentynity. Lokalnie łupki przechodzą w paragnejsy. Skały serii strońskiej zajmują środkową część arkusza. Wapienie krystaliczne (marmury) występują w formie wydłużonych soczew. Są to marmury kalcytowe i dolomitowe, zafałdowane, silnie spękane, często poprzecinane uskokami. Ich wystąpienia koncentrują się w formie nieregularnych soczew w trzech rejonach: na południowy zachód od Stronia Śląskiego, w okolicach Kletna i w okolicach Nowego Waliszowa. Młodsza formacja śnieżnicko-gierałtowska powstała w wyniku metamorfozy granitów i lokalnie skał serii strońskiej. W jej skład wchodzą gnejsy gierałtowskie i śnieżnickie. Gnejsy gierałtowskie są przeważnie drobnoziarniste i cienkowarstewkowe, często migmatyczne. Wśród nich występują wkładki amfibolitów, eklogitów i granulitów świadczące o bardzo głę- bokich przemianach metamorficznych skał wyjściowych. Wśród gnejsów śnieżnickich prze- ważają odmiany słojowo-oczkowe, gruboziarniste. Gnejsy budują Masyw Śnieżnika (gnejsy śnieżnickie) oraz Góry Bialskie i Złote (gnejsy gierałtowskie). Dominują w części południo- wo-zachodniej, północno-wschodniej i wschodniej arkusza Stronie Śląskie oraz na obszarze arkusza Biela. Osady górnokredowe, występujące w rowie Górnej Nysy, reprezentowane są przez najmłodsze osady koniackie: margle ilaste i ilasto-piaszczyste, iłowce wapniste oraz mułowce z licznymi konkrecjami sferosyderytowymi, drobnoziarniste, warstwowane piaskowce (tzw. idzikowskie) o zabarwieniu szarym, z dużą ilością łyszczyków oraz zlepieńce koloru szaror- dzawego. Ruchy górotwórcze w młodszym trzeciorzędzie spowodowały intensywne wcinanie rzek górskich, powstawanie wąskich i głębokich dolina rzecznych, np. Kleśnicy czy Białej Lądeckiej oraz przełomów rzek na krawędziach tektonicznych – wodospad Wilczki.

Fig. 2 Położenie arkusza Stronie Śląskie i Biela na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorzęd, holocen: 1 – mady, iły, piaski, ze żwirem, torfy; Czwartorzęd, plejstocen: 2 – lessy, 3 – piaski i żwiry rzecznolodowcowe, 4 – gliny zwałowe i ich eluwia piaszczyste, 5 – utwory akumulacji lodowcowej i wodnolodow- cowej; Trzeciorzęd, pliocen: 6 – iły, iłowce, piaski, z wkładkami węgli brunatnych; Trzeciorzęd, miocen: 7 – piaski, mułki, mułowce, iły; Kreda: 8 – margle, piaskowce; Perm: 9 – zlepieńce i piaskowce arkozowe, mułowce i iłowce; Sylur: 10 – fyllity i wapienie; Kambrosylur: 11 – granitoidy młodopaleozoiczne; Karbon: 12 – zlepieńce, szarogłazy, piaskowce, 13 – mułowce i iłowce; Dewon: 14 – łupki ilaste i piaszczyste, kwarcyty, marmury; Paleozoik i Protero- zoik: 15 – zmetamorfizowane skały wylewne kwaśne, kambrosylurskie, 16 – zmetamorfizowane skały zasadowe i kwaśne oraz ich piroklasty kambrosylurskie, 17 – zmetamorfizowane skały zasadowe kambryjskie, 18 – gnejsy, 19 – łupki krystaliczne, 20 – gnejsy i łupki krystaliczne, 21 – skały głębinowe zasadowe staropaleozoiczne; 22 – dys- lokacje w utworach starszych od czwartorzędu; 23 – granica państwa

W okresie zlodowaceń surowy i mroźny klimat oraz brak roślinności powodował silną erozję odsłoniętych skał. Powstały wtedy w partiach szczytowych rumowiska i pokrywy blo- kowo-gruzowe. Ze skał bardziej odpornych na wietrzenie powstały ostańce, wyraźnie wyróż- niające się w krajobrazie. Równocześnie w soczewkach marmurów następowało powstawanie krasu podziemnego. W okresie polodowcowym powstały na zboczach gliny deluwialne i na-

9 stępowało wyprzątnięcie gruzu skalnego z wyższych partii dolin. Po ociepleniu się klimatu i wkroczeniu roślinności, tempo deniwelacji zmalało. W tym czasie powstawały osady rzecz- ne w dolinach, tworząc pokrywy piaszczysto-kamieniste. Na glinach deluwialnych i zwietrzelinie skał metamorficznych oraz pokrywach piaszczysto-kamienistych powstawały gleby o niskiej produktywności. Zasięgi występowania osadów trzeciorzędu i czwartorzędu ograniczają się praktycznie do dolin rzecznych.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Stronie Śląskie znajduje się osiem udokumentowanych złóż kopalin (Tabela 1), natomiast na obszarze arkusza Biela nie udokumentowano żadnego. Wszystkie złoża związane są z utworami metamorficznymi serii strońskiej (wapienie krystaliczne – kalcytowe i dolomitowe) oraz śnieżnicko-gierałtowskiej (gnejsy). Marmury należą do grupy kopalin podstawowych, a gnejsy do pospolitych. Złoża wapieni krystalicznych (marmurów) zlokalizowane są w trzech rejonach: na wschód od Nowego Waliszowa – „Nowy Waliszów – Soczewka C” i „Nowy Waliszów – Soczewka D”, na zachód i południowy-zachód Stronia Śląskiego – „Biała i Zielona Marian- na”, „Stronie Śląskie – Wieś”, „Rogóżka”; w okolicach wsi Kletno – „Kletno IV”. Złoża gnejsów zlokalizowane są na zachodnich zboczach Masywu Śnieżnika, w połu- dniowo-zachodniej części arkusza. Są to złoża „Nowa Wieś” i „Goworów”. W rejonie wsi Kletno znajdowały się trzy złoża marmurów, które zostały wykreślone z Bilansu zasobów kopalin: „Kletno I”, „Kletno II” (Znańska, 1964; Majkowska, 1989a; Olędzki i in., 1993) i „Kletno III” (Śliwa, 1958).

1. Wapienie i dolomity krystaliczne (marmury)

Złoża wapieni krystalicznych występują w izolowanych, wydłużonych soczewach róż- nej wielkości, występujących wśród łupków łyszczykowych. Wapienie są zafałdowane, czę- sto silnie spękane i poprzecinane uskokami. Udokumentowane złoża obejmują cały obszar występowania marmurów i w ich otoczeniu nie ma w większości perspektyw poszerzenia zasobów.

10 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Numer Wiek geologiczne Kategoria zagospoda- Wydobycie Zastosowanie Przyczyny złoża Rodzaj kompleksu Klasyfikacja złóż Nazwa złoża bilansowe rozpoznania rowania (tys. ton) kopaliny konfliktowości na kopaliny litologiczno (tys. ton) złoża złoża mapie -surowcowego wg stanu na rok 2002 Klasy 1 - 4 Klasy A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Nowy Waliszów – So- 1 do Pt-Pz 2 255 C1 G 76 Sb 2 A - czewka C Nowy Waliszów – So- 2 do Pt-Pz 471 C1* N - Sb 2 A - czewka D 3 Rogóżka w Pt-Pz 8 442 C1 G 0 Sbb 2 A - 4 Stronie Śląskie – Wieś w Pt-Pz 336 C1 + C2 G 0 Sb 2 A - 5 Biała i Zielona Marianna w, do Pt-Pz 6 580 C1 G 1 Sbb 2 B L 6 Kletno IV w, do Pt-Pz 4 370 C1 + C2 N - Sb 2 C Z, L, U 7 Nowa Wieś g Pt-Pz 1 462 C1 Z - Sd 2 B Z, L 11 8 Goworów g Pt-Pz 101,8 C1* N - Sd 2 B Z, L Kletno I w, do Pt-Pz - - ZWB - - - - - Kletno II w, do Pt-Pz - - ZWB - - - - - Kletno III w, do Pt-Pz - - ZWB - - - - - Rubryka 3: do – dolomity krystaliczne (marmury dolomitowe), w – wapienie krystaliczne (marmury kalcytowe), g – gnejsy Rubryka 4: Pz – paleozoik, Pt – proterozoik Rubryka 5: zasoby wg Bilansu zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce (Przeniosło, 2003) Rubryka 6: C1* – zasoby zarejestrowane Rubryka 7: złoże: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – wykreślone z Bilansu zasobów (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materia- łach archiwalnych) Rubryka 8: wydobycie wg Bilansu zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce (Przeniosło, 2003) Rubryka 9: kopaliny: Sb – skalne budowlane, Sbb – skalne budowlane, bloczne, Sd – skalne drogowe Rubryka 10: złoże: 2 – rzadkie w skali całego kraju, skoncentrowane w regionie dolnośląskim Rubryka 11: złoże: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe, C – bardzo konfliktowe Rubryka 12: L – ochrona lasów, Z – konflikt zagospodarowania terenu, U – ogólna uciążliwość dla środowiska

Złoże marmurów dolomitowych „Nowy Waliszów – Soczewka C” zostało udokumentowane w kategorii C2 w 1975 roku w ramach złoża „Nowy Waliszów”, leżącego na obszarze sąsiedniego arkusza Bystrzyca Kłodzka (Stachowiak, 1975). Następnie zostało w 1989 roku udokumentowane jako osobne złoże w formie karty rejestracyjnej (Majkowska, 1989c). Do- kumentację złoża w kategorii C1 wykonano w 1995 roku (Lis, 1995). Jednakże nie rozliczono wcześniej ustalonych zasobów w kategorii C2, przez co figurują one w Bilansie zasobów

(Przeniosło, 2003) dwukrotnie: raz w złożu „Nowy Waliszów” jako zasoby w kategorii C2 oraz drugi raz jako zasoby w kategorii C1 w złożu „Nowy Waliszów – soczewka C”. Dlatego też konieczne jest wykonanie dodatku rozliczającego zasoby złoża „Nowy Waliszów”. Zaso- by złoża „Nowy Waliszów – soczewka C” wynoszą aktualnie 2 255 tys. t. W złożu występują marmury dolomitowe szarokremowe i szare, niekiedy ze smugami różowo-zielonkawymi. Marmur jest silnie spękany i poprzecinany licznymi drobnymi uskokami. Granice zasięgu występowania ograniczone są również uskokami. Powierzchnia złoża wynosi 2,2 ha, średnia miąższość – 41,6 m przy średnim nadkładzie – 6,0 m i średnim stosunku N/Z równym 0,02. Marmur charakteryzuje się niskimi średnimi parametrami: wytrzymałością na ściskanie – 67,7 MPa, nasiąkliwością – 0,5% oraz porowatością – 0,03%. Kopalina może być wykorzystywana do produkcji grysów do lastryko, suchych mieszanek do tynków szlachetnych i na- wozów dolomitowych dla rolnictwa. Ze względu na silne spękanie nie nadaje się do produkcji elementów płytowych. Złoże zaliczone jest do rzadko występujących i małokonfliktowych. Złoże „Nowy Waliszów – Soczewka D” zostało rozpoznane w 1989 r. w formie karty rejestracyjnej (Karwowski, 1991). W złożu występują marmury dolomitowe szaro-kremowe i szare o łącznych zasobach 471 tys. t. Marmur jest bardzo silnie spękany i poprzecinany licznymi drobnymi uskokami. Wykazuje rozsypliwość drobno bloczkową. Granice zasięgu wy- stępowania ograniczone są również uskokami. Powierzchnia złoża wynosi 1,2 ha, średnia miąższość – 14,55 m, przy średnim nadkładzie – 0,2 m. Marmur charakteryzuje się średnimi parametrami: wytrzymałością na ściskanie – 86,3 MPa, nasiąkliwością – 0,48%. Może on być wykorzystywany do produkcji grysów do lastryko, suchych mieszanek do tynków szlachetnych i nawozów dolomitowych dla rolnictwa. Ze względu na silne spękanie nie nadaje się do produkcji elementów płytowych. Złoże zaliczone jest do rzadko występujących i małokonflik- towych.

Złoże „Rogóżka” rozpoznano w kategorii C1 (Kozłowski, Moroz-Kopczyńska, 1957), a zasoby zaktualizowano w 1979 roku (Bogacz, 1979). Aktualne zasoby wynoszą 8 442 tys. t. W złożu występują marmury szaro-kremowe i kremowe. Jego powierzchnia wynosi 6,4 ha. Średnia miąższość złoża wynosi 50,7 m przy średnim nadkładzie 1,7 m i średnim stosunku

12 N/Z równym 0,18. Marmur charakteryzuje się bardzo wysoką wytrzymałością – średnio 145,7 MPa, niską nasiąkliwością – średnio 0,16% i porowatością – średnio 1,91%. Złoże zaliczono do złóż rzadko występujących i małokonfliktowych. Złoże „Stronie Śląskie – Wieś” zostało udokumentowane w formie karty rejestracyjnej w 1989 roku (Majkowska, 1989b), a w 1994 roku wykonano uproszczoną dokumentację geo- logiczną w kategorii C1 i C2 (Lis, 1994). Jego zasoby wynoszą aktualnie 336 tys. t. W złożu występują marmury szaro-kremowe, spękane, niekiedy ze smugami szaro-różowymi. Jego powierzchnia wynosi 1,2 ha. Miąższość średnia złoża wynosi 12,5 m przy nadkładzie średnim 1,0 m i średnim stosunku N/Z równym 0,08. Marmur charakteryzuje się dość wysoką wy- trzymałością – średnio 90,1 MPa, niską nasiąkliwością – średnio 0,10%. Kopalina może być wykorzystywana głównie do produkcji kamienia łamanego, grysów do lastryka i w ograni- czonym zakresie do produkcji płyt okładzinowych i elementów płytowych. Złoże zaliczone jest do rzadko występujących i małokonfliktowych.

Złoże „Biała i Zielona Marianna” zostało udokumentowane w kategorii C1 (Bogacz, 1991). Jego całkowita powierzchnia wynosi 9,6 ha. W obrębie złoża występują dwie soczewki marmurów kalcytowych i dolomitowych, rozdzielone łupkami łyszczykowymi. Wydzielono je jako dwa pola: zachodnie – „Biała Marianna”, gdzie występują marmury, biało-kremowe z różowymi smugami oraz wschodnie – „Zielona Marianna”, gdzie marmur ma smugi różo- wo-zielonkawe o różnej intensywności. Wcześniej każde z tych pól było udokumentowane jako osobne złoże. W 1957 roku połączono w jedno o nazwie „Biała i Zielona Marianna” (Trembecki, 1957). Zasoby złoża wynoszą aktualnie 6 580 tys. t. Dla pola „Biała Marianna” średnia miąższość wynosi 25,4 m przy nadkładzie 0,8 m i stosunku grubości nadkładu do miąższości złoża (N/Z) równym 0,043. Dla pola „Zielona Marianna” średnia miąższość wynosi 26,5 m przy średnim nadkładzie 1,3 m i stosunku N/Z równym 0,036. Marmur charakteryzuje się wytrzymałością na ściskanie na sucho 32,0-175,0 MPa, nasiąkliwością 0,05-0,46% i porowatością 0,36-4,66%. Złoże zostało zaliczone do rzadko występujących i konfliktowych ze względu na lasy.

Złoże marmurów „Kletno IV” zostało udokumentowane w kategorii C1 i C2 w 1974 roku z zasobami w wysokości 4 370 tys. t (Molenda, Nowak, 1974). Rozpoznano je dla poszerzenia zasobów w rejonie eksploatowanych wtedy sąsiednich złóż „Kletno I” i „Kletno II”. Zasoby zakwalifikowane są jako warunkowe ze względu na położenie na terenie lasów chronionych ŚPK i w bliskim sąsiedztwie rezerwatu „Jaskinia Niedźwiedzia”. Podobnie jak są- siednie złoża, rozpoznawano je pod kątem przydatności dla celów budowlanych. Marmur ma kolor szarokremowy i kremowy. Jest dość mocno spękany. Badaniami określono jego przy-

13 datność do produkcji grysów do lastryko, kamienia łamanego, kruszywa kamiennego oraz w niewielkim stopniu do produkcji elementów płytowych. Powierzchnia złoża obejmuje 4,4 ha. Średnia miąższość złoża wynosi 35,8 m, przy średnim nadkładzie 2,5 m i stosunku N/Z – 0,1. Marmur charakteryzuje się średnimi parametrami: wytrzymałością na ściskanie – 80,7 MPa, niską nasiąkliwością – 0,29% i porowatością – 1,55%. Jest to złoże marmurów kalcytowych, ale występują w nim wkładki marmurów kalcytowo-dolomitowych. Zostało zaliczone do rzadko występujących, bardzo konfliktowych ze względu na położenie w pobli- żu rezerwatu „Jaskinia Niedźwiedzia” i na obszarze lasów Śnieżnickiego Parku Krajobrazo- wego.

2. Gnejsy Zasoby złoża „Nowa Wieś” udokumentowano w formie karty rejestracyjnej w wysoko-

ści 336 tys. t (Stachowiak, 1985b), a następnie w kategorii C1 w wysokości 1 513 tys. t (Pi- lecki i in., 2000), przy czym wyniki badań laboratoryjnych w obu dokumentacjach bardzo się różniły. Gnejsy ze złoża są silnie spękane i poprzecinane drobnymi uskokami. Wykazują przez to rozsypliwość drobnobloczkową i drobnopłytową. Powierzchnia złoża wynosi 1,0 ha, średnia miąższość – 45,0 m, przy średnim nadkładzie 1,8 m i stosunku N/Z 0,04. Kopalina charakteryzuje się średnimi parametrami: nasiąkliwością – 0,23% i porowatością – 4,69%. Gnejs spełnia wymogi dla kamienia łamanego i kruszywa łamanego. Złoże zaliczono do powszechnie występujących i konfliktowych, ze względu na położenie w Śnieżnickim Parku Krajobrazowym (ŚPK), na terenie leśnym. Złoże „Goworów” udokumentowano w formie karty rejestracyjnej w 1985 roku oblicza- jąc jego zasoby na 102 tys. t (Stachowiak, 1985a). Gnejsy ze złoża są silnie spękane i poprzecinane drobnymi uskokami. Powoduje to rozsypliwość drobno bloczkową i drobnopłytową. Powierzchnia złoża wynosi 0,2 ha. Miąższość średnia złoża wynosi 16,2 m, przy nadkładzie średnim 1,5 m. Gnejs charakteryzuje się dość wysoką wytrzymałością, średnio 104 MPa, ni- ską nasiąkliwością, średnio 0,85% i niską porowatością, średnio 2,44%. Spełnia on wymogi dla kamienia łamanego i kruszywa łamanego. Złoże zaliczono do powszechnie występujących i konfliktowych, ze względu na położenie w ŚPK w otoczeniu lasów. W omawianym obszarze znajdowały się trzy złoża wapieni krystalicznych (marmurów), które skreślono z ewidencji zasobów. Były to złoża: „Kletno I”, „Kletno II” i „Kletno III”, położone na południe od Kletna. Powodem zaprzestania eksploatacji i skreślenia z ewidencji zasobów była konieczność ochrony położonego na obszarze złoża „Kletno III” rezerwatu „Ja- skinia Niedźwiedzia”.

14 Klasyfikację złóż z punktu widzenia ich ochrony oraz konfliktowości uzgodniono z Głównym Geologiem Wojewódzkim we Wrocławiu.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Stronie Śląskie eksploatowane obecnie są dwa złoża marmurów: „Nowy Waliszów – Soczewka C” oraz „Biała i Zielona Marianna”. W złożu marmurów „Ro- góżka” eksploatację przerwano, a w złożu „Stronie Śląskie – Wieś” po uzyskaniu koncesji nie rozpoczęto wydobycia. Złoże marmurów dolomitowych „Nowy Waliszów – Soczewka C” eksploatowane jest przez OMD MINERALS Sp. z o.o. w Krakowie. Użytkownik uzyskał w 1996 roku od Mini- stra OŚZNiL koncesję, z okresem ważności do 2022 roku. Dla złoża ustanowiono obszar gór- niczy o powierzchni 5,1 ha i teren górniczy o powierzchni 36,7 ha. Aktualnie eksploatacja prowadzona jest w wyrobisku za pomocą robót strzałowych. Uzyskany urobek kruszony jest na miejscu i przewożony jest do zakładu przeróbczego, gdzie rozdrabniany jest na grys do lastryko i drobnoziarnisty nawóz dolomitowy dla rolnictwa. Znaczna część soczewki została wyeksploatowana w okresie przedwojennym, duże wyrobisko było zarośnięte do lat osiem- dziesiątych, kiedy to po wykonaniu karty rejestracyjnej, przystąpiono do eksploatacji na nie- wielką skalę. Po zmianie właściciela złoża eksploatacja znacznie wzrosła, ale obecnie wydobycie roczne jest zmienne, kształtuje się w zależności od wielkości popytu. W południowej części złoża zlokalizowane jest niewielkie zwałowisko odpadów eksploatacyjnych o powierzchni 0,2 ha (tabela 2). Użytkownikiem złoża marmurów „Biała i Zielona Marianna” są Strońskie Zakłady Ka- mienia Budowlanego „Kambud” Sp. z o.o. w Stroniu Śląskim, które posiadają koncesję na eksploatację, ważną do końca 2016 roku, wydaną przez Ministra Ochrony Środowiska, Zaso- bów Naturalnych i Leśnictwa. Złoże ma ustanowiony obszar górniczy „Stronie Śląskie III” o powierzchni 23,6 ha i teren górniczy o powierzchni 124,0 ha. Udostępnione jest dużym wy- robiskiem od strony południowej. Wydobycie odbywa się za pomocą robót strzałowych, na- stępnie odstrzelone bloki dzielone są na mniejsze i transportowane samochodami do pobli- skiego zakładu przeróbczego, gdzie cięte są piłami diamentowymi na płyty okładzinowe i e- lementy płytowe o różnych rozmiarach. Obecnie nie używa się marmurów do produkcji kruszywa łamanego i grysów. Eksploatacja na obszarze złoża prowadzona jest od około 1840 r. w łomie „Biała Marianna”, od około 1915 r. w łomie „Zielona Marianna”, a w latach 1953- 1985 w łomie „Biała Julianna”. Wielkość rocznego wydobycia zmienia się w zależności od popytu. Wyroby z marmurów cieszą się w dalszym ciągu popytem ze względu na ich dekora-

15 cyjność. W północnej części złoża, częściowo w jego granicach, znajdują się trzy składowiska odpadów eksploatacyjnych i przeróbki wstępnej (Tabela 2). Przy zakładzie przeróbczym znajduje się osadnik na mączkę marmurową powstałą w czasie cięcia i szlifowania na mokro płyt marmurowych. W miarę postępu eksploatacji ku północy i wschodowi, zwałowiska będą sukcesywnie przesuwane w celu wyrównania spągu wyrobiska i jego skarp. Będzie to począ- tek prac rekultywacyjnych. Złoże przy obecnym poziomie wydobycia posiada zasoby na ponad 100 lat. Tabela 2 Odpady mineralne Powierzch Ilość odpa- Numer Kopalnia Miejscowość nia zwa- dów Rodzaj Sposób wykorzystania obiektu Gmina łowiska, (stan na rok Użytkownik odpadów odpadów na mapie Powiat (ha) 2003) (tys.t) 1 2 3 4 5 6 7 8 „Biała i Zielona część odpadów wyko- 1,40 28,5 - Marianna” rzystano do obwałowań 1 Stronie Śląskie Ek, Pr 0,58 29,5 - Strońskie Zakłady rzeki Biała Lądecka po Stronie Śląskie 0,30 20,0 6,0 Kamienia Budowla- powodzi w 1997 roku kłodzki nego „Kambud” 2 w Stroniu Śląskim Os 0,08 0,25 0,05 dodatki do tynków

„Rogóżka” Strońskie Zakłady Stronie Śląskie 3 Kamienia Budowla- Stronie Śląskie Ek 0,54 15,9 - niewykorzystywane nego „Kambud” kłodzki w Stroniu Śląskim „Nowy Waliszów – Soczewka C” Nowy Waliszów 4 OMD MINERALS Bystrzyca Kłodzka Ek 0,20 14,0 - niewykorzystywane Sp. z o.o. kłodzki w Krakowie

Rubryka 4 – Ek – zwały eksploatacyjne, Pr – zwały przeróbcze, Os – osadnik Rubryka 6 – składowanych Rubryka 7 – wykorzystanych Użytkownikiem złoża marmurów „Rogóżka” są Strońskie Zakłady Kamienia Budowla- nego „Kambud” Sp. z o.o. w Stroniu Śląskim, które posiadają koncesję na eksploatację, waż- ną do 2016 roku, wydaną przez Ministra OŚZNiL. Złoże ma ustanowiony obszar górniczy „Rogóżka II” o powierzchni 15,8 ha i teren górniczy o powierzchni 103,4 ha. Na obszarze złoża oraz w jego pobliżu eksploatacja marmurów była prowadzona od XVIII wieku, a po wojnie od 1949 do początków 1997 roku. Złoże udostępnione jest dwoma dużymi wyrobi- skami od strony południowej i zachodniej. Wydobycie odbywało się za pomocą robót strza- łowych, następnie odstrzelone bloki dzielone były na mniejsze i transportowane samochodami do zakładu przeróbczego zakładu w Stroniu Śląskim gdzie cięto je piłami diamentowymi na

16 płyty okładzinowe i elementy płytowe. Od 1997 r. złoże nie jest eksploatowane, głównie z powodu niskiego uzysku bloków ze złoża związanego z silnym spękaniem skał. Na północ od złoża istnieje zwałowisko odpadów eksploatacyjnych o powierzchni 0,54 ha (Tabela 2). Marmur wykorzystywany był do produkcji bloków wymiarowych i niewymiarowych dla budownictwa, mógłby być także wykorzystywany do produkcji kruszywa łamanego i grysów do lastryko. Zakład przeróbczy zlokalizowany na terenie złoża zlikwidowano. Właściciel złoża (podobnie jak złoża „Biała i Zielona Marianna”) – Strońskie Zakłady Kamienia Budowlanego „Kambud” Sp. z o.o. nie przewiduje wznowienia eksploatacji kopaliny w najbliższym okresie, gdyż kruszywo łamane i grysy produkuje w dużym zakładzie przeróbczym zlokalizowanym przy innym złożu. Złoże marmurów „Stronie Śląskie – Wieś” eksploatowane było na niewielką skalę w latach 1991-1994. Od 1994 roku właścicielem złoża jest firma „Graf & Antkowiak” Kamienie Budowlane Sp. z o.o. w Miliczu, która uzyskała w 1997 roku od Ministra OŚZNiL koncesję, z okresem ważności do 2012 roku. Dla złoża ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 3,5 ha i teren górniczy o powierzchni 86,7 ha. Od czasu uzyskania koncesji nie podjęto eksploatacji złoża. Na obszarze złoża „Nowy Waliszów – Soczewka D” znajduje się niewielkie, zarośnięte wyrobisko poniemieckie. Po udokumentowaniu złoże to nie było eksploatowane. Na obszarze arkusza Stronie Śląskie prowadzono w latach 1975-1992 okresową eksplo- atację na niewielką skalę, złoża gnejsów „Nowa Wieś”. Po 1997 roku, na podstawie Ustawy o usuwaniu skutków powodzi, które odnawiały się w ciągu kilku lat, prowadzono wydobycie na dużą skalę, podbierając osuwające się gnejsy wraz ze zwietrzeliną w dość dużym wyrobisku. Po ponownym udokumentowaniu złoża w roku 2000 Nadleśnictwo Międzylesie rozpo- częło eksploatację na większą skalę, ale nie uzyskawszy koncesji, zakończyło ją. Gnejsy wykorzystywano do napraw dróg leśnych. Obecnie złoże to jest zaniechane. W pobliżu tego złoża udokumentowano także niewielkie złoże gnejsów „Goworów”. W jego obrębie istnieje duże zarośnięte wyrobisko, gdzie prowadzono eksploatację gnejsów przed 1945 rokiem. Wykorzystywano je do budowy i naprawy dróg leśnych. Po wojnie nie wznowiono tam eksploatacji. W rejonie wsi Kletno wydobycie marmurów na kamień budowlany oraz wapno palone rozpoczęło się w 1864 r. na obszarze późniejszego złoża „Kletno I”. Wapno wypalano w pie- cu przy drodze do Starej Morawy. Po wojnie prowadzono na szeroką skalę eksploatację trzech złóż marmurów: „Kletno I” (w latach 1958-1993), „Kletno II” (1959-1969) i „Kletno III” (1965-1966). Marmur wykorzystywano do produkcji grysów i kruszywa łamanego.

17 Obecnie złoża te nie są eksploatowane, a ich zasoby wykreślono z ewidencji. Pierwsze wyłą- czono z eksploatacji złoże „Kletno III”, gdy w początkowym okresie eksploatacji odkryto w jego granicach, w 1966 roku, dużą jaskinię z okazałym zespołem form naciekowych i licznymi szczątkami zwierzęcymi, głównie niedźwiedzia jaskiniowego, nazwaną z tego powodu „Jaskinią Niedźwiedzią”. Następnie, w 1969 roku, wyłączono z eksploatacji pobliskie złoże „Kletno II”. Spowodowane to było koniecznością ochrony jaskini przed zniszczeniem. Trze- cie z nich, „Kletno I”, wyłączono z eksploatacji w 1993 roku, również dla ochrony jaskini oraz zlikwidowania wpływu eksploatacji i przeróbki marmurów, na pobliski rezerwat utworzony w 1977 roku wokół „Jaskini Niedźwiedziej”. Wyłączenie tych złóż nie zubożyło bazy zasobowej marmurów w tym rejonie, gdyż złoża w okolicach Stronia Śląskiego i w Krowiar- kach w zupełności wypełniają tą lukę. Niedaleko, obok poniemieckiego kamieniołomu, w którym mieścił się zakład przeróbczy, znajduje się nieeksploatowane złoże „Kletno IV” o zasobach warunkowych. Oprócz złóż udokumentowanych w obszarze arkusza Stronie Śląskie, istnieje dziewięć punktów dawnej eksploatacji, dla których sporządzono karty informacyjne punktów wystę- powania kopaliny. W siedmiu miejscach prowadzono eksploatację gnejsów, a w dwóch mar- murów. Większość z nich jest zarośnięta krzakami i drzewami. Największe z nich powstało w soczewie marmurów pomiędzy złożami „Rogóżka” i „Stronie Śląskie – Wieś”. Poza wymienionymi złożami i miejscami eksploatacji odkrywkowej surowców skalnych na opisywanym obszarze prowadzono również eksploatację podziemną. Rejon metamorfiku Lądka-Śnieżnika ma długie tradycje górnicze. W XIV wieku w Marcinkowie eksploatowano sztolniami rudy ołowiu i srebra. W tym czasie prowadzono poszukiwania rud metali w rejonie Kletna, Janowej Góry, Marcinkowa i Bolesławowa. Po- nowny okres poszukiwań i eksploatacji przypadł na lata 1775-1833 oraz na okres od połowy XIX wieku po początek XX wieku. Wykonano głębokie sztolnie poszukiwawcze i eksploatacyjne w rejonie Janowej Góry i Kletna. Eksploatowano rudy magnetytowe żelaza oraz towa- rzyszący im fluoryt. Po wojnie, w 1947 roku, dawne sztolnie w Kletnie i Janowej Górze były ponownie przebadane (Borek, 1988). W wyniku przeprowadzonych badań, stwierdzono mineralizację polimetaliczną związa- ną z tzw. strefą tektoniczną Kletna, gdzie wzdłuż systemu uskoków występują strefy żył i gniazd rudnych o zmiennej szerokości i długości (Przeniosło, Sylwestrzak, 1969). Dominu- jącym składnikiem jest kwarc i fluoryt oraz skała amfibolowo-piroksenowo-granatowa, za- wierająca impregnacje magnetytowe. Fluorytowi i brekcjom kwarcowym towarzyszyły mine- rały uranonośne. W rejonie odkrytego złoża magnetytowo-fluorytowego z mineralizacją ura-

18 nową wybudowano w 1948 kopalnię z szybem głównym w Kletnie. Nosiła ona nazwę „Kopa- liny”. Kopalnia ta eksploatowała rudę w latach 1948-1956. Ruda nie była poddawana prze- róbce na miejscu tylko w całości wywożona z tego terenu. Po wyeksploatowaniu rozpoznanych robotami górniczymi ciał rudnych z mineralizacją uranową w 1953 roku, jeszcze prze trzy lata eksploatowano fluoryt.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze arkuszy Stronie Śląskie i Biela brak większych perspektyw występowania złóż kopalin. Do tej pory poszukiwanie złóż i eksploatacja dotyczyła dwóch grup kopalin. Pierwsza z nich to wapienie krystaliczne i gnejsy kompleksu metamorficznego, a druga to polimetaliczne rudy magnetytowo-fluorytowo-uranowe. Na podstawie przeprowadzonych prac rozpoznawczych i poszukiwawczych wyznaczono siedem obszarów perspektywicznych: dwa marmurów, trzy gnejsów i jeden łupków kwarcytowych. Poza tym wyznaczono dwa obszary prognostyczne marmurów (Pierwszy z nich położony jest na zachód od złoża „Nowy Waliszów – Soczewka C”, jest to tzw. Soczewka B. Wykonano tam kartowanie geologiczne i jedno wiercenie. Stwierdzono na pagórku wychodnie marmurów, a wierceniem określono miąższość soczewy na 60 metrów. W rejonie tym wyznaczono obszar prognostyczny nr I. Jego powierzchnia wynosi około 1,5 ha, a zasoby szacunkowe 2 100 tys. ton. Przebadane próbki wykazują przydatność marmurów do produkcji grysów do lastryko i kruszywa łama- nego (Majkowska, 1986). Drugi obszar występowania marmurów wyznaczono na południe od złoża „Nowy Wali- szów – Soczewka D”. Wykonano tam kartowanie geologiczne oraz trzy wiercenia poszuki- wacze (Majkowska, 1986). Wychodnia marmurów ciągnie się na przestrzeni prawie 500 me- trów. W jej obrębie zlokalizowane są niewielkie, opuszczone kamieniołomy. Wykonane wiercenia określiły grubość soczewy na 60 metrów. W obszarze wychodni wyznaczono obszar perspektywiczny, a poza obszarem lasu wyznaczono obszar prognostyczny nr II. Tabela 3). Wapienie krystaliczne i gnejsy mają niewielkie perspektywy poszerzenia bazy zasobowej. Wapienie krystaliczne (marmury) rozpoznano w dziewięciu złożach (trzy z nich skreślo- no z bilansu). W otoczeniu trzech z nich nie ma perspektyw poszerzenia ilości zasobów, gdyż złoża występują w formie soczew wśród łupków łyszczykowych i są dokładnie okonturowa- ne. Natomiast wykonane prace badawcze w otoczeniu złóż marmurów „Nowy Waliszów – Soczewka C” i „Nowy Waliszów – Soczewka D” oraz „Stronie Śląskie – Wieś” wykazały

19 możliwość poszerzenia zasobów. Wyznaczono tam dla marmurów dwa obszary perspekty- wiczne i dwa prognostyczne. Pierwszy z nich położony jest na zachód od złoża „Nowy Waliszów – Soczewka C”, jest to tzw. Soczewka B. Wykonano tam kartowanie geologiczne i jedno wiercenie. Stwier- dzono na pagórku wychodnie marmurów, a wierceniem określono miąższość soczewy na 60 metrów. W rejonie tym wyznaczono obszar prognostyczny nr I. Jego powierzchnia wynosi około 1,5 ha, a zasoby szacunkowe 2 100 tys. ton. Przebadane próbki wykazują przydatność marmurów do produkcji grysów do lastryko i kruszywa łamanego (Majkowska, 1986). Drugi obszar występowania marmurów wyznaczono na południe od złoża „Nowy Wali- szów – Soczewka D”. Wykonano tam kartowanie geologiczne oraz trzy wiercenia poszuki- wacze (Majkowska, 1986). Wychodnia marmurów ciągnie się na przestrzeni prawie 500 me- trów. W jej obrębie zlokalizowane są niewielkie, opuszczone kamieniołomy. Wykonane wiercenia określiły grubość soczewy na 60 metrów. W obszarze wychodni wyznaczono obszar perspektywiczny, a poza obszarem lasu wyznaczono obszar prognostyczny nr II. Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych

- e o

- -

1 i

e e go a- o

u u u- n ł

D e eg r s s y y w n sza

j pi

w hnia k

ść i

k k z n n ie) b a o w k o i c

y i i ) t) w e e o czno c i z r n d e a g z ow l l i i u b o c o i - r d o d ma c p p g g d o s ś ub e d nad (m) (m) o pal pal g (ha s i o o o re wco W dni o m m e lo l (tys. a R ś t na k ść o mer w Gr o o o ko ko ( row a re Z a t Parametry o k k j i ru k Ś bo lito l P Zast sur su Nu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 porowatość – 0,03%, nasią- kliwość – 0,5% ścieralność na tarczy Boehmego – 0,42 cm mrozoodporność całkowita I 1,5 w Pt-Pz 3,0 40 - 60 2 100 Sb (25 cykli) ścieralność w bębnie Deva- la – 7,2% wytrzymałość na ściskanie – 86,6 MPa gęstość pozorna – 2,78 t/m3 nasiąkliwość – 0,5% ścieralność na tarczy Boehmego – 0,48 cm II 4,5 w Pt-Pz 3,5 śr. 60 m 7 020 Sb mrozoodporność całkowita (25 cykli) wytrzymałość na ściskanie – 86,6 MPa Rubryka 3: w – wapienie krystaliczne (marmury) Rubryka 4: Pt – proterozoik, Pz – paleozoik Rubryka 9: Sb – kopaliny skalne budowlane

20 Jego powierzchnia wynosi około 4,5 ha, a szacunkowe zasoby określono na 7 020 tys. ton. Badania próbek z wierceń wykazały przydatność marmurów do produkcji grysu do lastryka i kruszywa łamanego (Majkowska, 1986). Trzeci obszar występowania marmurów znajduje się na przedłużeniu na zachód i na wschód złoża „Stronie Śląskie – Wieś”. W trakcie etapowego rozpoznawania złoża stwierdzono badaniami geofizycznymi obecność marmurów pod nadkładem rzędu 3-10 metrów (Drozdowski, 1970; Lis, 1994). Stwarza to możliwość poszerzenia zasobów udokumentowa- nego złoża i było podstawą wyznaczenia niewielkiego obszaru perspektywicznego. W otoczeniu udokumentowanych złóż gnejsów nie wyznaczono prognoz tych kopalin ze względu na ich położenie w obszarze ŚPK. Jedynie na zachód od miejscowości Lądek- Stojków, na terenie niekolidującym z obszarami chronionymi, znajdują się trzy obszary per- spektywiczne gnejsów. Na wzniesieniach na zachód od szosy Stronie Śląskie – Lądek, poza obszarem leśnym, wyznaczono dwa obszary występowania gnejsów gierałtowskich, drobno warstewkowych, zwięzłych. Trzeci obszar jest położony 1 km dalej na zachód, w kierunku Kątów Bystrzyc- kich. Zlokalizowane są tam trzy miejsca dawnej eksploatacji, w których wykonano badania wytrzymałości skał (Skurzewski, 1973). Potwierdziły one przydatność gnejsów do wykorzystania jako kamień łamany. W okolicy wsi Kąty Bystrzyckie wyznaczono jeden niewielki obszar perspektywiczny łupków kwarcytowych. Prace kartograficzne wykazały obecność wychodni łupków kwarcytowych z domieszkami kwarcytów na przestrzeni prawie 500 metrów (Gunia i in., 1972). Ba- daniami na pojedynczych próbkach stwierdzono wysoką zawartość krzemionki (średnio 95,09%). Rozpoznane w tym okresie sąsiednie rejony występowania łupków kwarcytowych, nigdzie nie wykazały tak wysokiej zawartości krzemionki (Gunia i in., 1974), co pozwala wyróżnić ten obszar jako perspektywiczny. Występowanie złoża rud polimetalicznych związane jest ze strefą tektoniczną Kletna. Przeprowadzone na jej obszarze prace poszukiwawcze, a następnie górnicze stwierdziły wy- stępowanie, wzdłuż systemu uskoków, ciał rudnych. Główna ich ilość występowała w strefie przypowierzchniowej i w wyniku prowadzonej eksploatacji wydobyto główną masę ciał rudnych (Przeniosło, Sylwestrzak, 1969). Intensywność mineralizacji maleje z głębokością i w miarę oddalania się od rejonu Kletna wzdłuż systemu uskoków. Istnieją przesłanki geochemiczne na istnienie w tej strefie nieznanych jeszcze stref rudnych (Borek, 1988; Maćków, 1991), ale zapewne są to ciała małe i na znacznej głębokości. Prowadzone w latach 60-tych poszukiwawcze prace górnicze w przedłużeniu południowo-

21 wschodnim strefy tektonicznej Kletna nie wykazały interesującej złożowo mineralizacji fluorytowo-uranowej i z tego powodu zaprzestano ich prowadzenia. Strefa tektoniczna Kletna położona jest w obszarze lasów chronionych Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego, częściowo na terenie rezerwatu „Jaskini Niedźwiedziej” oraz strefy ochrony pośredniej ujęcia wód dla miasta Stronie Śląskie. Dlatego nie wyznaczono obszaru perspektywicznego mineralizacji rudnej o znaczeniu przemysłowym na tym obszarze.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkuszy Stronie Śląskie i Biela położony jest w dorzeczu Odry, w górnym odcinku zlewni Nysy Kłodzkiej (Czarnecka, 1980). Odwadniany jest przez prawobrzeżne do- pływy Nysy Kłodzkiej. Największy obszar – około 71% powierzchni arkusza Stronie Śląskie i 100% arkusza Biela (w granicach Polski), drenuje rzeka Biała Lądecka i jej dopływy. Źró- dłowy potok Białej Lądeckiej, zwany Białym Spływem bierze swój początek na wysokości około 1090 m n.p.m., na stokach góry Postawnej, w południowej części Gór Złotych – arkusz Biela. Biała Lądecka płynie wąską i głęboką doliną między Górami Bialskimi i Złotymi, aż do ujścia lewobrzeżnego dopływu Kobylnicy w okolicy Nowego Gierałtowa. Jej prawobrzeż- ne dopływy spływające z Gór Złotych są nieliczne i krótkie. Lewobrzeżne dopływy Białej Lądeckiej biorą swój początek w Górach Bialskich, na północno-wschodnich stokach Masywu Śnieżnika oraz wschodnich Krowiarek. Do ważniej- szych potoków wypływających z Gór Bialskich należą: Bielawka, Kobylnica, Młynówka i Morawka. Lewobrzeżne dopływy Morawki, takie jak: Kamienica, Kleśnica i Czarna Woda biorą swój początek w Masywie Śnieżnika. Na północ, wzdłuż wschodnich stoków Krowia- rek płynie Konradka uchodząca do Białej Lądeckiej poza granicami arkusza. W części zachodniej arkusza Stronie Śląskie, około 28% powierzchni odwadniane jest przez źródłowe i górne partie zlewni: Nysy Kłodzkiej, Goworówki, z Nowinką, Domaszew- skiego Potoku, Wilczki z Bogoryją, Pławnicy i Równicy. Zlewnie tą oraz zlewnie Białej Lą- deckiej rozdziela dział wodny trzeciego rzędu. Granica państwa, przebiegająca grzbietami Masywu Śnieżnika stanowi zarazem europejski dział wodny zlewni Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego. Wyjątek stanowi odcinek między wierzchołkami Małego Śnieżnika i Śnieżnika, gdzie granica państwa przebiega nie szczytami, lecz zboczem, co powoduje, że w granicach Polski znajduje się niewielki fragment zlewni rzeki Moravy – dopływu Dunaju, uchodzącego do morza Czarnego.

22 Europejski dział wodny na terenie arkusza Biela przebiega grzbietami gór: Lukowec, Brunek i Smrk – pokrywając się z granicą państwową. Następnie granica skręca na północ, przebiegając grzbietami Gór Złotych. Granica ta stanowi zarazem dział wodny trzeciego rzę- du, ograniczający od wschodu zlewnię Białej Lądeckiej. W lipcu 1977 r., w wyniku powodzi, zalane zostały tereny leżące w kotlinach rzecznych Białej Lądeckiej i jej lewostronnych dopływów w okolicy Stronia Śląskiego. Powódź ogarnę- ła miejscowości: Nowy i Stary Gierałtów, Młynowiec, Nowa Morawa, Kamienna, Bolesła- wów, Stara Morawa, Stronie Śląskie. Straty powodziowe odnotowano również w miejscowo- ści Międzygórze, wzdłuż potoku Wilczka. Badania jakości wód Białej Lądeckiej i Morawki, przeprowadzone w latach 1997-1998, na przekrojach pomiarowo-badawczych zlokalizowanych powyżej Stronia Śląskiego, wyka- zały, że należą one do I klasy czystości dla wszystkich wskaźników (Kwiatkowska- Szygulska, 1999). W latach 2001 i 2002 przeprowadzono badania jakości wód w ujściowym odcinku Morawki. Wykazały one II klasę czystości dla wskaźników fizyko-chemicznych i ja- kość pozaklasową dla stanu sanitarnego (Kwiatkowska-Szygulska, 2003). Głównym źródłem zanieczyszczenia Białej Lądeckiej są ścieki zrzucane przez mechaniczno-biologiczną oczysz- czalnię ścieków w Stroniu Śląskim, w ilości około 6000 m3/d (Kwiatkowska-Szygulska, 2003). Największe ujęcie komunalne, zaopatrujące w wodę pitną miasto Stronie Śląskie i Lą- dek Zdrój oraz okoliczne wsie, jest ujęciem powierzchniowym, zlokalizowanym na rzece Mo- rawce powyżej Nowej Morawy, o wydajności 187,5 m3/h. Zostało ono oddane do użytku w roku 2003 i zastąpiło ujęcie powierzchniowe w Starej Morawie. Dla ujęcia w Starej Mora- wie ustanowiono strefę ochrony pośredniej, obejmującą całą zlewnię rzeki Morawka powyżej ujęcia, o powierzchni 48,5 km2. Poniżej ujęcia w Starej Morawie, powyżej Stronia Śląskiego utworzono na rzece suchy zbiornik retencyjny „Morawa”.

2. Wody podziemne Wody podziemne na omawianym obszarze występują w trzech piętrach wodonośnych: czwartorzędowym, paleozoiczno-proterozicznym i kredowym (Mroczkowska, 1998). Czwartorzędowe piętro wodonośne związane jest z aluwiami rzecznymi i ograniczone jest do dolin rzek: Białej Lądeckiej, Morawki z dopływami i Konradki. Miąższość serii wo- donośnej jest niewielka, rzędu 3-4 m. Występują tu wody o zwierciadle swobodnym ściśle związanym z poziomem wody w potoku. Z wód tego poziomu korzystają mieszkańcy wsi Stary i Nowy Gierałtów, Kletno, Konradów, Kąty Bystrzyckie i Bielice.

23 Wody w utworach piętra paleozoiczno-proterozoicznego występują w pokrywach zwietrzelinowych, spękaniach i uskokach skał krystalicznych oraz szczelinach i pustkach krasowych zmetamorfizowanych skał węglanowych. Pokrywy zwietrzelinowe składają się z rumo- szu skalnego i glin zboczowych o miąższości paru metrów i zalegają na większości dolnych odcinków zboczy górskich. Pokrywy zwietrzelinowe i systemy spękań magazynują znaczne ilości wody, do czego przyczynia się też gęsta pokrywa leśna i wysoka ilość opadów atmosferycznych (750-1200 mm/rok). Na zboczach występują liczne źródła, wysięki i młaki – najczęściej miejscem wypływu jest strefa kontaktu pokrywy zwietrzelinowej ze szczelinami wietrzeniowymi. Źródła te cha- rakteryzują się na ogół niską wydajnością, poniżej 0,2 l/s, a tylko wydajność nielicznych przekracza 5 l/s. Duże obszary źródliskowe znajdują się w centralnej partii Masywu Śnieżni- ka, na grzbiecie łączącym go z Górami Bialskimi oraz w północnej części Gór Bialskich. Źródła i górne odcinki potoków wykorzystywane są do zaopatrzenia w wodę mieszkańców Bolesławowa, Stójkowa, Kątów Bystrzyckich, Kletna, Konradowa i Nowego Waliszowa. Odrębny zbiornik stanowią skrasowiałe wapienie krystaliczne i erlany, występujące w okolicach Kletna i Rogóżki. W szczelinach, kominach, jaskiniach krasowych występują wody słodkie jak i akratopegi (o podwyższonej mineralizacji) o dużym stężeniu soli węgla- nowych. Piętro kredowe występuje jedynie w bardzo wąskim pasie, w zachodniej części arkusza Stronie Śląskie. Na sąsiednim arkuszu Złoty Stok (Kościówko, Mroczkowska, 1997; Woliński, 1997), w miejscowości Lądek Zdrój zlokalizowane są ujęcia leczniczych wód termalnych. Na obszar arkusza Stronie Śląskie sięga południowy fragment granicy obszaru i terenu górniczego, utworzonych dla tych ujęć. W granicach omawianego terenu występuje jeden główny zbiorniki wód podziemnych: zbiornik Śnieżnik-Góry Bialskie (339). Wymaga on najwyższej ochrony (ONO) (Fig. 3).

Fig. 3 Położenie arkuszy Stronie Śląskie i Biela na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – Obszar Wysokiej Ochrony (OWO); 2 – Obszar Najwyższej Ochrony (ONO); 3 – Obszar Najwyższej Ochrony (ONO) dla współwystępowania wód słodkich i mineralnych; 4 – granice wydzielonych GZWP w środowisku poro- wym: 5 – granice wydzielonych GZWP w środowisku szczelinowym; Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 338 – Subzbiornik Paczków-Niemodlin, trzeciorzęd (Tr); 339 – Zbiornik Śnieżnik-Góry Bialskie, Proterozoik (Pt); 340 – Dolina kopalna rzeki Nysa Kłodzka, czwartorzęd (Q); 341 – Niecka wewnątrzsudecka Kudowa Zdrój-Bystrzyca Kłodzka, kreda górna (K2); 6 – granica państwa

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanie- czyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 934-Stronie Śląskie zamieszczono w tabelach 4 i 5. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi zawar-

25 tości przeciętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

26 Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawartości w Wartość przeciętnych (me- Wartość przeciętnych (me- glebach na arkuszu 934- dian) w glebach na arkuszu dian) w glebach obszarów Wartości dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi (Rozporzą- 4) dzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Stronie Śląskie 934-Stronie Śląskie niezabudowanych Polski Metale N=9 N=9 N=6522 Frakcja ziarnowa < 1mm, Grupa B 2) Grupa C 3) mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 6-32 11 <5 Ba Bar 200 200 1000 6-128 40 27 Cr Chrom 50 150 500 2-25 14 4 Zn Cynk 100 300 1000 28-156 42 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-1,2 0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-11 4 2 Cu Miedź 30 150 600 3-27 11 4 Ni Nikiel 35 100 300 2-23 7 3 Pb Ołów 50 100 600 22-120 56 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 0,1-0,24 0,13 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 934-Stronie Śląskie w poszczególnych grupach 1) użytkowania terenu grupa A As Arsen 8 1 a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na pod- Ba Bar 9 stawie przepisów ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 9 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeżeli Zn Cynk 8 1 utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standardy wy- Cd Kadm 8 1 nikające ze stanu faktycznego, Co Kobalt 9 2) grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawa- Cu Miedź 9 mi i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a Ni Nikiel 9 także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, Pb Ołów 4 4 1 użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, Hg Rtęć 9 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arkusza 934-Stronie Śląskie do 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 poszczególnych grup użytkowania terenu (ilość próbek) N – ilość próbek 4 3 2

Tabela 5 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawartości w Wartość przeciętnych Wartość przeciętnych (median) w glebach na arkuszu 935- (median) w glebach na glebach obszarów niezabudowa- Wartości dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi (Rozporządzenie 4) Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Biela arkuszu 935-Biela nych Polski Metale N=2 N=2 N=6522 Frakcja ziarnowa < 1mm, Grupa B 2) Grupa C 3) mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 12-22 17 <5 Ba Bar 200 200 1000 16-34 25 27 Cr Chrom 50 150 500 9-26 18 4 Zn Cynk 100 300 1000 32-44 38 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-1,2 0,7 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 3-4 4 2

Cu Miedź 30 150 600 9-13 11 4 Ni Nikiel 35 100 300 7-10 9 3 Pb Ołów 50 100 600 38-47 43 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 0,11-0,18 0,15 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 935-Biela w poszczególnych grupach użytkowa- 1) nia terenu grupa A As Arsen 1 1 a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na pod- Ba Bar 2 stawie przepisów ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 2 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeżeli Zn Cynk 2 utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standardy wy- Cd Kadm 1 1 nikające ze stanu faktycznego, Co Kobalt 2 2) grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawa- Cu Miedź 2 mi i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a Ni Nikiel 2 także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, Pb Ołów 2 użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, Hg Rtęć 2 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arkusza 935-Biela do poszczegól- 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 nych grup użytkowania terenu (ilość próbek) N – ilość próbek 1 1

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna prób- ka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypeł- nionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A, B i C (zgodnie z Rozpo- rządzeniem...,2002). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do wyższej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała górną granicę wartości dopusz- czalnej w grupie niższej. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych okre- ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (Tabela 1, Tabela 5). Arkusz Stronie Śląskie Przeciętne wartości kadmu w glebach arkusza są identyczne lub zbliżone do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wyższe wartości median, prawie dwukrotnie a nawet więcej, zanotowano dla pozostałych pierwiastków: baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu i rtęci. Pod względem zawartości metali 4 spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Do grupy B zaliczono trzy próbki gleb, do grupy C dwie. Podwyższone zawartości arsenu (grupa C) i ołowiu zanotowane w punkcie 4 są konse- kwencją występowania w rejonie Marcinkowa rud cynku i ołowiu. Stężenie ołowiu w punkcie 6 jest związane ze złożami magnetytowo-polimetalicznymi występującymi na północ od Śnieżnika. Obserwowane podwyższenia zawartości pierwiastków w punktach 5, 7 i 8 są pochodzenia naturalnego. Wiążą się z budową geologiczną metamorfiku wschodniej części Kotliny Kłodzkiej.

29 Arkusz Biela Przeciętne wartości wszystkich analizowanych pierwiastków w glebach arkusza są wyż- sze od wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Gleby w punkcie 1 wzbogacone są w arsen, którego zawartość klasyfikuje je do grupy C, natomiast gleby w punkcie 2 wzbogacone w kadm, zaliczone zostały do grupy B. Podwyż- szone stężenia tych pierwiastków są naturalne i wynikają z budowy geologicznej Gór Złotych i Bialskich. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000 oraz że dysponowano danymi tylko z profilu zachodniego, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla zachodniej krawędzi arkusza mapy. Zabieg taki jest możliwy, gdyż krawędź ta jest zbieżna z generalnym przebiegiem profilu pomiarowego. Wykresy słup- kowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Fig. 4 Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rzędnych - opis siatki kilometro- wej arkusza) Wyniki: Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu wschodniego wahają się w przedziale od około 70 do około 100 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 85 nGy/h i jest ponad dwukrotnie wyższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Powierzchnię terenu tego arkusza budują prawie w całości zmienne petrologicznie pro- terozoiczne gnejsy i łupki metamorficzne serii strońskiej, zawierające liczne wkładki łupków

31 grafitowych. Z tymi seriami skalnymi związane są liczne wystąpienia mineralizacji uranowej, m.in. z Kletna, masywu Śnieżnika czy Marcinkowa. Dodatkowo na wysoki potencjał radiolo- giczny ma wpływ duży udział skaleni potasowych, stąd też skały gnejsowe charakteryzują się wysokim promieniowaniem pochodzącym od radioizotopu 40K. Stąd też promieniotwórczość naturalna opisywanego arkusza jest relatywnie bardzo wysoka. Ponadto jest ona modyfiko- wana przez obecność anomalii poczarnobylskiego cezu, stanowiącą kontynuację anomalii z rejonu opolszczyzny. Pomierzone wzdłuż zachodniego profilu wartości wahają się w przedziale od około 8,0 do około 35,0 kBq/m2. Nie stanowią one żadnego zagrożenia radiologicz- nego dla ludności.

3. Ryzyko radonowe Kryteria klasyfikacji Obszary ryzyka radonowego wyznaczono w oparciu o klasyfikację stosowaną w Szwe- cji (G. Akerblom 1986), która oparta jest na kryterium stężenia radonu w powietrzu glebowym (głębokość pomiaru 0,8 m). Obszary o stężeniu radonu w powietrzu glebowym poniżej 10 kBq/m3 to obszary o niskim ryzyku, o stężeniu od 10 do 50 kBq/m3 – o średnim ryzyku a przy stężeniach powyżej 50 kBq/m3 to obszary zagrożone wysokim ryzykiem radonowym. Termin ryzyko radonowe oznacza możliwość wystąpienia w pomieszczeniach budynków zlokalizowanych na danym obszarze stężeń radonu przekraczających 200 Bq/m3. W obszarach uznanych za niskiego ryzyka nie ma potrzeby prowadzenia dodatkowych pomiarów radonu w istniejących budynkach bądź w miejscach przewidywanych nowych inwestycji mieszkaniowych lub budynków użyteczności publicznej. W obszarach średniego ryzyka zalecane jest (dobrowolne) przeprowadzenie pomiarów w powietrzu glebowym na etapie projektu inwestycji lub w pobliżu istniejących budynków. W obszarach o wysokim ryzyku radonowym pomiary stężeń radonu w powietrzu glebowym powinny być wykonywa- ne dla każdej planowanej inwestycji. Właściciele istniejących nieruchomości powinni wyko- nać pomiary w pomieszczeniach mieszkalnych. Materiał i metody badań Do określenia ryzyka wykorzystano archiwalne wyniki prac prowadzonych przez Pań- stwowy Instytut Geologiczny w latach 1995-1999 na terenie Dolnego Śląska. Potencjał radonowy poszczególnych jednostek litostratygraficznych lub litologicznych określony był na podstawie pomiarów in situ stężeń radonu w powietrzu glebowym. Pomiary dla określonej jednostki prowadzony był na poletku badawczym, na którym wykonane zostało 30-35 pomia- rów. Średnia arytmetyczna zbioru jest wartością charakteryzującą potencjał radonowy. W

32 przypadku jednostek o znacznym rozprzestrzenieniu powierzchniowym pomiary wykonywa- ne były na kilku poletkach badawczych a średnia arytmetyczna obliczana była dla zbioru zło- żonego z wszystkich wykonanych punktów pomiarowych. W ten sposób określono potencjał radonowy dla poszczególnych jednostek litostratygraficznych i litologicznych Sudetów. Pomiary wykonane były przy użyciu emanometrów: RDA 200 produkcji kanadyjskiej firmy Scintrex oraz LUK 3 produkcji czeskiej. Głębokość pomiaru wynosiła 0,8 m, czas pomiaru - 3 min. Charakterystyka ryzyka radonowego Powierzchnia terenu arkusza Stronie Śląskie prawie w całości jest zbudowana z utwo- rów proterozoicznych: różnych odmian gnejsów (tzw. gnejsów śnieżnickich, gierałtowskich, leptytowych) i łupków łyszczykowych, w tym łupków grafitowych. Na niewielkich obszarach w rejonie Lądka w dolinach rzek występują utwory aluwialne. Najwyższym potencjałem radonowym charakteryzują się łupki grafitowe występujące lokalnie w obrębie łupków serii strońskiej. Wartość średniej arytmetycznej stężenia radonu w powietrzu glebowym tych skał wynosi 88,9 kBq/m3, przy wartości maksymalnej przekracza- jącej 200 kBq/m3. Wysokim potencjałem radonowym o wartości średniej arytmetycznej wy- noszącej ponad 51 kBq/m3 charakteryzują się również utwory gnejsowe budujące rozległe tereny w zachodniej i południowo – wschodniej części opisywanego arkusza. Prawdopodo- bieństwo natrafienia na obszarze ich występowania na wysoki potencjał radonowy przekracza 60%. W środkowej i północno – zachodniej części arkusza na powierzchni terenu występują łupki łyszczykowe serii strońskiej o średnim potencjale radonowym, przy wartości średniej arytmetycznej wynoszącej 29,2 kBq/m3. Na obszarze ich występowania prawdopodobieństwo natrafienia na wartości powyżej 50 kBq/m3 wynosi około 15%, a na wartości poniżej 10 kBq/m3 wynosi około 18 %. Natomiast 67 % pomiarów mieści się w granicach charakteryzu- jących średni potencjał radonowy. Niski potencjał radonowy cechuje utwory czwartorzędowe rejonu Stronia Śląskiego. Średnia arytmetyczna stężenia radonu wynosi tam około 6,5 kBq/m3.

IX. Składowanie odpadów

Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów na terenie arkusz Stronie Śląskie wytypowano uwzględniając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpa- dach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U.01.62.628) oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk

33 odpadów. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypad- kach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróżnicowane w nawiązaniu do 3 typów składowisk: − N – odpadów niebezpiecznych, − K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, − O – odpadów obojętnych. Na terenie objętym arkuszem Stronie Śląskie wytypowano obszar predysponowany do lokalizacji składowisk odpadów obojętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować składowisk odpadów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb, − wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do obowiązujących kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniających przyjęte kryteria dla określonego typu składowanych odpadów, − obszary możliwej lokalizacji składowisk odpadów nie posiadające naturalnej warstwy izolacyjnej. Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyróżnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: − izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym wymaganiom składowania odpadów (Tabela 6), − rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających z przyjętych obszarów ochrony (b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów użyteczności publicznej).

34 Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikają- ce z występowania w obrębie wyróżnionych RWU zabudowy na terenach wiejskich oraz punktowych, chronionych obiektów środowiska przyrodniczo-kulturowego. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie RWU posiadających wymienione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami oraz dokumentami planistycz- nymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (Tabela 6). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ miąższość współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne od 1 do 5 ≤ 1×10-9

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1×10-7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie: − warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami dla określonego typu składowisk (przyjętymi w tabeli 6), − zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m, miąższość lub jednorod- ność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Na terenie objętym arkuszem Stronie Śląskie nie analizowano jako potencjalnych ob- szarów dla składowania odpadów: − terenów o spadkach powyżej 100, − terenów zagrożonych lawinami i osuwiskami, − powierzchni leśnych o powierzchniach przekraczających 100 hektarów, − terenów zalanych w czasie powodzi w 1997 roku, − obszaru górniczego wód leczniczych i termalnych, − terenu strefy ochrony pośredniej ujęcia wody,

35 − terenu strefy ochronnej uzdrowiska Lądek Zdrój, − powierzchni tarasów erozyjnych i akumulacyjnych w obrębie dolin rzek: Białej Lą- deckiej i Morawki, − terenów źródliskowych, podmokłych i bagiennych, − łąk na glebach pochodzenia organicznego. Ze względu na wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych potencjalnych składowisk analizowano obszary, gdzie bezpośrednio na powierzchni występują grunty spoiste spełniające kryteria przepuszczalności, miąższości i współczynnika filtracji (Tabela 6). Na analizowanym terenie kryteria te spełniają osady czwartorzędu nierozdzielonego - gliny deluwialne z rumoszem skalnym. W okolicach Stronia Śląskiego utwory te osiągają największą miąższość. Pokrywy mocno zaglinionych rumoszy skalnych utworzyły się tu w pobliżu wychodni paragnejsów i łupków łyszczykowych. Niezwietrzałe, ostrokrawędziste bloki skalne są chaotycznie ułożo- ne w masie gliniastej. Ilość bloczków i okruchów skalnych wzrasta ku spągowi. Gliny są za- piaszczone, zwięzłe, z wtrąceniami substancji ilastej. Okruchy skalne osiągają wymiary od kilku do kilkunastu centymetrów. W wydzieleniu glin deluwialnych wytypowano obszar predysponowany do ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów obojętnych. Zawartość bloczków skalnych, okruchów i pia- sków sprawia, że osady te mogą mieć zmienne warunki izolacyjne. Obszar położony jest w bezpośrednim sąsiedztwie Stronia Śląskiego, przy drogach do Lądka Zdroju i Gierałtowa. Jedynym ograniczeniem środowiskowym posadowienia w tym obszarze składowiska odpa- dów jest rozproszona zabudowa. Duża część analizowanego terenu znajduje się w zasięgu strefy najwyższej ochrony wód głównego zbiornika wód podziemnych starszego od dewonu Śnieżnik-Góry Bialskie. Przedstawiony na mapie teren predysponowany do składowania odpadów należy trak- tować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r (Dz.U.03.61.549) w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-

36 inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Obszar predysponowany do lokalizacji składowisk odpadów może być rozpatrywany również jako miejsce posadowienia obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowiska. Ponieważ są to tereny nie- zwykle cenne przyrodniczo i krajobrazowo należy wnikliwie przeanalizować, czy obiekty tego typu powinny być tu lokalizowane. Po uwzględnieniu ograniczeń prawnych odnoszących się do inwestycji tego typu przedstawiony na mapie obszar to miejsce występowania w podłożu warstwy utworów słaboprze- puszczalnych stanowiących dobrą, naturalną izolację położonych niżej poziomów wodono- śnych. W planowaniu przestrzennym, przy racjonalnym typowaniu funkcji terenów, istotnym elementem są informacje o zanieczyszczeniu gleb i wód. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpa- dów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odpor- ności środowiska, jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią. Na obszarze objętym arkuszem Biela nie wyznaczono miejsc predysponowanych do składowania odpadów. Jest to przygraniczny, słabo zaludniony teren, unikalny przyrodniczo, pokryty zwartymi lasami. Stanowi fragment Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego i należy do najczęściej odwiedzanych przez turystów rejonów Sudetów. Fauna i flora należy do najbogat- szych w polskich górach i zawiera wiele gatunków rzadkich i ginących. Część z nich wpisano do „Czerwonej Księgi”. Występują tu gatunki charakterystyczne dla Alp i Karpat, a nawet strefy arktycznej i śródziemnomorskiej. Równolegle rosną tu gatunki endemiczne, czasem mające tu właśnie jedyne stanowiska w Polsce. Krajobraz tworzą szczyty zbudowane głównie z metamorficznych gnejsów i łupków krystalicznych oraz szerokie, wyrównane grzbiety pocięte wąskimi dolinami. Wysokość

37 szczytów w obrębie omawianego terenu oscyluje między 944,3 (Góra Czartoniec) a 1110 m n.p.m. (Góra Postawna). Cały omówiony teren położony jest w obszarze głównego zbiornika wód podziemnych nr 339 Śnieżnik – Góry Bialskie, który podlega najwyższej ochronie (ONO). Jest to zbiornik szczelinowo-porowy, starszy od dewonu, o szacunkowych zasobach dyspozycyjnych 37 tys. m3/d i klasą jakości wód 1a i 1b. Charakteryzuje się brakiem pokryw izolacyjnych, miąższo- ścią zawodnionych utworów średnio 30 m i współczynnikiem filtracji od 1,45 do 3,89 m/d. Główny poziom użytkowy stanowi występujący w piaszczysto-żwirowych osadach rzecznych i niskim tarasie akumulacyjnym (zalewowym) poziom holoceński. Występuje na głębokości od 0,0 do 2,3 m. Nachylenie zboczy przekracza 100, a teren zagrożony jest lawinami. W obszarze pozbawionym warstw izolujących, ze szczelinowym krążeniem wód skła- dowisko odpadów stwarza istotne zagrożenie również dla wód powierzchniowych. Istnieje niebezpieczeństwo szybkiego i stosunkowo głębokiego wnikania zanieczyszczeń do górotwo- ru. Obszar objęty arkuszem Biela graniczy z Republiką Czeską. Wszelkie projektowane inwestycje w pasach przygranicznych powinny być konsultowane ze względu na unikalne przyrodniczo tereny i mieć charakter proekologiczny. Tło dla przedstawianych informacji na planszy B stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkuszy Stronie Śląskie i Biela Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (B. Mroczkowska, 1998a,b). Stopień zagrożenia wód podziemnych przedstawiany na MHP wyznaczono w pięcio- stopniowym podziale, przyjmując następujące kryteria oceny: − stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych, − stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych, − stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego, ale ograniczonej do- stępności*: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne, bez ognisk zanieczyszczeń lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń,

* („dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych od 2000 roku)

38 − stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego, bez ognisk zanie- czyszczeń, − stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności. Jak wynika z przytoczonych poniżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też obszarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na planszy B terenami pod składowiska odpadów.

X. Warunki podłoża budowlanego

Na obszarze arkuszy Stronie Śląskie i Biela analizą warunków podłoża budowlanego objęto jedynie północno-zachodnią część arkusza Stronie Śląskie. Pozostałą jego część oraz cały arkusz Biela nie oceniano ze względu na położenie na obszarze Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego. Nie waloryzowano również obszarów zalesionych poza parkiem, gruntów rolnych klasy I -IVa oraz obszarów udokumentowanych złóż i terenów zwartej zabudowy miasta Stronie Śląskie. Z punktu widzenia budownictwa mamy tu do czynienia głównie z warunkami nieko- rzystnymi. Warunki korzystne dotyczą jedynie terenów o spadkach nieprzekraczających 20%, które spotyka się na niewielkich obszarach. Korzystne dla budownictwa są tereny nie nawodnione do głębokości 2 m p.p.t., gdzie występują grunty niespoiste, co najmniej średnio zagęszczone, np. żwiry wyższych tarasów rzecznych (jak to ma miejsce na południowy wschód od miasta Stronie Śląskie) lub gdzie występują niewielkiej miąższości zwietrzeliny gliniaste, charakte- ryzujące się niewielkim zawilgoceniem. Obszary o warunkach korzystnych rozciągają się odizolowanymi płatami wzdłuż dolin rzeki Morawka, Biała Lądecka i Konradka. Warunki niekorzystne dla budownictwa na większości analizowanego arkusza Stronie Śląskie wyznaczono w obszarach o nachyleniu zboczy powyżej 20%, o zaleganiu gruntów słabonośnych, tj. gruntów spoistych w stanie plastycznym oraz luźnych piasków i żwirów w dolinach rzecznych jak też wilgotnych zwietrzelin gliniastych oraz w terenach gdzie zwier- ciadło wody znajduje się płytko (na głębokości 0-2 m p.p.t.). Warunki niekorzystne występują również w dolinach, na terenie podmokłych łąk wzdłuż licznych strumieni, gdzie w okresie

39 wzmożonych opadów atmosferycznych i roztopów wiosennych wody z cieków tworzą lokalne wylewy Pochylenie powierzchni terenu powyżej 20%, występujące na znacznej części arkusza, decyduje o dużych trudnościach dla budownictwa, gdyż w powiązaniu z istnieniem w podłożu słabych utworów zwietrzelinowych wraz z wysiękami wody, stwarza to warunki dla powsta- nia ruchów masowych, osuwisk i obrywów (Grygorowicz, 1970). Zarejestrowano obryw skał nad terenem stacji PKP we wsi Lądek Stojków (Praca zbiorowa, 1972), na podłożu zbudowa- nym ze zwietrzałych ortognejsów. Zbocza doliny Konradki, we wsi Konradów, o ekspozycji zachodniej stanowią rumosze zwietrzelinowe tworzące złaziska. Wszelka działalność budowlana na terenach o warunkach niekorzystnych powinna być poprzedzona szczegółową analizą i udokumentowaniem geologiczno-inżynierskim, głównie z powodu możliwości wystąpienia w wielu miejscach ruchów masowych na zboczach.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Gleby chronione mają znikomy udział na obszarze arkuszy Stronie Śląskie i Biela. Wy- stępują tylko niewielkimi płatami w dolinach rzek, m.in. w dolinie Morawki koło Stronia Ślą- skiego, Białej Lądeckiej koło Stronia Śląskiego i Gierałtowa oraz w dolinie Konradki koło Konradowa. Na obszarze arkusza Biela prawie 90% powierzchni stanowią lasy, natomiast na obszarze arkusza Stronie Śląskie prawie 70%. Dominują tu nasadzone w XIX wieku lasy świerko- we. Tylko fragmentarycznie zachowały się lasy mieszane. Na wysokości 1000-1300 metrów dominują już naturalne bory świerkowe, gdzie sztucznie wprowadzono też limby. W pobliżu górnej granicy lasu świerki przybierają formy karłowate, a najwyższe partie Śnieżnika leżą powyżej granicy występowania lasów, gdzie znajdują się łąki wysokogórskie ze sztucznie wprowadzoną kosodrzewiną. Cały obszar arkusza Biela i większa część arkusza Stronie Śląskie położone są w granicach Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego, utworzonego w 1981 r. Całkowita powierzchnia parku wynosi 28 800 ha, a jego strefy ochronnej 14 900 ha. Park obejmuje trzy grupy górskie Sudetów Wschodnich: Masyw Śnieżnika, Góry Bialskie i Góry Złote. Charakteryzują się one dużą różnorodnością typów krajobrazu (m.in. doliny i kotliny śródgórskie, subalpejski charakter strefy szczytowej Śnieżnika), występują pojedyncze skałki, gołoborza, utwory krasowe z jaskiniami o unikalnej szacie naciekowej, bogactwo flory i fauny, wody lecznicze. Na obszarze arkusza Stronie Śląskie, w obrębie Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego, znajduje się pięć rezerwatów przyrody: „Puszcza Śnieżnej Białki” - rezerwat leśny, utworzo-

40 ny w 1963 roku dla zachowania naturalnych lasów mieszanych z przewagą jawora, „Śnieżnik Kłodzki” - rezerwat krajobrazowo-florystyczny, utworzony w 1965 roku dla zachowania bo- gatych gatunkowo łąk subalpejskich, „Nowa Morawa” - rezerwat leśny, utworzony w 1971 roku dla zachowania naturalnego lasu mieszanego, „Wodospad Wilczki”- rezerwat krajobrazowy, utworzony w 1958 roku dla ochrony wodospadu Wilczki wraz z wąwozem potoku Wilczka, gdzie oprócz lasu bukowego występują rzadkie gatunki mchów i wątrobowców na- skalnych, „Jaskinia Niedźwiedzia”- rezerwat geologiczno-leśny, utworzony w 1977 roku wo- kół unikatowego zespołu jaskiń w marmurach (Tabela 7). Na omawianym obszarze zarejestrowano 7 pomników przyrody, w tym dwa przyrody nieożywionej (Tabela 7). Pojedyncze drzewa pomnikowe występują w Stroniu Śląskim - lipy drobnolistne oraz w Międzygórzu - jodła pospolita, buk pospolity i żywotnik olbrzymi. Po- mnikami przyrody nieożywionej są: skałka kwarcytowa Góra Krzemień położona w Górach Bialskich oraz skałka wapienna w Kletnie. Obydwa te pomniki przygotowywane są do wy- kreślenia z rejestru. Pierwszy z nich nie stanowi rzadkości w tym regionie, jest trudnodostęp- ny i niewielkich rozmiarów, natomiast drugi znajduje się na terenie rezerwatu „Jaskinia Niedźwiedzia”, co wyklucza niższą formę ochrony na tym terenie. Projektowane jest objęcie ochroną w formie pomnika przyrody nieożywionej gnejsowych skałek Trzy Siostry w Górach Bialskich. Tabela 7 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Nr obiek- Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu tu na Miejscowość ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Bystrzyca Kłodzka K – „Wodospad Wilczki” 1 R Międzygórze 1958 kłodzki (2,86) Stronie Śląskie N-L – „Jaskinia Niedźwiedzia” 2 R Kletno 1977 kłodzki (89,05) Stronie Śląskie, Mię- Międzygórze, dzylesie, Bystrzyca K-Fl – „Śnieżnik Kłodzki” 3 R 1965 Kletno Kłodzka (181,24) kłodzki Stronie Śląskie L – „Nowa Morawa” 4 R Nowa Morawa 1971 kłodzki (22,16) Stronie Śląskie L – „Puszcza Śnieżnej Białki” 5 R Bielice 1963 kłodzki (124,68) Stronie Śląskie 6 P Stronie Śląskie 1971 Pż – lipa drobnolistna kłodzki Stronie Śląskie 7 P Stronie Śląskie 1970 Pż – 3 lipy drobnolistne kłodzki Stronie Śląskie Pn – S (skałki gnejsowe „Trzy 8 P Stary Gierałtów * kłodzki Siostry”) 9 P Bielice Stronie Śląskie 1988 Pn – S (skałka kwarcytowa

41 Nr obiek- Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu tu na Miejscowość ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 kłodzki „Góra Krzemień”)

Bystrzyca Kłodzka 10 P Międzygórze 1982 Pż – buk pospolity kłodzki Bystrzyca Kłodzka 11 P Międzygórze 1982 Pż – żywotnik olbrzymi kłodzki Bystrzyca Kłodzka 12 P Międzygórze 1982 Pż – jodła pospolita kłodzki Stronie Śląskie 13 P Kletno 1988 Pn – S (skałka wapienna) kłodzki Rubryka 2: R – rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody Rubryka 5: * - projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu przyrody: L – leśny, Fl – florystyczny, N – przyrody nieożywionej (geologiczny), K – krajobrazowy; rodzaj pomnika przyrody: Pż – przyrody żywej, Pn – przyrody nieożywionej; rodzaj obiektu: S - skałka Według koncepcji krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro, 1998), poza północno- zachodnim fragmentem arkusza Stronie Śląskie, opisywany teren położony jest w międzynarodowym obszarze węzłowym - Masywu Śnieżnika, a według systemu CORI- NE/NATURA 2000 (Dyduch-Falniowska i in., 1999) występuje tu pięć ostoi przyrodniczych: Góry Bialskie, Puszcza Śnieżnej Białki, Masyw Śnieżnika, Sztolnia Katarzyny w Kletnie i Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie (fig. 5, tabela 8). Tabela 8 Proponowane ostoje przyrody wg CORINE/NATURA 2000

Powierzch NATURA 2000 Numer Nazwa nia Motyw Status Typ (Fig. 5) ostoi wyboru ostoi Ilość Gatunki (ha) siedlisk 1 2 3 4 5 6 7 8 540 Góry Bialskie 5 625 L, G, M Sd, Kr - Bk, Pt 1-5 540a Puszcza Śnieżnej Białki 224 L, G Sd, Gm - Pt 1-5 542 Masyw Śnieżnika 9 307 L, M, G Fl, Fa, Gm - Pt, Ss 1-5 Sztolnia Katarzyny w 542a - Z Kn - Ss - Kletnie 542b Jaskinia Niedźwiedzia 89 G Kn, Gm - Ss 1-5 Rubryka 4: L – lasy, M – murawy i łąki, G – unikatowe formy geomorfologiczne, Z – tereny zabudowane i inne antropogeniczne Rubryka 5 i 7: Sd – siedlisko, Fa – fauna, Kr – krajobraz, Pt – ptaki, Fl – flora, Ss – ssaki, Bk – bezkręgowce, Kn – kolonia nietoperzy, Gm – geomorfologia

Fig. 5 Położenie arkuszy Stronie Śląskie i Biela na tle mapy systemów ECONET (Liro, 1998) i CORI- NE/NATURA 2000 (Dyduch-Falniowska i in., 1999) System ECONET 1 – międzynarodowy obszar węzłowy, jego numer i nazwa: 39M – Masywu Śnieżnika; 2 – krajowy obszar węzłowy, jego numer i nazwa: 26K – Gór Sowich, 27K – Gór Bystrzyckich i Orlickich; 3 – międzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 33m – Przełęczy Międzyleskiej, 4 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 36k – Nysy Kłodzkiej; System CORINE/NATURA 2000 ostoje przyrody o znaczeniu europejskim: 5 – o powierzchni >100 ha, ich numer i nazwa: 496 – Środkowa Nysa Kłodzka, 498 – Je- zioro Otmuchowskie, 502 – Jezioro Głębinowskie, 540 – Góry Bialskie, 540a – Puszcza Śnieżnej Białki, 542 – Masyw Śnieżnika; 6 – o powierzchni <100 ha, ich numer i nazwa: 484 – Okolice Barda, 509 – Kłodzko, 516 – Okolice Lądka Zdroju, 542a – Sztolnia Katarzyny w Kletnie, 542b – Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie; 7 – granica państwa

XII. Zabytki kultury

Obszar arkuszy Stronie Śląskie i Biela zawsze był słabo zaludniony ze względu na trudne warunki bytowania w terenach górskich o niekorzystnych warunkach dla rozwoju rolnictwa. Pojedyncze stanowiska archeologiczne istnieją w dolinach rzecznych w miejscach pierw- szego osadnictwa wczesnośredniowiecznego. Obiekty zabytkowe, to głównie kościoły z przełomu XVII i XVIII wieku, często z póź- niejszą przebudową. Znajdują się w Stroniu Śląskim, Konradowie, Starym Gierałtowie, No-

43 wym Gierałtowie, Bielicach, Siennej, Janowej Górze (Siennej), Kletnie (dwa kościoły) i Bo- lesławowie. W Bolesławowie, z okresu posiadania praw miejskich, zachował się zabytkowy zespół architektoniczny z rynkiem otoczonym domami mieszkalnymi. W Starej Morawie znajduje się niedawno odnowiony wapiennik – ślad dawnego przemysłu. Na wzgórzu Królówka, na północny wschód od Lądka Zdroju, znajdują się ruiny zamku rycerskiego z XIV wieku, miejsce odwiedzin kuracjuszy z uzdrowiska. W Międzygórzu, znanej miejscowości wypoczynkowej, zlokalizowanych jest kilka za- bytkowych pensjonatów z XIX wieku, a nad miejscowością na wzgórzu Igliczna wznosi się kościół pątniczy z XVIII wieku z kopią figury Madonny z Mariazell, tzw. Marii Śnieżnej. Obok kościoła jest początek drogi krzyżowej na szczyt góry.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkuszy Stronie Śląskie i Biela obejmuje wschodnią część powiatu kłodzkiego wchodzącego w skład województwa dolnośląskiego. Geograficznie są to: Masyw Śnieżnika i Góry Złote w Sudetach Wschodnich, a pod względem geologicznym: metamorfik Lądka i Śnieżnika oraz niewielkie fragmenty rowu górnej Nysy Kłodzkiej. Omawiany obszar obejmuje tereny górskie, w znacznej części porośnięte lasami ochronnymi. Dla zachowania walorów przyrodniczych i krajobrazowych tego terenu, ustanowiono w 1981 roku Śnieżnicki Park Krajobrazowy (ŚPK), który obejmuje w całości polską część arkusza Biela i około 60% powierzchni arkusza Stronie Śląskie (w granicach państwa). Pozostała część tego arkusza znajduje się w otulinie ŚPK. Takie położenie terenu powoduje ograniczenie możliwości rozwoju przemysłu wydobywczego i przetwórczego. Na obszarze arkusza Stronie Śląskie prowadzono od dawna działalność górniczą, pier- wotnie związaną z rudami polimetalicznymi w Kletnie, Janowej Górze i Marcinkowie, a na- stępnie z rudami uranu. Po zaprzestaniu tej działalności jedynymi eksploatowanymi złożami są złoża marmurów, które występują dość licznie w tym terenie. Ilość zasobów w nich nie może znacząco wzrosnąć ze względu na ograniczone obszary występowania w formie soczew wśród łupków łyszczykowych. Możliwych do eksploatowania jest pięć złóż marmurów, w tym przyrost zasobów może nastąpić tylko w złożu „Stronie Śląskie – Wieś” i „Nowy Wa- liszów – Soczewka D”. Zasoby w złożach udokumentowanych mogą wystarczyć na wiele lat eksploatacji. Szóste z nich, złoże „Kletno IV”, powinno być wykreślone z Bilansu zasobów ze względu na ochronę terenu, na jakim się znajduje.

44 Na obszarze arkusza Stronie Śląskie istnieją perspektywy surowcowe związane z wy- stępowaniem zwięzłych gnejsów gierałtowskich w okolicy Lądka-Stojkowa i niewielkie perspektywy na rozpoznanie niedużego złoża łupków kwarcytowych w okolicach Kątów By- strzyckich. Obecnie działalność górnicza powinna się ograniczyć tylko do rozpoznanych złóż marmurów, a sposób eksploatacji i przeróbki powinien być powiązany z koniecznością ochrony terenów przyległych. Ochrona przyrody i krajobrazu jest główną szansą na rozwój tego regionu, gdyż pozwala to rozwinąć i podwyższyć w znacznym stopniu walory turystyczne tej części Sudetów. Na terenie objętym arkuszem Stronie Śląskie wytypowano jeden obszar predysponowany do ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów. Znajduje się on na terenie gminy Stronie Śląskie. Zalegające tu osady czwartorzędu nierozdzielonego - gliny deluwialne z rumoszem skalnym, zawierające domieszki piasków oraz bloczki i okruchy skalne. W zależności od ilo- ści tych domieszek zmianie ulegają warunki izolacyjne glin. Wyznaczony obszar położony jest bezpośrednio przy drogach do Lądka Zdroju i Gierałtowa. Przy rozpatrywaniu funkcji terenu w planowaniu przestrzennym wytypowany obszar może być rozpatrywany jako miejsce lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi bądź pogarszających stan środowiska. Spełnia w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim. Na obszarze objętym arkuszem Biela nie wyznaczono miejsc predysponowanych do ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów. Zdecydowało o tym kilka czynników: lasy po- krywające cały teren, nachylenia zboczy przekraczające 100, brak izolacji czwartorzędowego – użytkowego poziomu wodonośnego i starszego od dewonu GZWP nr 339 Śnieżnik-Góry Bialskie. Uwzględniając wartości krajobrazowe i przyrodnicze terenu objętego arkuszem należy poddać analizie ewentualną lokalizację obiektów mogących zachwiać dotychczasową rów- nowagę środowiska. W sytuacji zaniku rolnictwa w tym regionie, ze względu na trudne warunki klimatyczne i słabe gleby, braku większych perspektyw na rozwój przemysłu, podjęcia wydobycia i prze- róbki różnych surowców mineralnych, alternatywą wydaje się postawienie na rozwój infra- struktury turystycznej. Rozwój turystyki i poszerzanie bazy noclegowej w znanej miejscowości wypoczynkowej Międzygórze oraz we wsiach letniskowych: Bolesławów, Sienna, Bielice, Nowa Morawa, Stary i Nowy Gierałtów, jest szansą rozwoju tego rejonu. Teren górski, obecność licznych zabytków przyrody oraz dobre warunki do uprawiania turystyki letniej i zimowej niewątpli-

45 wie mają szansę wpłynąć na atrakcyjność tego regionu Sudetów dla licznych turystów, narcia- rzy i wczasowiczów. Ze względu na wartości przyrodnicze i klimatyczne rejonu, teren ten ma wszelkie warunki do rozwoju funkcji wypoczynkowo-rekreacyjnych w okresie letnim jak i zimowym, o czym świadczy, ostatnio intensywny, rozwój ośrodka narciarskiego oraz bazy turystycznej w Siennej i Czarnej Górze. Do zwiedzania udostępniona jest Jaskinia Niedźwiedzia oraz jedna ze sztolni między Kletnem i Janową Górą. Dużym powodzeniem cieszy się Międzygórze i Masyw Śnieżnika, na którego szczycie znajduje się turystyczne przejście graniczne do Czech.

XIV. Literatura

Bogacz A., 1979 – Dodatek do dokumentacji geologicznej złoża marmurów kambryjskich

Rogóżka z zasobami w kategorii C1. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Wojew. we Wrocła- wiu. Bogacz A., 1991 – Dodatek nr 1 do Kompleksowej dokumentacji geologicznej złoża marmu-

rów Biała i Zielona Marianna w kategorii C1. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Wojew. we Wrocławiu. Borek Z., 1988 – Projekt prac geologiczno-penetracyjnych za złożem fluorytu w rejonie Śnieżnik-Kletno wraz ze sprawozdaniem z prac zwiadowczych. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. Cwojdziński S., 1981 – Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Stronie Śląskie. Wyd. Geol. Warszawa. Cwojdziński S., 1983 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Stronie Śląskie. Wyd. Geol. Warszawa. Cymermann Z., Cwojdziński S., 1984 – Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Strachocin, Bielice. Wyd. Geol. Warszawa. Cymerman Z., Cwojdziński S., 1988 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Su- detów w skali 1:25 000, arkusz Strachocin, Bielice. Wyd. Geol. Warszawa. Czarnecka H. (red.), 1980 – Podział hydrograficzny Polski, część II mapa 1:200 000. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Warszawa. Dyduch-Falniowska A. i in., 1999 – Ostoje przyrody w Polsce (CORINE). Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków.

Drozdowski S., 1970 – Orzeczenie geologiczne z badań rozpoznawczych w kategorii C2 na złożu marmuru „Chłopek”. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A.

46 Frąckiewicz W., Teisseyre H., 1973 – Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Międzygórze. Wyd. Geol. Warszawa. Frąckiewicz W., Teisseyre H., 1977 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Sude- tów w skali 1:25 000, arkusz Międzygórze. Wyd. Geol. Warszawa. Gunia T. i in., 1972 – Opracowanie geologiczne wystąpień kwarcytów i kwarcu w woj. wro- cławskim i opolskim. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. Gunia T. i in., 1974 – Opracowanie geologiczne wystąpień kwarcytów, łupków kwarcytowo- grafitowych, spongiolitów i gnejsów sylimanitowych w woj. wrocławskim. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. Grygorowicz T., 1970 – Sprawozdanie z prac dotyczących osuwisk na terenie powiatu kłodz- kiego. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. Instrukcja opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2002 – Państw. Inst. Geol., Warszawa. Karwowski L., 1991 – Karta rejestracyjna marmuru dolomitycznego Nowy Waliszów So- czewka D. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Wojew. we Wrocławiu. Kasza L., 1958 – Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów w skali 1:25 000. Arkusz Nowa Morawa. Wyd. Geol. Warszawa. Kleczkowski A. S. (red.), 1990 – Mapa Obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH Kraków. Kondracki J., 1998 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Kościówko H., Mroczkowska B., 1997 – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska. Miasto i gmina Lądek Zdrój. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Wojew. we Wrocławiu. Kozłowski S., Moroz-Kopczyńska A., 1957 – Dokumentacja geologiczna złoża marmurów w Rogóżce. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. Kozula L., 2000 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusze Stronie Śląskie, Biela. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. Kwiatkowska-Szygulska B. (red.), 1999 – Raport o stanie środowiska w woj. dolnośląskim w latach 1997-1998. Biblioteka monitoringu środowiska. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu. Wrocław. Kwiatkowska-Szygulska B. (red.), 2003 – Raport o stanie środowiska w województwie dol- nośląskim w 2002 roku. Biblioteka monitoringu środowiska. Wojewódzki Inspekto- rat Ochrony Środowiska we Wrocławiu. Wrocław.

47 Liro A. (red.), 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fund. IUCN Poland, Warszawa.

Lis B., 1994 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1 i C2 złoża marmuru Stronie Śląskie – Wieś. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Wojew. we Wrocławiu.

Lis B., 1995 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża marmuru dolomitycznego Nowy Waliszów – Soczewka C w Nowym Waliszowie. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Wojew. we Wrocławiu. Lis J., Pasieczna A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. War- szawa. Maćków A., 1991 – Sprawozdanie z prac geologicznych za złożem fluorytu w rejonie Śnież- nik-Kletno. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. Majkowska U., 1986 – Kompleksowa dokumentacja geologiczna Kłodzkiego Okręgu Eksplo- atacji Surowców Skalnych. Cz. II. Marmury. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A.

Majkowska U., 1989a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii C1 i C2 złoża marmuru Kletno I i II. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. Majkowska U., 1989b – Karta rejestracyjna złoża marmuru Stronie Śląskie – Wieś. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Wojew. we Wrocławiu. Majkowska U., 1989c – Karta rejestracyjna złoża marmuru Nowy Waliszów – Soczewka C. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Wojew. we Wrocławiu. Molenda K., Nowak T., 1974 – Dokumentacja geologiczna złoża marmuru „Kletno IV”

w kategorii C1 i C2. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Wojew. we Wrocławiu. Mroczkowska B. 1998a – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz Biela. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. Mroczkowska B. 1998b – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz Stronie Śląskie. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. Olędzki M., Lis B., Taniukiewicz Z., 1993 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej zło-

ża marmuru „Kletno I” rozliczający zasoby w kat. C1+C2 i Projekt zagospodarowania złoża. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. Pilecki K., Kościk M., Panek D., 2000 – Dokumentacja geologiczna złoża gnejsu „Nowa

Wieś” w kat. C1, przewidzianego do eksploatacji na potrzeby lokalne. Arch. Geol. Starostwa Powiatowego w Kłodzku. Przeniosło S., Sylwestrzak W., 1969 – Wyniki poszukiwań rud uranu w rejonie Śnieżnika Kłodzkiego. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.

48 Przeniosło S., 2003 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2002. PIG, Warszawa. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359. Rühle E. (red.), 1986 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Inst. Geol., Warszawa. Skurzewski A., 1973 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za kamieniami budowlanymi w rejonie Stronia Śląskiego-Złotego Stoku. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. Stachowiak R., 1975 – Dokumentacja geologiczna złoża marmuru dolomitycznego „Nowy

Waliszów” w kategorii C2. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. Stachowiak R., 1985a – Karta rejestracyjna złoża gnejsów „Goworów”. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. Stachowiak R., 1985b – Karta rejestracyjna złoża gnejsów „Nowa Wieś”. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. Śliwa Z., 1958 – Karta rejestracyjna złoża wapieni krystalicznych „Kletno”. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. Trembecki A., 1957 – Dokumentacja geologiczna złoża marmurów Białej i Zielonej Marian- ny. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. Znańska M., 1964 – Dokumentacja geologiczna złoża marmuru „Kletno I i II”. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Wojew. we Wrocławiu.