Seyyahlarin Gözüyle Gümüşhane

SEYYAHLARIN GÖZÜYLE GÜMÜŞHANE

(Osmanlı Dönemi)

Kemal SAYLAN

Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, No: 32 SEYYAHLARIN GÖZÜYLE GÜMÜŞHANE (Osmanlı Dönemi)

Yazar Kemal SAYLAN

ISBN: 978-605-4838-15-8

Yayınevi Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, No: 32

Birinci Baskı Trabzon, Mart 2015

Baskı Eser Ofset Matbaacılık Tel: 0462 321 53 38, TRABZON Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 3-

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ...... 5 GİRİŞ...... 7

I. BÖLÜM GÜMÜŞHANE’YE UĞRAYAN SEYYAHLAR ve ESERLERİ...... 20 1. YERLİ SEYYAHLAR...... 21 2. YABANCI SEYYAHLAR...... 23 İngilizler...... 24 Almanlar...... 33 Fransızlar...... 36 Amerikalılar...... 40 Ruslar...... 42

II. BÖLÜM SEYYAHLARA GÖRE GÜMÜŞHANE...... 44 1. COĞRAFİ VE FİZİKİ YAPI...... 50 2. İDARİ BİRİMLER VE ÖZELLİKLERİ...... 55 3. EKONOMİK DURUM...... 63 Ticaret ve Kervanlar...... 63 Ulaşım...... 66 Madenler...... 71 Tarım...... 76 4. SOSYAL VE KÜLTÜREL YAPI...... 78 Nüfus ve Toplum...... 78 Sosyal Hayat...... 80 Ermeni Olayları...... 83 Eğitim...... 84 Tarihi Eserler...... 84

SONUÇ...... 88 KAYNAKLAR...... 90 SEYAHATNAMELERDE GÜMÜŞHANE İLE İLGİLİ KISIMLAR...... 100 İNDEKS...... 357 - 4- Kemal Saylan Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 5-

ÖNSÖZ Gümüşhane tarihiyle ilgili yapılan çalışmaların ortak amacı geçmişten günümüze bir Gümüşhane portresi çizmek olmuştur. Bu amaçla Gümüşhane tarihi hakkında birçok çalışma yapılmıştır. Son dönemlerde bu tür çalışmaların sayısı artmıştır. Özellikle Osmanlı dönemi Gümüşhanesi ile ilgili çalışmalar günümüzde daha revaçta- dır. Bu çalışmaların birçoğu Başbakanlık Osmanlı Arşivi merkezli ça- lışmalardır. Arşivde yer alan tahrir defterleri, evkaf defterleri, şeriye sicilleri, vekainameler, perakende belgeler gibi evraklar Gümüşhane tarihinin ortaya çıkarılmasında son derece önemlidir. Devletin kurum- larınca yayınlanmış salnameler, meclis kayıtları gibi kaynaklar arşiv malzemelerinin eksik bıraktığı yönleri tamamlamaktadır. Gümüşhane hakkında çalışan araştırmacılar ister istemez umumiyetle bu kaynaklara dayalı eserler ortaya koymuşlardır. Ancak bu kaynaklarla çizilen Gümüşhane portresi Osmanlı siyasi otoritesinin çizdiği bir resim olmaktan öteye geçmeyip, devletin Gümüşhane’yi nasıl gördüğünü bizlere anlatacaktır. Bu çalışmamızda; bu tür çalışmalardan farklı olarak Osmanlı dönemi Gümüşhanesi’ne devletin gözüyle değil, insanların gözünden bakmanın farklı bir perspektif sunacağını düşünerek seyahatnamelerden bakmayı düşündük. Devletin eliyle değil bölgeden gelip geçen insanların gözünden bir Gümüşhane resmi çizmenin farklı ve ilgi çe- kici olacağından hareketle bu çalışma, Osmanlı döneminde bölgeden geçen ve Gümüşhane hakkında bilgiler veren seyyahların eserlerini bir araya getirerek bir Gümüşhane portresi oluşturmayı amaçlamaktadır. Bu çalışmayı lüzumlu kılan bir husus da Gümüşhane’yi değişik tarihlerde gelip görenlerin bilgileri şimdiye kadar tam anlamıyla tahlil edilmemesidir. Aslında bu durum genel itibariyle Anadolu’nun birçok şehri için geçerlidir. Şehirlerin tarihi gelişimleriyle ilgili eksik bilgileri seyahatnameler aracılığıyla tamamlamak mümkündür. Çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde bölge- den geçen yerli ve yabancı seyyahların isimlerini ve eserlerini tanıttık. İkinci bölümde bu seyyahların Gümüşhane ile ilgili coğrafi, idari, sosyal ve ekonomik açıdan yaptıkları izlenimlerini değerlendirdik. Eserin ekler bölümünde ise seyyahların eserlerinde Gümüşhane’ye ayırdıkla- rı bölümleri orijinal dilleriyle verdik. - 6- Kemal Saylan

Bu çalışma Gümüşhane tarihinin bütün yönlerini ortaya koyan bir eserden ziyade Gümüşhane’nin seyyahların gözündeki resmini yansıtmak amacıyla yapılmış bir çalışmadır. Uzun soluklu ve yorucu bu çalışmada yardımlarını benden esirgemeyen herkese sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum. Tavsiye ve yön- lendirmelerinden dolayı değerli hocam Prof. Dr. Mehmet Alaaddin YALÇINKAYA ve Prof. Dr. M. Muhsin KALKIŞIM’a minnettarım. Ki- tabın tashihinde ve yayına hazırlanmasında yardımlarını esirgemeyen Yrd. Doç. Dr. Özgür YILMAZ’a teşekkürü bir borç biliyorum. Ayrıca Niyazi KARABULUT’a teşekkür ediyorum. Hep yanımda olan anne- babam ve hayatı bana daha anlamlı kılan iki isim, eşim Sefa Öztürk SAYLAN ile oğlum İlbey Uras SAYLAN’ı burada zikretmeden geçe- meyeceğim.

Kemal SAYLAN Gümüşhane 2016 Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 7-

GİRİŞ

İnsanoğlu, doğası gereği yeni yerleri, buralarda yaşayan insanları ve yaşantılarını merak etmiştir. Bu merak insanı, buralara seyahat edip o yerleri ve insanlarını keşfetmeye itmiştir. Seyahatler, bazı insanlar- da seyahatleri boyunca gördüklerini ve duyduklarını kendi bakış açı- larına göre değerlendirerek kaleme almalarını beraberinde getirmiştir. Seyahate çıkanlar daha sonra yaşadıkları tecrübeleri başka insanlarla paylaşma ihtiyacı hissettiklerinden notlarını yayınlamışlardır. İşte bu insanların yayınladıkları yazılara genel olarak seyahatname ismi veril- mektedir. Arapça “seyahat” ve Farsça “name” sözcüklerinin bileşimiyle oluşan “seyahatname” sözcüğü, herhangi bir seyyah veya gözlemcinin ziyaret ettiği belli bir coğrafi alana ve tarihsel bir döneme dair izlenimlerini ve topladığı bilgileri yazıya aktardığı metinlere denir. Bu metinlerde seyyah, bir toplumun yaşayışı, gelenek ve göreneklerine dair dikkatini çeken ve okurun dikkatini çekeceğini düşündüğü noktaları sergilemeye çalışır.1 Böyle metinler içerikleri bakımından çok güvenilir olmamakla birlikte tarih, coğrafya ve sosyal bilimleri destekler.2 Geçmişte seyahatnameler bir iletişim aracı olarak önem kazan- mıştır. Seyahatnameler, iletişim imkânlarının kısıtlı olduğu dönemler- de bilimsel ve kültürel gelişmelerin aktarıcısı konumunda olmuşlardır. Günümüzde ise yerel tarihçiler seyahatnameleri akademik çalışmala- rın bazı boşluklarını doldurması itibarıyla yardımcı bir unsur olarak kabul etmektedirler.3 Bu nedenle seyahatnameler, sosyal tarihçiler ve şehir tarihçilerinin sıkça müracaat ettiği kaynaklar arasında yer almış- tır. Özellikle de, arşiv belgeleri veya diğer kaynakların yetersiz olduğu durumlarda, seyyahların verdiği bilgiler daha da değerli olmakta ve araştırmacılar tarafından kullanılmaktadırlar. Ancak bu bilgiler değeri göz ardı edilmemekle birlikte, içinde bir dizi önyargıyı ve kurguyu barındırmaktadırlar.4

1 Özgür Yılmaz, “Osmanlı Şehir Tarihleri Açısından Yabancı Seyahatnamelerin Kaynak Değeri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXVIII, S. 2, 2013, s. 588. 2 Baki Asiltürk, “Edebiyatın Kaynağı Olarak Seyahatnameler”, Turkish Studies, C. IV, S. 1-I, 2009, s. 912. 3 Yılmaz, agm, s. 588. 4 Fatma Acun, “Seyyah Söylemi ve Trabzon’a Gelen Yabancı Seyyahlar”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri (3-5 Mayıs 2001), C. I, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, Trabzon 2001, s. 143. - 8- Kemal Saylan

Seyahatnameler batıda başlı başına ayrı bir araştırma alanı olarak ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda batıdan doğuya yapılan seyahatler ve seyahatler sonucunda yazılan seyahatnameler ön plana çıkmaktadır. İlk çağlarda batılılar tarafından doğu, ötekinin yaşadığı zengin ülke olarak algılanmıştır. Bu dönemlere ait seyahatnamelerin ilk örneğini Herodot’ta görürüz.5 Gezgin bir tarihçi olan Herodot, özellikle Babil, Asur ve Hindistan anlatımlarında doğu egzotizmini öne çıkarmıştır. Ona göre Babil, “ihtişam bakımından, bilinen dünyanın her şehrinden üstündür” ve “Asur, dünyanın en zengin” ülkesidir.6 Daha sonraki dö- nemlerde doğu, özellikle ortaçağdan itibaren farklı coğrafyalarla ilişki- lendirilmiştir. Bu ilişkilendirmede doğu kavramının düşsel ve roman- tik yönüne ağırlık verilmiştir. Bu dönemde Doğu, büyüleyici ihtişama ve üstün uygarlıklara sahip bir dünya, savaşlar, hastalıklar, yokluklar, hurafeler ve çeşitli baskılar altında kıvranan Ortaçağ Avrupası’nın kar- şıtı olmuştur.7 Doğuya gitmek batılılar için kendi kaynaklarına dönüş olarak görülmüştür. Doğu’ya gidebilmek bir ayrıcalık, herkesin eline geçmeyecek bir mutluluk, bir ömre damgasını vuran deneyimdir. Bu- nun için doğuya giden her gezgin bu yolculuğunu eli biraz kalem tutu- yorsa ölümsüzleştirmek ve evde kalanlarla paylaşmak istemiştir.8 Batı açısından tarih boyunca Doğu’yu temsil eden unsurlardan biri “Müslüman-Türk” kimliği olmuştur. Türk kimliği, Avrupa’nın kendi kimliğini tanımlayabilmesi ve birlik ve bütünlüğüne zemin teşkil edebilmesi için tehdit olarak gördüğü bir “öteki” olarak algılanmıştır. Müslüman sözcüğü ile eş anlamlı olarak kullanılan Türk kelimesi, Türk kimliğinin başat bileşeninin İslam olarak algılanmasına yol açmıştır.9 Bu dönemde Türk kelimesinin Batılılarda uyandırdığı ilk duygular korku ve tehdit olmuştur. Onlara göre Türklerle baş edebilmek için birleşmek- ten başka bir yol yoktur. Şeytanı defetmenin yolu büyük bir Avrupa ko- alisyonu kurmaktan geçmektedir. Bu korku ve tehdit algısı Avrupa’daki milletlerde bir Avrupalılık bilincini ortaya çıkarmıştır.10

5 Yılmaz, agm, s. 588. 6 Himmet Umunç, “Doğu ve Ötekilik: İngiliz Seyahatnamelerinde Türk Kimliği (Lady Montagu ve Richard Chandler)”, Bilig, S. 66, 2013, s. 299. 7 Umunç, agm, s. 301. 8 Arzu Etensel İldem, “Bir Yazın Türü Olarak Doğu Seyahatnameleri”, Littera Edebiyat Yazıları, S. 21, 2007, s. 3. 9 Erhan Akdemir, “Avrupa Aynasında Türk Kimliği”, Ankara Avrupa Çalışmaları Dergisi, C. VII, S. l, 2007, s. 132. 10 Akdemir, agm, s. 137. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 9-

Doğuya seyahat eden batılılar seyahatlerine, uçsuz bucaksız Asya kıtasının giriş kapısı olarak gördükleri ve Küçük Asya olarak nitelendirdikleri Anadolu’dan başlamışlardır. Doğudaki Müslüman- Türk imajının temsilcisi XIV. yüzyıldan itibaren kalbi Anadolu top- rakları olan Osmanlı Devleti olmuştur. Bu nedenle Anadolu, Osmanlı Devleti kurulduğu tarihten itibaren batılıların dikkatini çeken ve yıkı- lışına kadar pek çok seyyah tarafından ziyaret edilen bir coğrafya ol- muştur.11 Anadolu’ya ilişkin ilk seyahatnameler 1333 İbn-i Battuta ile başlamış ve yüzyıllar boyunca da devam etmiştir.12 XVIII. yüzyıl son- larından itibaren ve XIX. yüzyılda bütün Avrupa’da ve özellikle İngil- tere’de seyahat dernekleri kurulmuş; seyahat edecek olanlara yönelik broşürler de yayımlanmaya başlanmıştır. Bu dernekler, ülke dışına ve Doğu’ya seyahat edenlere bir tür rehberlik hizmeti vermiştir.13 XVIII. ve XIX. yüzyıllarda Avrupa ile siyasi ilişkilerin yoğunlaşması, ticaretin ve ticaret yollarının gelişmesi, imparatorluğun bazı hizmetler için Av- rupa ülkelerinden uzman çağırması, bu ülkelerin değişik nedenlerle imparatorluğun çeşitli yönlerini incelemek istemeleri seyahatnamelerin sayısını hızla arttırmıştır.14 Bununla birlikte Avrupa’dan başlayarak Osmanlı topraklarına ve İstanbul’a seyahat etmek, uzun ve zahmetli bir yolculuğu göze al- mayı gerektiriyordu. Bu nedenle tercih edilen güzergâh, genellikle deniz yoluydu. Başlangıçta, yalnızca rüzgâr gücüne bağlı olarak yol alan gemilerle seyahat, denizin durumuna ve mevsim koşullarına göre bazen haftalarca sürebiliyordu. Fakat buharlı gemi ve demiryolu ağının XIX. yüzyıl içinde giderek gelişmesi ve genişlemesiyle birlikte önceki yüzyıllarda yalnızca diplomat, soylu, bilim adamı ve zenginlerin gide- bildiği doğuya, gezmek, görmek, keşfetmek ve bilgi edinmek için her sınıftan insan gitmeye başladı.15 Bu nedenlerle XIX. yüzyıl, Osmanlı coğrafyasına yapılan seyahatlerde altın bir çağ oldu. Bu dönemde Os- manlı coğrafyasına binlerce seyahat yapıldı ve bu seyahatler sonucunda 5.000’i aşkın seyahatname yazıldı.16

11 Yılmaz, agm, s. 589. 12 Osman Gümüşçü, Tarihi Coğrafya, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2010, s. 345. 13 N. A. Sevin, Gravürlerde Yaşayan Osmanlı, Ankara 2006, s. 15-16. 14 E. Madran, “Seyahatnâmelerde Anadolu Kenti”, IX. Türk Tarih Kongresi (21- 23 Eylül 1981), C. III, TTK Yayınları, Ankara 1989, s. 1305. 15 Sevin, age, s. 16-42. 16 İlber Ortaylı, Osmanlıyı Yeniden Keşfetmek-1, Timaş Yayınları, İstanbul 2011, s. 91. - 10- Kemal Saylan

Seyahatnamelerin Özellikleri Seyyahların başka ülkelere gitmeleri ve o ülkede yaşayan insanlarla ilgilenmeleri, iki kültürün buluşmasıdır.17 İster diplomatik bir gö- revle, ister kendi hesabına doğuyu ziyaret eden seyyahlar bize, batılı- ların zihniyetini yansıtan ve dönemin birçok bakımdan anlaşılmasını sağlayan önemli kaynaklar bırakmışlardır. Genellikle bilimsel bir kaygı taşımayan bu seyyahlar, egzotik buldukları yabancı insanlar ve doğayı tasvir etmişlerdir. Mesleki özelliklerine bakıldığında bunların çok farklı mesleklere sahip oldukları görülmektedir. Seyyahların içinde siyasi gö- revliler, esirler, yeni ticaret yolları arayanlar, siyasi ajanlar, konsoloslar, bitki ve böcek toplayan jeologlar ve misyonerler bulunmaktadır. Bunlar mesleki alanlarıyla ilgili gözlemler yapmışlardır. Örneğin ordu ile gezen bir subay veya ordu doktoru seyahatnamesinde askerlikle ilgili önemli bilgiler verirken, botanikçi gittiği yerin bitki örtüsünü, coğrafyacı gezdi- ği yerlerin fiziki ve coğrafi özelliklerini anlatmıştır. Diplomat, devlet ya- pısını ve idaresini, misyoner toplumun dini ve etnik yapısını, arkeolog ise gezdiği yerlerin antik değerlerini yazmıştır.18 XIX. yüzyıla kadar Doğu’ya açılan seyahatnameler kendilerine özgü bir dünya oluşturmuşlardır. Seyyahlar Doğu’ya gitmeden önce geçmişte yazılan tüm seyahatnameleri okumayı kendilerine görev bilmişlerdir. Gelişigüzel şeyler yazarsa inandırıcılığını yitireceğinden korktuklarından yolculuğunun her aşamasında kendisinden önce oradan geçen seyyahlara göndermede bulunmuşlardır. Kendilerinden önce bölgeye gelenlerin tasvir ettikleri yapıları tekrar görmeye ve yapıttaki değişiklikleri tespit etmeye özen göstermişlerdir. Seyyahlar yerli halkla nasıl anlaştıkları konusunda ise fazla bilgi vermemişlerdir. Bazı sözcükleri orijinal haliyle (gâvur, köpek, keyif vb.) eserlerine al- mışlardır.19 Fiziksel çevre tasviri, haritalar, çeşitli manzaralar, anıtlar, yerli halk ve yerel kıyafetler gibi okuyucu kitlesinin ilgisini çekecek geleneksel, sosyal, kültürel ve dinsel mekânların üzerinde özellikle durmuşlardır. Şehirde kaldıkları sınırlı zaman diliminde şehir hakkın- daki farklılıkların peşinde koşmuşlar ve bunları da notlarına eklemeye çalışmışlardır.20 Bazı diplomatlar, tüccarlar ve bilim adamları yanla-

17 Arzu Etensel İldem, Fransız Gezginlerin Gözüyle Türkler ve Yunanlılar, Boyut Kitapları, İstanbul 2000, s. 20-21. 18 Yılmaz, agm, s. 595-596. 19 İldem, agm, s. 7-9. 20 Yılmaz, agm, s. 600. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 11- rında sanatçılar getirerek gördüklerini gravüre dökmüşler ve kitapla- rında ya da ayrı albümlerde basmışlardır.21 Bütün bunları yaparken de “ben” demek “biz” demekten çok daha cazip olduğu için ben merkezli bir anlatım tarzını benimsemişlerdir.22 Seyahatnamelerin verdiği bilgiler seyyahların birkaç gün içinde gördükleri ve daha önce yaptıkları bir ön okumanın karışımı niteliğin- dedir. Bunların bir şehirde kalma süreleri bir veya iki gün ile sınırlıdır. Kitaplarında yer alan istatistiki bilgiler birebir şahıslardan alınmıştır ve eğer yetkili kimseler ile görüşme sansını yakalamışsalar daha doğ- ru bilgiler elde etmişlerdir. Çoğunlukla seyyahlar geldikleri bölgenin dilini bilmediklerinden kendilerine gayrimüslim rehberler tutarak in- celemelerini yapmışlardır. Bu da şüphesiz seyyahların topluma tam olarak nüfuz etmelerinin önünde bir engel olmuştur.23 Nitekim seyyahlar eserlerinde gördüklerini ve tercümanlardan aldıkları bilgileri yazmışlardır. Algılamalarını geldikleri kültürel ortam, okudukları materyaller ve kendi tecrübeleri şekillendirmiştir. Edward Said’in Oryantalizm adlı kitabında dediği gibi “Doğuyu turist duyguları içinde ziyaret eden bir Avrupalı her zaman bir gözlemci, fakat asla Doğulu değildir. Daima olayların dışında, kopuk ve her zaman “garip zevk- lerle” karşılaşmaya hazırdır.”24 Bu nedenlerden dolayı seyahatnameleri kullanırken öncelikli olarak seyahatname yazarının bazı önyargılar taşıdığını göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Seyyahların bazıları gezdikleri toplum- ların yaşamını anladıkça önyargılarından sıyrılmayı başarmış ve daha objektif gözlemlerde bulunmuştur. Ancak bazıları da toplumun sosyal yapısını irdelemeden kendi bakış açılarına göre bir değerlendirme yapmıştır. Bu bakımdan seyahatnameleri kaynak olarak incelerken onları eleştirel bir bakış açısı ile değerlendirmek gerekmektedir.25

Türkiye’de Seyahatnamelerle İlgili Yapılan Çalışmalar Son yıllara kadar Osmanlı şehir tarihleri genel olarak arşiv kay- naklarına dayandırılmakta ve bu arşiv malzemelerinin verdiği bilgiler

21 Sevin, age, s. 29-30. 22 İldem, agm, s. 5. 23 Yılmaz, agm, s. 598. 24 Edward Said, Oryantalizm, Çeviren: Nezih Uzel, İrfan Yayımcılık, İstanbul 1998, s. 150. 25 Yılmaz, agm, s. 597. - 12- Kemal Saylan

çerçevesinde yazılmaktaydı. Önceleri bu çalışmaların ana kaynağını tahrir defterleri, 1960’lardan sonra şer’iye sicilleri, daha sonra da temet- tuat defterleri ve salnâme kayıtları oluşturdu. Günümüzde daha çok Osmanlı kurumlarının siyasi ve askeri taraflarını incelemek yerine devletin sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel taraflarını inceleme ön plana çıkmaya başladı. Dolayısıyla şehir tarihi araştırmalarında devlet merkezli bir yaklaşımdan toplum merkezli bir yaklaşıma gidildi. Bunun için boşlukların doldurulması noktasında seyahatnameler önem kazandı.26 Son zamanlarda sosyal tarih çalışmaları alanında gelişme göste- ren Türkiye’de seyahatnamelere olan ilgi artmıştır.27 Türkiye’de seyahatnamelerle ilgili ilk çalışmalar batılı tarihçiler tarafından yapılmıştır. Bu konudaki ilk örnekler Robert Mantran’ın 1962 senesinde Paris’te basılan Istanbul dans la Seconde Moitié du XVII Siècle; Essai d’histoire institutionelle, économique et sociale ve Librairie Adrien Maisonneuve ile Bernard Lewis’in 1963 senesinde Oklohama’da basılan Istanbul and the Civilization of the Ottoman Empire adlı çalışmalarıdır. 1970’li yılların sonları ile 80’li yılların başlarında Türkiye ile ilgili popüler nitelikte bazı seyahatname tercümeleri yayınlanmıştır. Lady Montaqu’nün Türk Mektupları, Jean Thevenot’nun 1655-1656’da Türki- ye, G. W. Frederick Howard’ın Türk Sularında Seyahat, Edvard Raczy- nski’nin 1814’te İstanbul’dan Çanakkale’ye Seyahat, Ubucini’nin 1855’te Türkiye ve Olivier’in Türkiye Seyahatnamesi gibi eserler bunlara örnek gösterilebilir.28 Ayrıca Yerasimos tarafından dilimize kazandırılan Tournefort Seyahatnamesi, Tavernier Seyahatnamesi ve Thevenot Seyahat-

26 Yunus Uğur, “Şehir Tarihi ve Türkiye’de Şehir Tarihçiliği: Yaklaşımlar, Konular ve Kaynaklar”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. III, S. 6, 2005, s. 20. 27 Yılmaz, agm, s. 596. 28 Lady Montaqu, Türk Mektupları 1717-1718, Çeviren: Aysel Kurutluoğlu, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul Tarihsiz; Thevenot, 1655-1656’da Türkiye, Çeviren: Nuray Yıldız, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1978; G. W., Frederick Howard, Türk Sularında Seyahat, Çeviren: Ş. Serdar Türet, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1978; Olivier, Türkiye Seyahatnamesi (1790 Yıllarında Türkiye ve İstanbul), Çeviren: Oğuz Gökmen, Karadeniz Kitabevi, Ankara 1977; Markopolo, Markopolo Seyahatnamesi, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1979; Ogier Ghiselin de Busbecg, Türkiye’yi Böyle Gördüm, Çeviren: Aysel Kurutluoğlu, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul (Tarihsiz); J. B. Tavernier, XVII. Asır Ortalarında Türkiye Üzerinden İran’a Seyahat, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1980; Baron De Tott, Türkler ve Tatarlara Dair Hatıralar (18. Y.Yılda), Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1984; Edvard Raczynski, 1814’te İstanbul’dan Çanakkale’ye Seyahat, Çeviren: Kemal Turan, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1980; Ubucini, 1855’te Türkiye, Çeviren: Ayda Düz, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1977. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 13- namesi gibi eserler sayılabilir.29 Bülent Ağaoğlu’nun Türkiye Seyahatnameler Kaynakçası adlı çalış- ması da bu alanda yazılmış ve konuyla ilgilenen araştırmacılara önem- li kolaylıklar sağlayan çalışmalardan biridir. Çalışmada; 1929’dan itibaren Latin harfli kitapların isimleri yer almakta ve Türk Yazarlarının Seyahatnameleri, 1729-1928 Arası Dönemdeki Arap Harfli Türkçe Basma Eserler, Yazmalar, Yabancı Yazarların Seyahatnameleri, 1928 Yılına Kadar Arap Harfleriyle Basılan Eserlere Dair adlı bölümler bu- lunmaktadır.30 Konuyla ilgili ülkemizde yapılan organizasyonlara bakıldığında ilk organizasyonun 1985 yılında Eskişehir’de düzenlenen I. Uluslara- rası Seyahatnamelerde Türk ve Batı İmajı Sempozyumu olduğu görülür. Sempozyumda Batı’daki Türk imajının oluşumu hakkında bazı tespit- ler yapılmıştır.31 Daha sonra Evliya Çelebi’nin 400. doğum yıldönümü olması hasebiyle bir dizi sempozyum düzenlenmiştir. Bunlardan ilki 3-5 Nisan 2008 tarihleri arasında Bilkent Üniversitesi’nde yapılan Ça- ğının Sıra Dışı Yazarı ve Eseri: Uluslararası Evliya Çelebi ve Seyahatname Sempozyumu’dur. 2011 yılı ise bu sempozyum serisinin zirveye ulaştığı bir yıl olmuştur. 25 Mart tarihinde Doğumunun 400. Yılında Bir Seyya- hın İzleri: Evliya Çelebi adıyla İstanbul’da, 24-26 Mart tarihleri arasında Doğumunun 400. Yılında Uluslararası Evliya Çelebi Sempozyumu adıyla Kütahya’da, 25-26 Nisan tarihleri arasında, Evliya Çelebi’nin Sözlü Kay- nakları Uluslararası Sempozyumu adıyla Ankara’da, 23-24 Mayıs tarihleri arasında, Evliya Çelebi’nin Doğumunun 400. Yılı Münasebetiyle Sey- yahlar ve Seyahatnameler Sempozyumu adıyla İstanbul’da ve 14-15 Kasım tarihleri arasında, Colloque international Evliya Celebi, Voyageur Otoman du XVIIe Siècle et l’Europe de son Temps adıyla Paris’te sempozyumlar düzenlenmiştir. Son yıllarda seyahatnameler esas alınarak yazılan kitap sayısın- da bir artış söz konusudur. Bu alanda İlhan Pınar’ın İzmir ile ilgili yap- tığı çalışmalar hemen göze çarpmaktadır. Pınar’ın Gezginlerin Gözüyle İzmir 17. Yüzyıl, Gezginlerin Gözüyle İzmir 18. Yüzyıl, Gezginlerin Gözüyle İzmir 19. Yüzyıl (2 cilt), ve Gezginlerin Gözüyle İzmir 20. Yüzyıl, adlarıyla yayınladığı 5 ciltlik bir çalışması bulunmaktadır. Pınar ayrıca Hacılar,

29 Yılmaz, agm, s. 594. 30 Bülent Ağaoğlu, Türkiye Seyahatnameler Kaynakçası, İstanbul 1981. 31 I. Uluslararası Seyahatnamelerde Türk ve Batı İmajı Sempozyumu Bildirileri (28.X-1. XI.1985), Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 1987. - 14- Kemal Saylan

Seyyahlar, Misyonerler ve İzmir, Yabancıların Gözüyle Osmanlı Döneminde İzmir: 1608-1918 adlı başka bir çalışma daha yayınlamıştır. Ahmet Ta- hir Dayhan’ın, Memalik-i Osmaniyye’yi Keşfe Çıkan Oryantalistler, çevi- risini Ali Suad’ın yaptığı Jean Baron Rousseau’nun, Bağdad’dan Haleb’e Arabistan Seyahati-Seyahatname, yine çevirisini Serdar Alper’in yaptığı Heath W. Lowry’in, Seyyahların Gözüyle Bursa 1326–1923, Osman Erav- şar’ın Seyahatnamelerde Kayseri, Nurşen Günaydın ve Raif Kaptan’ın, Seyahatnamelerde Bursa, Adnan Mahiroğulları’nın, Seyyahların Gözüyle Sivas, Ali Tuzcu’nun İlk Çağlardan Cumhuriyete Seyahatnamelerde Amas- ya, Veysel Usta’nın Anabasis’ten Atatürk’e Seyahatnamelerle Trabzon, Yıldırım’ın 333’ten 1933’e Seyahatnamelerde Sakarya, Reşat Ekrem Ko- çu’nun çevirdiği Deyrolle’ün 1869’da Trabzon’dan Erzurum’a Seyahat adlı kitapları bu alanda akla gelen ilk çalışmalardır. Konuyla ilgili 2000’li yıllarla birlikte doktora ve yüksek lisans düzeyinde çok sayıda tez çalışması da yapılmaya başlanmıştır. Fir- devs Çetin’in Batılı Seyyahlara Göre İstanbul’un Gayrimüslim Ahalisi (1553-1673), Eylem Güzel’in Ege Bölgesi Kent Mimarisinin Seyahatname ve Gravürlere Yansıması (18. ve 19. Yüzyıllar, Nursel Karaca’nın Seya- hatnamelere Göre Diyarbakır’ın Osmanlı Dönemi Mimarı Dokusu Üzerine Bir Değerlendirme, Fahri Yıldırım’ın 14. Yüzyıldan Cumhuriyet Dönemi- ne Kadar Yabancı Seyyahların Gözünden Bursa İlindeki Mimari Eserler, İs- mail Mangaltepe’nin XIX. Yüzyıl Fransız Seyyahlarına Göre Van32 adlı doktora tezlerinin yanı sıra Nezif Cıkay’ın Seyyahların Gözüyle Halep, Sibel Ercüment’in XIX. Yüzyıllarda Batılı Seyyahlara Göre Doğu ve Orta Karadeniz, Ender Karagülle’nin, Seyahatnamelerde Malatya, Meliha Ka- rakaya’nın Seyahatnamelerde Nevşehir, Bayram Arif Köse’nin Ortaçağ Seyahatnamelerinde Trabzon-Erzurum Güzergâhı, Erzincan ve Kars (Coğ- rafi, Siyasi, Ekonomik ve Kültürel Açıdan İncelenmesi), Ahmet Mümtaz Maden’in, Olivier’ye Göre Anadolu (Birecik, Şanlıurfa, Mardin, Nusay- bin), Mehtap Nasıroğlu’nun Batılı Seyyahların Gözüyle Mardin ve Çevresi (Mardin, Nusaybin ve Hasankeyf), Leyla Doğan Peker’in İngiliz Seyyahla- rın Seyahatnamelerinde Bursa (17. ve 20. Yüzyıllar Arası), Elif Evrim Şen- can’ın Seyahatnamelere Göre XVII. Yüzyılda Karadeniz Çevresinde Günlük Hayat, Özgür Yılmaz’ın Batılı Seyyahlara Göre Trabzon (1808-1878), Ece Yüksel’in, 17. Yüzyılın Sonu, 18. Yüzyılın Ortası ve 19. Yüzyılın Başında

32 İsmail Mangaltepe, bu çalışmasını daha sonra “Seyyahların Gözüyle Van (XIX. Yüzyıl)” adıyla kitap olarak yayınlamıştır. İsmail Mangaltepe, Seyyahların Gözüyle Van (XIX. Yüzyıl), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2009. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 15-

Yabancı Seyyahların Gözünden Batı Anadolu Antik Kentleri adlı yüksek lisans tezlerini burada zikredebiliriz. Diğer taraftan konuyla ilgili son yıllarda Türkiye’de yayınlanan makale ve bildiri sayısı oldukça fazla olduğu için burada hepsinin ismini vermek mümkün değildir. Ancak Gümüşhane ve çevresi hakkın- da yayınlanan makale sayısı oldukça sınırlıdır. Bu makaleler arasın- da Necmettin Alkan’ın Alman Seyyahların Hatıratlarında Gümüşhane ve Çevresi ile Avrupalı Seyyahların Tasvirlerinde Gümüşhane ve Çevresi adlı iki adet çalışması göze çarpmaktadır. Ayrıca İsmail Köse’nin İngiliz Seyyahların Günlüklerinde Gümüşhane ve Trabzon Limanı’na ulaşan Tica- ret Yolları 1840-1900 adlı bir makalesi dikkat çekmektedir. Konuyla ilgili bildirilere bakıldığında ise 13-17 Haziran 1990 tarihleri arasında düzenlenen Geçmişte ve Günümüzde Gümüşhane Sempozyumu’nda Salim Cöhçe’nin sunduğu Ruj Gonzales De Calvi- jo’nun Gezi Notlarına Göre Gümüşhane ve Çevresi ve Enver Konukçu’nun sunduğu Ruy Gonzales De Calvijo’nun Gümüşhane Yöresindeki Yolculu- ğu (27 Nisan-4 Mayıs 1404) adlı bildiriler ile 23-25 Ekim 2002 tarihinde düzenlenen Gümüşhane ve Yöresinin Kalkınması Sempozyumu’nda İ. Hakkı Demircioğlu’nun sunduğu İngiliz Gezgini Hamilton’un Gözüy- le 1836 Yılında Gümüşhane adlı bildiriler burada zikredilebilir.

Çalışmanın Kapsamı ve Mahiyeti Osmanlı hâkimiyetindeki Anadolu coğrafyasının kuzeyinde kü- çük bir bölge olmasına rağmen, başta İngilizler olmak üzere, yerli ve yabancı birçok seyyah Gümüşhane’yi ziyaret etmiştir. Gümüşhane’nin yabancı seyyahlar tarafından ilgi görmesinin iki önemli nedeni vardır. Bunlardan biri Gümüşhane’nin Trabzon-Tebriz ticaret yolu üzerinde bulunmasıdır. Bu yol, öncelikle İran ile Karadeniz hatta Asya ile Av- rupa’yı birbirine bağlayan uluslararası ticarette önemli bir konuma sahiptir. İran’dan gelen malların büyük bölümü Trabzon-Tebriz ticaret yolu vasıtasıyla Avrupa’ya ulaştırılmaktadır. Bu yol aynı zamanda askeri açıdan da önemlidir. Osmanlı Devleti, Erzurum istihkâmlarını ve müstahkem mevkileri takviye etmek için bu yolu kullanmaktadır. XIX. yüzyıl boyunca Osmanlı Devleti ile Rusya’nın savaş halinde olması yolun askeri önemini daha da artırmıştır. Bu nedenle bölgeyle ilgilenen başta Rusya olmak üzere Avrupalı devletlerin gözü XIX. yüzyıl boyunca bu yol üzerinde olmuştur. - 16- Kemal Saylan

Gümüşhane’ye ilginin diğer bir nedeni şehir ve çevresinde yer alan maden ocaklarıdır. Şehre adını veren Gümüşhane maden ocak- ları öteden beri bilinmektedir. Gümüşhane, tarihi boyunca Osmanlı Devleti’nin önemli maden bölgelerinde biri olmuştur. Öneminden do- layı devlet burada darphane açmış ve çevre bölgelerdeki madenlerin yönetimini buradaki Maden Eminliği’nden yapmıştır. XVIII. yüzyılda önemi azalan bölge madenleri XIX. yüzyıldan itibaren tekrar canlan- dırılmaya çalışılmıştır. Bu da gözlerin tekrar bölgeye çevrilmesini beraberinde getirmiştir. Bu nedenlerden dolayı Avrupalı devletler bölge hakkında istihbarat sağlamak amacıyla değişik görev ya da vesilelerle vatandaşlarını bölgeye göndermişlerdir. Bölgeden geçen pek çok seyyah, ya şehre uğramış ya da en kötü ihtimalle şehri uzaktan görerek notlar tutmuştur. Çalışmamızda sey- yahların Gümüşhane ve çevresinin coğrafi yapısı, iklimi, ormanları ve bitki örtüsünü nasıl tasvir ettiklerini, kasabaların idari yapısı ve fiziki durumları hakkındaki tanımlamalarını, bölgenin ekonomik ve sosyal hayatı hakkındaki görüşlerini, bölgedeki maden ocakları, bölgedeki insan manzaraları, bölgenin toplum yapısı ve etnik durumu, Ermeni olayları gibi konular üzerindeki düşüncelerini değerlendirmeye çalı- şacağız. Çalışmamızın esasını Osmanlı döneminde Gümüşhane’den ge- çen seyyahların yayınlanan seyahat izlenimleri oluşturacaktır. Gü- müşhane Osmanlı hâkimiyetine girdikten sonra bir yerleşim birimi olarak gelişmeye başladığı ve kimliğini bu dönemde kazandığı için çalışmanın kapsamını 1479’taki fethinden 1920’deki hukuki olarak yı- kılışına kadarki zaman dilimi olarak belirledik. Osmanlı döneminde bir sancak merkezi olarak gelişen Gümüş- hane, Osmanlı hâkimiyetine girdiği 1479’da ilk olarak merkezi Sivas olan Rum Eyaleti’ne dâhil edilmiş ve kayıtlarda Karye-i Palu Canca adıyla zikredilmiştir.33 1535’te Erzurum Beylerbeyliği’nin oluşturul- masıyla birlikte Gümüşhane buraya bağlanmıştır.34 Bu dönemde gü- müş yataklarına daha yakın mevkide Süleymaniye Cami yaptırılarak

33 Bu dönemde Gümüşhane yerine Canca ismi kullanılmaktadır. Bilgehan Pamuk, “XVII. Asırda Gümüşhane (Canca) Maden Mukataasına Dair Bazı Bilgiler”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), C. I, KTÜ Yayınları, Trabzon 2007, s. 234. 34 Hanefi Bostan, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağı’nda Sosyal ve İktisadi Hayat, TTK Yayınları, Ankara 2002, s. 232. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 17-

çevresinde yeni yerleşim birimleri kurulmasıyla artık şehir burada gelişmeye başlamıştır.35 Zaman içerisinde gelişerek büyüyen Gümüş- hane XVII. yüzyılda kaza haline getirilmiş ve Trabzon Vilayeti’ne bağ- lanmıştır. Zaman içinde bazı idari değişiklikler olmakla birlikte 1888 senesinin Mart ayından itibaren devletin yıkılışına kadar Torul, Kelkit ve Şiran kazaları ile Kovans, Yağmurdere ve Kürtün nahiyelerinden oluşan bir sancak statüsünde Trabzon Vilayeti’ne bağlı olarak Osmanlı idari yapısındaki yerini almıştır.36 Bugünkü Gümüşhane sınırları bu dönemdeki idari yapıyla büyük ölçüde paralellik arzettiği için bu dö- nemi incelemenin günümüz Gümüşhanesini anlamaya yardımcı ola- cağını düşündük. Bu dönemi belirlememizin sebeplerinden birini de seyyahların büyük bölümünün bölgeyi bu dönemde ziyaret etmeleri oluşturdu. Tespit edebildiğimiz kadarıyla Osmanlı döneminde bölgeyi yerli ve yabancı olmak üzere 54 seyyah ziyaret etti. Osmanlı öncesinde bölge- den geçen seyyah sayısı ise sadece ikidir. Bunlardan biri MÖ V. yüz- yılda bölgeden geçen Ksenophon, diğeri de MS XV. yüzyılda doğuya gönderilen Ruy Gonzales de Clavijo’dur. Her iki seyyah da dönemle- rindeki bölgenin durumu hakkında önemli bilgiler vermektedir. An- cak bu seyyahların verdiği bilgilerde bölgede şehir yapısını ifade eden tasvirler bulunmamaktadır. Bu nedenle çalışmamızda Ksenophon ve Clavijo’nun bölge hakkındaki izlenimlerine yer vermekle birlikte seya- hatnamelerini çalışmamızın ana formatı dışında tuttuk. Çalışmamızda dikkat ettiğimiz hususlardan bir tanesi de Gü- müşhane’ye uğrayan seyyahların bölge hakkında tuttukları notları yayınlamaları oldu. İncelediğimiz dönemde resmi görevler vesilesiyle Gümüşhane’ye seyyah olarak tanımladığımız çok sayıda önemli şahıs

35 Metin Tuncel, “Gümüşhane”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. XIV, TDV Yayınları, İstanbul 1996, s. 274; 1516 yılından kalma Trabzon Sancağı Defteri›nde “Vilâyet-i Kürtün” adlı nahiye içinde gösterilen “Çanıça” ve “Torul” köy adları mevcuttur. Bu defterde 1479’da fethedilen bölgedeki bu topraklar, “Vilâyet-i Kürtün” ve “Vilâyet-i Torul” adıyla iki nâhiyeye ayrılmış gösterilmekte ve “Vilâyet-i Torul” nahiyesine bağlı 71 köy bulunduğu belirtilmektedir. Fahrettin Kırzıoğlu, “Osmanlı ‘Tapu- Tahrir’ ve ‘Mühimme’ Defterlerinde Gümüşhane Bölgesi Türk Boy/Oymak Hatıraları ve Madenler Üzerine Hükümlerden Örnekler”, Geçmişten Günümüze Gümüşhane, Ünal Ofset Matbaacılık, Ankara 1991, s. 70-71. 36 Kanun maddesi şöyledir: “Türkiye, coğrafî vaziyet ve iktisadî münasebet noktai nazarından vilâyetlere, vilâyetler kazalara, kazalar nâhiyelere münkasemdir ve nâhiyelerde kasaba ve köylerden terekküp eder.” Meclis-i Meb’ûsân Zabıt Cerîdesi, Tutanak Dergisi, C. VIII, S. 1, Ankara 1985, s. 914. - 18- Kemal Saylan geldi. Örneğin Ahmet Şakir Paşa, 1895 senesinde çıkan Ermeni olayları nedeniyle atandığı Anadolu ıslahatı umum müfettişliği görevi nedeniyle Gümüşhane’ye geldi ve hazırladığı raporunda Gümüşhane’deki Ermeni olaylarına dair bazı tespitlerde bulundu. İngiltere’nin Trab- zon Konsolosluğu görevinde bulunan Palgrave ve Longworth, Ame- rika’nın İstanbul Ortaelçisi Horace Maynard ve İstanbul Başkonsolo- su Eugene Schyler gibi görevliler raporlarında Gümüşhane hakkında önemli bilgiler verdiler. Milli Mücadele döneminde Deli Halit Paşa olarak da tanınan Yarbay Halit Paşa, Gümüşhane’den Mustafa Kemal ile yazışmalar yaptı. Ancak bu kişiler bölgeyle ilgili gözlemlerini daha sonra seyahatname ya da anı türü bir esere dönüştürerek yayınlama- dılar. Bu raporlar ve yazışmalar Osmanlı, İngiliz ve Amerikan arşivle- rinin resmi evrakları olarak kaldı. Çalışmamızda gerek yerli gerekse yabancı arşivlerde yer alan bölgeyle ilgili resmi evraklardan ziyade yayınlanan seyahatname ya da anı türü çalışmaları dikkate aldık. Yaptığımız araştırmada anılarını yayınlayan resmi görevlile- rin bir kısmının da Gümüşhane’den geçtikleri halde bölge hakkında yeterli bilgi vermediklerini gördük. Örneğin, 1879 ve 1881 yılların- da Trabzon valiliği yapan Mehmed Ali Ayni’nin yayınlanan hatıra- larında Şiran kasabasında yaşadığı bir olaya değinilmekte, ancak böl- ge hakkında bilgi verilmemektedir. I. Dünya Savaşı döneminde, 1916 senesinde Gümüşhane havalisinde bulunan Mareşal Fevzi Çakmak’ın harp günlerine dair tuttuğu notlarda Gümüşhane’yi tasvir eden ifadeler yer almamaktadır. Yine I. Dünya Savaşı sırasında Erzurum Kolor- du Komutanlığı’nda yedek subaylık yapan ve Rusların Türk ordusunu Erzurum-Bayburt bölgesinden Gümüşhane bölgesine doğru sürdüğü sırada gelişen olaylara ilişkin anılarını kaleme alan Mustafa Nihat Ozön’un hatıratında yaşanan askeri hareketlilikten başka bölgeyi tasvir eden bir ifade bulunmamaktadır. Erzurum’a gitmek üzere 30 Ni- san 1919 tarihinde Trabzon’dan hareket ederek bölgeden geçen Kazım Karabekir’in ifadelerinde “Gümüşhane’den geçerken Daltaban’da kadınlar ekmek diye bağrışıyorlardı. Zigana’nın müthiş uçurumları Kob’da yok; fakat esasen arazi bin metre rakımda bulunduğundan, Kob’un irtifaı Zigana gibi dehşet vermiyor.” ifadelerinden başka bölgeyle ilgili bir tanımlama yoktur.37 Bu nedenle bölge hakkında çok sınırlı bilgi veren bu tür hatırat- ları çalışmamıza dâhil etmedik. Çalışmamızın Gümüşhane’ye ait kaynak bir kitap olması düşün-

37 Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, Merk Yayıncılık, İstanbul 1988, s. 18. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 19- cesi ile seyyahların Gümüşhane’yle ilgili izlenimlerini orijinal dillerinde aktarırken tercüme hatalarına yer vermemek düşüncesiyle metinle- ri Türkçe’ye çevirmedik. Bununla birlikte ayrı bir bölüm oluşturarak Gümüşhane bölgesine bütüncül bir bakış yakalayabilmek düşüncesiy- le seyyahların Gümüşhane izlenimlerinin bir değerlendirmesini yap- tık. Böylece seyyahların gözündeki Gümüşhane algısını ortaya çıkar- maya çalıştık.

- 20- Kemal Saylan

I. BÖLÜM

GÜMÜŞHANE’YE UĞRAYAN SEYYAHLAR ve ESERLERİ

Tarihi İpek yolu, Çin’den başlayarak Türkistan, Hindistan, Me- zopotamya, İran topraklarından geçerek Azak Denizi, Hazar Denizi ve Karadeniz’deki limanlara uğradıktan sonra Avrupa’ya ulaşan çok önemli bir ticaret yoluydu.38 Bu yol Anadolu’ya girdikten sonra çeşitli ara kollara ayrılıyordu. Anadolu’nun doğusundaki kollarından birini de Trabzon-Erzurum hattı oluşturuyordu. XIII. yüzyılda Trabzon’dan başlayan bu kol, Maçka-Gümüşhane arasındaki dağ zincirini geçtikten sonra 30-32 günlük bir yolculuğun ardından Bağdat ve Tebriz’e ula- şıyor, Kazvin, Nişabur, Badahşan, Kabil veya Gazne üzerinden Hint limanlarına ulaşıyordu.39 Tarih boyunca Trabzon aktif bir liman şehri olması ve Trabzon limanına gelen tüm malların Gümüşhane’den geç- mek zorunda olması bölgenin gelişmesini beraberinde getirdi. Bu yol aynı zamanda askeri bir geçiş noktası olarak da kullanıl- dı. Tarihte askeri amaçla bu yolu ilk kez kullananlar Grekler olmuştur. Grekler, MÖ IV. yüzyılda Persler üzerine düzenledikleri seferden dö- nüşleri sırasında bu yolu kullanmışlardır. Grek ordusu MÖ 404 yılın- da yapılan Peloponez Savaşı’ndan sonra Persler üzerine yaptığı sefer dönüşünde Anadolu içlerinden geçip Kuzey doğuya ilerleyerek Kara- deniz kıyılarını takip ederek MÖ 399 yılında Yunanistan’a ulaşmıştır. Sefer sırasında Grek ordusunda bulunan Ksenophon, yolculuk esna- sında gördükleri ve yaşadıklarını Anabasis adlı kitabında yazmıştır.40 Trabzon-Tebriz yolunun tarih boyunca askeri ve ticari açıdan aktif olması Anadolu, İran ve hatta Ortadoğu coğrafyasına gitmek iste- yenlerin bu yolu tercih etmesine neden olmuştur. Bu yolu kullandığını tespit edebildiğimiz ilk seyyah Avrupalıların çok yakından tanıdığı Ksenophon olmuştur. Bu yolu kullandığını tespit ettiğimiz ikinci sey-

38 Selahattin Tozlu, Trabzon-Erzurum-Bayazid Yolu (1850-1900), Atatürk Üniversi-tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 1997, s. XIV; Ayrıca bkz. Orhan Okay, “İpek Yolu”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXII, TDV Yayınları, İstanbul 2000, s. 369-373. 39 Hanefi Bostan, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat, TTK Yayınları, Ankara 2002, s. 373. 40 Ksenophon, Anabasis Onbinlerin Dönüşü, Çeviren: Tanju Gökçöl, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1998. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 21- yah ise Ruy Gonzales de Clavijo’dur.. Clavijo, Rahip Alfonso Paez de Santa Maria ve kraliyet muhafızlarından Gomez de Salazar ile birlikte üç kişiden oluşan heyetle Timur’la yakın ilişkiler kurmak ve başarı- sından dolayı Timur’u tebrik etmek için 1403 senesinde Kastilya Kralı Don Hanri tarafından doğuya gönderilmişti.41 Bu tarihten XIX. yüzyıla kadar bu yolu kullanarak doğuya seya- hatte bulunan başka bir seyyah tespit edemedik. Ancak XIX. yüzyıldan itibaren bu yolun özellikle Avrupalı seyyahlar tarafından aktif bir şe- kilde kullanıldığını görüyoruz. Tabi bu duruma Avrupalı seyyahların Osmanlı topraklarına olan ilgisinin etkisi büyüktür. Bu nedenle sözü- nü ettiğimiz yol XIX. yüzyıldan itibaren Osmanlı ve doğu topraklarını ziyaret eden Avrupalı seyyahların aktif olarak kullandığı bir yol haline gelmiştir. Bu dönemden itibaren çok sayıda Avrupalı seyyah değişik vesilelerle doğuya seyahatlerde bulunmuştur. Bu konuda en çok öne çıkan seyyahlar İngilizlerdir. XIX. ve XX. yüzyıllarda bu yolu kullanan 26 İngiliz seyyah tespit ettik. İngiliz seyyahlardan sonra 10 seyyahla Alman seyyahlar gelmektedir. Daha sonra 7’şer seyyahla Amerikalıla- rı ve Fransızları sayabiliriz. Belirttiğimiz dönemde bu yolu kullanarak bölgeyi ziyaret eden tek Rus seyyah ise Tschichatscheff olmuştur. Bu zaman diliminde bölgeye gelen 4 yerli seyyahtan 2’si bu yolu kullan- mıştır. Değişik nedenlerle Osmanlı Devleti döneminde Gümüşhane’ye uğrayan ve bölge hakkında bilgi veren yerli ve yabancı seyyahları şu şekilde incelemek mümkündür:

1. YERLİ SEYYAHLAR Osmanlı dönemi Gümüşhanesi hakkında en eski bilgiyi veren seyyah Evliyâ Çelebi’dir.42 Akrabası olan Melek Ahmed Paşa’nın sad- razam olmasıyla birlikte hem Osmanlı coğrafyasında hem de başka ülkelerde seyahat etme fırsatı bulan Evliya Çelebi, 70 yıllık ömrünün 50 yılını bu seyahatlerle geçirmiş ve gittiği yerler hakkındaki önemli bilgileri kaleme alarak günümüze aktarmıştır. 1640’lı yıllarda Gümüş-

41 Enver Konukçu, “Ruy Gonzales De Clavijo’nun Gümüşhane Yöresindeki Yolcu- luğu (27 Nisan- 4 Mayıs 1404)”, Geçmişte ve Günümüzde Gümüşhane Sempozyumu (13- 17 Haziran 1990), Ünal Ofset Matbaacılık, Ankara 1991, s. 79-80. 42 Salim Cöhçe, “Ruj Gonzales De Calvijo’nun Gezi Notlarına Göre Gümüşhane ve Çevresi”, Geçmişte ve Günümüzde Gümüşhane Sempozyumu (13-17 Haziran 1990), Ünal Ofset Matbaacılık, Ankara 1991, s. 89; Evliyâ Çelebi, Evliyâ Çelebi Tam Metin Seyahatname, C. I-II, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1993, s. 645-646. - 22- Kemal Saylan hane’ye gelen Evliya Çelebi Gümüşhane hakkında da önemli bilgiler vermektedir. Evliya Çelebi haricinde değişik tarihlerde Gümüşhane’ye 3 seyyah daha uğramıştır. İncelediğimiz dönemde Gümüşhane’ye uğ- rayarak bölge hakkında bilgi veren yerli seyyahların görevleri ve böl- geye geliş tarihleri şöyledir: Tablo I: Gümüşhane’ye Gelen Yerli Seyyahlar

Adı Görevi Geliş Tarihi Evliya Çelebi Seyyah 1647 Mehmed Hurşid Paşa Diplomat 1852 Ahmet Şerif Gazeteci 1911 Ahmed Refik Gazeteci 1918

1- Evliya Çelebi: 25 Mart 1611 tarihinde İstanbul’da Sağırcılar Camii vakıf evlerinde doğmuştur. Babası Sarayın kuyumcubaşısı olan Mehmed Zıllî Efendi’dir. Ailesi aslen Kütahyalı’dır. Fetihten sonra İs- tanbul’a gelip yerleşmişlerdir. Enderun-u Hümayun’da eğitim alan Evliya Çelebi, padişahın emriyle saraya alınarak 1640 yılına kadar sa- rayda kalmıştır. Burada iyi bir eğitim almıştır. Seyahat etmeyi seven Evliya Çelebi, gittiği yerlerde gördüğü her şeyi bütünüyle kaydetmiş- tir.43 Esas aldığımız metin “Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî Evliya Çelebi Seyahatnamesi”dir. Eser, Topkapı Sarayı Bağdat 304 yazmasının transkripsiyonu olup Yapı Kredi Yayınları tarafından iki cilt halinde 1999’da İstanbul’da basılmıştır. Gümüşhane ile ilgili bölüm kitabın 2. cildinde yer almaktadır. 2- Mehmed Hurşid Paşa: Kafkasya doğumlu olan Mehmed Hur- şid Paşa, küçük yaştan itibaren devlet yönetiminde bulunmuştur. II. Mahmud döneminde sadrazamlık yapmıştır.44 Yıllarca süren Osmanlı- İran sınır anlaşmazlığının giderilmesi için 1847 senesinde Erzurum’da toplanan uluslararası Tahdîd-i Hudûd Komisyonu’nda Osmanlı Dev- leti’ni temsil eden Kimyager Derviş Paşa başkanlığındaki Türk heyetinde bulunmuştur.45 Görevi gereği 1848-1852 yılları arasında Anado- lu’nun doğusunu gezmiş ve bu gezi ile ilgili notlarını “Seyâhâtnâme-i

43 Evliya Çelebi, age, s. 8-9. 44 http://tr.wikipedia.org/wiki/Hurşid_Ahmed_Paşa [11.07.2014]. 45 Mehmed Hurşid, Seyâhatnâme-i Hudûd, Çeviren: Alâattin Eser, Simurg Yayınları, İstanbul 1997, s. XXI. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 23-

Hudûd” adlı kitapta toplamıştır. Bu eser daha sonra Alâattin Eser ta- rafından transkirpt edilmiş ve 1997’de Simurg yayınları tarafından İs- tanbul’da basılmıştır. Mehmed Hurşid Paşa, eserinde Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine de yer vermiştir. 3- Ahmet Şerif: Tanin Gazetesi yazarıdır. İttihad ve Terraki Parti- si iktidarı döneminde 1909-1914 yılları arasında partinin yayın organı durumundaki Tanin Gazetesi adına bütün Osmanlı topraklarını do- laşmış ve gördüklerini gezi notları şeklinde bu gazetede yayınlanmış- tır.46 Ahmet Şerif’in Gümüşhane’ye dair izlenimleri Tanin Gazetesi’nin 20-21 ve 23 Eylül tarihli sayılarında yayınlanmıştır.47 Ahmet Şerif’in, Tanîn Gazetesi’nde yayınladığı yazılar, Mehmed Çetin Börekçi tara- fından derlenerek “Anadolu’da Tanin” adıyla kitap haline getirilmiştir. İki ciltten oluşan kitap, Türk Tarih Kurumu tarafından 1999’da basıl- mıştır. Ahmet Şerif’in mektuplarında yer verdiği Gümüşhane ile ilgili izlenimleri kitabın 1. cildinde yer almaktadır. 4- Ahmed Refik: 17 Nisan-20 Mayıs 1918 tarihleri arasında, Er- meni zulümlerini yerinde tespit etmek için kurulan ve içinde Alman yazar Vays, Avusturyalı yazar Dr. Iştayn’ın da bulunduğu tarafsız bir heyette görev alan Ahmed Refik, bölgeye yaptıkları gezide notlar tut- muştur. Ahmed Refik’in tuttuğu bu gezi notları 1919’da İstanbul’da Orhaniye Matbaası’nda “Kafkas Yollarında Hâtıralar ve Tahassüsler” adıyla eski harflerle yayınlanmıştır. Kitabı daha sonra Yunus Zeyrek yeni yazıya aktarmış ve Milli Eğitim Bakanlığı tarafından 2001’de İs- tanbul’da tekrar basmıştır.

2. YABANCI SEYYAHLAR XIX. yüzyılın başından Osmanlı Devleti yıkılıncaya kadar geçen zaman içinde İngilizler başta olmak üzere çok sayıda Alman, Fransız, Amerikalı ve Rus seyyah Gümüşhane’ye uğramıştır.

46 https://eksisozluk.com/ahmet-serif--1549893?nr=true&rf=ahmet%20serif [23.07.2014]. 47 1097 numaralı, 27 Ramazan 1329 Hicri, 7 Eylül 1327 Rumi, 20 Eylül 1911 Miladi tarihli, 1098 Numaralı, 28 Ramazan 1329 Hicri, 8 Eylül 1327 Rumi, 21 Eylül 1911 Miladi tarihli ve 1100 numaralı, 30 Ramazan 1329 Hicri, 10 Eylül 1327 Rumi, 23 Eylül 1911. - 24- Kemal Saylan

İngilizler XIX. yüzyılın başlarında İngiliz seyyahlar belli bir amaç doğrul- tusunda, gerekli talimatları alarak bölgede araştırmalar yapmışlardır. İngiliz seyyahların seyahatnameleri incelendiğinde belli bir misyon eşliğinde bölgeye geldikleri ve neyi, nerede, nasıl araştıracaklarını çok iyi bildikleri görülmektedir. Hatta bu konuda Asia Minor olarak isim- lendirdikleri Anadolu coğrafyasını keşfe çıkacak İngiliz seyyahlara yö- nelik 1838 senesinde bir talimatname yayınlanmıştır. Talimatnamede “…Misyon (Anadolu’daki araştırma görevi) Majeste Kraliçenin tavsiye ve takdim mektubu ile donatılacak, (seyyahların) Küçük Asya’daki Türk bölgele- rinde iyi kabul görmeleri için gerekli fermanları almaları sağlanacaktır. … Mümkün olan tüm yerlerin özellikle yüksek düz alanların ve tepe- lerinin irtifası, göllerin derinliği ve geçilen belli rotalar kayda geçirilecektir. … Yer isimlerinin, dağların, nehirlerin, köylerin vb. yerel yazım im- lasına dikkat edilerek kayıt altına alınmasına özel önem verilecektir. Geçilen yerlerde konuşulan farklı lehçeler kaydedilecek, özellikle Yunanca yazıtlar tam bir doğrulukla kopyalanacaktır. … Bu çalışmalarınızda Hıristiyan Kültürünü Geliştirme Topluluğu tarafından destekleneceksiniz ve gerekli nakdi kaynaklara ulaşabileceksiniz. … Bölgenin maden kaynakları ve Dicle boyunca buralarda elde edilecek objelerin nakliyesi için gerekli şartlar araştırılacaktır. … Onbinlerin Dönüşleri esnasında kullandıkları güzergâh titizlikle araştırılacak ve kayda geçirilecektir. … Araştırmalarınız esnasında yanınızda, irtifa ölçer, sekstant, pusula, termometre, küçük teleskop, cep pusulası, meyil ölçme aleti, gerekli kitaplar, haritalar, astronomik tablolar, deniz yıllıkları gibi tüm gerekli ekipman bulu- nacaktır.” denilmektedir.48 Bu talimatname her ne kadar 1830’larda Anadolu’da Royal Geographical Society’nin gönderdiği araştırmacılara yönelik bir talimatname olsa da aslında İngilizlerin Anadolu’ya ve bu coğrafyada gerçekleştirilecek olan seyahatlere ne derece önem verdiklerini göster-

48 William John Hamilton, “Instructions of the Council of the Royal Geographical Society of London Adressed to the Leaders of the Expedition for Exploring in Kurdistan, 1st June, 1838”, Journal of the Royal Geographical Society of London, C. IX, (1839), s. XIII-XXII; hhtp://www.jstor.org/stable/1797711, [22.01.2015]. Ayrıca bkz İsmail Köse, “İngiliz Seyyahların Günlüklerinde Gümüşhane Çevresi ve Trabzon Limanı’na Ulaşan Ticaret Yolları 1840-1900”, History Studies, C. IV, S. 1, 2012, s. 361. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 25- mektedir. Muhakkak ki Anadolu’ya ve bölgeye seyahatlerde bulunan İngiliz seyyahlar bu talimatnamedeki hususlara mümkün olduğunca riayet edeceklerdir. 1808-1919 yılları arasında Gümüşhane’ye 26 İngi- liz seyyah uğrayarak bölge hakkında notlar tutmuşlardır. Gümüşha- ne’ye gelen İngiliz seyyahların adları, görevleri ve bölgeye geliş tarihleri şöyledir: Tablo II: Gümüşhane’ye Gelen İngiliz Seyyahlar Adı Görevi Geliş Tarihi James Justinian Morier Diplomat 1808 Henry Martyn Misyoner 1812 John Macdonald Kinneir Asker, Diplomat 1813 Francis Rawdon Chesney Asker 1829 William Monteith Asker, Diplomat 1829 James Brant Konsolos (Trabzon) 1835 Colonel Charles Stuart Asker 1835 William John Hamilton Jeolog, Coğrafyacı 1836 George Fowler --- 1838 Henry Suter Konsolos Yrd. (Trabzon) 1838 Robert Curzon Diplomat, Yazar 1842 Austen Henry Layard Diplomat, Arkeolog 1849 Frederick Walpole Asker 1850 Humphry Sandwith Asker 1854 John Ussher --- 1860 J. G. Taylor Konsolos (Erzurum) 1866 M. P. Rorit Mühendis 1867 Sir Alfred Biliotti Konsolos Yrd. (Trabzon) 1874 Charles Snodgrass Ryan Doktor 1877 Charles Boswell Norman Gazeteci 1877 Henry Charles Barkley Mühendis 1879 Henry Fanshawe Tozer Yazar, Öğretmen 1879 Edward Granville Browne Şarkîyatçı 1887 Alexander MacDonald Gazeteci 1891 Henry Finnis Blosse Lynch Seyyah, İşadamı 1898 Alfred Frederick Rawlinson Asker 1919 - 26- Kemal Saylan

Tablodan da görüleceği üzere resmi görevle bölgeye gelen İn- giliz seyyah sayısı bir hayli fazladır. Bu seyyahlardan 7’si asker, 3’ü diplomat, 4’ü konsolosluk görevlisidir. Bununla birlikte gazeteci, işa- damı, doktor, mühendis ve misyoner kimliğiyle Gümüşhane’ye gelen seyyahlar da vardır. 1- James Justinian Morier: 1780’de İzmir’de doğmuştur. İngilte- re’de iyi bir eğitim aldıktan sonra 1799-1806 yılları arasında İzmir’de babasının yanında çalışmıştır. 1808’de İran şahına elçi olarak gönde- rilen Sir Harford Jones’in sekreteri olarak İran’a gitmiştir. Daha sonra İran’daki İngiliz elçiliğinde görev yapmıştır. 1849’da Londra’da ölmüştür.49 Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine 1808 senesinde yaptığı yolculuk sırasında gördüklerini anlattığı “A Journey tHrough Persia, Ar- menia and Aisa Minor to Costantinople in the years 1808 and 1809” adlı kitapta yer vermiştir. Kitap, 1816’da Philadelphia’da basılmıştır. 2- Henry Martyn: 18 Şubat 1781 tarihinde İngiltere’nin Truro şehrinde doğmuştur. St. John’s College’de ve Cambridge’de eğitim vermiştir. Daha sonra Doğu Hindistan’da papazlık yapmıştır.50 Ara- bistan, İran ve Anadolu coğrafyalarına seyahatlerde bulunmuştur. 1812’de çıktığı bu yolculuğu sırasında vebaya yakalanmış ve Tokat’ta hayatını kaybederek burada defnedilmiştir. Erzurum’dan Tokat’a giderken yaptığı yolculukta Kelkit ve Şiran’dan geçmiştir. Martyn’in anıları daha sonra John Sargent tarafından “Memoir of the Rev. Hen- ry Martyn, B. D,” adıyla kitap haline getirilmiştir. Kitap, 1851’de New York’ta basılmıştır. 3- John Macdonald Kinneir: Yaşamının büyük kısmını East India Company’nin askeri ve diplomatik hizmetinde geçirmiş bir albay gezgin ve diplomat olan Kinneir, 1808 ve 1814 yılları arasında Anadolu ve İran üzerinde seyahatlerde bulunmuştur. Bu seyahatleri sırasında İngiltere ile İran arasındaki ilişkilerde önemli rolleri olmuştur.51 John Macdonald Kinneir, Gümüşhane ile ilgili izlenimlerini 1818’de Lond- ra’da basılan “Journey Through Asia Minor, Armenia, and Koordistan, in the Years 1813 and 1814” adlı kitapta yazmıştır. 4- Francis Rawdon Chesney: Bir İngiliz general ve gezgin olan Francis Rawdon Chesney 1789’da doğmuştur. Askerlik görevi gereği

49 http://en.wikipedia.org/wiki/James_Justinian_Morier [04.06.2014]. 50 John Sargent, Memoir of the Rev. Henry Martyn, B. D, New York 1851, s. 61-74. 51 Yılmaz, agt, s. 11. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 27-

Anadolu, Suriye, Mısır, İran ve Hindistan gibi değişik coğrafyalarda bulunmuştur.52 Anadolu’da yaptığı gezi sırasında Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine “The Russo-Turkish Campaigns of 1828-1829 with a View of the Present State of Affairs in the East” adlı kitapta yer vermiştir. Kitap, 1854’te Londra’da basılmıştır. 5- William Monteith: General William Monteith, bir İngiliz asker, diplomat ve tarihçidir. 1809 tarihinde İngiliz ordusuna teğmen olarak katılmıştır. 1810’da İran’a elçi olarak gönderilen Sir John Malcom’a eş- lik etmiştir. 1826-1828 Osmanlı-İran Savaşı sonunda imzalanan Türk- mençay Anlaşması’nda arabuluculuk görevi üstlenmiştir. 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Tiflis’teki Rus Karargâhı’nda General İvan Paskewich’in yanında bulunmuştur.53 Bu savaş ile ilgili anılarını “Kars and Erzeroum: with the campaigns of Prince Paskiewitch in 1828 and 1829; and an Account of the Conquests of Russia Beyond the Caucasus, from the Time of Peter to the Great The Treaty of Turcoman Chie and Adrianople” adlı kitapta yazmıştır. Kitap, 1856’da Londra’da basılmıştır. Gümüşhane bölgesindeki çatışmalara da bu kitapta yer vermiştir. 6- James Brant: İngiltere’nin ilk Trabzon Konsolosu olan James Brant, 1835’te Anadolu’nun büyük bir bölümünü gezmiştir. Bu gezileri sırasında tuttuğu notlarında Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine de yer vermiştir. Brant, Anadolu’ya yaptığı gezide Erzurum’dan yola çı- karak Diyarbakır-Malatya-Sivas-Yozgat güzergâhından geri dönmüş, dönüşte Tokat-Niksar-Karahisar-Şiran-Gümüşhane-Trabzon güzergâ- hını takip etmiştir. Daha sonra gezi notları “Journey through a Part of Armenia and Asia Minor, in the Year 1835” adıyla Temmuz 1836 tarihinde “The Journal of the Royal Geographical Society” adlı derginin 6. cildinde yayınlanmıştır. 7- Colonel Charles Stuart: İngiliz ordusunun 13. Hafif Piyade Bö- lüğü’nde albay olarak görev yapan Colonel Charles Stuart, Anado- lu’nun Doğu vilayetlerini dolaşarak İran’a gitmiştir. 1835’te yaptığı bu yolculuk esnasında tuttuğu notları daha sonra “Journal of a Residence in Northern Persia and the Adjacent Provinces of Turkey” adıyla kitap olarak yayınlamıştır. Kitap 1854’te Londra’da basılmıştır. Kitapta Gümüşha- ne ile ilgili izlenimlerine de yer vermiştir. Stuart, farklı bir güzergah kullanarak Karakapan-Balahor güzergahından Erzurum’a gitmiştir.

52 http://en.wikipedia.org/wiki/Francis_Rawdon_Chesney [10.07.2014]. 53 http://en.wikipedia.org/wiki/William_Monteith [17.07.2014]. - 28- Kemal Saylan

8- William John Hamilton: Royal Geographical Society üyesi olan İngiliz jeolog ve coğrafyacı William John Hamilton diplomatik bir misyonla 1834 ve 1837 yılları arasında Anadolu’da seyahatlerde bulundu. Gezilerinde daha çok arkeolojik kalıntılar ve yazıtlar üzerinde duran ve Anadolu’da geçtiği yerlerin haritasını çizen Hamilton, Türklere kar- sı fanatik görüşleri olan ve Türklerin Anadolu’dan atılmaları gerek- tiğini düşünen biriydi.54 Mayıs 1836 tarihinde İstanbul’dan başladığı seyahatinde Trabzon ve Erzurum yoluyla Ani’ye kadar gitmiştir.55 Gü- müşhane ile ilgili izlenimlerini 1842’de Londra’da iki cilt halinde bası- lan “Researches in Asia Minor, Pontus, and Armenia; with Some Account of Their Antiquities and Geology” adlı eserinde yayınlamıştır. 9- George Fowler: İran’a yaptığı yolculuk sırasında Gümüşha- ne’den geçerek bölge hakkında edindiği izlenimlerine “Three Years in Persia; with Travelling Adventures in Koordistan” adlı iki ciltlik kitabının ilk cildinde yer vermiştir. Kitap, 1841’de Londra’da basılmıştır. 10- Henry Suter: İngiltere’nin Trabzon Konsolos yardımcısı olarak görev yapmıştır. Görevi dolayısıyla bölgedeki vilayetlere geziler yapmıştır. Daha sonra yaptığı geziler sırasında tuttuğu notları “Notes on a Journey from Erz-Rúm to Trebizond, by way of Shebb-kháneh, Kará Hi- sar, Sívás, Tókát, and Sámsún, in October, 1838” adıyla 1840’ta Londra’da “Journal of the Royal Geographical Society of London” adlı derginin 10. cildinde yayınlanmıştır. Bu makalede Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine de yer vermiştir. 11- Robert Curzon: 16 Mart 1810-2 Ağustos 1873 tarihleri ara- sında yaşayan İngiliz seyyah, diplomat ve yazardır. 1829-1970 yılları arasında yakın doğuda aktif olarak rol almıştır. Charter House, Ch- rist Church ve Oxford’ta eğitim görmüştür. 1831’de babasının yerine Clitheroe Parlamentosu’nda yer almıştır. Ancak burada sadece bir yıl kalabilmiştir. 1842 yılından itibaren Türk-İran sınırını belirlemek için oluşturulan İngiliz-Rus-Türk-İran Komisyonu’nda İngiliz komiseri olarak uzun süre Erzurum’da bulunmuştur.56 Curzon’un Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine 1854’te New York’da basılan “Armenia: A Year at Erzeroom, and on the Frontiers of Russia, Turkey, and Persia” adlı kitabında

54 Yılmaz, agt, s. 12. 55 İ. Hakkı Demircioğlu, “İngiliz Gezgini Hamilton’un Gözüyle 1836 Yılında Gümüşhane”, Gümüşhane ve Yöresinin Kalkınması Sempozyumu (23-25 Ekim 2002), C. II, Trabzon 2004, s. 859. 56 http://en.wikipedia.org/wiki/Robert_Curzon,_14th_Baron_Zouche [03.10.2011]. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 29- yer vermiştir. Daha sonra Leipzig’te 1855’te yayınlanan “Kaukasichen Länder und Armenien” adlı dergide Karl Koch tarafından yazılan “Reise von Trebisond nach Erserum”, başlıklı makalede de yazarın Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine yer verilmiştir. 12- Austen Henry Layard: İngiliz yazar, diplomat ve arkeolog olan Layard 1842’de İngiliz elçisi Stratford Canning tarafından Balkan- larda diplomatik bir misyonla görevlendirilmiştir. 1877’de İstanbul’a İngiliz elçisi olarak atanmıştır.57 Politik yaşamından ziyade yaptığı arkeolojik kazıları ile ön plana çıkmıştır. Layard, Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine 1853’te Londra’da basılan “Discoveries among the ruins of Nineveh and Bbylon; with Travels in Armenia, Kurdistan and the Desert: Be- ing the Result of a Second Expedition” adlı kitabının Türk yolları ile ilgili bölümde vermiştir. 13- Frederick Walpole: 1822 yılında doğdu. İngiliz Kraliyet Do- nanması’nda komutan olarak görev yapmıştır. 1852 yılında kuzeni La- ura Sophia Frances Walpole ile evlenmiş, 1876’da aniden ölmüştür.58 Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine “The Ansayrii and the Assassins: With Travels in the Further East in 1850 to 1851, Including a Visit to Nineveh” adlı eserinde yer vermiştir. İki cilt olarak yayınlanan eser, 1851’de Londra’da basılmıştır. 14- Humphry Sandwith: 1822-1881 yılları arasında yaşamıştır. Kı- rım Savaşı patlak verdiğinde İstanbul’da bulunmaktaydı. Buradan bir şirket aracılığıyla Tuna’ya geçmiştir. 1854 yılının sonbaharında Gene- ral Williams’ın yanında görevlendirilmiş ve Erzurum’a giderek onun birliğine katılmıştır.59 Kırım Savaşı sırasında Kars’ta sıhhiye görevlisi olarak bulunan Humphry Sandwith, kuşatma sırasında yazdığı rapor- larını ülkesi İngiltere’ye döndükten sonra Kraliçe Victoria’ya sunmuş- tur.60 Sandwith, Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine 1856’da Londra’da basılan “A Narrative of the Siege of Kars and of Six Months’ Resistance by the Turkish Garrison under General Williams to the Russian Army: Together with a Narrative of Travels and Adventures in Armenia and Lazistan: with Remarks on the Present State of Turkey” adlı kitabında yer vermiştir. 15- John Ussher: John Ussher 1860 senesinde Dağıstan, Gürcis- tan, Ermenistan, Mezopotamya ve İran’a yaptığı gezi sırasında tuttu-

57 Yılmaz, agt, s. 14. 58 http://www.victorianresearch.org/atcl/show_author.php?aid=310 [30.12.2014]. 59 Humphry Sandwith, A Narrative The Seige Of Kars, London 1856, s. VI. 60 Yılmaz, agt, s. 15. - 30- Kemal Saylan

ğu notları “A Journey from London to Persepolis; İncluding Wanderings in Daghestan, Georgia, Armenia, Kurdistan, Mesopotamia, and Persia” adıyla yayınlamıştır. Kitap, 1865’te Londra’da basılmıştır. Kitabında Gümüş- hane ile ilgili izlenimlerine de yer vermiştir. 16- J. G. Taylor: 1860’lı yıllarda Britanya’nın Erzurum konso- losluğunu yapan J. G. Taylor 1866 senesinin Ağustos ayında bölgede yaptığı ziyaretler sırasında Gümüşhane’nin Kelkit ve Şiran ilçelerine de uğramıştır. Taylor’un bu gezi ile ilgili izlenimleri 1868’de Lond- ra’da yayınlanan “Journal of the Royal Geographical Society of London” adlı derginin 38. cildinde “Armenia, Kurdistan, and Upper Mesopotamia, with Notes of Researches in the Deyrsim Dagh in 1866” adlı makalede ya- yınlanmıştır. 17- M. P. Rorit: Trabzon’da başmühendis olarak görev yapan M. P. Rorit, bölgeyi gezmiş ve bölgeyle ilgili anılarını “Identification of the Mount Théchés of Xenophon” adlı bir makalede yazmıştır. Rorit, bu gezisinde önce Théchés Dağı’nın neresi olduğunu tanımlamış ve bölgeyi gezerken edindiği izlenimlerini makalesinde belirtmiştir. Bu makale, T. K. Lynch tarafından İngilizce’ye çevrilerek “The Journal of the Royal Geographical Society” adlı derginin 40. cildinde 1870’de yayınlanmıştır. 18- Sir Alfred Biliotti: İngiliz dışişlerine katılan İtalyan bir Levan- ten olan Sir Alfred Biliotti (1833-1915), XIX. yüzyılın sonlarına doğru İngiltere’nin en seçkin konsolosluk memurlarından biri haline gelmiş- tir. Ayrıca Doğu ve Batı Anadolu ile Ege Bölgesi’ndeki antik şehirler- de önemli araştırmalar yapmıştır. Başarılı bir arkeolog olan Biliotti, Rodos’ta bulunan İngiltere Konsolosluğu’nda konsolos yardımcılığı yaparken 1873’te Trabzon’a atanmıştır. Trabzon’da görev yaptığı dö- nemde 1874’te Satala Antik Kenti’nde kazılar yapmıştır.61 Biliotti’nin burada yaptığı kazılarla ilgili değerlendirmeleri daha sonra T. B Mit- ford 1974’te “Anatolian Stadies” adlı derginin 24. cildinde “Excavations at Satala” adıyla yayınlamıştır. 19- Charles Snodgrass Ryan: Eylül 1853’te Longwood’ta doğmuş- tur. Kendisi bir cerrah olan Ryan, Bonn ve Viyana’da yüksek lisans eğitimi almıştır. Roma’dayken London Times Gazetesi’nde Türk Hü- kümeti tarafından verilen 20 askeri cerrah alınacağına dair ilanı gör- müş, Londra’ya döndüğünde macera ve deneyim aramak için Türk Büyükelçiliği’ne giderek görüşmüştür. Bu görüşmeden iki gün sonra

61 http://en.wikipedia.org/wiki/Alfred_Biliotti [09.10.2011]. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 31- da İstanbul’a gelmiş ve Türk Hükümeti’nin hizmetine girmiştir. 1877- 1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Plevne Kuşatması’na katılmış ve 4 ay muhasarada kalmıştır. Daha sonra Erzurum’a gelmiş ve burada Ruslara esir düşmüştür. Hizmetlerinden dolayı Osmanlı nişanı ve me- cidiye gibi birçok madalya almıştır.62 Ryan’ın Gümüşhane ile ilgili izlenimleri 1897’de New York’ta basılan “Under the Red Crescent: Adven- tures of an English Surgeon with the Turkish Army at Plevna and Erzeroum, 1877-1878” adlı eserde yayınlanmıştır. 20- Charles Boswell Norman: Charles Boswell Norman, 1877/78 Osmanlı-Rus Harbi döneminde Times Gazetesi’nin Anadolu’da özel savaş muhabirliğini yapmıştır.63 Görevi gereği, Mayıs 1877’de Trabzon üzerinden Erzurum’a, buradan da Kars’a yaptığı yolculukta tuttuğu notları “Armenia and The Campaign of 1877” adlı kitapta yayınlamıştır.64 Bu kitap, 1878’de Londra’da basılmıştır. Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine kitabında yer vermiştir. 21- Henry Charles Barkley: İngiliz bir mühendis olan Henry Char- les Barkley, 1837’de doğmuştur.65 Bölgeden geçerken Erzincan-Gü- müşhane-Trabzon güzergâhını kullanan Barkley, Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine “A Ride through Asia Minor and Armenia” adlı kitabında yer vermiştir. Kitap, 1891’de Londra’da basılmıştır. 22- Henry Fanshawe Tozer: İngiliz yazar, öğretmen ve seyyahtır. Ayrıca İngiliz Kraliyet Akademisi üyesidir. 1829-1916 yılları arasında yaşamıştır. Avrupa, Yunanistan ve Anadolu’ya seyahatler yapmıştır. Anadolu’daki seyahat notlarını “Turkish Armenia and Eastren Asia Mi- nor” adıyla yayınlamıştır. Kitapta Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine de yer vermiştir. Kitap, 1881’de Londra’da basılmıştır. 23- Edward Granville Browne: Doğu dilleri, edebiyatları ve kül- türleri hakkında birçok eser ve makale kaleme almış ünlü bir İngiliz şarkiyatçısıdır. 1862’de İngiltere’nin Gloucestershire şehrinde doğ- muş, 1926’da ölmüştür. Browne de 1887 yılı Ekim ayında Trabzon’dan Doğubeyazıt’a doğru yola çıkmıştır. Bu yolculuğu sırasında Gümüş- hane’den geçerken edindiği izlenimlerine 1893’de Londra’da basılan “A Year Amongst the Persians” adlı kitabında yer vermiştir.

62 http://adbonline.anu.edu.au/biogs/A110503b.htm [20.06.2011]. 63 http://en.wikisource.org/wiki/Author_talk:Charles_Boswell_Norman [09.07.2014]. 64 Selahattin Tozlu, XIX. Yüzyılda Gümüşhane, Erzurum 1998, s. 254-55. 65 http://en.wikisource.org/wiki/Author:Henry_Charles_Barkley [11.07.2014]. - 32- Kemal Saylan

24- Alexander MacDonald: Hakkında pek bilgi bulunmayan ancak kitabının iç kapağında özel bir muhabir olarak tanıtılan Alexan- der MacDonald’ın kitabının adı “The Land of Ararat or up the Roof of the World”dur. Eser, 1893’de Londra’da basılmıştır. MacDonald, Gümüş- hane ve çevresiyle ilgili izlenimlerine kitabında yer vermiştir. 25- Henry Finnis Blosse Lynch: 1862’de Londra’da doğan Hen- ry Finnis Blosse Lynch gezgin bir işadamı olup aynı zamanda İngiliz parlamentosunda üyelik yapmıştır.66 Ticaretle uğraşan ailesi “Lynch Brothers” olarak bilinmektedir. Lynch ailesi, işleri gereği İran ve Me- zopotamya coğrafyasıyla oldukça yakından ilgilenmişlerdir. Adı ge- çen bölgelerde ticaret yapmaları nedeniyle bu bölgenin hemen hemen tamamını gezmişlerdir.67 Lynch, 1898 yılının Temmuz ayında Erzu- rum’dan Trabzon’a yaptığı yolculuğu sırasında Gümüşhane’den geç- miştir. Doğu Anadolu bölgesinde 1893-94 ve 1898 senelerinde yaptığı seyahatleriyle ilgili izlenimlerini iki cilt halinde yayınladığı ve 1901’de Londra’da basılan “Armania Travels and Studies” adlı kitapta yer ver- miştir. 26- Alfred Frederick Rawlinson: Haziran 1864 tarihinde Lond- ra’nın Westminster kentinde doğmuştur. Babası İngiliz ordusunda Or- tadoğu uzmanı olan ünlü bir subaydır. Rawlinson, 1884’te İngiliz Kra- liyet Ordusu’na kolordu subayı olarak katılmıştır. İngiliz Ordusu’nda değişik görevlerde ve değişik ülkelerde uzun süre görev yapmıştır.68 1877 sonrasında Trabzon-Erzurum-Bayezit güzergâhının önemi iyice artması ve IX. Ordu’nun silah ve teçhizatıyla Erzurum’da bulunduru- lacağını dikkate alan İngilizler, bir hayli güç vazife için Rawlinson’u bu göreve tayin etmişlerdir.69 İngiliz Yarbayı Rawlinson, Trabzon-Er- zurum yolculuğunu “The Adventures in the Near East (1918-1922)” isimli eserinde anlatmıştır. 1923’te Londra’da basılan eserin ikinci baskısı 1934’de yapılmıştır.

66 http://en.wikipedia.org/wiki/H._F._B._Lynch [09.10.2011]. 67 Hacer Topaktaş, “Bir Britanyalının Nazarında Trabzon’u Betimlemek: Henry Finnis Blosse Lynch’in Trabzon Tasviri (1893)”, Trabzon Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), C. I, Trabzon 2007, s. 582. 68 http://en.wikipedia.org/wiki/Henry_Rawlinson,_1st_Baron_Rawlinson [09.10.2011]. 69 Yavuz Özdemir, “İngiliz Yarbayı Rawlinson’un Trabzon-Erzurum Yolculuğu ve Misyonu”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu, Trabzon 2002, s. 593-598. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 33-

Almanlar XIX. yüzyılından itibaren Almanların siyasi birliklerini tamam- lamaları ve emperyal bir güç olarak Avrupa kıtasının dışına ilgilerini artırmalarıyla birlikte Alman seyyahlar da devletlerinin politikaları gereği Avrupa kıtası haricine seyahatlerde bulunmaya başlamışlardır. Özellikle yüzyılın ikinci yarısı Almanlara bu bağlamda iyi fırsatlar verecektir. Özellikle Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu durum nedeniyle Alman siyasetine yaklaşması Alman seyyahların Osmanlı coğrafyasına olan ilgisini ziyadesiyle artıracaktır. Bu seyahatler, iki devletin birlikte girdiği I. Dünya Savaşı’na kadar artarak devam ede- cektir. Bu vesileyle Anadolu coğrafyasına ve dolayısıyla bölgeye çok sayıda Alman seyyah gelecektir. Gümüşhane uğrayan ve bölge hak- kında bilgi veren Alman seyyahların isimleri, görevleri ve bölgeye ge- liş tarihleri şöyledir:

Tablo III: Gümüşhane’ye Gelen Alman Seyyahlar Geliş Ta- Adı Görevi rihi A. C. Laemmlein --- 1829 Joseph Wolff Misyoner 1843 Moritz Wagner Coğrafyacı 1852 A. D. Mordmann Araştırmacı 1853 Otto von Blau Konsolos (Trabzon) 1857 Heinrich Barth Diplomat 1858 Aminius Vambéry Araştırmacı 1862 Edmund Naumann Jeolog 1890 Kolnische Zeitung Gazetesi Muhabiri Gazeteci 1896 Eduard von Hoffmeister Asker 1910

Tabloya bakıldığında Gümüşhane’ye gelen 10 seyyahın 2’sinin XIX. yüzyılın ilk yarısında, 7’sinin yüzyılın ikinci yarısında 1’inin ise XX. yüzyılın başında bölgeye geldiği görülmektedir. Alman seyyahlar arasında resmi görevle bölgeyi ziyaret eden seyyah sayısı 3’tür. Diğer- leri gazeteci, araştırmacı, jeolog, coğrafyacı ve misyonerdir. 1- A. C. Laemmlein: Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine “Geschi- chte der Feldzüge in der Asiatischen Türkei, Während Der Jahre 1828 und 1829” eserinde yer vermiştir. Kitap, 1838’de Leipzig’de basılmıştır. Ki- - 34- Kemal Saylan tap iki bölümden oluşmaktadır. Gümüşhane ile ilgili bölüm ise eserin ikinci kısmındadır. 2- Joseph Wolff: Yahudi bir ailenin oğlu olan Wolff Almanya’nın Bamberg Eyaleti yakınlarındaki Weilersbach Kasabası’nda doğmuş, daha sonra Hıristiyan olmuştur. Tübingen ve Roma’da din eğitimi al- mıştır. Roma’ya muhalif fikirlerinden dolayı buradan uzaklaştırılmış ve İngiltere’ye giderek İngiliz Kilisesi üyesi olmuştur. 1828’de İsrail’in kayıp tapınaklarını aramak için yaptığı seyahat sırasında Anadolu’yu da gezmiştir.70 Joseph Wolff, Gümüşhane ile ilgili izlenimleri 1845 tarihinde New York’ta basılan “Narrative of a Mission to Bokhara, in the Years 1843-1845” adlı kitabında yayınlanmıştır. 3- Moritz Wagner: 1813 senesinde Beyrut’ta doğan Moritz Wag- ner, Alman coğrafyacı, koleksiyoncu ve doğa tarihçisidir.71 Wagner, Polonyalı Johann Seramba ve bir Türk mihmandarıyla birlikte postadan kiraladıkları 3 binek ve 2 yük atıyla Trabzon’dan yola çıkmıştır.72 Wagner, Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine 1852’de Leipzig’de basılan “Reise nach Persien und dem Lande der Kurden” adlı kitabında yer vermiştir. Kitap daha sonra İngilizce’ye çevrilerek “Travels in Persia, Georgia and Koordistan; with Sketches of the Cossacks and the Caucasus” adıyla iki cilt halinde 1856’da Londra’da basılmıştır. 4- A. D. Mordmann: Alman seyyah ve araştırmacıdır. Anadolu’da diğer bir Alman araştırmacı Heinrich Barth ile arkeolojik incelemelerde bulunmuştur. “Anatolien, Skizzen. Und Reisebriefe Aus Klenaisen (1850- 1853)” adlı eserinde, geçtiği yerler ve Trabzon-Erzurum yolunun yapımı hakkında bilgi vermektedir. Kitap, 1925’te Hannover’de basılmıştır. 5- Otto von Blau: Leipzig ve Halle’de teoloji ve felsefe okumuş- tur. Kendini doğu dillerine adamıştır. 1852 yılında İstanbul’a Prusya elçilik ateşesi olarak atanmıştır. Daha sonraki yıllarda Anadolu’da bir- çok yeri gezmiştir. 1858 senesinde Trabzon’da bulunan Prusya konso- losluğu görevine atanmıştır.73 Blau, Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine 1858’de Berlin’de basılan “Commercielle Zustände: Persiens” adlı eserinde yer vermiştir. Blau’nun eseri bir hatırat olmaktan öte İran ticaretinden bahseden ve bölgedeki ticari yollar hakkında teferruatlı bilgiler

70 http://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_Wolff, [03.10.2011]. 71 http://en.wikipedia.org/wiki/Moritz_Wagner [03.10.2011]. 72 Moritz Wagner, Reise nach Persien und dem Lande der Kurden, Leipzig 1852, s. 164. 73 http://de.wikipedia.org/wiki/Otto_Blau_(Orientalist) [03.10.2011]. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 35- veren bir monografi gibidir.74 6- Heinrich Barth: Hamburg’da dünyaya gelen Barth, Akdeniz ülkelerini ziyaret etmeyi planlamıştı. Bunun için Londra’da Arapça öğrendikten sonra 1845 yılından sonra planladığı seyahatlerini gerçek- leştirmeye başlamıştır. Daha sonra 1850 senesinde İngiliz dışişlerinde çalışmaya başlamıştır. Akdeniz ülkelerine yaptığı seyahatleri sırasında Anadolu’yu da gezme imkânı bulmuş ve 1858’de Türkiye’ye gelmiş- tir. Gittiği yerlerde daha çok antik kalıntılar üzerinde incelemeler yap- mıştır.75 Türkiye’deki seyahati sırasında Trabzon-Maçka-Kolat Dağı ve Zigana Hattı üzerinden Gümüşhane’ye gelen Barth, bu güzergâh üzerindeki önemli köylerinden olan Zigana hakkında geniş bilgi vermektedir.76 Barth’ın, Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine 1860’da Got- ha’de basılan “Reise Von Trapezunt Durch Die Nördliche Hälfte Klein-Asi- en Nach Scutari im Herbst 1858” adlı kitapta yer vermiştir. 7- Aminius Vambéry: Aslen Yahudi fakir bir ailenin çocuğudur. Macar asıllı oryantalist bir gezgin olan Arminius Vambéry, 1832 tarihinde Hermann Bamberger’de doğmuş ve 1913’de ölmüştür. 12 yaşına kadar köy okulunda eğitim görmüş ve dil konusunda önemli bir yeteneğe sahiptir. Vambéry, özellikle Türk edebiyatı ve kültürü- ne ilgi duymuştur. İstanbul’a gelerek Osmanlıca öğrenmiş ve 1858’de Türk-Alman sözlüğü yayınlamıştır.77 Mayıs 1862’de Trabzon-Erzurum arasındaki yolculuğu esnasında Gümüşhane’den geçmiş ve 1886’da Londra’da yayınlanan “His Life & Adventures” adlı kitabında bölgeyle ilgili izlenimlerine yer vermiştir.78 8- Edmund Naumann: Alman bir jeolog olan Edmund Naumann coğrafya okumuş ve bu konuda doktora yapmıştır. 1875-1880 tarihleri arasında Tokyo Üniversitesi’nde dersler vermiştir. 1886 senesinde Al- manya’ya döndükten sonra, Muenster Westfälische Wilhelm Üniver- sitesi’nde Jeoloji ve Fiziki Coğrafya Profesörü olmuştur. Japonya’nın yanı sıra Anadolu ve Mezopotamya’da yaptığı gezilerle ilgili seyahat

74 Necmettin Alkan, “Avrupalı Seyyahların Tasvirlerinde Gümüşhane ve Çevresi”, History Studies, C. II, S. 1, 2010, s. 84. 75 http://en.wikipedia.org/wiki/Heinrich_Barth [03.10.2011]. 76 Alkan, Avrupalı Seyyahlar, s. 87. 77 http://en.wikipedia.org/wiki/%C3%81rmin_V%C3%A1mb%C3%A9ry [07.10.2011]. 78 Arminius Wambéry, His Life & Adventures, London 1886, s. 2-14. - 36- Kemal Saylan raporları yayınlamıştır.79 Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine “Vom Gol- dnen Horn zu den quellen des Euphrat” adlı kitabında yer vermiştir. Ki- tap, 1893’de Münih ve Leipzig’de basılmıştır. 9- Kolnische Zeitung Gazetesi Muhabiri: Alman Kölnische Zeitung Gazetesi’nin muhabiridir. Anadolu’nun çeşitli bölgelerini ziyaret ederek Trabzon güzergâhından Gümüşhane’ye uğramış, buradan Bay- burt’a devam etmiştir. İzlenimleri tefrika halinde 1896 yılında yayınla- nan bu muhabirin ismini tespit edemedik.80 10- Eduard von Hoffmeister: Alman ordusunda korgeneral olarak görev yapmıştır. 1910’da Erzurum-Gümüşhane-Trabzon hattını takip ederek Anadolu’da sehayat etmiştir. Askeri ve coğrafi karakter taşıdığını belirttiği hatıratında İpek Yolu’nun bu kısmı hakkında ol- dukça ilginç bilgiler vermektedir.81 Hoffmeister, Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine Leipzig/Berlin’de 1911’de basılan “Durch Armenien. eine wanderung und der zug Xenophons bis zum Schwarzen Meere eine militär- Geographische” adlı kitapta yer vermiştir.

Fransızlar Kanuni Sultan Süleyman dönemiyle birlikte gelişen Osmanlı- Fransız ilişkileri, Fransa’nın 1797 yılında Avusturya’yı mağlup edip Campo-Formio Anlasması’yla Venedik Cumhuriyeti’ni ortadan kal- dırmasıyla ve Osmanlı Devleti ile ortak sınıra sahip olmasıyla farklı bir boyut kazanmıştır. Bundan sonra yüzyıl boyunca Fransa’nın Osmanlı Devleti üzerindeki yayılmacı siyaseti devam etmiştir. Fransa siyase- tinin dostluk ilişkisini yayılmacı bir politikaya bırakmasıyla birlikte yüzyılın başından itibaren Osmanlı topraklarını daha yakından tanı- mak amacıyla çok sayıda Fransız seyyah Osmanlı ülkesine seyahatler yapmışlardır. Bu kapsamda Anadolu’yla birlikte bölgeyi de çok sayıda Fransız seyyah ziyaret etmiştir. Bu yüzyılda Gümüşhane’ye uğrayan Fransız seyyahlar ve bölgeye geliş tarihleri şöyledir:

79 http://de.wikipedia.org/wiki/Edmund_Naumann [05.10.2011]. 80 Alkan, Avrupalı Seyyahların Tasvirlerinde Gümüşhane, s. 84 81 Alkan, Avrupalı Seyyahlar, s. 85. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 37-

Tablo IV: Gümüşhane’ye Gelen Fransız Seyyahlar Adı Görevi Geliş T arihi Peder Monier Din Adamı 1711 Pierre-Amédée Jaubert Diplomat, Ajan 1805 Victor Fontainer Coğrafyacı 1826 Charles Texier Mimar, Arkeolog 1839 Hommaire De Hell Coğrafyacı, Mühendis 1847 Theophile Deyrolle Doğa Bilimci 1869 Vital Cuinet Coğrafyacı 1893 Tabloda görüleceği gibi Fransız seyyahlardan biri XVIII. yüz- yılda bölgeyi ziyaret etmekle birlikte büyük bir bölümü XIX. yüzyı- lın ilk yarısında bölgeyi ziyaret etmişlerdir. Seyyahların kimliklerine bakıldığında resmi bir görevle bölgeye gelenler Peder Monier, Pierre- Amédée Jaubert ve Victor Fontainer’dir. Bu seyyahlar haricindekilerin resmi görevleri söz konusu değildir. Aralarında din adamı, coğrafyacı, arkeolog, mühendis ve doğa bilimciler vardır. Ancak bölgeye gelen 6 seyyahtan 4’ünün doğa bilimci olması dikkat çekicidir. 1- Peder Monier: Fransız misyoner din adamıdır. XVIII. yüzyıl misyoner faaliyetleri, batı ve doğu misyonu kapsamında Peder Phi- lippe ile birlikte Fransa tarafından görevlendirilmiştir. Erzurum’da 5-7 kalarak misyonerlik faaliyetleri yürütmüştür. 17 Ocak 1711 tarihinde Erzurum’dan yola çıkarak Trabzon’a kadar yapmış oldukları göz- lemlerini daha sonra kaleme almışlardır.82 Bu gezi notları daha sonra 1723’de Paris’te basılan “Nouveaux Memoires des Missions De la Compag- nie de Jesus, Dans le Levant” adlı kitabın 3. cildinde yayınlanmıştır. 2- Pierre-Amédée Jaubert: I. Napolyon’un Mısır Seferi’ne katılmış daha sonra İstanbul’a gelmiş, İran-Fransa anlaşmasını sağlamak üze- re İran’a gitmekle görevlendirilmiş siyasi ve askeri bir misyon taşıyan Fransız uzmandır. Gizli ajan olarak İran’a gönderilen Jaubert, 1805’te Doğubeyazıt’tan geçerken şüpheli hareketleri dikkati çekmiş ve burada tutuklanmıştır. Seyahatlerinde tanıtıcı bilgiler vermekten ziyade, kendi yaşadığı maceraları anlatmaktadır.83 Jaubert, 1805-1806 senele-

82 Haktan Birsel, “Peder Monier’in Gözlemleri İle Fransız Cizvit Misyonerlerinin Osmanlı Topraklarındaki Çalışmaları”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, S. 2, 2013, s. 100. 83 Özgür Yılmaz, Batılı Seyyahlara Göre Trabzon (1808-1878), Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon 2006, s. 11. - 38- Kemal Saylan rinde İran’a yaptığı gezide Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine Camille Alphonso Trézel ile birlikte yazdığı ve 1821’de Paris’te basılan “Voyage en Arménie et en Perse, Fait dans les Années 1805 et 1806” adlı kitabında yer vermiştir. 3- Victor Fontainer: Cantal’da doğan Fontanier, eczacılık eğiti- minden sonra 1815’de École normale supérieure; 1819’da da “École des Naturalistes Voyageurs” adlı okula girmiştir. 1821’de Fransız Hükü- meti tarafından İstanbul’a gönderilmiştir. 1822 ve 1829 yılları arasında Fransız Hükümeti’nin emriyle Doğu’da ilk seyahatine çıkmıştır. Bu ilk seyahatinde Fontanier İstanbul’dan Odesa’ya buradan da Rusya’nın Kafkas eyaletlerinde Bakü’ye geçmiş, buradan İran’a giderek Erivan ve Nahcivan’ı ziyaret etmiştir. Hamedan yoluyla Bağdat’a giden Fontani- er Basra Körfezi’ne kadar ilerlemiştir. Daha sonra Gürcistan’a gelerek Güriel ve Mingrelya’yı ziyaret etmiştir.84 İstanbul’a dönmeden önce Doğu Karadeniz sahillerini, şimdiye kadar çok az seyyahın takip ettiği bir güzergâhtan takip ederek gezmiştir. Trabzon Konsolosluğu’ndan sonra 1837’de Basra’ya viskonsül olarak tayin edilmiştir. 1846’da Sin- gapur’a konsolos tayin edilmiştir.85 1852’de Sainte-Marthe’a konsolos tayin edilmiştir. Son görev yeri olan İtalya’nın Civita-Vecchia şehrin- de, 26 Mayıs 1857’de ölmüştür. Fransa hükümetinin emriyle Doğu’ya yaptığı gezileri “Voyages En Orient” adıyla üç ciltlik bir eser olarak ya- yınlamıştır. Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine bu eserin ilk cildinde yer vermiştir. Kitap, 1829’da Paris’te basılmıştır. 4- Charles Texier: Fransız mimar, arkeolog ve gezgindir. 1802’de Versailles’da doğmuş ve 1871’de Paris’te vefat etmiştir. Paris Güzel Sa- natlar Yüksek Okulu’nu bitirmiş; Fransız Bilimler Akademisi ve Paris Arkeoloji Enstitüsü’nde üyelik yapmıştır. Bayındırlık İşleri Müfettişli- ği görevi esnasında Fransız Hükümeti tarafından Anadolu’ya gönde- rilmiştir. İlki 1833 ve ikincisi 1843 yılında olmak üzere Anadolu’da yıl- larca süren seyahat ve incelemeleri sırasında yurdumuzun çok büyük bir kısmını gezip, kazılar ve araştırmalar yapmış, daha sonra bu çalış- malarının sonuçlarını yayınlamıştır. Yayınladığı çalışmalarda sadece antik devirlere ait değil, daha sonraki devirlere ait (Selçuklu, Beylikler, Osmanlı vb.) de önemli şehirlerin, yapı ve anıtların çizimlerini yapmış, uzmanlar tarafından gravürlerle durumlarını tespit etmiştir. Bunlarla

84 Victor Fontanier, Voyages En Orient, C. I, Paris 1829, s. 289. 85 Maxime Pilon - Daniele Weiler, The French in Singapore: An Illustrated History (1819-Today), Singapore 2011, 41. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 39- da yetinmemiş, Anadolu’nun jeolojik yapısı, coğrafî özellikleri, yer altı ve yer üstü kaynakları ve kültür merkezlerinin tarihi ve o günkü hal- kın etnik, demografik, kültürel, ekonomik vb. durumu hakkında bilgi vermiş, gözlemlerini aktarmıştır.86 Eserinin ismi “Asie Mineure, Desc- ription Géographique, Historique et Archéologique des Provinces et des Villes de la Chersonnése d’Asie”dir. Kitap 1862’de Paris’te basılmıştır. Bu eser daha sonra 2002’de Ankara’da basılarak “Küçük Asya: Cografyası, Ta- rihi ve Akeolojisi” adıyla Ali Suat tarafından dilimize kazandırılmıştır. 5- Hommaire De Hell: Tam adı Ignace Xavier Morand Hommaire de Hell olan seyyah, daha çok Xavier Hommaire de Hell olarak bilinir. 1812 senesinde Altkirch’de doğmuş, 1848’de İsfahan’da ölmüştür. Fansız coğrafyacı, mühendis ve seyyahtır. Hell, Türkiye, Güney Rus- ya ve İran üzerinde araştırmalar yapmıştır. 1847 senesinin Temmuz ayında Trabzon’a gelerek buradan Diyarbakır-Van güzergâhını takip ederek 1848 Şubatı’nda Tahran’a varmıştır.87 Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine “Voyage en Turquie et en perse, exécuté par ordre du gouvernement Français pendant les années 1846, 1847 et 1848” adlı kitabında yer vermiştir. Kitap, 1854 ve 1860 senelerinde Paris’te basılmıştır. 6- Theophile Deyrolle: Fransız doğa bilimci olan Theophile Dey- rolle, Fransız Hükümeti tarafından Türkiye’nin doğu vilayetlerine teknik bir seyahat yapmakla görevlendirilmiştir. 1869’da Trabzon’dan başlayarak doğu vilayetlerinde gezilerde bulunmuş ve seyahat notla- rını kendi kaleminden çıkan resimlerle tezyin ederek 1875 senesinde “Le Tour du Monde” adındaki seyahat mecmuasının XXIX. sayısında “Voyage dans le Lazistan et l’Armenie” adıyla yayınlamıştır.88 Gümüşha- ne ile ilgili izlenimlerine de bu makalede yer vermiştir. Daha sonra bu çalışma Reşad Ekrem Koçu tarafından kitap haline getirilerek 1869’da Trabzon’dan Erzurum’a adıyla İstanbul’da basılmıştır. 7- Vital Cuinet: Saha araştırmaları yapan ve nüfus istatistikleri veren Fransız coğrafyacıdır. Vital Cuinet, 1893’te Paris’te basılan “La Turquie d’Asie: Géographie Administrative, Statistique, Descriptive et Rai- sonnée de Chaque Province De L’asie-Mineure” adlı kitabında Gümüşha-

86 http://tr.wikipedia.org/wiki/Charles_Texier [16.02.2014]. 87 Jacqueline Calmard-Compas, “Hommaire de Hell, Ignace Xavier Morand”, Encyclopaedia Iranica. Retrieved 29 April 2012; http://en.wikipedia.org/wiki/Xavier_Hommaire_ de_Hell;http://www.iranicaonline.org/articles/hommaire-de-hell [05.06.2014]. 88 Teophile Deyrolle, 1869’da Trabzon’dan Erzurum’a, Çeviren: Reşad Ekrem Koçu, İstanbul Tarihsiz, s. 1. - 40- Kemal Saylan ne ile ilgili ayrıntılı bilgiler vermiştir. Cuinet, bir seyyah olarak bilinmektedir. Ancak verdiği bilgiler Osmanlı resmi istatistikleriyle birebir paralellik arz etmektedir. Bununla birlikte eserinde bir seyyah gibi tasvirlerde bulunmaktadır. Diğer taraftan Cuinet’in bölgeye ne zaman geldiği, verdiği bilgilerin hangi yıllara ait olduğu ya da bu bilgileri hangi kaynaklardan aldığı gibi konularda kesinlik söz konusu değil- dir. Bununla birlikte saha araştırması yapan bir coğrafyacı olması ve eserinde Gümüşhane hakkında çok değerli bilgiler vermesi nedeniyle çalışmamızda Cuinet’e yer vermenin uygun olacağını düşündük.

Amerikalılar XIX. yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı toprakları misyonerlik faaliyetlerinin yoğunlaştığı bölgeler haline gelmiştir. Bu dönemde Avrupa’nın büyük devletleriyle birlikte, okyanus ötesinden Ameri- ka’nın da Osmanlı’ya dolayısıyla Anadolu’ya olan ilgisinin arttığı bilinmektedir. Artan ilgiyle birlikte bu yüzyılda Gümüşhane’ye 6 Ame- rikalı seyyah uğramıştır. Gümüşhane’den geçen ve bölge hakkında bilgi veren Amerikalı seyyahların isimleri ve görevleri şunlardır:

Tablo V: Gümüşhane’ye Gelen Amerikalı Seyyahlar

Adı Görevi Geliş Tarihi Eli Smith Misyoner 1830 Harrison Gray Otis Dwight Misyoner 1830 Horotio Southgate Misyoner 1835 Edwin Lord Weeks Sanatçı 1892 William Eleroy Curtis Gazeteci 1896 George Hughes Hepworth Gazeteci, Misyoner 1897 Sidney Whitman Gazeteci 1897

Tabloya bakıldığında Amerikalı seyyahların daha çok XIX. yüz- yılın ikinci yarısında bölgeyi ziyaret ettiği dikkat çekmektedir. Dikkat çekici bir başka husus da bu seyyahların gazeteci veya misyoner olma- larıdır. 1- Eli Smith- Harrison Gray Otis Dwight: Harrison Gray Otis Dwight, 22 Kasım 1803 tarihinde Massachusetts’de doğmuştur. 1825’te Hamilton Koleji’nden, 1828’de ise Andover Ruhban teoloji Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 41- okulundan mezun olmuştur. 15 Temmuz 1829 tarihinde American Bo- ard of Commissioners for Foreign Missions’a bir misyoner olarak tayin edilmiştir. Daha sonra 30 yıldan fazla İstanbul’da hizmet veren Ermeni misyonlarına yardımcı olmuştur.89 Amerikalı Protestan bir misyoner olan Eli Smith ise Harrison Gray Otis Dwight’ın yardımcısıdır. Smith ve Dwight, Anadolu, Ermenistan, Gürcistan ve İran’da gezilerde bu- lunmuş ve izlenimlerini “Researches of the Rev. E. Smith and H. G. O. Dwight in Armenia Including A Journey Thorough Asia Minor” adıyla kitap haline getirerek iki cilt olarak yayınlamışlardır. Kitap, 1833’te New York’da basılmıştır.90 2- Horotio Southgate: Amerikalı bir misyoner olan Horotia South- gate, 1835 yılında “Committee of Foreign Missions of the Domesticand Foreign Missionary Society” tarafından İran ve Türkiye’de İslam’ın durumunu incelemek üzere görevlendirilmiştir. Bu amaçla yazdı- ğı eserinde daha çok Müslümanlığın ve Hıristiyanlığın durumlarına ilişkin gözlemlere yer vermiştir.91 Southgate, Gümüşhane ile ilgili izlenimlerini 1840’da New York’ta basılan “Narrative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Persiaand Mesopotamia” adlı eserinde yayınlamıştır. 3- Edwin Lord Weeks: 1849 tarihinde Massachusetts’de doğan Amerikalı sanatçıdır. Doğu manzaraları ressamı olarak bilinir. Doğu- ya birçok gezi yapmıştır. Kasım 1903 tarihinde ölmüştür.92 Weeks, 1892 yılı Temmuz ayında Trabzon’dan yola çıkarak Trabzon-Gümüşhane- Erzurum-Tebriz arasındaki kervan yolu güzergâhını takip etmiştir.93 Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine 1896’da New York’da basılan “From the Black Sea through Persia and India” adlı eserinde yer vermiştir. 4- William Eleroy Curtis: Amerikalı gazeteci olan William Eleroy Curtis, 1850’de Akron’da doğmuştur. Chicago Record ve Chicago Re- cord-Herald gibi gazetelerde muhabir olarak çalışmıştır. Daha sonra Amerika Birleşik Devletleri adına uluslararası görevlerde bulunmuş- tur. 1911’de ölmüştür. Erzurum’dan Trabzon’a giderken Gümüşha- ne’den geçmiş ve bu yolla ilgili izlenimlerine 1911’de New York’ta ba- sılan “Around the Black Sea-Armenia, Caucasus, Circassia, Daghestan, the

89 http://en.wikipedia.org/wiki/Harrison_Gray_Otis_Dwight [30.12.2014]. 90 Yılmaz, agt, s. 12. 91 Yılmaz, agt, s. 13. 92 http://en.wikipedia.org/wiki/Edwin_Lord_Weeks [05.10.2011]. 93 Edwin Lord Weeks, From The Black Sea Through Persia and India, New York 1896, s. VII-VIII. - 42- Kemal Saylan

Crimea, Roumania” adlı eserinde yer vermiştir. 5- George Hughes Hepworth: Bir gazeteci ve vaiz olan George Hu- ghes Hepworth, 1833’te doğmuştur. İç savaş patlak verdiğinde Ameri- kan ordusuna papaz olarak katılmıştır. Savaştan sonra Amerika’da va- azlar vererek fakirlere yardım faaliyetlerine katılmıştır. 1902 senesinde ölmüştür.94 Hepworth, New-York Herald Gazetesi tarafından, Ermeni hadisesini yakından incelemek üzere 1897’de Türkiye’ye özel muhabir sıfatıyla gönderilmiş ve buradaki izlenimlerini bir rapor halinde kaleme almıştır.95 İstanbul üzerinden Trabzon’a gelen Hepworth, buradan Erzurum-Diyarbakır-Antep güzergâhını takip ederek Doğu Anadolu Bölgesi’ni gezmiştir. Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine “Throught Ar- menia on Horsback” adlı kitapta yer vermiştir. Kitap, 1898’de Londra’da basılmıştır. 6- Sidney Whitman: New York Herald Gazetesi’nde muhabir olarak çalışan Sidney Whitman, 1896-1908 yılları arasındaki değişik tarihlerde Anadolu ve Makedonya’da geziler yapmıştır. 1897 senesinin Eylül ayında Trabzon’dan Erzurum’a giderken bölgeden geçen Whit- man, Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine 1914’de Londra’da basılan “Turkish Memories” adlı eserde yer vermiştir.

Ruslar XIX. yüzyılda Avrupa’nın büyük devletlerinden biri olmasına ve bu dönemde Osmanlı Devleti ile yoğun münasebetleri bulunma- sına rağmen Rus asıllı seyyahların bölgeye ziyaretleri pek göze çarp- mamaktadır. Anadolu’ya gelenler de daha çok savaş sebebiyle ve gö- revleri icabı olarak bölge hakkında notlar tutmuşlardır. Bu dönemde Gümüşhane’ye gelen ve bölge hakkında bilgi veren tek Rus seyyah tespit edebildiğimiz kadarıyla Tschichatscheff’dir. Tschichatscheff, 1858 senesinde Gümüşhane’yi ziyaret etmiştir. 1- P. V. Tschihatscheeff: Bir Rus kâşif olan P. V. Tschihatscheef, 1812’de Gattschina doğmuştur. Ülkeler arasında gözlenen jeolojik, kli- matolojik ve botanik ilişkileri incelemiştir. Bu nedenle Anadolu da dâ-

94 https://blogs.stockton.edu/anatolia/2014/05/05/george-hughes-hepworth/ [10.07.2014]. 95 Ayrıntılı bilgi için bkz. Bayram Kodaman, “Bir Amerikalı Gözüyle Ermeni Macerası (1897)”, Ermeni Macerası (Tarihî ve Siyasî Bir Değerlendirme), Isparta 2001, s.61-71; Bayram Kodaman, “Bir Amerikalı Gözüyle Ermeni Macerası (1897)”, Belleten, C. XLIX, S. 195, 1985, s. 571. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 43- hil olmak üzere İspanya, Cezayir Tunus gibi birçok ülkeyi gezmiştir.96 1858’de diğer seyyahlara göre çok farklı bir güzergâh olan İstanbul- Samsun-Giresun-Ardasa-Gümüşhane-Köse-Kelkit-Erzincan yolunu tercih etmiştir. Tschichatscheff’in Gümüşhane izlenimleri 1859’da Ber- lin’de basılan “Zeitschrift Für Allgemeine Erdkunde” adlı dergide H. Kie- pet’in notları esas alınarak C. Ritter tarafından “Itinerar der kleinasiatischen Reise P. V. Tschichatschef’s im Jahre 1858” başlığı ile yayınlanmıştır.

96 http://de.wikipedia.org/wiki/Tschihatscheff [10.07.2014]. - 44- Kemal Saylan

II. BÖLÜM

SEYYAHLARA GÖRE GÜMÜŞHANE

İncelediğimiz dönemdeki seyyahların Gümüşhane hakkındaki izlenimlerine geçmeden önce Osmanlı öncesinde bölgeden geçdiği ifade edilen seyyahlar hakkında kısa bir değerlendirme yapmakta yarar vardır. Osmanlı öncesinde Gümüşhane’ye uğradığı ve bölge hakkın- da bilgi verdiği ifade edilen üç önemli seyyah bulunmaktadır. Bunlar Ksenophon, İbn Battuta ve Ruy Gonzales de Clavijo’dur. Gümüşhane’ye uğrayan seyyahlar arasında yöre hakkında en eski bilgiyi verdiği söylenen seyyah, MÖ 400’lü yılların hemen başın- da bölgeden geçen Ksenophon’dur. Peloponez Savaşı’ndan sonra Rina Kralı’nın kardeşi Kyros, MÖ 401-400 yıllarında İran üzerine sefer dü- zenleyip sonrasında Anadolu içlerinden geçerek Kuzeydoğu’daki Ka- radeniz kıyılarından Yunanistan’a geri dönmüştür. Bu sefere katılan Ksenophon, dönüş esnasında geçtiği yerler hakkındaki izlenimlerini “Anabasis” adlı kitabında anlatmıştır.97 Ksenophon, Gümüşhane coğ- rafyası olarak tahmin ettiğimiz bölge hakkında bilgi verirken Taokh- ların ülkesine vardıklarını, burada insanların tüm yiyeceklerini içeri depoladıkları müstahkem kalede oturduklarını, çevresi çok sarp olan ve çok sayıda insanla kuşatılması imkânsız olan kaleyi nasıl ele ge- çirdiklerini anlatmaktadır. Oradan Khalyb’lerin ülkesine geçtiklerini söyleyen Ksenophon, Khalyblerin aralarından geçtikleri halkların en savaşçıları olduklarını, Yunanlılarla göğüs göğüse savaşmaktan kaç- madıklarını söylemektedir. Ksenophon Khalybleri anlatırken bunların karınlarının altına kadar inen keten zırhlar ve etek yerine sık örülmüş ip eteklikler giydiklerinden, yirmi ayak uzunluğunda tek uçlu bir mız- rak taşıdıklarından, bacak zırhları, miğferleri ve bellerinde Lakonia hançeri uzunluğunda kılıçlarının olduğundan, bununla savaşta yaka- layabildiklerini boğazlayıp, sonra kafasını keserek düşmanın görebi- leceği bir yerde şarkı söyleyip dans ettiklerinden bahsetmektedir. Bu ülkeden çıkınca dört yüz ayak eninde olan Harpasos (Arpaçay) ırma- ğının kıyısına vardıklarını, sonra Skythen›ler ülkesine girip ovadaki köylere ulaştıklarını, buralarda üç gün kalarak erzak sağladıklarını, oradan Gymnias adlı zengin ve kalabalık bir şehre ulaştıklarını, bu şe-

97 Ksenophon, Anabasis Onbinlerin Dönüşü, Çeviren: Tanju Gökçöl, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1998. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 45- hirde oturan bölge valisinin, kendilerine yol göstermesi için bir kılavuz gönderdiğini, buradan Thekhes adlı dağa vardıklarını belirtmektedir. Ksenophon, buradan Makronlarla Skythenler arasında sınırı çizen ır- mağa geldiklerini, Irmağın kenarlarında ince ama sık ağaçlar dikili ol- duğunu, sorgun ağacından kalkanlarla ve mızraklarla silahlanmış olan ve kıldan elbiseler giyen Makronların ırmak geçidinin öbür kıyısında savaş düzeninde beklediklerini, anlaşma yapıldıktan ve karşılıklı te- minatlar verildikten sonra Makronların hemen Greklerin ağaç kesme- sine yardım ettiklerini, yol açtıklarını, bir pazar kurduklarını ve onlara Kolkhların sınırına kadar kendilerine eşlik ettiklerini söylemektedir. Buradan da deniz kıyısındaki Trabzon’a ulaştıklarını ifade etmektedir.98 Ksenophon’un günümüzden yaklaşık 2400 sene önce verdiği bilgileri bugün teyit etmemiz mümkün görünmemekle birlikte yine de bölge hakkında en eski bilgileri vermesi açısından zikretmek gerekir. Ksenophon’un bölgeye gelişinden XIII. yüzyıla kadar geçen 15 asırlık zaman dilimi içinde bölgeden geçen herhangi bir seyyah ismi- ne ratlamıyoruz. XIII. yüzyıldan itibaren Avrupa’nın Doğu’ya ilgisi artmasıyla birlikte Guilliame de Ruysbroeck (Rubriquis), Marco Polo, Pordenone’li Odericus ve Jordanus gibi seyyahların Doğu’ya, bazen de Anadolu’ya seyahatlerde bulunduklarını görüyoruz. Ancak bu dö- nem seyyahlarının hiçbirinin eserlerinde Gümüşhane bölgesi hakkın- da bilgi bulunmamaktadır. Bununla birlikte bazı araştırmacılar İbn Battuta’nın Anadolu’ya yaptığı gezi sırasında Gümüşhane’ye uğradığını ve şehir hakkında bilgi verdiğini iddia etmektedirler. Bunu iddia eden araştırmacılar, İbn Battuta’nın Anadolu’daki sefer güzergâhları içerisinde yer alan “Gü- müş” adlı bir yerleşim birimine uğramasını esas alarak bu iddiayı ortaya atmışlardır. Ancak İbn Battuta’nın Anadolu’daki seyahat güzer- gahı şöyledir: İbn Battuta, yapmış olduğu yolcukların üçüncüsünde 1333 tarihinde Lazkiye’den kalkan bir Ceneviz gemisine binip, Alâiye limanına gelerek buradan Anadolu topraklarına ayak bastıktan sonra Antakya-Antalya-Burdur-Eğridir-Isparta-Gölhisar-Lâdik güzergahını izleyerek Tavas ve Muğla şehirlerine uğramıştır. Ardından da Kon- ya-Lârende-Aksaray-Niğde-Kayseri-Sivas’tan Amasya’ya uğradıktan sonra “Gümüş” adlı yerleşim yerine gelmiştir. İbn Battuta, eserinde güzergahı üzerinde bulunan yerleşim birimleri hakkında bilgiler ver- dikten sonra Amasya hakkında bilgi vermiştir. İbn Battuta, Amasya’yı

98 Ksenophon, age, s. 136-143. - 46- Kemal Saylan anlatırken buranın ortasından büyük bir ırmağın aktığı, çevresinin bağ ve bostanlarla kaplı meyvelik, ağaçlık bir şehir olduğunu ifade etmektedir. Battûta, daha sonra Sûnusâ adlı bir beldeye uğradığını ve burada bir Rifâî dergahının tekkesinde kaldıktan sonra “Gümüş”e doğru yola çıktıklarını belirtmektedir. “Gümüş” kasabasının gümüş madenleriyle meşhur, büyük, bakımlı ve kalabalık bir yerleşim yeri olduğunu, şehre iki günlük mesafede olan sarp ve dağların yükseldiğini ve şehre Irak ve Şam’dan tüccarların geldiğini söylemektedir. Kasabadaki Ahı Mecdüddîn Tekkesi’nde üç gece konakladığını söyleyen İbn Battuta, burada Eretna Beyi’nin vekili ile tanıştığını, ondan yol harçlığı aldığını ve ikramlarını kabul ettiğini anlatmaktadır.99 Bazı araştırmacılar, İbn Battuta’nın “Gümüş” adıyla zikrettiği bu kasabanın günümüzdeki Gümüşhane kasabası olduğunu ifade etmiş- lerdir.100 Oysa İbn Battuta’nın seyahat ettiği tarihlerde bugünkü Gümüş- hane çevresinde bu isimle anılan bir yerleşim birimi bulunmamaktadır. Nitekim İbn Battuta’dan 70 sene sonra bölgeden geçen Gonzales de Cla- vijo’nun eserinde de bölgede bu isme benzer bir yerleşim biriminin adı geçmemektedir. Osmanlı arşiv belgelerine bakıldığında ise Gümüşha- ne’de ilk yerleşimin XV. yüzyılda Osmanlı fethinden sonra Canca civa- rında olduğu ve şehrin Osmanlı döneminden sonra kurularak bu isimle anılmaya başladığı görülmektedir. Bu nedenle İbn Battuta’nın eserinde zikredilen “Gümüş” beldesinin, bugünkü “Gümüşhane” şehri değil de Selçuklu ve Beylikler döneminde gümüş madeninin işletildiği ve bugün Amasya’ya bağlı “Gümüşhacıköy” olması kuvvetle muhtemeldir.101 Osmanlı öncesi bölgeden geçtiği bilinen ve bölge hakkında ver- diği bilgileri teyit edebildiğimiz tek seyyah Kral Don Hanri tarafından 1403 tarihinde Rahib Alfonso Paez de Santa Maria, kraliyet muhafızla- rından Gomez de Salazar’dan oluşan heyetle Timur’a elçi olarak gön- derilen Ruy Gonzales de Clavijo’dur.102 1404 tarihinde bölgeye gelen

99 Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tanci, İbn Battûta Seyahatnamesi, Çeviren: A. Sait Aykut, C. I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2000, s. 417-418. 100 A. Said Aykut, İbn Battûta Seyahatnâmesi, C. I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2000, s. 417, 452; Ross E. Dunn, İbn Battuta’nın Dünyası, Çeviren: Yeşim Sezdirmez, Klasik Yayınları, İstanbul 2004, s. 165. 101 Tahsin Koçyiğit, İbn Battuta’nın Karadeniz Seyahati Üzerine Bazı Mülahazalar”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C. IX, S. 4, 2009, s. 54-56. 102 Enver Konukçu, “Ruy Gonzales De Clavijo’nun Gümüşhane Yöresindeki Yolculuğu (27 Nisan- 4 Mayıs 1404)”, Geçmişte ve Günümüzde Gümüşhane Sempozyumu (13-17 Haziran 1990), Ankara 1991, s. 79-80. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 47-

Clavijo Trabzon-Erzincan arasındaki seyahati sırasında Gümüşhane topraklarından geçerken bölgenin coğrafi özelliklerini anlatmaktadır. Ayrıca buradaki siyasi, askeri ve etnik yapı hakkında önemli bilgiler vermektedir. Torul-Maçka arasındaki yolculuğunda doğanın güzelliği ve yolların durumunu ayrıntılı şekilde betimlemektedir.103 Clavijo, bölge hakkında bilgi verirken Torul bölgesinde yaşayan Rum eşkıyaları ile Kelkit bölgesindeki yaşayan Türkleri karşılaştır- maktadır. Bu karşılaştırmada Rum eşkıyalarının kendilerinden zorla hediyeler almaya çalışırken Türklerin misafirperverliklerine ve ilgile- rine hayran kaldığını ifade etmektedir.104 Clavijo’nun yazdığı eser, XV. yüzyılın büyük seyahatnameleri arasında seçkin yerini hâlâ korumak- la birlikte XV. yüzyıl Gümüşhane yöresi hakkında en geniş bilgileri veren eser olması nedeniyle yöre tarihi açısından önemlidir. İçinde Ruy Gonzales de Clavijo’nun da bulunduğu elçilik heyeti Port St. Mars’dan yelkenli ile hareket ettikten sonra Septe/Cebel-i Tank Boğazını geçerek Akdeniz’e girmiştir. Ege ve Marmara Denizi yolu ile İstanbul’a varan heyet, kısa bir konaklamadan sonra uygun havada tekrar denize açılmış, ancak patlak veren bir fırtına dolayısıyla Kefken Adası civarından İstanbul’a dönmek zorunda kalmıştır. Mev- sim şartlarının düzelmesi ve Karadeniz’deki dalgaların şiddetini azalt- masından sonra, kafile yine yelkenli ile Ereğli, Sinop, Giresun iskelele- ri yolu ile Trabzon’a gelmiştir. Clavijo, 27 Nisan 1404 tarihinde heyetle birlikte başladığı Trabzon- Erzincan seyahati sırasında gördüklerini, yaşadıklarını not tutmuştur. Notlarında bu dönemde Gümüşhane dolaylarında Kelkit yöresinde Chapanlı/Çepni Türkleri yaşadığını belirtmektedir. Clavijo, heyettekilerle birlikte Pyxites, Palima, Zegan, Cadaca ve Dorila’dan geçtikten sonra Gümüşhane bölgesinden güne- ye inerek 2 Mayıs’ta Alanza (Alansa) Köyü’ne ulaşmıştır. Clavijo’nun bölgeye geldiği dönemde Gümüşhane yöresinde siyasi durum ve arz ettiği yapı şöyledir: Khaldia veya Messo-Khaldia sarp dağlarla çevriliydi. Değirmendere, Harşit Çayı gibi akarsuların bulunduğu bölgeye Khaldia Dağları adı verilmekteydi. Trabzon Kom- nenosların başkentiydi. Torul-Gümüşhane çizgisinde Khaldia Dükü İonnes Kabazites, imparator adına kaleleri yönetmekte ve geçimlerini

103 Salim Cöhçe, “Ruj Gonzales De Calvijo’nun Gezi Notlarına Göre Gümüşhane ve Çevresi”, Geçmişte ve Günümüzde Gümüşhane Sempozyumu (13-17 Haziran 1990), Ankara 1991, s. 89. 104 Ayrıntılı bilgi için bkz. Cöhçe, agm, s. 91-92. - 48- Kemal Saylan sağlamak üzere yasal olmayan yollardan gelir sağlamaktaydı. III. Ma- nuel, Timurleng ile dostane ilişkiler içerisinde olup ona tabi olarak vergi ödemekteydi. Gümüşhane’nin güneyinde Çimen Dağlarına kadar olan sahada Mutahharten’in halefi hâkimdi. Gümüşhane’nin Vavuk ve Balahor geçitleri haricindeki düzlüklerde ise Türkmen aşiretleri göze çarpıyordu.105 27 Nisan günü Trabzon’dan ayrılarak imparator Manuel’in tah- sis ettiği kılavuzlarla birlikte Değirmendere Irmağı kenarındaki met- ruk bir kiliseden müteşekkil bir konaklama yerine varmışlardır. Bütün gün pek yüksek olmayan tepeler arasında seyahat ettikten sonra ertesi gün sınıra ulaşmışlardır. Ancak bu sınırın Trabzon Rum imparator- luğu ile hangi devlet arasında olduğu belli değildir. Hizmetçileri ve rehberleriyle birlikte yollarına devam eden Clavijo Torul-Maçka ara- sındaki yolculuğunu şöyle anlatmaktadır:106 “Gayet güzel ormanlar ve mükemmel yollar içinden ilerliyorduk. Yal- nız yolun bir kısmını güçlükle geçebildik. Çünkü bir tepeden aşağı inerken yol bozulmuş adeta kapanmıştı. O geceyi açıkta geçirdik. Salı günü yolumuz yüksek dağlara doğru uzanıyordu. Ortalık kar içindeydi. Bundan başka birçok mecralar aşmak icap ediyordu. Akşamüzeri Zegan (Zigana) kalesine vardık. Yüksek bir tepe üzerindeki bu kalenin yegâne girişi, civardaki bir kayanın üzerindeki kale kapısına kadar uzanan bir köprüdür. Burada Kyril Cabasica adında bir Rum’un adamları bulunuyordu.” Ertesi gün yola devam eden Clavijo şöyle devam etmektedir: 107 “Saat dokuz sıralarında yolumuzu kapayan Cadaca (Ardaça/Ardasa) kalesi ile karşılaştık. Bu kalenin eteğinde bir nehir bulmak adeta imkânsızdı. Bulunan yol ise kalenin kayaları ile nehir mecrası arasındaki dar bir geçitten ibaretti ve o kadar dar idi ki ancak bir adam veya bir at geçebilirdi. Bundan dolayı kalenin içindekiler, pek az oldukları halde, buradan geçenleri durdura- biliyorlardı. Bu dağları aşmak için bundan başka bir yol yoktu. Eşkıya ile dolu olan bu yer, kendisi de bir eşkıya olan Cabasica’ya aitti.” Heyet, 30 Nisan 1404 günü Cabasica adlı Rum eşkıyanın Cadaca Kalesi’nden 15 kilometre (3 Fersah) kadar ileride, yüksek bir kaya üze- rinde yeni inşa edilen Dorileh (Orilla: Torul) kalesinde bir gün konak- larlar. Cabasica ile görüşmek isterler ancak buna müsaade edilmez.

105 Konukçu, agm, s. 80-82. 106 Cöhçe, agm, s. 88-89. 107 Cöhçe, agm, s. 89. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 49-

Cabasica’nın adamlarına haraç vermek zorunda kalırlar. Buradan yeniden at ve hayvan ve rehberler kiralayarak yola koyulurlar. Öğle- den sonra yine Cabasica’ya ait bir kaleye ulaşan Clavijo ve arkadaşları burada bir miktar para ve hediye daha verip yollarına devam ederek bugünkü Gümüşhane vadisine gelirler. Clavijo ve arkadaşlarının Har- şit Vadisi’nde hangi köylerden geçtiklerini tam olarak tespit etmek mümkün değildir. Ancak bu vadi yolları üzerindeki ilk kalenin Ça- panlı Türkmenlerine ait olduğunu belirtmiştir. Türklerin yaşadığı bu arazilerde emniyetli fakat arazinin dağlık olması nedeniyle zorlukla yolculuk yapan heyet aynı günün akşamı Erzincan sınırındaki bugün Kelkit’e bağlı Gümüşgözü köyünün bulunduğu yerdeki Alanza Kö- yü’ne varır. Bir Türk köyü olan Alanza’da büyük bir misafirperverlik ile karşılanır. 3 Mayıs 1404 günü Alanza’dan ayrıldıktan sonra yol üzerinde bulunan Şenük adında bir Türk köyüne (Kelkit’e bağlı Ay- doğdu Köyü) uğrarlar. Burada at, yiyecek ve içecek ihtiyaçlarını karşı- ladıktan sonra 4 Mayıs 1404 günü ikindiye doğru Erzincan’a varırlar. Clavijo’nun Türk topraklarına girdikten sonra yaptığı yolculuk hakkındaki değerlendirmesi şu şekildedir:108 “Bütün yol esnasında tüm ihtiyaçlarımız karşılanıyor ve bizden para alınmıyordu. Gerek gece gerekse gündüz nereye uğrarsak bize yemek verili- yor, halılar getirilerek altlarımıza seriliyor, sonra sofra kurularak yemekler yediriliyordu. Köylerde köy ekmeği yiyorduk. Önümüze seçme etler konuyor- du. Bundan başka yağda kırılmış yumurtalar, sütlerle dolu çanaklar getiri- liyor, tereyağları, ballar ikram olunuyordu. Her yerde aynı izzet ve ikramı gördük. Bir yerde geceleyecek olsak önümüze yiyeceğimizden fazla yemekler konuluyordu. Uğradığımız her köyün beyi bizi karşılıyor, bilhassa Timur’un elçisinin bir sözünü iki etmiyorlardı.” Osmanlı döneminde ise Gümüşhane’ye ilk uğrayan seyyah Ev- liya Çelebi’dir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla Evliya Çelebi’nin gel- diği XVII. yüzyıldan XIX. yüzyıla kadar bölgeye uğrayan herhangi bir seyyah bulunmamaktadır. Ancak XIX. yüzyıldan itibaren Avru- pa-İran ilişkilerinin gelişmesi, Karedeniz ticaretinin önem kazanması ve buna bağlı olarak Trabzon-Tebriz yolunun ticari öneminin artma- sı, Osmanlı-Rus Savaşları ve Ermeni iddialarının artması vs. gibi et- kenler özellikle Avrupalı seyyahların bölgeye olan ilgisini artırmıştır. Doğal olarak geçiş güzergâhında bulunan Gümüşhane ve çevresi de

108 Cöhçe, agm, s. 90-92. - 50- Kemal Saylan bu ilgiden nasibini almıştır. Bu nedenle özellikle XIX. yüzyılda İngiliz, Fransız ve Almanlar başta olmak üzere çok sayıda Avrupalı seyyah bu coğrafyaya gelerek incelemelerde bulunmuş ve yöre hakkında notlar tutmuşlardır. Bölgeden geçen seyyahların görevleri ve meslekleri ge- reği tuttukları notlar birbirinden farklı olmakla birlikte, bu notlarda Gümüşhane’nin havası, yollarının durumu, coğrafyası, bitki örtüsü, yerleşim yerleri, yörenin nüfusu, etnik yapısı, halkın sosyal durumu, madenleri, eğitim durumu, tarımı, ticareti ve daha birçok konuda ay- rıntılı bilgiler bulmak mümkündür.

1. COĞRAFİ VE FİZİKİ YAPI Osmanlı döneminde Gümüşhane’den geçen seyyahlar bölgenin coğrafi ve fiziki yapısıyla ilgili bilgiler vermişlerdir. Bu konuda eserlerinde bölgenin iklimi ve bitki örtüsü ile bölgedeki doğal yaşama dair atıflarda bulunmuşlardır. Gümüşhane’nin havası ve iklimi hakkında bilgi veren seyyahla- rın ifadeleri birbirinden farklı olmakla birlikte birleştikleri ortak nokta şehrin havasının güzel olduğudur. Bu seyyahlardan Curzon Gümüş- hane’nin kervan yolu üzerinde bulunan mıntıkalar arasında en iyi ikli- me sahip olduğunu yazmaktadır. Geceyi şehirde geçirdiğini ve çok gü- zel uyuduğunu belirten Curzon, ertesi gün daha dinç kalktığını ifade etmektedir.109 Hoffmeister, Gümüşhane’nin havasının taze ve sert ol- duğunu söylemektedir.110 Cuinet ve Mehmed Hurşid Gümüşhane’nin havasını anlatırken dağlık bölgelerdeki havanın genelde soğuk, vadi boylarındaki havanın ise daha ılıman olduğunu vurgulamaktadır.111 Sabahleyin termometrenin -12 dereceyi gösterdiğini ifade eden Theophile Deyrolle, mevsimlerin havası arasında büyük farklar oldu- ğundan bahsetmektedir.112 Kolnische Zeitung Gazetesi Muhabiri, Dey- rolle’nin havanın sıcaklığıyla ilgili verdiği bu değeri teyit etmektedir.113 Weeks de Gümüşhane’nin havasını anlatırken güneşin kızgın bir şekil-

109 A. Curson, “Reise von Trebisond nach Erserum”, Kaukasichen Laender Und Armenien, Leipzig 1855, s. 126-130. 110 Eduard von Hoffmeister, Durch Armenien. eine wanderung und der zug Xenophons bis zum Schwarzen Meere eine militär-Geographische studie, Leipzig/Berlin 1911, s. 137-138. 111 Cuinet, age, s. 125; Mehmed Hurşid, age, s. 291. 112 Deyrolle, age, s. 49. 113 “Asiatische Wanderbericht VIII”, Kölnische Zeitung, S. 94, 21 Ocak 1896, s. 1. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 51- de doğduğunu, toz bulutu kaplı sert bir rüzgarın kendilerine kapladı- ğını ancak bu durumun daima rahatlatıcı olduğunu ve uyuşukluklarını üzerlerinden atmalarına yardımcı olduğunu ifade etmektedir. Hava sı- caklığının ise 40,5 dereceden daha fazla olduğunu söylemektedir.114 Seyyahların hemen hepsi kendi ifadeleriyle Gümüşhane’nin coğrafyasını tanımlamaya çalışmışlardır. Bölgeyi bilmedikleri için geç- tikleri yerlerin fiziki özelliklerini kendilerince ifade etmişlerdir. Bölge- nin coğrafyasını tanıtırken ya mümkün olduğunca dağ ve dere isimleri vermekten kaçınarak genelde çok belli olmayan tanımlamalar yapmış- lar ya da yörede herkes tarafından bilinen çok belirgin yer isimlerini kendi dillerinde ifade etmişlerdir. Örneğin Tschihatscheeff Gümüşha- ne çevresindeki dağları tanımlarken “yumurta şeklinde hüzünlü bir şekil almış dağlar” ifadesini kullanmaktadır.115 John MacDonald Kin- neir, “Yolun hemen kenarında çok gür akan bir dere vardı. Bu dere, 50. milde Kuzeybatı’ya akan diğer bir dere ile birleşiyordu. İki nehir bu noktadan beş mil sonra bir kavşakta birleşirler. Biz dar bir patikada ilerleyerek yavaşça yükseldik. Dar geçitlerden ve peşi sıra gelen oyuk- lardan ilerleyerek yolun sonunda Gümüşhane’nin bir bölümünün de göründüğü Koraş Dağı’nın zirvesine ulaştık” demektedir.116 Pierre- Amédée Jaubert de “bir dağa doğru çıkarken manzara çok güzel bir hale gelmekte ve vadinin dibinde akan berrak sular vadinin etrafını verimli hale getirmektedir” şeklindeki ifadeleriyle geçtiği bölgeleri ta- nımlamaya çalışmaktadır.117 Bu tür belirsiz ifadeler bazen tasvir ettikleri yerleri kesin olarak tespit etmeyi zorlaştırmaktadır. Bazı seyyahlar yöredeki yer şekillerinin jeolojik yapılarını tanım- lamaya çalışmışlardır. Örneğin William John Hamilton, Stavros ya- kınlarındaki volkanik ve granit kayaların bir kapan gibi derin vadinin doğu ve batısında 35 derecelik bir açıyla daralarak, kumtaşı, kireç taşı ve sertleşmiş killi yaprak taşının yoğun ve düzenli biçimlenmesiyle oluştuğunu ifade etmektedir.118 Henry Finnis Blosse Lynch, çözünük

114 Weeks, age, s. 10 115 Carl Ritter, “Itinerar der Kleinasiatischen Reise P. V. Tschichatscheeff’s im Jahre 1858”, Zeitschrift Für Allgemeine Erdkunde, Berlin 1859, s. 293. 116 John Macdonald Kinneir, Journey Through Asia Minor, Armenia, and Koordistan, in the Years 1813 and 1814, London 1818, s. 348. 117 Pierre-Amédée Jaubert -Camille Alphonso Trézel, Voyage en Arménie et en Perse, Fait dans les Années 1805 et 1806, Paris 1821, s. 375. 118 William John Hamilton, Researches in Asia Minor, Pontus, and Armenia; with Some Account of their Antiquities and Geology, C. I, London, 1842, s. 168-169. - 52- Kemal Saylan halde bulunan kayaların 30 derecelik bir eğim oluşturduğunu söyle- mektedir.119 Hamilton, yol üzerinde kırmızı renkli kayaların bulundu- ğunu belirtmektedir.120 Heinrich Barth, Gümüşhane vadisini çevrele- yen dağların farklı şekillerde sarp bir görünümde bulunduğunu ve bu kayaların hisara benzediğini anlatmaktadır.121 Yabancı seyyahlara arasında Vital Cuinet’in Gümüşhane coğraf- yası ile ilgili verdiği bilgiler diğerlerine göre daha ayrıntılı ve daha belirgindir. Ancak o da yer isimlerini verirken daha çok Rumca isimler kullanmayı tercih etmiştir. Cuinet yöredeki en önemli zirvelerin do- ğuda Cascana, Saint Poul, Tepeboyun, Murat Dağı, Elpis Dağı, güney- de Çimen Dağı, batıda Gâvur Dağı, Nadirbaba, kuzeyde Yalın Dağı ve Kulak Dağı olduğunu ancak bu zirvelerin hiçbirinin rakımı 5.000 metreyi geçmediğini söyler. Cuinet, yöredeki dere ve çaylar hakkında bilgi verirken de hepsinin geçtikleri güzergâhta bulunan en önemli kö- yün adını aldıklarını ve hepsinin Harşit Irmağı’na döküldüğünü ifade eder. Murat Dağı’ndan doğan ve yaklaşık 120 km uzunluğunda olan Harşit Irmağı’nın Tirebolu’dan denize döküldüğünü, eski adı Lerion olan Arapdere, Pirahmet, Torul ve Kromni derelerinin Kanish Irma- ğı’nı beslediğini ve bu derelerin kaynağını Gâvur Dağı’ndan aldığını belirtir. Yöredeki diğer önemli ırmağın kaynağını Murat Dağı’ndan alan Kelkit Irmağı olduğunu ve bu ırmağın Kelkit ve Şiran kazaların- dan geçerek Yeşilırmak’a dâhil olduğunu vurgular.122 Yerli seyyahların Gümüşhane coğrafyasıyla ilgili tanımlamaları- nın daha tatmin edici olduğu görülmektedir. Ahmet Şerif, Zigana’nın tam anlamıyla tabii ve suni ayırt edici bir çizgi meydana getirdiğini, Zigana’ya kadar canlı ve yeşil olan doğanın Zigana’dan sonra yeşil ve taze rengin yerini siyahlık ve ihtiyarlığa bıraktığını, çevredeki dağların bütünüyle çıplak bir halde kaya yığını halini aldığını ifade etmektedir. Daltaban’dan sonra ise ağaçtan yeşillikten hiçbir belirtinin kalmadı- ğını, bu fena manzaranın ise insanın ruhunu üşüttüğünü ve duygu- larına sıkıntı ve uyuşukluk verdiğini söylemektedir.123 Erzincan üze-

119 Henry Finnis Blosse Lynch, Armania Travels and Studies, C. II, London 1901, s. 242. 120 Hamilton, age, s. 170-172. 121 Henry Barth, Reise von Trapezunt Durch Die Nördliche Halfte Klein-Asien Nach Scutari, Gotha 1860, s. 10-11. 122 Vital Cuinet, La Turquied’Asie: Géographie Administrative, Statistique, Descriptive et Raisonnéede Chaque Province De L’asie-Mineure, C. I, Paris 1893, s. 125-126. 123 Ahmet Şerif, Anadolu’da Tanin, Çeviren: Mehmed Çetin Börekçi, C. I, TTK Yayınları, Ankara 1999, s. 317-323. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 53- rinden Gümüşhane’ye gelen Ahmed Refik ise dağların beyaz tepeleri arasında ufak ve sivri bir dağın göründüğünü, bu dağın Sipikör dağı olduğunu ve bu dağın vahşi doğasında yaşadıklarını anlatmaktadır.124 Ahmet Şerif de Gümüşhane dağlarından asil bir şekilde tertemiz akan suların pek leziz ve soğuk olduğunu ifade etmektedir.125 Seyyahların yöredeki ormanlar ve bitki örtüsünün kendilerine sunduğu güzelliklere karşı duydukları hayranlıklarını gizleyemedik- leri görülmektedir. Yöredeki bitki örtüsünü kendi memleketleriyle kı- yaslayarak bir tanımlama yapmaya çalışmışlardır. Örneğin Harşit gü- zergâhını takip eden Henry Charles Barkley, yollarının üstünün güzel çam ve kayın ağaçlarıyla çevrili olduğunu söylemektedir.126 Gümüş- hane ormanlarıyla ilgili en güzel benzetmeyi Edwin Lord Weeks yap- maktadır. Weeks, Zigana ormanlarını İsviçre’nin kalbine benzetmektedir. Buradan aşağıya inişte çam ormanlarının yerini önce muhteşem ve unutulmayan kavak ve kayın ağaçlarından oluşan ormanlara bırak- tığını, daha aşağılarda ise koyu sarı renkli bazı noktalarında yemyeşil çalılıkların ormanın yerini aldığını ifade etmektedir.127 George Hughes Hepworth, bölgenin kendisine çocukluğunun Hebrew kasabalarının resimlerini hatırlattığını söylemektedir.128 James Justinian Morier, Çift- lik kasabasına giderken geçtiği çam, köknar ve ceviz ağaçlarıyla kaplı bir bölümün resimlerdeki düşleri süsleyen bir ormanlık alan olduğu- nu belirtmektedir.129 Lynch, Zigana’nın güney yamaçların bitki örtüsünde belirli bir kontrast olmakla birlikte orman dokusunun kaybolduğunu belirtmektedir.130 Cuinet, yöredeki orman dokusunun kaybolmasının nedenini yöredeki ağaçların maden işletmeciliğinde kullanılmasına bağlamak- tadır. Bu nedenle yöredeki orman sayısının azaldığını ve Coassie, Mavrangil, Atri, Tarso, Avliana, Fourfoura gibi bazı köylerde orman bulunduğunu ancak bunların da halk tarafından acımasızca tahrip edildiğini ifade etmektedir.131 Perekli’den hareket eden Tschichatsc-

124 Ahmed Refik, age, s. 12-13. 125 Ahmet Şerif, age, s. 324. 126 Henry Charles Barkley, A Ride through Asia Minor and Armenia, London 1891, s. 343. 127 Weeks, age, s. 10. 128 George Hughes Hepworth, Throught on Ermenia of Horsback, London 1898, s. 87-88. 129 James Justinian Morier, A Journey trough Persia, Armenia and Aisa Minor to Costantinopole in the years 1808 and 1809, Philadelphia 1816, s. 323. 130 Lynch, age, s. 242. 131 Cuinet, age, s. 128. - 54- Kemal Saylan heff, Köse Dağı’ndan geçerken buranın güzel ormanlık bir alan oldu- ğunu söylemektedir.132 Lynch, Zigana’da kışın köknar ağaçlarının dibinde karlar bir halı gibi serildiğinde mükemmel bir manzara olduğunu ancak yazın her tarafı kaplayan yıpranmış sarı çiçeklere bakmanın insanın gözlerini ve ruhunu yorduğunu anlatmaktadır.133 Barth, Uluşeran’a giderken yolda gördüğü taze çayırların kendilerine harika bir manzara sunduğunu söylemektedir.134 Eduard von Hoffmeister, güler yüzlü bir bölgede ve şahane bir ilkbahar seyahati yaptığını ve açelyalar, alp gülleri, koca eğrelti otlarının bütün bu muhteşem manzaranın güney güneşinin parlaklığını sardığını ifade etmektedir.135 Barth, yöredeki ağaçsız alan- ların sütleğen otu ve deve dikeniyle kaplı olduğunu belirtmektedir.136 Lynch de Ardasa ve Vavuk nehri arasındaki vadinin her iki tarafında sadece açelya kalıntıları değil aynı zamanda büyük leylak rengi çiçek- lerin, alıç çiçeği ile sarı çiçeklerin var olduğunu anlatmaktadır.137 Suart, Gümüşhane-Trabzon yolunun yüksek kesimlerinde aynı zamanda tıp- ta ilaç yapımında da kullanılan geven bitkisiyle kaplı olduğunu söyle- mektedir.138 Gümüşhane’deki doğal yaşam ve yabani hayvanlar ile ilgili seyyahlar eserlerinde pek bilgi vermemişlerdir. Bu konuda en geniş bilgi- ye Humphry Sandwith’in anılarında rastlamaktayız. Sandwith, yöre- deki yabani hayat ile ilgili şunları söylemektedir:139 “Kayalık bir köşeyi dönünce kırmızı paçalı güvercin sürüsünün nehirden dağa doğru yol aldığını gördük. Saksağanlar burada en sıklıkla gördüğü- müz kuşlardı. Otçul özellikleri onu her yerde yaşayabilir kılıyordu. Bu kuşlar melodiyi andıran çok güzel sesler çıkarıyorlardı. Yolculuk boyunca gördü- ğüm tüm kuşlar eski İngiliz tanıdıklardı. Örümcek kuşu, kiraz kuşu ve saka- lar bana memleketimin yeşil alanlarını hatırlattı. Kale köyü civarında yaban keçilerinin görülebileceğini söylediler. Geniş düzlüklerde bir sürü mükemmel

132 P. V. Tschichatscheff, İtinerar der Kleinasiatische Reise, Yayınlayan: H. Kiepert, Berlin 1867, s. 21-24. 133 Lynch, age, s. 242. 134 Barth, age, s. 12. 135 Hoffmeister, age, s. 138-139. 136 Barth, age, s. 10-11. 137 Lynch, age, s. 243. 138 Hommaire de Hell, Voyage en Turquie et en Perse, exécuté par ordre du Gouvernement Français pendant les années 1846, 1847 et 1848, Paris 1860, s. 392-395. 139 Sandwith, age, s. 40-42. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 55- kuş sürüsünü geride bırakmıştık ki İngiltere de çoğunun nesli tükenmek üze- reydi. Öyle ki İngiltere’deki sporcular ve çevreciler nesli tükenmek üzere olan bu kuşların arkalarından yas tutuyorlardı. Bu türler İngiliz türleri olmasa da aradaki fark güçlükle ayırt edilebiliyordu. Daha çok hindi sürüsünü andırı- yorlardı” Barkley, “Her tarafta acayip vahşi hayvanlar varken aç kalmayız.” ifa- desiyle bu konuda Sandwith’e katkı sağlamaktadır.140

2. İDARİ BİRİMLER VE ÖZELLİKLERİ Gümüşhane’ye gelen seyyahlar güzergâhları üzerinde yer alan kasabalara uğrayarak buralar hakkında bilgi vermekten geri durma- mışlardır. Başta Gümüşhane kasabası olmak üzere Ardasa (Torul), Çiftlik (Kelkit), Karaca (Şiran) kasabaları hakkında tasvirlerde bulun- muşlardır. Ayrıca seyahatları sırasında uğradıkları diğer nahiye ve köy gibi daha küçük yerleşim birimlerini tanıtmışlardır. - Gümüşhane Kasabası: Gümüşhane kasabasına uğrayan seyyahlar kasabanın genel kuruluş yeri, genel görünümü, mimari özellikleri ve yönetimi hakkında bilgiler vermektedirler. Kasabanın kuruluş yeri ve genel görünümü hakkında bilgi veren seyyahlardan Eli Smith ve Dwight, Harşit ırmağının solunda dik bir duvar gibi yükselen yamaç- larda kurulan kasabayı doğa eliyle oluşturulmuş bir kaleye benzetmek- tedirler.141 Kinneir, Gümüşhane’yi dağların yamacında uçurum ve ka- yaların arasında kurulu sıra dışı bir kasaba olarak tanımlamaktadır.142 Peder Monier, kasabanın yüksek ve verimsiz bir dağın kenarına kurul- duğunu ve bir tür amfi-tiyatro görünümünde olduğunu anlatmakta- dır.143 Monier gibi Southgate, Deyrolle ve Wagner de Gümüşhane’nin dik dağların yamacında kurulmuş köşeli büklüm halinde bir amfi tiyatro şeklinde inşa edildiğini belirtmektedir.144 Hamilton, kasabadaki

140 Barkley, age, s. 343. 141 Eli Smith, Harrison Gray Otis Dwight, Researches of the Rev. E. Smith and H. G. O. Dwight in Armenia Including A Journey Thorough Asia Minor, C. I-II, New York 1833, s. 448. 142 Kinneir, age, s. 348. 143 P. Monier, “Journal du voyage du P. Monier d’Erzeron à Trebizonde”, Nouveaux Memoires des Missions De la Compagnie de Jesus, Dans le Levant, C. III, Paris 1723, s. 326. 144 Horatio Southgate, Narrative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Persia and Mesopotamia, C. I, New York 1840, s. 164; Moritz Wagner, Travels in Persia, Georgia and Koordistan; with Sketches of the Cossacksand the Caucasus, C. II, London 1856, s. 294-296; Deyrolle, age, s. 31. - 56- Kemal Saylan evlerin dik tepelerin yamaçlarında inşa edilmiş hemen hemen yer al- tındaymış gibi göründüğünü ve çok alçak olan bu evlerin üzerlerinde yürüyüş yapılabildiğini ifade etmektedir.145 George Fowler, ulaşılmaz gibi görünen bir tepenin kenarında kurulan kasabaya ulaşmanın tek yolunun kayalardan tahkim edilmiş bir yol sayesinde olduğunu söy- lemektedir.146 Kolnische Zeitung Gazetesi Muhabiri, Gümüşhane’nin tasvirine başlamadan önce burasının o tarihe kadar gezip gördüğü şe- hirler içerisindeki özel yerine işaret edip, hayatı boyunca hiçbir zaman unutmayacağını vurguladıktan sonra Gümüşhane’nin kocaman bir kayanın arkasına gizlenmiş gibi durduğunu ve adeta çıplak bir kaya- lık üzerine kurulmuş olduğunu, şehrin hemen ardında kocaman bir kayalık yükseldiğini, kayalar yığının şehrin üzerinde korkunç bir şe- kilde durmakta ve yapıları tehdit etmekte olduğunu belirtmektedir.147 Ahmet Şerif, çeşitli geometrik şekiller gösteren, bazıları, hemen hemen havada asılı duran kaya parçalarının şehrin üzerine düşmeye hazır ol- duğunu, bunların insanı korkuya ve dehşete düşürdüğünü, şehrin kademe şeklinde yükseldiğini, genel görünüşüyle bir harabeyi, eski bir kaleyi andırdığını, evlerinin medeni insanlara oturmaya yeri olmaktan pek uzak olduğunu ve çok dar olan sokaklarının birbirinin içine girmiş vaziyette olduğunu ifade ettikten sonra bu kasabayı dolaşmanın in- sanı yüzlerce kademeli dik bir merdiveni çıkmaktan daha çok yordu- ğunu söylemektedir. Şerif ayrıca Gümüşhane sokaklarının çok dar ve pis olduğunu, sokaklarda lağım ve her türlü pisliğin aktığını ve bütün şehri aydınlatmak için sadece 2 fener bulunduğunu da vurgulamak- tadır. Bütünüyle ve düzenli olarak toplanamayan yıllık geliri 300-400 lira olan Gümüşhane belediyesinin ise şehrin düzenlenmesi için yeterli çalışmaları yapamadığını ifade etmektedir.148 1711’de Gümüşhane’yi ziyaret eden Monier’in akşam olduğunda evlerde, yollarda, ağaçlar- da şamdanlar yakıldığına ve bu durumun şehirde güzel loş bir ortam oluştuğuna dair ifadelerine bakılacak olursa kasabanın ilerleyen zaman içerisinde ne kadar geriye gittiği daha iyi anlaşılabilir.149 Seyyahlardan bazıları şehirdeki yapılardan bahsetmişlerdir.

145 Hamilton, age, s. 170-172. 146 George Fowler, Three Years in Persia; with Travelling Adventures in Koordistan, C. I, London 1841, s. 234. 147 Alkan, Avrupalı Seyyahlar, s. 90- 91. 148 Ahmet Şerif, age, s. 320-321. 149 Monier, agm, s. 326. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 57-

Deyrolle, Gümüşhane kasabasında 800, Cuinet, 550, Hommaire de Hell, 200’ü Rum, 300’ü Ermeni ve 60’ı Türk olmak üzere 560 hane bu- lunduğunu söylemektedir.150 Cuinet ayrıca kasabada 1 mahkeme, 1 no- terlik, 1 Duyun-u Umumiye ve 1 Reji İdaresi, 1 kışla, 1 başpiskoposluk, 1 karakol ve 103 çeşme olduğunu yazmaktadır.151 Charles Snodgrass Ryan, kasabada Türk banyosu da denilen bir hamam bulunduğundan bahseder.152 Kolnische Zeitung Gazetesi Muhabiri, Türk ve Ermeni evleri arasında dev gibi görünen bir Ermeni kilisesinin bulunduğunu belirtir.153 XX. yüzyılın başında kasabaya gelen Ahmet Şerif kasabada bir adliye binasının olduğunu ifade eder. XIX. yüzyılın sonlarına doğru Daltaban mahallesinin gelişmesiyle birlikte seyyahların hatıralarında burasıyla ilgili bilgiler de bulunmaktadır. Ahmet Şerif pek çukur bir vadide bulunan Daltaban mahallesinde 100-200 bina olduğunu tahmin ettiğini söylemektedir.154 Bazı seyyahlar kasabadaki yapıların mimari özellikleri hakkın- da bilgiler vermişlerdir. Seyyahların en çok üzerinde durdukları konu buradaki insanların yaşadıkları evlerin şekilleriyle ilgilidir. Southgate, birbiri üzerine yükselen düz çatılı toprak evlerin dağlardaki kurumuş topraktan oluşan yumrular gibi göründüğünü ifade etmektedir.155 Wagner, şehirdeki evlerin çamur ve taştan inşa edildiğini, kirli ve pe- rişan bir görüntüsü olduğunu anlatmaktadır.156 Deyrolle, birkaç zen- ginin evi ile minareler haricinde şehirdeki kerpiçten yapılmış evlerin toprağa karışarak seçilemediğinden bahsetmektedir. Deyrolle, evlerin mimari özellikleri hakkında ise evlerin yerin vaziyetinden de istifade etmek için birbirlerinden açık olarak yapılmış büyük direkler üzerinde kurulu ve alt katı ahır olarak inşa edildiğini yazmaktadır.157 Kolnisc- he Zeitung Gazetesi Muhabiri, şehirdeki evlerin tamamının çatılarının düz ve çamurdan yapıldığını vurgulamaktadır. Yayalar ve atlı yolcu- ların alçak duran evlerin çatılarını yol zannederek üzerine çıkmala- rına şaşmamak gerektiğini, bir Avrupalının bu garabet içinde sık sık

150 Deyrolle, age, s. 33; Cuinet, age, s. 124-125; Hell, age, s. 392-395. 151 Cuinet, age, s. 124-125. 152 Charles Snodgrass Ryan, Under the Red Crescent: Adventures of an English Surgeon With The Turkish Army At Plevna and Erzeroum, 1877-1878, New York 1897, s. 319-320. 153 “Asiatische Wanderbericht VIII”, Kölnische Zeitung, S. 94, 21 Ocak 1896, s. 1. 154 Ahmet Şerif, age, s. 318-322. 155 Southgate, age, s. 164. 156 Wagner, Travels in Persia, Georgia and Koordistan, s. 294-296. 157 Deyrolle, age, s. 29-31. - 58- Kemal Saylan yolunu şaşırdığını söylemektedir. Ayrıca her evin damının üzerinde silindir şeklinde taş bulunduğunu ifade etmektedir.158 Ahmet Şerif, “Binalar hiçbir mimari usulün kabul ve tarif etmediği şekilde yapılmıştır.” demektedir.159 Barkley, perişan vaziyetteki üzeri çamur kaplı evlerin damlarının su geçirmediğini söylemektedir.160 Evler haricinde kasabada bulunan diğer yapılar hakkında bilgi veren iki seyyah vardır. Biri XVIII. yüzyıl başında kasabayı ziyaret eden P. Monier diğeri XX. yüzyıl başında gelen Ahmet Şerif’tir. Mo- nier şehirdeki zengin yaşamın bir göstergesi olarak camilerin mina- relerinin de zengi olduğundan bahsetmektedir.161 Şerif, kasabadaki hükümet binalarından biri olan adliye binasını tarif ederken binanın küçük bir kapısı olduğunu, dar, karanlık ve pis bir sofasının bulundu- ğunu, içlerinde birçok memurun çalıştığı 3-4 odasının olduğunu, bu odaların içlerinin mahalle kahvelerinden daha karışık ve sefil durumda bulunduğunu belirtmektedir. Tavanları gayet basit olan odalarda bulunan iskemlelerin çatlak ve kırık olduğunu masaların renginin ve şeklinin kaybolduğunu anlatmaktadır. Bunların etrafında oturan memur ve kâtiplerin kocaman ve eski defterlere uzun kâğıtlara o bitmez tükenmez yazılarını devamlı yazdıklarını söylemektedir. Şerif, Ha- pishane binasını da şu şekilde tasvir etmektedir. “Hapishane binasında biri memurların, diğerleri de misafirlerin oturmasına ayrılmış 4 oda var. Bu odalarda daima gece, hem de karanlık bir gece hüküm sürer. Rutubet, kötü bir koku, havayı istila etmiştir. Odalar pek küçüktür. Her birinin içinde 15- 20 kişi bulunuyor.”162 Bu tanımlamalarının ardından pek çok seneden beri Osmanlı Hükümetinin sancak merkezi olan Gümüşhane’nin iyi bir idareden yoksun bulunduğu değerlendirmesini yapmaktadır. Kasabaya uğrayan seyyahlardan bazıları kasaba yönetimi hakkın- da bilgiler vermişlerdir. 1830 senesinde kasabaya gelen Smith ve Dwight, Gümüşhane’nin büyük olmadığı halde siyasal açıdan önemli bir idari bi- rim gibi göründüğünü, başında bulunan paşanın Erzurum valisine göre rütbece daha düşük olduğunu, ancak kasabada valinin astı konumunda iki tane de yardımcı paşanın bulunduğunu söylemektedirler.163

158 “Asiatische Wanderbericht VIII”, Kölnische Zeitung, S. 94, 21 Ocak 1896, s. 1. 159 Ahmet Şerif, age, s. 321. 160 Barkley, age, s. 343. 161 Monier, agm, s. 327. 162 Ahmet Şerif, age, s. 322. 163 Smith-Dwight, age, s. 448. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 59-

1895 tarihinde Gümüşhane’de Ermeni olaylarının yaşandığı bir dönemde bölgeye gelen Kolnische Zeitung Gazetesi Muhabiri’nin şeh- rin mutasarrıfı hakkında verdiği bilgiler ise çok ilginçtir. Yabancıları gerçek bir dostlukla karşılayan mutasarrıfın Faust, Bellamy, Freiland, Xenopnou, Zole, Byron ve Heine gibi Batı’nın kalburüstü düşünürleri hakkında sohbet edilecek kadar aydın kişiliğe sahip olmasının kendisini oldukça şaşırttığını ifade etmektedir.164 Muhabirin sözünü ettiği mutasarrıf kuvvetle muhtemel Mehmed Şevki Bey’dir. Çünkü İngil- tere’nin Trabzon Konsolosu Longworth da dönemin Gümüşhane mu- tasarrıfı olan Mehmed Şevki Bey’den bahsederken kendisinin iyi bir okuyucu olduğunu, İngilizce, Fransızca ve İtalyanca bildiğini, Avru- pa’da diplomatik kimliklerle bulunduğunu ve birçok Avrupa ülkesini gezdiğini ifade etmektedir.165 Muhabirin Gümüşhane mutasarrıfı ile ilgili izlenimleri şöyle devam etmektedir. “Mutasarrıf, divanın üzerinde oturmuş bir vaziyette bunlardan bahsederken, zaptiyeler ellerini göbeğinin üzerinde bağlamış olduğu halde ayakta beklemekteydiler. Bir Türk’e misafir olanın herhangi bir şekilde şikâyetçi olmak için bir nedeni yoktu. Yapılabi- lecek şeyler, herhangi bir şey söylenmeden memnuniyetle yapılmaktadır.”166 Ahmet Şerif, İstanbul’da bulunan mutasarrıf Zöhrab Efendi’den bütün halkın özellikle Ermenilerin son derecede şikâyetçi olduklarını söyle- mektedir. Mutasarrıf hakkında yaptıkları inceleme sonunda mutasar- rıfın pek saygıdeğer bir kimse olduğunu fakat bir idare memurunda bulunması gereken niteliklere sahip bulunmadığını belirtmektedir.167 - Ardasa (Torul) Kasabası: Trabzon-Erzurum güzergâhını kullanan hemen bütün seyyahlar Ardasa kasabasına uğramıştır. Ancak seyyahlardan çok azının anılarında Ardasa kasabasıyla ilgili tasvirlere rastlamaktayız. Deyrolle Ardasa’yı hanlar ve dükkânlardan mürekkep küçük bir kasaba olarak tarif etmektedir.168 Lynch, Ardasa kasabasının tozlu kireçtaşı renkli bazen 1000 fiti bulan uçurumlarla çevrili ürkütü- cü bir yerleşim olduğunu söylemektedir.169 Barth, Ardasa’yı “Burasını hep küçük bir şehir olarak duymuştuk, fakat çoğunluğu terk edilmiş içinde 2 tanesi iyi durumda olan takriben 30 ev görünce şaşırdık. Bu iki binadan

164 “Asiatische Wanderbericht VIII”, Kölnische Zeitung, S. 94, 21 Ocak 1896, s. 1. 165 Ahmet Halaçoğlu, “İngiliz Konsolosu Longworth’a Göre Trabzon Vilayeti (1892- 1898)”, Belleten, C. XLVII, S. 250, 2003, s. 6-7. 166 Alkan, Avrupalı Seyyahlar, s. 92. 167 Ahmet Şerif, age, s. 321. 168 Deyrolle, age, s. 25. 169 Lynch, age, s. 243. - 60- Kemal Saylan biri nehre nazır olup, mütesellime ait resmi daire, diğeri ise bol ağaçlı geniş bahçesi olan ikametgâhıydı. Ardasa halkının tümü yukarıdaki dağlık bölge- den inmişler; bu kış mevsiminde oldukça canlı ve çalışkan görünmektedirler. Daha sonraki tecrübeyle sabit olduğu üzere halk memur tarafından adaletsiz uygulamalara tabi tutulmaktadır. Yıkılan eski köprünün yerine yenisi yapıl- maktadır. Kemer yapımında olduğu gibi, Türklerin istedikleri zaman mahi- rane şeyler yapabilecekleri burada görülmektedir. Bütün yapı resmi bir gö- rüntüye sahip ve yontma taştan itinalı bir şekilde yapılmıştır.” ifadeleriyle anlatmaktadır.170 Ahmet Şerif, Ardasa kasabasını içinde tahminen 200 hanenin bu- lunduğu ve 1000 kişinin yaşadığı küçük bir kaza merkezi olarak tarif etmektedir. Oldukça güzel evlerinin, düzenli dükkân ve mağazaları- nın bulunduğunu ifade eden Şerif, genel görünüşünün birçok kaza merkezinden daha bayındır ve güzel göründüğünü de söylemektedir. Fakat bu binaların içinde en perişan ve sefillerinin ise devlete ait hükü- met konağı ve binaların olduğunu da vurgulamadan geçmemektedir. Devlet dairelerinin bordum kısmında hapishanenin bulunduğunu, hapishane denilen bu yerin kapısından girince karanlığın, rutubetin ve pis kokunun derhal etkisini hissettirdiğini ifade etmektedir. Bu nedenle hapishanenin içinde bulunduğu bu durumu insanların diri diri gömüldüğü sefil bir kabristana benzetmektedir.171 I. Dünya Savaşı’nın sonlarında Gümüşhane kasabasına uğrayan Ahmed Refik ise daha çok savaşın kasaba üzerindeki etkilerinden bahsetmektedir. Refik, kasabada harabeden başka bir şey görünmediğini, sokakların mermi kovanlarıyla dolu olduğunu, Rusların tahribatın- dan, Ermenilerin mezaliminin kalbe dehşet verdiğini ve bu ortamda görünen fener direklerinin bile darağacını andırdığını söylemektedir. Rusların ve Ermenilerin, cami ve mezarlığı tamamen perişan ettiğini, cami ve medreseyi ahıra çevirdiklerini, mezarlığın bir kısmını kahvehane olarak kullandıklarını anlatmaktadır.172 - Çiftlik (Kelkit) Kasabası: Çiftlik kasabası hakkında bilgi veren seyyah sayısı az olduğu ve ayrıntılı bilgiler vermedikleri için seyyah- ların gözünden bir kasaba resmi çizmek zor görünmektedir. Bunun- la birlikte kasabaya uğrayan seyyahlardan Henry Suter, kasabada iyi

170 Barth, age, s. 9. 171 Ahmet Şerif, age, s. 316-317 172 Ahmed Refik, Kafkas Yollarında Hâtıralar ve Tahassüsler, Çeviren: Yunus Zeyrek, MEB Yayınları, İstanbul 2001, s. 11. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 61- taştan yapılmış 20 ve yanmamış tuğladan inşa edilmiş 40 kadar evin bulunduğunu söylemektedir.173 Smith ve Dwight, Çiftlik gibi büyük bir kasaba ve pazar yeri olan yerleşimin böyle mütevazı bir isim ta- şımasının kendilerini şaşırttığını, buradaki evlerin taştan yapılmış ve güzel evler olduğunu ifade etmektedirler.174 Morier ise taştan yapılmış bu evlerin hemen yanında sığırların barınmaları için üzeri kapalı yerlerin bulunduğunu belirtmektedir.175 - Karaca (Şiran) Kasabası: Karaca kasabası hakkında bilgi veren seyyah sayısı oldukça sınırlıdır. Bunlardan Suter, Karaca kasabasını kuzeyinde yüksek ve karla kaplı Gavur dağının yükseldiği 30 Müs- lüman hanenin bulunduğu bir mahalle olarak tanımlamaktadır.176 Morier, verdiği bilgilerle Suter’i desteklemektedir. Kasaba hakkında en ayrıntılı bilgiyi ise Smith ve Dwight vermektedir. Kasabanın genel görünümünü anlatırken 1830’lu yıllarda kasabanın neredeyse tamamı Müslüman Türklerden oluşan 300 haneyi barındırmakta olduğunu, buna karşılık 8-10 kadar da Rum ailenin kasabada yaşadığını ifade etmektedirler. Kasabadaki evlerin mimari özellikleri hakkında ise evlerin ilk katlarının soğuktan korunmak için toprağın içine gömüldüğü- nü söylemektedirler.177 - Diğer Yerleşim Birimleri: Seyyahlar kasaba merkezlerinin yanı sıra bölgeden geçerken dinlenmek için uğradıkları hanlar hakkında bilgiler vermişlerdir. Seyahati sırasında Karakaban’a uğrayan Fowler, burasının atların dinlenmesi için dağ üzerinde yapılmış kasvetli bir is- tasyon olduğunu belirtmektedir.178 Ahmet Şerif, nahiye merkezi olan Murathan’a geldiklerini, burada 1-2 han ve 3-5 dükkân bulunduğunu söylemektedir. Kaldığı hanı ise şu şekilde anlatmaktadır:179 “İndiğimiz han benzerlerine göre fena değildi. Hanın 8-10 odası vardı. Odaları gezdik, her şeyden evvel duvarlarındaki yazılar dikkatimizi çekti. Bunların arasında Hakkari mebusu Seyyid Taha Efendi’nin

173 Henry Suter, “Notes on a Journey from Erz-Rúm to Trebizond, by way of Shebb- kháneh, Kará Hisar, Sívás, Tókát, and Sámsún, in October, 1838”, Journal of the Royal Geographical Society of London, C. X, London 1840, s. 435. 174 Smith-Dwight, age, s. 448. 175 Morier, age, s. 322. 176 Suter, agm, s. 435. 177 Smith-Dwight, age, s. 448. 178 Fowler, age, s. 234. 179 Ahmet Şerif, age, s. 324. - 62- Kemal Saylan bile ismi ve yazısı vardı. Herkes buradaki tahta bitlerinden şikâyet etmişti. Muradhan’ın kenarından bir dere akıyordu. Bu derenin etrafına 5-10 söğüt dikilmiş olduğundan göz biraz yeşillik görüyordu. Hanın arkasında da her türlü meyve ağaçlarıyla süslü güzel bir bahçe vardı. Havası pekiyi olan Mu- radhan’da geçirdiğimiz geceden hepimiz memnun olmuştuk.” Seyahatleri sırasında uğradıkları köyler hakkında bilgi veren seyyahlar da bulunmaktadır. Monier, Tekke’nin Türklerin yaşamla- rını sürdürdükleri yıkık bir kale çevresinde yerleşmiş bir kasaba ol- duğunu, Hoffmeister ise buranın daralan vadinin dar bir geçit haline geldiği yerin sağında sarp kayalıklara yapışmış şekilde durduğunu ve resimsi bir manzarası olduğunu belirtmektedir.180 Ahmed Refik, aynı ifadelerle tanımladığı bu güzel köyü Rus ve Ermenilerin harap ettiğin- den bahsetmektedir.181 Zigana köyünden geçen Barth, küçük bir boğazın yamacına ku- rulmuş ve 20 haneden ibaret olan bu köydeki evlerin eski Ermeni sti- liyle taştan yapıldığını söylemektedir.182 Köse köyüne uğrayan Ahmed Refik, burayı harap, çıplak, soğuk, kasvetli, geniş bir ova ortasında, sevimsiz bir köy olarak tarif etmektedir. Civarındaki leziz suyundan başka güzel hiçbir şeyi olmadığından ve Rusların burada bir erzak ambarı kurduklarından bahsetmektedir. Köyün en zarif binasının Mehmet Ağa’nın köşkü olduğunu söylemek- tedir. Tavanı ve duvarları gayet süslü olan bu köşkün duvarlarında kelime-i tevhid, zırhlı saat, keşkül ve çiçek resimlerinin bulunduğunu belirtmektedir.183 Atasö ve Cohchian köylerinden geçen Wagner, Atasö’nün güzel, berrak bir dere kıyısında uzandığını, bu köydeki evlerin sıvalı ve taş teraslarla çevrili olduğunu söylemektedir. Cohchian köyündeki evlerin ise barut rengi dik bacalarının bulunduğunu anlatmaktadır.184 Köprübaşı köyüne uğrayan Edward Granville Browne bu köyde yaklaşık 30-40 hanenin bulunduğunu ifade etmektedir.185

180 Monier, agm, s. 318-319; Hoffmeister, age, s. 137-138. 181 Ahmed Refik, age, s. 12. 182 Barth, age, s. 8. 183 Ahmed Refik, age, s. 12. 184 Wagner, Travels in Persia, Georgia and Koordistan, s. 294-296. 185 Hasan Çiftçi, “E. G. Browne’in Hatıralarında Doğu Seyahati”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 28, 2005, s. 329; Yukarıda işaret edildiği gibi E. G. Browne, 4 Ekim 1887’de Trabzon’a varmıştı. 7 Ekim’de Trabzon’dan ayrıldı. The Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 63-

Sadak ve Ger köylerinden geçen Morier, burasının çok verimli mısır tarlalarıyla çevrili ve güzel suyu olan bir yerde kurulduğunu, Ger köyünün ise eteklerinde çam meşe ve köknar ağaçları bulunduğu- nu, buradaki herkesin tarımla uğraştığını belirtmektedir.186 Akçaköy’den geçen Tschichatscheff dağ yamacında kurulan bu köyde bir kale kalıntısı olduğundan bahsetmektedir.187 Veyserni ve Balahor’a uğrayan Colonel Charles Stuart, Veyser- ni’yi verimli bir vadide kurulmuş, lezzetli ballarıyla ünlü bir köy olarak tanımlamaktadır.188 Küçük bir dere tarafından sulanan verimli bir ovanın kenarında kurulmuş olan Balahor’un tek minareli bir camisi bulunan tarım köyü olduğunu söylemektedir. Buraya girerken dik bir mezar taşı olan ve tarafında şekiller bulunan ermeni mezarından geç- tiklerini ifade etmektedir.189 Suter de Karasu’nun güney kıyısında kurulmuş olan bir köy olan Germeri’den geçtiğini, 30 Müslüman hanenin bulunduğu köyde bir de posta istasyonu olduğunu belirtmektedir.190

3. EKONOMİK DURUM Ticaret ve Kervanlar Seyyahların hatıratlarına bakıldığında bölge ticaretiyle ilgili do- yurucu bilgilere rastlamak pek mümkün değildir. Bu konuda sadece Jaubert, Deyrolle ve Cuinet’in seyahatnamelerinde bazı bilgiler yer al- maktadır. Jaubert, Gümüşhane’de ticaret işiyle daha çok Ermenilerin iştigal ettiğini söylemektedir.191 Deyrolle ve Cuinet’in verdiği bilgiler ise daha çok ihraç edilen mallara yöneliktir. Bu konuda Deyrolle, Gü-

Times ve Daily News gazetelerinin savaş muhabiri Charles Boswell Norman’ın görevi gereği, kendisinden on yıl önce, Mayıs 1877 yılında aynı yolu takip ederek Trabzon üzerinden Erzurum’a, buradan da Kars’a yaptığı yolculukta tuttuğu notların ve verdiği bilgilerin daha ayrıntılı olduğu görülür. Ona göre; Trabzon- Cevizlik arası mesafe 18 mildi. Yol mükemmeldi. Cevizlik’in hane sayısı 80’di. Köyde posta atları için konak ve yolculara mahsus hanlar bulunuyordu. Bkz. Tozlu, age, s. 254-55. 186 Morier, age, s. 322-323. 187 Tschichatscheff, age, s. 21-24. 188 Colonel Charles Stuart, Journal of a Residence in Northern Persia and the Adjacent Provinces of Turkey, London 1854, s. 82. 189 Stuart, age, s. 84. 190 Suter, agm, s. 435. 191 Hamilton, age, s. 375. - 64- Kemal Saylan müşhane elmalarının şöhreti olan Amasya elmaları ile rekabet ettiğini söylemektedir. Armutçuluğun da gelişmiş olduğunu belirten Deyrolle sandıklara yüklenen armutların özellikle Trabzon, İstanbul ve Erzu- rum’a sevk edildiğini ifade etmektedir. Hell, Deyrolle’nin verdiği bu bilgiyi teyit etmektedir.192 Deyrolle ayrıca Erzurum, Bayburd ve Trab- zon’a ise pek çok kiraz gönderildiğini vurgulamaktadır. Sancak dışına yapılan bu meyve ticaretinden yıllık ortalama 200.000 kuruş gelir elde edildiğini belirtmektedir. Gümüşhane’nin meyve ticaretinden sonra en ehemmiyetli ticari faaliyetinin çanak çömlek üretimi olduğunu söyleyen Deyrolle, her yıl, dağlardan getirilen topraklarla sarı, yeşil, kırmızı renklerde 30.000-40.000 testinin imal edildiğini yazmaktadır. Deyrolle ayrıca yörede keçi, oğlak, kuzu ve tavşan derisinden de çok istifade edildiğini ve Gümüşhane’de deri ticaretinin günden güne ge- liştiğini söylemektedir. Gümüşhane pazarında az miktarda ayı, kurt, tilki, vaşak, zerdova, sansar ve samur postlarının bulunduğunu, bun- ların büyük kısmının Trabzon’a, oradan da Avrupa’ya sevk edildiğini anlatmaktadır.193 Gümüşhane’de ticaretle ilgili bilgi veren seyyahlardan Cuinet’in verdiği bilgiler ise Deyrolle’den daha farklıdır. Cuinet, Gümüşhane’nin ticaret ve endüstrisine bakıldığında bölgede ticaretin hemen hemen hiç olmadığını ancak az miktarda meyve ve keçi derisi ihracatı yapıldığını ifade etmektedir.194 Gümüşhane’nin tarihi ipek yolu güzergâhında bulunması hasebiyle seyyahlar yöreden geçerken çok sayıda kervanla karşılaşmış ve bu nedenle eserlerinde bu konuya yer vermişlerdir. William Eleroy Curtis eserinde, XIX. yüzyılın başlarında bu yoldan senede 20.000 de- venin geçtiğini belirtmektedir.195 Deyrolle, Zigana’dan inerken pamuk balyaları ile yüklü, 500’den fazla yük hayvanından oluşan büyük bir kervana rastladıklarını ve yol dar olduğu için 1,5 saatten fazla bir süre kervanın geçmesini beklediklerini anlatmaktadır.196 Bu konuda en ayrıntılı bilgi Sandwith’in hatıratında yer almak- tadır. Sandwith, uzun dağ yolunda önlerinde zillerin çaldığını duy- duğunu ve içinde 200 at bulunan tek sıra halinde seyreden büyük bir

192 Hell, age, s. 392. 193 Deyrolle, age, s. 34. 194 Cuinet, age, s. 127. 195 William Eleroy Curtis, Araound The Black Sea-Armenia, Caucasus, Circassia, Daghestan, The Crimea, Roumania, Hodder&Stoughton, New York, 1911, s. 46-47. 196 Deyrolle, age, s. 48. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 65-

İran Kervanı ile karşılaştıklarını söylemektedir. Kervandaki adamla- rın havanın sıcak olmasına rağmen kendilerini sıcak tutacak keçe ile kaplanmış pamuk, doğuda geleneksel olarak giyilen bir elbise giydiklerini, başlarında ise İran şapkalarının biraz değiştirilmiş şekli olan koyun derisinden yapılmış uzun tepeli şapkalar bulunduğunu belirtmektedir.197 Bu adamların giysilerini aydan aya, nadiren duş almala- rını gerektiren durumlar dışında çıkarmadıklarını ifade etmektedir. Tüm havalara maruz kaldıkları için yüzlerinin aşırı bronzlaştığını, çoğunun Absinya yerlilerinden biraz daha açık tenli olduklarını vur- gulamaktadır. Bu insanların ekmek, peynir, yağ ve yoğurt yediklerin nadiren hasta olduklarından bahsetmektedir. Kervanda katırlardan çok atların bulunduğunu, kervanın önünden giden en tecrübeli atın boynunda çıngırak takılı olduğunu ve bu kervanların hızlarının yak- laşık saatte iki buçuk mil olduğunu söylemektedir. Kervanların yaz zamanlarında sabahın erken saatlerinde yola çıkıp öğlen vaktinde at- ların beslenmesi için yüklerini indirerek ara verdiklerini, akşam için bir köyde veya şehirde durduklarında ise yerleşimin biraz dışında açık bir alanda kaldıklarını anlatmaktadır. Atların yükleri ve semerlerinin her gün yarım saat sırtlarından indirildiğini, at tımar edildikten sonra tekrar yüklendiğini, bu sayede yükün atın bir parçası haline geldiğini, böylece bir bakıma olası sırt ağrılarının önüne geçildiğini ifade etmektedir. Her bir at veya katırın ortalama 130 kg civarında yük taşıdığını ifade eden Sandwith, bu hayvanların her sabah ve her akşam arpa ile beslendiklerini, yılın belli aylarında ise günde birkaç saat otlamaları için serbest bırakıldıklarını, geri kalan beslenme ihtiyacını ise saman- dan karşıladıklarını belirtmektedir. Ayrıca katırcıların hayvanlara iyi davrandıklarını ve asla onlara vurmadıklarını, yoldan çıktıklarında ise saptıkları tarafa bir taş atarak tekrar yola girmelerini sağladıklarını söylemektedir.198 Ancak Curzon’un verdiği bilgiler Sandwith’in ifadeleriyle çelişmektedir. Curzon, birlikte seyahat ettiği Türk kervanında hayvanlara yapılan kötü muameleye dikkat çekmektedir. Yolda şahit olduğu, kervanda yük taşıyan hayvanların hırslı ve merhametsiz sahipleri tarafından çok kötü muameleye tabi tutulduklarından şikâyet ettikten sonra, İngiltere’deki hayvanların durumlarıyla kıyasta bulun- makta; İngiltere’deki yük hayvanlarının, Türklere ait olmadıkları için

197 Sandwith, age, s. 40. 198 Sandwith, age, s. 41-42. - 66- Kemal Saylan

şans yıldızlarına teşekkür etmeleri gerektiğinin altını çizmektedir.199

Ulaşım XIX. yüzyılda Gümüşhane genelinde biri Trabzon-Erzurum vilayetlerini, diğeri Gümüşhane-Erzincan sancaklarını birbirine bağlayan 2 umumi yol vardır. Sancak dâhilinde ise kazaları ve nahiyeleri birbirine bağlayan hususi yollar bulunmaktaydı.200 Bu durum Erzurum- Trabzon ve Gümüşhane-Erzincan güzergâhlarını kullanan seyyahla- rın eserlerine yansımıştır. Trabzon-Erzurum Yolu: Trabzon-Erzurum yolunu kullanan yazarlar yolun önemine vurgu yapmadan geçememişlerdir. Austen Henry Layard, Trabzon-Erzurum yolunun İran ile Karadeniz’i birbirine bağ- ladığını bu özelliğiyle de Asya’dan Avrupa’ya geçişlerde önemli bir güzergâh olduğunu söylemektedir.201 Sidney Whitman ve Vambery, Trabzon-Erzurum yolunun hem orta Asya ile batıyı hem de İran ile Ermenistan’ı birbirine bağlayan ticari bir yol olduğunu, yaz boyunca bu yoldan Avrupa malları ve Asya ürünleriyle yüklü olan yüzlerce ve binlerce hayvanın gidip geldiğini yazmaktadırlar.202 Hoffmeister, Ka- radeniz’den Ermenistan ve İran’a kadar uzanan bu çok eski ticaret yolunu tarih boyunca Persler, Grekler, Romalılar, Cenevizliler, Araplar, Tatarlar ve Türkmenlerin kullandığını belirmektedir.203 Karadeniz Bölgesi’nin çok dağlık ve engebelerle dolu olması yolların durumunu ziyadesiyle etkilemekteydi. Seyyahların özellikle üzerinde durdukları konu Trabzon-Erzurum yolunun durumudur. Curzon, bu yolu anlatırken yolun çok dik olduğunu ve adeta bir mer- divene benzediğini ifade etmektedir.204 Seyyah, ayrıca zirveden aşa- ğıya inerken daralarak sadece yüklü bir atın geçebileceği bir patika şekline döndüğünü, güzergâh üzerinde yolcuları bekleyen muhtemel tehlikeleri sırasıyla, dereler, bataklıklar, kayalar, uçurumlar olarak be-

199 Curson, agm, s. 126-130. 200 Kemal Saylan, Gümüşhane Sancağı (1850-1918), Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, Gümüşhane 2014, s. 109. 201 Austen Henry Layard, Discoveries among the ruins of Nineveh and Babylon; with Travels in Armenia, Kurdistan and the Desert: Being the Result of a Second Expedition, London 1853, s. 5. 202 Sidney Whitman, Turkish Memories, London 1914, s. 84-85; Wambery, age, s. 45. 203 Hoffmeister, age, s. 122. 204 Curson, agm, s. 126-130. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 67- lirtmektedir. Yolun zorluğunu vurgulamak adına da “dağlar üzerinden geçen böylesi bir yolun olsa olsa ancak keçiler için olabileceği” yorumunu yapmaktadır.205 Sandwith, bu yolu çok meyilli ve bir o kadar güvensiz bir yol olarak tanımladıktan sonra bazen uçurum kenarlarında emek- lemek zorunda kaldıklarından bahsetmiştir.206 Edmund Naumann, yolunun vadi boyunca geçen kısmının, korkunç derecede kötü oldu- ğunu, her tarafında büyük oyukların bulunduğu ve dağlardan akan suların yarıklar meydana getirdiğini, yoldaki bozuk yerlerin arabalar için çok tehlikeli olduğunun altını çizmekte; burasının böyle bozuk ol- masının arabayla seyahat edenler için büyük zaman kayıplarına neden olduğunu belirtmektedir.207 Mehmed Hurşid Paşa, yolunun 1850’li yıl- lardaki durumunu şu şekilde tarif etmektedir:208 “Zigana dağı eyyam-ı şitada fırtuna şiddetiyle meşhur bir dağ olup bu dağın dereleri hayli kavran yutmuş ve yolcular batırmış bir mahal olduğun- dan bu yoldan gidüp gelecek yolcu açık hava kolaylaştırmak vacibdir. Bu yolun yani Trabzon ile Erzurum arası tarikinin bir de çığ uçma vartası vardır ki, yol üzerinde bazı mahallere düşen karlar mülayemet-i hava ve kar nü- zulünün teradüfiyle birkaç kat tabakalanmış olduğu halde büyük kıtalarının yerinden oynayup birdenbire yol üzerinde bulunan mürtefi mahallerden yolu aykırlayarak dereler ve alçak yerlere düşmesinden ibarettir. Yolcu giderken işbu suretle hareket gelen ve çığ tabir olunan kar parçaları uçmasına tesa- düf eder ise Hafızullahi Teala altında kalup helaki olur. Bu da işittiğime göre Şubat ve Mart içinde olurmuş. Bu misillü çığ mahalleri oraların yerlülerine malum olduğundan ve sual olunca kulağuzlar haber vereceklerinden öyle yere varıldığı vakit çünki düşecek çığın sesten ve hayvanların yürümesiyle yer- yüzüne arız olan hakeket-i gayr-i mahsuseden harekete geldiğinden altından geçilmezden evvel bir iki piştov sıkıla. Düşeceği ve düşmez ise daha düşecek vakti gelmemiş demek olacağı bit tecrübe malum olduğundan ol vechile piştov atmak iktiza eder.” Whitman ve Vambery’in ise bu yolla ilgili izlenimleri şöyledir: 209 “Yolumuzun üzerinde çok uzun bir hat boyunca İranlı sahipleri- nin vahşi bağırmalarıyla inleyen aşırı yüklenmiş katırlarla karşılaştık.

205 Curson, agm, s. 126-130. 206 Sandwith, age, s. 33-34. 207 Necmettin Alkan, “Alman Seyyahların Hatıralarında Gümüşhane ve Çevresi”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), C. I, Trabzon 2007, 615. 208 Mehmed Hurşid, age, s. 291. 209 Whitman, age, s. 84-85; Wambery, age, s. 45. - 68- Kemal Saylan

Onların Kayalardan kesilen ve ancak iki karış genişliğinde olan geçit- ten hiçbir kaza yapmadan aşırı dikkatle ilerlemelerini izlemek nadir görünen bir manzaradır. Ama bir katırın dipsiz uçurumlara düşmesi alışılmadık bir şeydir. Böyle bir şey olursa kış ayında meydana gelir. En büyük tehlike bu geçitlerde iki kervanın karşılaşmasıdır. Böyle bir durumla karşılaşmamak için yolun diğer tarafından çok rahatlıkla duyulabilecek büyük çanlar kullanılır. Burada biriyle karşılaşmaktan daha tehlikeli olan koyun, katır ve devlerin iplerinden kurtulmadan Zigana geçidini mutlu bir şekilde geçtiğimizde büyük bir rahatlık his- sederiz. Bu iniş hiç durmadan giderek 4 saatte sonlandı. Bütün Asya’daki en beter yol burasıdır.” Bununla birlikte Otto von Blau, bu yolun en rahat bölümünün Gümüşhane-Bayburt hattı olduğunu yazmaktadır. Posta nakliyatı- nın da yapıldığı Balahor-Sifon-Sobran-Gümüşhane hattının çok güzel olduğunu söyleyen Blau, burasının aynı zamanda başta kış mevsimi olmak üzere diğer kötü aylarda da mal nakliyatı için oldukça uygun olduğunu ifade etmektedir.210 Gümüşhane-Bayburt arasındaki yol hakkında iyimser tespitlerde bulunan Blau, Gümüşhane-Trabzon hattı için diğer seyyahların ifadelerine katılmaktadır. Yolun bu kısmında- ki nakliyatın zorluğunun oldukça büyük olmasından bahseden yazar, özellikle de Kolat Dağı ve Karakaban Dağı’nın kervan reislerinin kor- kulu rüyası olduğunu kaydetmektedir. Blau, eserinde Gümüşhane ile ilgili şöyle devam eder:211 “Buradan geçen yol yaz boyunca öylesine kaygandır ki, hayvanların kaymalarını önlemek için, yol boyunca her adım atışta merdivenden iner veya çıkar gibi dikkat edilmek zorunda kalınıyor. Yedi ay süren kış mevsiminde kar yerde kalıyor, kervanlar büyük kayıplarla bu dağı ancak geçebiliyorlar.” Bu güzergâhta karşılaşılan zorluklar hakkında Blau daha somut olan şu örneği vermektedir: 212 “Sefer sırasında kervanda bulunan bir at yoldaki olumsuz şartlardan dolayı tökezleyip devrildiğinde, bütün kervan durmak zorunda kalıyordu. Yan tarafı uçurum olan yol üstündeki dışkı ve yağmur suları üzerine devrilen nak- liye malzemelerini tekrar yüklemek için kervanda görevli uşaklar uğraşmak zorunda kalıyorlardı. Bu şekilde eşyaların tekrar yüklenmesi, işlerin yoluna

210 Otto von Blau, Commercielle Zustände Persiens, Berlin 1858, s. 213. 211 Blau, age, s. 213. 212 Blau, age, s. 214. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 69- girmesi ve kervanın tekrar hareket etmesi saatleri bulmaktaydı. Soluklayan hayvanlar, bağıran kervan reisleri, kaza yapan veya kaybolan insanların yar- dım sesleri, atların zil sesleri ya da otarılan hayvanlar kalın bir sis duvarıyla çevrili bu ıssız yerde daha korkunç bir etki yapmaktadır.” Blau, bu yolun Gümüşhane-Trabzon arasında iki güzergâhı bu- lunduğunu belirtmektedir. Birincisi Ardasa-Zigana yolu üzerinden geçen kış yoludur. Diğeri ise İstavri köyü üzerinden geçerek Cevizlik- Maçka hattında çok zor bir coğrafya üzerinden devan eden yaz yoludur. Trabzon’dan çıkışta soldan devam eden kış yolu 6 saat Cevizlik, 7 saat Zigana, 5 saat Ardasa ve 6 saat Gümüşhane olmak üzere Trab- zon-Gümüşhane arasındaki yol toplam 24 saat sürmektedir.213 Layard ise bu yolun Gümüşhane’den geçen üç güzergâhı olduğundan bahsetmektedir. Yaz yolu adıyla da bilinen üst yol, en kısa güzergâh olmakla birlikte çok sarp ve yüksek dağlardan geçtiğinden dolayı kar yağdı- ğında kapandığını ifade etmektedir. “Tchairler” adı verilen bu yolun zengin çayırları sayesinde kervan atlarının beslenmesinde önemli bir yer tuttuğunu belirtmektedir. Orta yolun tüccarların Gümüşhane ya da gümüş madenlerindeki dolambaçlı yollardan gitmek istememeleri nedeniyle üst yola göre daha az avantajlı olduğunu ve nihayet bu üç yolun Bayburt’ta birleştiğini söylemektedir.214 Deyrolle ve Hoffmeister yolun daha çok askeri önemi üzerinde durmuşlardır. Deyrolle, yolun bu vaziyette bile Erzurum istihkâmla- rı ve dâhildeki müstahkem mevkileri takviye etmek isteyen Osmanlı hükümetine büyük muhasara toplarının naklinde faydası olduğunu belirtmektedir.215 Hoffmeister, yolun askeri ve coğrafi karakter taşıdı- ğını belirttiği hatıratında Kop, Vavuk ile Zigana geçitlerinin önemine değinmektedir. Seyyahlar yol yapım çalışmaları hakkında da bilgiler vermiş- lerdir. Blau, bu yolda yapılan çalışmalar ile ilgili de şu bilgileri vermektedir. Anlattığına göre dönemin Trabzon Valisi Abdullah Paşa, bu güzergâhın yapılmasını teşvik etmesine rağmen, bu çalışma 1852 yılı- na kadar sonuçsuz kalmıştır. Fakat Ticaret ve Nafia Nazırı İsmail Pa- şa’nın bizzat Trabzon’a gelmesiyle birlikte Trabzon-Erzurum hattının yapılması ve Gümüşhane kısmındaki çalışmaların tekrar başladığını

213 Blau, age, s. 220-222. 214 Layard, age, s. 5. 215 Deyrolle, age, s. 31. - 70- Kemal Saylan ifade eden Blau, bu konuda şu ilginç bilgileri vermektedir:216 “Ekmeksiz kalan ve ihtiyaçlarının karşılanmasını talep eden belli sayıda Macar, Polonyalı ve İtalyan mülteciler, bu yolun yapımında Babıali tarafın- dan kullanılmışlardır. Bu tercihte mültecilerin bu tür ihtiyaçlarının karşılan- ması amacı birinci derece etkili olmuş mudur? Yoksa böyle bir amaç olmadan mı istihdam edilmişlerdir? Sonuçları itibarıyla bu mülteciler adı geçen hattın yapımı için çalıştırılmışlardır. Fakat mülteciler, sadece kendi menfaatlerini düşünen bazı zevatın kontrolü altında istihdam edilmişlerdir. Hükümet bu iş için 4 milyon piaster (kuruş) den fazla ayırmıştı. Fakat bu paranın yarısından fazlası bu iş için görevlendirilen ve mültecilerin başında bulunan Türk ileri gelenlerinin cebine gitmiştir. Bu şekilde yapılan çalışma neticesinde ancak 1/5 millik bir mesafe tamamlanmış ve yol işler hale getirilmiştir. Tamamlanan yol düzenli olarak kullanılmadığı için ancak belli kısımlar sağlam kalmıştır.” Hoffmeister ise bu yolun Fransız bir mühendis tarafından askeri amaç için büyük bir masrafla 1870’li yıllarda mükemmel bir şose yol halinde genişletildiğini fakat daha sonraki yıllarda gerekli bakım ya- pılmadığı için tekrar yavaş yavaş çökmeğe başladığını, özellikle de ya- maçlarda ve geçit yüksekliklerinde ciddi kırılmalar meydana geldiğini söylemektedir.217 Bölgeden geçen seyyahlar arasında yolun durumunu anlattıktan sonra öneride bulunan tek seyyah Alfred Frederick Rawlinson’dur. Rawlinson, bölgede arabaların geçmesi için uygun yolların bulunma- dığını belirterek, Tirebolu’dan buralara kadar bir demiryolu hattının yapılmasını tavsiye ederek günümüzde dahi tartışılan ancak hala ger- çekleştirilemeyen bir konuya değinmiştir.218 Gümüşhane-Erzincan Yolu: XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren IV. Ordu Merkezi’nin zamanla Erzincan’a nakledilmesi üzerine Gümüşhane-Erzincan arasında umumi bir yol yapılmasına karar ve- rildi. 1858 yılında başlanan çalışmalar savaşların araya girmesi ve ekonomik zorluklar gibi nedenlerden dolayı sürekli kesintiye uğradı.219 Seyyahlar arasında bu yol hakkında bilgi veren tek seyyah Ahmed Refik’tir. Ahmed Refik, bu yolun gayet kötü olduğundan ve kayalık boğazların, çorak dağların, çıplak ovaların, çamur, kar, soğuk yani bir yolcu için en can sıkıcı zorlukların hep bu mıntıkaya toplandığından

216 Blau, age, s. 220-222. 217 Hoffmeister, age, s. 122. 218 Özdemir, agm, s. 593-598. 219 Saylan, age, s. 117-119. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 71- yakınmaktadır. Dağların geçilmekle bitmediğinden, yolların gittik- çe uzadığından ve bu durumun da insan ruhuna sıkıntı verdiğinden şikâyet etmektedir.220

Madenler Bilindiği gibi Gümüşhane ve çevresindeki madenler tarihin her döneminde önemli olmuştur. Yüzyıllar boyunca madenleriyle meşhur olan ve yöre ekonomisine önemli katkı sağlayan madenler, yöreyi ziyaret eden yerli ve yabancı seyyahların dikkatini çekmiş ve bu nedenle yazdıkları eserlerinde madenlere değinmeden geçememişlerdir. Bu durum madenlerin yöre ekonomisi açısından ne kadar önemli olduğu- nu gösteren önemli göstergelerden biridir. Gümüşhane madenlerinin önemi hakkında XVII. yüzyılın ortalarında yöreye gelen Evliya Çelebi, şunları söylemektedir:221 “Şehri gezmeye başladık. Bu şehirde Büyük İskender’in hekimlerinden Yunanlı Filkos gümüş madeni bulduğu için, İskender’e şehri imar ettirmiştir. O sırada buradaki gümüş madeni hiçbir yerde yoktu. Bütün halkı her çeşit vergiden muaf olup gümüş işletmekle görevlidirler. Şehir halen Osmanlılar elinde olup, 70 kadar kimi terk edilmiş kimi işler gümüş madenleri vardır. Gümüşhane şehrinin gümüş damarları yedi yerden kol kalınlığında damarlar olup, hepsi kurşunsuz saf cevherdir. Bu şehirde Emin Mahallesinde darbhane vardır. Fakat bu asırlarda çalışmaz. ‘Azze nasruhu duribe, Fi Çatha’ yazılı birkaç akçeyi hala yanımda saklarım.” 1711’de yöreye gelen Monier, bölgedeki madenlerin önemine değinerek siyah, yumuşak ve tozumsu olan bu madenin ilgi çekici ol- duğunu, bölgede karışık halde bulunan madeni ayrıştırmak için çok sayıda fırın bulunduğunu, bu fırınların her birinde haftada 200 gram altın ile 300 gram gümüş üretildiğini, bu işlerin taşeronluğunu ve ba- kımlarını Rumların yaptığını, Ermenilerin ise madenlerin taşımacılığı ile uğraştıklarını yazmaktadır. Üretilen madenin ise İran’a satıldığını belirtmektedir.222 XIX. yüzyılda bölgeye gelen Kinneir, Joseph Wolff, Smith ve Dwight gibi birçok seyyah Gümüşhane’nin adını bölgedeki gümüş

220 Ahmed Refik, age, s. 12. 221 Evliya Çelebi, age, s. 645-646. 222 Monier, agm, s. 329-330. - 72- Kemal Saylan madenlerinden aldığını söylemektedirler.223 Hamilton, Gümüşha- ne’deki gümüş madenlerinin Türk hâkimiyetinde bulunan madenlerin en meşhurları arasında yer aldığını, burasının madencilik sanatının en iyi öğrenildiği okullardan biri olduğunu ve Anadolu’nun diğer böl- geleri için madenci sağlayan bir bölge olduğunu vurgulamaktadır.224 Sandwith, Gümüşhane’nin Anadolu’daki en önemli maden kaynakla- rına sahip yerlerden biri olduğunu ifade etmektedir.225 Cuinet, bölge- nin jeolojik yapısının Anadolu’nun en önemli maden kaynağını oluş- turduğunu, bu bölgenin antik dönemden beri gümüş madenleriyle meşhur olduğunu ve Homer’in II. Devcieme Rapsodie adlı kitabında buraları “gümüşün ana vatanı” olarak nitelendirdiğini belirtmektedir.226 Ahmet Şerif ise Gümüşhane’nin bu taşlık yerde kayalar arasında madenler sebebiyle kurulduğunu söylemektedir.227 Gümüşhane yöresinde bulunan maden yataklarının daha çok kuzey bölgelerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Gümüşhane kaza- sında Helvalı, Hazine ve Kırkpavli, Torul kazasında Görükse, Kürtün nahiyesinde Tilkicik, Karaçukur, Araköy, Çağır, Zigana, Dere, Kızılot, Folköy ve Emrik madenleri bölgede öne çıkan maden ocaklarıdır.228 Seyyahlardan bazıları madenlerin bulundukları bölgeler hakkında bilgiler vermişlerdir. Ancak bu bilgiler çok yüzeysel ve muallaktır. Sözü- nü ettikleri maden ocaklarının isimlerini vermekten kaçınarak sadece yön ve uzaklık belirterek bir tarif yapmaya çalışmışlardır. Örneğin Smith ve Dwight gümüş madenlerinin kasabaya çok yakın dik bir yamacın üzerinde kurulduğunu belirtmektedir. Wagner, madenlerin Gümüşhane’den 3 mil uzaklıkta olduğunu ifade etmektedir.229 Hell, maden ocaklarının şehrin kuzeyinde bulunduğunu, Stuart da bu ocak- larının kasabaya çok uzak olmadığını söylemektedir.230 Bununla birlikte seyyahlardan bazıları işletilen maden ocağı sa- yısı ile faaliyette olan fırın sayıları hakkında bilgi vermişlerdir. Stuart, Gümüşhane bölgesinde 46 gümüş ve kurşun madeni ocağı bulundu-

223 Kinneir, age, s. 348; Joseph Wolff, Narrative of a Mission to Bokhara, in the Years 1843-1845, New York 1845, s. 99; Smith-Dwight, age, s. 448. 224 Hamilton, age, s. 168-169. 225 Sandwith, age, s. 35. 226 Cuinet, age, s. 126. 227 Ahmet Şerif, age, s. 320. 228 Saylan, age, s. 77-82. 229 Moritz Wagner, Reise nach Persien und dem Lande der Kurden, s. 174. 230 Hell, age, s. 392-395; Stuart, age, s. 81. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 73-

ğunu ifade etmektedir.231 Sandwith, Gümüşhane çevresinde 36 tane maden bulunduğunu, bunların 10-14’ü bakır madeni geri kalanının gümüş madeni olduğunu belirtmektedir.232 James Brant, tam kapasite ile çalıştığı dönemde 40 fırın bulunduğunu ancak bu sayının 2’ye düş- tüğünü söylemektedir.233 Seyyahlar madenlerin durumları, çalışma koşulları ve madenlerden elde edilen gelirler hakkında edindikleri izlenimleri eserlerinde bizlere sunmaktadırlar. 1854 senesinde bölgeyi ziyaret eden Sandwith, madenlerin çıkarılma yöntemlerinin çok ilkel olduğunu, madencilerin modern tekniklerden yeterince faydalanamadığını söylemektedir.234 Madenler çıkarılırken belli kısımlarının bölünmesi gibi hiçbir bilimsel hesap ve işlerin yapılmadığını belirten Sandwith, madencilerin atala- rından gördükleri biçimde çalıştıklarını vurgulamaktadır. Sandwith, 300 kg kurşundan 300 dirhem gümüş çıktığını, 100 dirhem gümüşün ise 4 dirhem altına karşılık geldiği söylemektedir. Her maden ocağı- nın 10 günde bir 200 kilogram kurşun üretebildiğini, dökme işlemi- nin yapıldığı 5 gün boyunca diğer kaynakların dinlendiğini vurgu- lamaktadır. Ham cevherin ise develerin sırtında eritilecekleri yerlere taşındıklarını anlatmaktadır. Son olarak da madenlerin kenarındaki ormanların yakacak kaynağı olarak kullanıldığını belirtmektedir.235 1869 senesinde Gümüşhane’ye uğrayan Southgate Gümüşhane’deki madenlerden eskiden yıllık 600 okka (1.500 pounds) gümüş madeni çıkarıldığını, birçok aile geçimini buradan sağlarken zamanla çıkarılan maden miktarının yalnızca 20-30 okkaya düştüğünü söylemektedir.236 XIX. yüzyılın hemen başında bölgeden geçen Jaubert, Gümüşhane’nin her tarafının maden yatakları bakımından zengin olmasına rağmen, mevcut maden ocaklarının çok ham bir şekilde işlendiğini söylemek- tedir. Bu maden ocaklarının aylık kârının ise 30.000 piaster (kuruş) olduğunu, ancak bu rakamın dörtte bir oranında düştüğünü belirtmektedir.237 Deyrolle de 1810’da bu madenlerin hükümete ayda 30.000 kuruş (bu bilgiyi muhtemelen Jaubert’ten almıştır.) getirirken 1845’te

231 Stuart, age, s. 81. 232 Sandwith, age, s. 37. 233 Brant, age, s. 187. 234 Sandwith, age, s. 35. 235 Sandwith, age, s. 37. 236 Southgate, age, s. 164. 237 Carl Ritter, Vergleichende Erbkundedes Halbinsellandes Klein-Asien, Berlin 1858, s. 825. - 74- Kemal Saylan bir yıllık varidatının 10.000 kuruşu bile bulmadığını 1869 senesinde ise sıfır olduğunu vurgulamaktadır.238 1877 senesinde bölgeye gelen Ryan Gümüşhane’yi Avustralya’daki maden ocağı kasabalarıyla karşılaştı- rarak “Çöp yığınları ve alüvyal atıklar nerededir. Istampaların kükremeleri yok, pompaların monoton su sesi yok. Ve bu yerde yeterli bir şantiye yok.” ifadeleriyle Gümüşhane’nin Avustralya’daki maden ocağı kasabaları- na hiç benzemediğini vurgulamaktadır.239 Hell, bölgede faaliyet gösteren maden ocaklarında üretimin nasıl yapıldığı konusunda ayrıntılı bilgiler vermiştir. Hell’in verdiği bilgilere göre maden ocaklarında üretim şu şekilde gerçekleşmektedir:240 “Madene tek bir derinlikten inilir ve derinliği de 110 metredir. Burada çalışmak çok rahat değildir ve madenin damarını takip ederek düzensiz bir şekilde ilerler. İki metre genişliğinde bir alanda çalışılır ama maden oldukça zayıftır ve çok az gümüş üretir. Eskiden suyu tahliye etmek zorunda kalma- dan çok zengin bir şekilde işletiliyordu. O zamanlar aktif olan otuz kadar ocak varken şimdi bu sayı birdir. Madende yapılan ilk işlem şu şekildedir. Maden ilk önce iki metre çapında ve 1.10 m yüksekliğindeki fırınlarda kavrulur. Kö- mür ve cevher 15-20 cm kalınlığında katmanlar olarak yerleştirilir. Bunun tepesine de hava vermek için bir delik yapılır. Alt kısmında ise ateşin yanması için hava delikleri vardır. Ön tarafta ise bir yuva bulunur ki bu tamamen kapalıdır. Burası sadece mineral elde edildikten sonra açılır. Kömür yanınca işlem sona erer. Bu işlem mevsimine göre 5-8 gün sürebilir. İkinci işlemde ise cevher dikdörtgen fırınlara konur. Bu fırınların tepesinde bir baca vardır. Bu fırının üzeri açıktır ki buradan hem duman çıkar hem de cevher buradan doldurulur. Fırının daha alt kısmında ise bir kapak vardır bu kapak erimiş metallerin bir arada toplanmasına yarar. Bu yer doldukça metal bir kaşık yar- dımıyla boşaltılır. Bir fırın yaklaşık olarak beş gün beş gece yanmaya devam eder ve altmış okka odun kömürü kullanır. Bu işlemden de 1,5 okka gümüş elde edilir. Üçüncü işlemde de 0,60 diametre (genişlik) çapında ve 0,18 diametre derinliğinde bir pota içinde bu gümüşün test edilmesi yapılır. Bu işlem ahşap ile yapılır. Metal dibe çöküntü biriktiğinde. Sürekli olarak buraya rüzgâr verilerek sadece kurşun kalana kadar ısıtılır. Büyük bir ahşap tahta bu potanın ortasından geçer. Rüzgâr ve ateşin yardımıyla erimiş haldeki metal elde edilir. Bu işlem üç-dört saat sürer ve bundan kırk silindir kurşun elde edilir.”

238 Deyrolle, age, s. 34. 239 Ryan, age, s. 319-320. 240 Hell, age, s. 392-395. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 75-

Gümüşhane’deki madenlerle ilgili en ayrıntılı bilgiyi ise Cuinet vermektedir. Maden yataklarının her tarafta çatlak ve yarıkların gö- rünmesine neden olduğunu, bunun da bölgede kurşun ve simli ba- kır madeni damarları bulunduğunun göstergesi olduğunu söyleyen Cuinet, buradaki maden ocaklarının XVIII. yüzyılın sonlarına kadar oldukça aktif şekilde devam ettiğini söylemektedir. Bundan sonra ise üretim azalmış ve maden işletmeleri yavaş yavaş terk edilmeye başlan- mıştır. Avrupalı bir şirket Gümüşhane madenlerini tekrar işletebilmek için girişimlerde bulunmuştur. Şirket madenleri yeniden işletebilmek amacıyla bir taşkın sonucu nehir yakınlarındaki maden galerilerine dolan suları boşaltabilmek için bölgeye büyük pompalar getirmiştir. Bu pompaları maden galerilerinde biriken suları tahliye etmek için kullanmış ve bunda da büyük başarı sağlamıştır.241 Cuinet, Gümüşhane’de madenlerin işletildiği dönemlerde Gü- müşhane’nin nüfusunun daha fazla, halkının daha zengin ve medeni- yet seviyelerinin daha yüksek olduğunu ancak madenler kapatıldıktan sonra işsiz kalan madencilerin başka yerlere göç etmeye başladıklarını da belirtmektedir. Özellikle 1829’da Rusya çekilirken bölgede büyük bir göç yaşandığını, Osmanlı hükümetinin yöreden göçü engellemek için elinden gelen her şeyi yaptığını ancak göçlerin yine devam ettiğini belirtmektedir.242 Bu konuyla ilgili Ahmet Şerif de vaktiyle gümüş madenlerinin insanları buraya çektiğini hükümetin de yardımıyla halkın madenlerde çalışmaya başladıklarını ve bu sayede rahata ererek mutlu olduklarını ancak zamanla bu durumun tersine döndüğünü ifade etmektedir. Madenlerin zamanla kapanmaya başlaması üzerine hal- kın geçimlerini elde etmek için çoğunlukla memleketlerini terk ederek başka memleketlere göç ettiklerini vurgulamaktadır.243 Bazı seyyahlar bölgedeki maden işletmecilerinin kimler olduğu noktasında bazı bilgiler vermişlerdir. Jaubert, Ermenilerin şehre çok az bir mesafede yer alan madenleri oldukça uzun bir zamandan beri işlettiklerini söylemektedir.244 Ancak Hell’in verdiği bilgiler Jaubert’in verdiği bilgilerle çelişmektedir. Hell, bölgedeki madenleri Rum ailelerin işlettiğini, işçilerin ücretlerini ve gerekli malzeme paralarını kendi- lerinin ödediğini, bunun için de Babıâli’den senelik 8.000 kuruş para

241 Cuinet, age, s. 126. 242 Cuinet, age, s. 121. 243 Ahmet Şerif, age, s. 320. 244 Jaubert, age, s. 375. - 76- Kemal Saylan aldıklarını ifade etmektedir.245 Gümüşhane bölgesindeki madenlerin işgalciler açısından ne kadar önemli olduğu bazı seyyahların ifadelerinden anlaşılmaktadır. Ör- neğin Smith ve Dwigh, bölgede kısa süre kalan Rusların bölgedeki madenleri çıkarmak için ocaklar açmaya çalıştıklarını vurgulamışlardır.246 Bu konuda Kazım Karabekir ile Rawlinson arasında geçen görüşmede Rawlinson İngiltere’nin Güney Afrika’daki büyük sermayeye sahip maden şirketlerinden birinin kendisiyle birlikte bir mühendis gönder- diğini ve bu mühendisin Gümüşhane çevresinde maden araştırmaları- na başladığını ifade etmiştir.247

Tarım Seyyahların yöre hakkındaki izlenimleri arasında Gümüşha- ne’deki tarım faaliyetlerine dair bazı ipuçları yakalamak mümkündür. Örneğin Cuinet, Gümüşhane yöresinin dağlık olduğu için ziraat yapmaya çok uygun olmadığını, burada hayvan yetiştiriciliğin de karlı bir iş olmadığını söylemektedir. Ancak yine de “halk maden kaynaklarından mahrum kaldığı için tahıl yetiştiriciliği ile uğraşmak zorundadır.” demektedir.248 Browne ve Rawlinson gibi seyyahlar Harşit nehrinin etrafında güzel ve geniş otlaklar ile ziraata çok elverişli oldukça verimli toprak- ların bulunduğunu belirtmektedir.249 Wagner, Sandwith ve Stuart gibi seyyahlar ise yörede daha çok mısır yetiştirildiğini söylemektedir.250 Stuart ayrıca bölgede mısır üretiminin sapanla yapıldığını ve bu iş için çok sayıda büyük öküz kullanıldığını ifade etmektedir. Bölgedeki hayvancılık faaliyetleri ile ilgili seyyahların eserlerinde pek fazla bilgi bulamıyoruz. Bu konuda sadece Stuart’ın eserinde küçükbaş hayvanların yani koyun ve keçilerin birlikte yayıldıklarına, Veyserni köyünde arıcılık yapıldığına ve bu köyün ballarının çok lezzetli olduğuna dair ifadeler yer almaktadır.251 Wagner ve Ahmet Şerif ise bölgedeki tarım faaliyetleri hakkında

245 Hell, age, s. 392-395. 246 Smith-Dwight, age, s. 448. 247 Karabekir, age, s. 386. 248 Cuinet, age, s. 127. 249 Çiftçi, agm, s. 332; Özdemir, agm, s.593-598. 250 Wagner, Travels in Persia, Georgia and Koordistan, s. 35, Stuart, age, s. 82. 251 Stuart, age, s. 82-84. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 77- bilgi vermekten ziyade tarımla uğraşan köylülerin karakterleri hak- kında bilgi vermeyi tercih etmişlerdir. Buna göre Ahmet Şerif, bölge köylülerine tembel denemeyeceğini, aksine onların bu hasis toprak üzerinde pek çok çalıştıklarını vurgularken,252 Wagner, halkın ekim yapılan her toprak parçasını, en yüksek bölgeleri, en dik yamaçları bile, zekice kullandığını ifade etmektedir.253 Gümüşhane’deki tarım faaliyetleriyle ilgili seyyahların en çok ilgisini çeken ise Harşit vadisi boyunca uzanan ve muhteşem bir gö- rüntüye sahip olan meyve bahçeleri olmuştur. Smith ve Dwight, nehir boyunca devam eden vadide yeni açmış ve güzel kokular saçan meyve bahçeleriyle burasının adeta “cennet” gibi göründüğünü söylemekte- dirler.254 Kinneir, vadi boyunca uzanan meyve bahçelerinin nehirden sağlanan kanallar vasıtasıyla sulandığını, nehrin her iki yakasında da Ceviz, erik, elma, armut, badem, ayva ağaçlarının bulunduğunu anlat- maktadır.255 Ryan, Harşit vadisinin her iki tarafında muhteşem armut bahçelerinin olduğunu,256 Sandwith Gümüşhane’nin lezzetli armutları ile meşhur olduğunu, bu armutların İngiltere’ye ithal edildiğini ifade etmektedirler.257 Rawlinson buradaki elma ve kirazların ülke çapında çok meşhur olduğunu,258 Mehmed Hurşid Paşa yörede özellikle elma- nın bol miktarda bulunduğunu, Hell, bütün vadinin meyveleri şaşırtıcı büyüklükte olan armut ağaçları ile kaplı olduğunu ancak bu ağaçların tamamen doğaya terk edildiğini vurgulamaktadırlar.259 Ahmet Şerif İstanbul’a senede 23.000 sandık vişne gönderildiğini belirtmektedir.260 Deyrolle, Gümüşhane’de aşıcılık sanatının çok ileri gittiğini, meyve bahçelerinde her dalında başka başka çeşitleri bulunan meyve ağaçları gördüğünü yazmaktadır. Deyrolle ayrıca, Gümüşhane bahçe- lerinde 12 çeşit armut, 10 cins elma, birçok kiraz, şeftali, erik, kayısı ve badem kalemleri keserek yurt dışına götürdüğünü söylemektedir. Kırların yabani meyve ağaçları ile dolu olduğunu söyleyen Deyrolle

252 Ahmet Şerif, age, s. 324. 253 Wagner, Travels in Persia, Georgia and Koordistan, s. 294-296. 254 Alkan, Avrupalı Seyyahlar, s. 85. 255 Kinneir, age, s. 348. 256 Ryan, age, s. 319-320. 257 Sandwith, age, s. 39. 258 Özdemir, agm, s. 593-598. 259 Hell, age, s. 392-395; Mehmed Hurşid, age, s. 291. 260 Ahmet Şerif, age, s. 318. - 78- Kemal Saylan bütün sahil boyunca olduğu gibi bağların hemen hiç bakılmayarak ye- tiştiğini ve ağaçlara serbestçe sarıldığını da belirtmektedir.261 Ahmed Refik ise notlarında Rus işgalinden sonra meyve bahçele- rinin içinde bulunduğu durumu tasvir etmiştir. Ahmet Şerif, notların- da Rusların yöredeki en güzel meyve bahçelerini harap ettiklerinden, söğütlerin, cevizlerin, kıymetli meyve ağaçlarının kesilmiş köklerinin, geniş ve beyaz kesim yerlerinin öldürülmüş bir insan gibi yerlerde durduklarından bahsetmektedir.262

4. SOSYAL VE KÜLTÜREL YAPI Nüfus ve Toplum Seyyahlar, Gümüşhane kasabasını merkeze alarak bölgedeki nü- fus ve toplum yapısı hakkında bilgi vermektedirler. Gümüşhane’deki nüfus hakkında en eski bilgiyi veren seyyah Monier’dir. Monier, 1711 tarihinde Gümüşhane kasabasında 600 Rum hane, 400 de Müslüman hane olduğunu yazmaktadır.263 1830 senesinde Gümüşhane’den geçen ve Amerikalı iki misyoner olan Smith ve Dwight, Gümüşhane kasaba- sında gördükleri insanların çoğunlukla gayrimüslim olduğunu, bunun da kendilerinde Hristiyanların Gümüşhane’de çoğunlukta olduğu fik- rini uyandırdığını ifade etmektedirler.264 Southgate, Gümüşhane ka- sabasının toplam nüfusunun 800 hane (4000 kişi) olduğunu, bunların 400’ünün (2000 kişi) Rum, 200’ünün (1000 kişi) Ermeni ve geri kalanın da Müslüman olduğunu belirtmektedir.265 Kinneir’in verdiği rakamlar ise Southgate’in verdiği rakamlardan çok daha farklıdır. Ona göre Gümüşhane kasabasında 7.000 kişi yaşamaktadır ve bunların 1.100’ü Rum, 700’ü Ermeni geri kalanı da Müslüman’dır.266 Joseph Wolff, kasabada 400 Rum, 200 Müslüman ve 208 Ermeni, bulunduğunu, Erme- nilerden 8’inin Katolik olduğnu söylemektedir.267 1847’de bölgeden geçen Hell, bu tarihte Gümüşhane kazasında 15 yaşından küçük kadın ve çocuklar hariç tutulacak olursa 170.000

261 Deyrolle, age, s. 34-45. 262 Ahmed Refik, age, s. 12. 263 Monier, agm, s. 328. 264 Smith-Dwight, age, s. 448. 265 Southgate, age, s. 165. 266 Kinneir, age, s. 349. 267 Wolff, age, s. 100. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 79- kişi olduğunu iddia etmektedir.268 Cuinet ise 1890’lı yıllarda Gümüş- hane kasabası ve köylerinde toplam 29.812 erkek yaşadığını, bunların 19.261 Müslüman ve 10.581 Hıristiyan, kaza nüfusunun ise 60.000- 65.000’i arasında olduğunu ifade etmektedir. Cuinet, sancak genelinin nüfusunu ise 130.000 kişi olarak vermekte, bu nüfusun 118.770’inin Müslüman, 9.000’inin Ortodoks Rum, 2.100’ünün Gregoryen Ermeni, 100’ünün Katolik Ermeni ve 30’unun Katolik Latin olduğunu söyle- mektedir.269 Ancak Cuinet ve Hell’in verdiği bu rakamlar Trabzon Kon- solosu Longworth’un verdiği rakamlarla çelişmektedir. Longworth, O’Conor’a gönderdiği 1899 tarihli raporunda Gümüşhane nüfusunu şu şekilde vermektedir: Gümüşhane’de 58.985’i erkek 55.766’sı kadın olmak üzere toplam 114.751 kişi yaşamaktadır. Bunların 84.803’ü Müs- lüman, 28.355’i rum, 1593’ü Ermeni’dir. Longworth’un verdiği tabloya göre ise Gümüşhane’de hiç Katolik Ermeni bulunmamaktadır.270 Ah- met Şakir Paşa’nın 1895 tarihli raporunda Gümüşhane’de yaşayan Er- meni nüfusuyla ilgili verdiği 247 hane (1235 kişi) sayısı Longworth’un verdiği rakamlara daha yakındır.271 Ayrıca Osmanlı resmi kaynakları da bu iki diplomatın verdiği rakamları desteklemektedir. Bu yüzden Cuinet ve Hell’in verdiği rakamlara ihtiyatla bakmakta fayda vardır. Seyyahlar, Gümüşhane’de yaşayan gayrimüslim cemaatlere ait ibadet yerleri hakkında şu bilgileri vermektedirler. Monier, Gümüş- hane’de Rumlara ait 7 kilisenin, Müslümanlara ait 2 caminin bulun- duğunu söylemektedir.272 Southgate, Gümüşhane kasabasında Katolik Ermeni ailelerin bulunduğunu, ancak bunların bir papazları olmasına rağmen kiliselerinin olmadığını, Ortodoks Ermenilerin 1, Rumların ise 4 kiliselerinin olduğunu yazmaktadır.273 Smith ve Dwight, Gümüşha- ne kasabasında en büyük grubu oluşturduklarını düşündükleri Rum- ların kendilerine ait 1 piskoposlarının ve 5 kiliselerinin bulunduğunu, buna karşılık Ermenilerin ise sadece 1 kiliselerinin bulunduğunu ve bunların dini açıdan Trabzon kilisesine bağlı olduklarını söylemekte- dirler.274 Kinneir, çevre köylerde sayıları daha çok olan Rumların bir-

268 Hell, age, s. 392-395. 269 Cuinet, age, s. 120-121. 270 Halaçoğlu, agm, s. 11. 271 Ali Karaca, Anadolu Islahatı ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899), Eren Yayınları, İstanbul 1993, s. 66. 272 Monier, agm, s. 328. 273 Southgate, age, s. 165. 274 Smith-Dwight, age, s. 448. - 80- Kemal Saylan kaç manastırının olduğundan ve bu manastırların keşişlerle dolu oldu- ğundan bahsetmektedir. Bunlar arasında ise güzelliği ve büyüklüğü ile adından söz ettiren manastırın, aynı zamanda bir hacılık yeri de olan “Jeuna” olduğunu söylemektedir.275 Gümüşhane’de yaşayan cemaatlerin sosyal durumları hakkında bilgi veren iki seyyah bulunmaktadır. Bunlardan biri Ahmet Şerif’tir. Ahmet Şerif, notlarında Müslümanların içinde bulundukları durumun ülkenin diğer bölgelerindeki gibi hatta onlardan daha acı olduğunu yazmaktadır. Şerif, ziraata pek az uygun olan bu yerde ticaretle o kadar ilgileri olmayan İslam halkın pek fakir, hayatını tam bir zorlukla kazanan ruhen ve fikren pek aşağı ve merhamete değer bir durumda bulunan insanlar olduğunu ifade etmektedir. Ermenilerin ve Rumların durumunun ziraat ve ticaretle uğraştıklarından dolayı Müslümanlar- dan daha iyi olduğunu, onların fikren de İslamlardan ileri olduğunu söylemektedir. Teşekküre ve memnuniyete değer olan tarafın ise bü- tün bu insanların birbirleriyle gayet iyi geçinmeleri olduğunu vurgular.276 Diğer seyyah olan Jaubert ise Gümüşhane’de yaşayan en büyük cemaat olarak ifade ettiği Ermenilerin hoş ve verimli olan bu vadiyi ekip biçtiklerini ve madenleri işlettiklerini söylemektedir.277 Seyyahlardan Deyrolle ve Cuinet de Rumların dili hakkında bazı bilgiler vermektedirler. Deyrolle, Rum dilinin eski Yunan dilini andırdığını,278 Cuinet de yörede Rumların Rumca konuştuğunu ancak bu dilin epeyce bozuk olduğunu söylemektedir.279

Sosyal Hayat Seyyahlar, Gümüşhane’deki sosyal hayata dair bazı değerlen- dirmelerde bulunmuşlardır. Eserlerinde bölgede yaşayan erkekleri, kadınları ve çocukları tasvir ettikten sonra halkın içinde bulunduğu ekonomik durum hakkında değerlendirmeler yapmışlardır. Bazı seyyahlar Gümüşhane insanının misafirperverliğine vurgu yaparken ba- zıları da Gümüşhane mutfağına dair örnekler vermişlerdir. Seyyahlar, Gümüşhane halkı hakkında da değerlendirmeler yap-

275 Kinneir, age, s. 349. 276 Ahmet Şerif, age, s. 321. 277 Jaubert, age, s. 375. 278 Deyrolle, age, s. 45. 279 Cuinet, age, s. 127. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 81- mışlardır. Stuart, Gümüşhane’deki bir köy muhtarını kırmızı kaftan ve geniş beyaz sarıklı olarak tarif etmektedir.280 Hoffmeister, Gümüşha- ne’deki Rumların rengarek giysiler giydiklerini, Browne ise Ermenileri tarif ederken ayaklarında İranlıların giydiğine benzer köhne ve hafif bir ayakkabı, başlarında ise bir fes bulunduğunu söylemektedir.281 Deyrolle, Gümüşhane erkeğini şu şekilde tasvir etmektedir: “Yaman birer avcıdırlar. Umumiyetle iri yapılı, güçlü ve kuvvetlidirler. Omuzları ge- niş, düzgün, güzel yüzlerinin çizgileri enerjik, hatta biraz haşindir. Hepsi- nin belinde karakulak denilen bir yatağan vardır. Küçük karabinaları daima yanlarındadır. Bu adamlar, kadınlar ve çocuklar, hemen hiç durmadan ku- rutulmuş reçine çiğner. Bu reçineler ağza güzel bir koku verir.” Gümüş- hane kadını hakkında ise çarşaflı olduklarından bahisle ayrıntılı bilgi verememiştir. Ancak kadınlarla ilgili fiziksel görünüşlerinden ziyade sosyal hayattaki önemlerine değinmektedir. Deyrolle, kadınların yük taşıdıklarını, bahçe ve tarla işine yardım ettiklerini, koyun ve keçi sütü ile tulum peyniri yaptıklarını kısacası çok çalıştıklarını söylemektedir. Seyyah kadınlarla erkekleri kıyaslarken de kadınlar böyle çalışırken erkeklerin karşıdan bakarak yün eğirdiklerini, çorap vesaire ördükle- rini de belirtmektedir. Deyrolle, Gümüşhane’deki çocukları anlatırken de yalnız süt ve unlu şeylerle beslenen ve hepsi göbekli olan köyler- deki çocukların yarı çıplak, hatta içlerinden bazılarının çırıl çıplak ol- duğunu, soğuktan titreştiklerini görmenin insanın yüreğini sızlattığını yazmaktadır.282 Southgate’in verdiği bilgiler Deyrolle’yi desteklemektedir. Southgate, Gümüşhane’nin her yerinde para için dilenen sefil yarı çıplak çocuklarla karşılaştıklarını söylemektedir.283 Gümüşhane halkının ekonomik durumu seyyahların eserlerine şu şekilde yansımıştır: Southgate, nüfusun büyük bir bölümünün işsiz, zavallı ve yoksul olduğunu söylemektedir.284 Ahmet Şerif, köylülerin, fakirliğin ve sefaletin en çıplak ve koyu örneklerini sergilediklerini ifade etmektedir. Şerif ayrıca “Bütün bu şakalar aldanmalar ve aldatmalar içinde en doğru bir gerçek Gümüşhane’nin acı yoksulluğudur.” ifadeleriyle halkın içinde bulunduğu durumu gözler önüne sermektedir.285 Ahmet

280 Stuart, age, s. 82. 281 Hoffmeister, age, s. 137-138; Edward Granville Browne, A Year Among The Persians, London 1893, s. 27. 282 Deyrolle, age, s. 25-29. 283 Southgate, age, s. 164-165. 284 Southgate, age, s. 164-165. 285 Ahmet Şerif, age, s. 318-323. - 82- Kemal Saylan

Şerif’ten 75 yıl önce yöreye gelen Hamilton’un verdiği bilgiler de Şe- rif’in verdiği bilgilerden çok farklı değildir. Hamilton, halkın içinde bulunduğu fakirlik ve sefaletten dolayı birkaç yumurta bile bulmakta zorluk çektiklerini söylemektedir.286 Hamilton ayrıca, zaten fakir hal- kın üzerindeki derebeyi baskısının halkı köylerinden göçe zorladığını, önceleri 128 kuruş vergi veren halktan bölgedeki derebeyinin 3.000 kuruş vergi istemesi üzerine bu parayı veremeyen halk köylerini terk etmek zorunda kaldığını ifade etmektedir. Bu bilgiler Mordmann’ın ifadeleriyle bütünlük arzetmektedir. Nitekim Mordmann da baskılar sonucunda 25 hanelik Kodilbahçe köyündeki 22 hanenin köylerini bü- yük ve küçükbaş hayvanlarıyla birlikte terk ederek Trabzon’a doğru yola çıktıklarını, köyde kalan 3 hanenin de zamanı geldiğinde köyleri- ni boşaltacaklarını belirtmektedir.287 Gümüşhane halkının fakirliğine rağmen konukseverliğin üst düzey örneğini sergilediğini seyahatnamelerden müşahede ediyoruz. Bu konuda Cuinet, Gümüşhane insanının şevkatli ve misafirperver insanlar olduklarını ancak bu özelliklerinin çoğu zaman çok kolay is- tismar edildiğinden kendilerine zarar verdiğini yazmaktadır.288 Sout- hgate misafir kaldığı evde çok iyi karşılandığından bahsetmektedir.289 Hepworth, Gümüşhane’nin konuksever Rumlarla dolu olduğunu söylemektedir.290 Trabzon’a giden yolculara hizmet veren Gümüşha- ne’deki hanlarda tereyağı, peynir, meyve ve çok sert de olsa ekmek alınabildiğini belirten Smith, böylesine bir hizmetin uzun zamandan beri görülmediğini iddia etmektedir.291 Gümüşhane halkı hakkında olumsuz olarak nitelendirilebilecek tek yorum Monier’e aittir. Monier, altın ve gümüş ticaretinin bura halkının içine işlediğini, inanç yollarını kapattığını, insanların sürekli olarak maddiyat ve ticaretle meşgul ol- duklarını ifade etmektedir.292 Gümüşhane’de mutfağında yer alan yemekler hakkında bilgi veren seyyah sayısı sınırlıdır. Bu konuda en ayrıntılı bilgiyi bir köy- de öğlen yemeği yemek için durduğunu söyleyen Browne vermekte-

286 Hamilton, age, s. 170-172. 287 Mordmann, age, s. 423-424. 288 Cuinet, age, s. 121. 289 Southgate, age, s. 166. 290 Hepworth, age, s. 87-88. 291 Alkan, Avrupalı Seyyahlar, s. 85. 292 Monier, agm, s. 329. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 83- dir. Browne, ilk defa burada meyveden üretilen bir tür reçel veya şıra olan ve Türkçe’de “pekmez” denilen bir şey yediğini, Farsça’da buna “duşâb” veya “şîre” denilen ve lezzetli olan bu yiyeceği İran’da tatlı yerine pirinç pilavı ile yediklerini söylemektedir. Ayrıca koyunun kendi yağında kızartılan koyun etinden yapılan kavurma peynir ve ekmek yediklerini anlatmaktadır. Yemek yerken kendilerine bir tabak büyük- lüğünde, yuvarlak, ince, beyaz çok hafif bir ekmek türü olan lavaş ve bir kâse yoğurt getirildiğinden bahsetmektedir.293 Mordmann da konuk oldukları handa kendilerine mısırdan yapılan ve “lazut” adı verilen bir Laz yemeğinin kendilerine ikram edildiğinden bahsetmektedir.294

Ermeni Olayları Gümüşhane’de meydana gelen ermeni olayları hakkında bilgi veren tek seyyah Kolnische Zeitung Gazetesi Muhabiridir. Muhabir, 1896 senesinin Ekim ayında Gümüşhane’de yaşanan Ermeni olayla- rını anlatırken Ermeni olaylarının sona erdiğini, sükunetin sağlandı- ğını ve eski barışın artık geri geldiğini yazmaktadır. Muhabire göre Gümüşhane’de yaşayan Müslümanlar, Ermenilerin büyük bir ihtilal hazırladıkları iddiasında bulunmaktaydı. Olaylar sırasında 10 ile 200 arasında Ermeni’nin öldürüldüğünü iddia eden muhabir Türk-Ermeni olaylarının gerçek yüzü hakkında da Müslümanların bazı Ermenile- rin anarşizmi olmasaydı iki millet arasındaki barışın devam edeceğine kati olarak inandıkları tespitinde bulunmaktadır. Şehirdeki yönetici- lerden birinin ifadelerini şöyle aktarmaktadır:295 “Reformlara ihtiyacımız yoktu. Türkiye diğer devletlerden daha gü- venlidir! Ermeniler hâkim olmak istiyorlar, ancak bütün Müslümanlar buna karşı duracaktır. Ermenilerin şehirlerde şikâyet edecekleri bir durumları yoktur. Daha ziyade taşrada Kürtlerin yaptıkları zararlardan dolayı böyle bir şikâyetleri olabilir. Bunu değiştirmek istiyoruz. Ermeniler bundan memnun olmak zorundalar. Buna karşın Ermeni tarafı ise, reformların doğruluğuna inanmıyorlar. Olaylar sırasında Ermenilerin çalışan eşyalarının geri verilme- si için oluşturulan komisyonda görev yapan Türk, Rum ve Ermeni temsilciler bugün birlikte barış ve uyum içinde çalışıyorlar.”

293 Browne, age, s. 27-29. 294 Mordmann, age, s. 424. 295 “Asiatische Wanderbericht VIII”, Kölnische Zeitung, S. 94, 21 Ocak 1896, s. 1. - 84- Kemal Saylan

Eğitim Seyyahlardan bazıları Gümüşhane’deki eğitim durumuyla ilgili tespitlerde bulunmuşlardır. Bu seyyahlardan Cuinet, Müslümanların okullarıyla çok az ilgilendiğini, Gümüşhane’de okul olmayan köy bu- lunmadığını ancak bu okulların hepsinin ilkokul seviyesinde olduğu- nu yazmaktadır.296 Deyrolle, uğradığı köydeki mektebin muallimi olan imamın belki de köy içinde okumasını bilen yegâne adam olduğunu belirtmektedir.297 Yöredeki gayrimüslimlerin ise eğitime ve okul yapımına büyük önem verdiklerini ifade eden Cuinet, sancak dâhilinde başpisko- pos ve piskoposların okullarına çok iyi baktıklarını ifade etmektedir.298 Seyyahlardan Southgate ise Rumların yörede açtıkları okulla- ra İstanbul’dan tecrübeli hocalar getirdiklerini ve bu okullarda temel dersleri eski ve modern Grekçe olarak okuttuklarını söyleyerek aslın- da bölgedeki yerli Rumlara nasıl Yunanlılık bilinci aşılanmaya çalışıl- dığını ortaya koymaktadır.299

Tarihi Eserler 1866 senesinde Gümüşhane’ye Erzincan üzerinden gelerek Kel- kit’in yüksek yamaçlarındaki Roma ve Bizans kalıntısı tapınak ve kale yapılarını inceleyen Taylor, yolculuğu esnasında tarihi kalıntıları hak- kında bilgi sahibi olduğu Satala Antik Kenti’ni ziyaret etmiştir. Taylor, Sadak’ta görmüş olduğu bu antik kent kalıntılarının Bizans dönemine ait olduğunu ve buradaki eserlerin üzerlerinde Yunanca yazıtlar bu- lunduğunu söylemektedir. Taylor’a göre taşlara kazınmış olan bu ya- zıtlar daha çok mezar taşı niteliğindedir. Bununla birlikte Taylor, halen yerleşik olan bitişik köydeki evlerin duvarlarında ve döşemelerinde Bizans dönemi devşirme mozaikleri ve heykel yontuları gördüğünü de not etmektedir. Tespit ettiği heykel ve mozaiklerin tanımlamasını yapan Taylor, kalıntılar arasında değişik dönemlere ait sikkeler buldu- ğunu da söyleyerek kervan yolunun bir zamanlar Sadak’tan geçtiğini söylemektedir.300

296 Cuinet, age, s. 121. 297 Deyrolle, age, s. 26. 298 Cuinet, age, s. 125. 299 Southgate, age, s. 165-166. 300 Köse, agm, s. 364; J. G. Taylor, “Armenia, Kurdistan, and Upper Mesopotamia, with Notes of Researches in the Deyrsim Dagh in 1866”, Journal of the Royal Geographical Society of London, C. XXXVIII, London 1868, s. 287-289. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 85-

Satala Antik Kenti hakkında en ayrıntılı bilgiyi İngiltere’nin Trabzon Konsolos yardımcılığı görevini yürüttüğü sırada 1874 senesinde bölgeye gelen Sir Alfred Biliotti vermektedir. Kervan yolları gü- zergâhı üzerinde bulunan ve özellikle Roma, Bizans ve Komnenoslar döneminde kervanlar için önemli bir duraklama ve güvenlik sağlama noktası olan Sadak bölgesinde antik değeri olan kalıntıları bulmak ve tespit etmek için “British Museum” tarafından görevlendirilen Biliotti inceleme gezisinde daha çok arkeolojik eserleri tespit etmeye çalışmış- tır. Billiotti, Sadak’ta yapmış olduğu çalışmalarda bulduğu taşınabilir tarihi eserleri İngiltere’ye götürmekle yetinmemiş, civarda yaşayan köylülere buldukları antika eşyalar için önemli miktarda para vermeyi de vaat etmiştir.301 Biliotti’nin bu konudaki düşünceleri şöyledir: “Köylülere antik değere sahip objeler getirmeleri durumunda iyi miktarda ödeme yapacağıma dair söz verdim. Tespitlerime göre bu çeşit bulun- tulara değer verilmediği ve yeterli ödeme yapılmadığı için, köylüler bundan sonra buldukları her önemli objeyi direk olarak bana getireceklerdir. Bundan sonra British Museum Mütevelli Heyeti tarihi eserlerin bulunup bana geti- rilmesini bekleyecek ya da zaman kaybetmeksizin, bu objeleri garantiye almak için burada kazı yapmaya karar verecekler ve böylece öngörülemeyecek olaylar sonucu bahsedilen objelerin elden çıkmasını engelleyeceklerdir.” Biliotti, Sadak’taki çalışmalarında burasının karakalem haritası- nı çizmiş, buluntu ve tapınakların şekil ve planlarını kağıda dökmüş, kendisine verilen talimatname uyarınca Yunanca yazıtların kopyala- rını çıkartmıştır. Biliotti, Sadak’ta bulduğu bronz bir heykel başının ve diğer bronz objelerin Sadak’ın sanat ve refah düzeyini göstermesi açısından çok önemli olduğunu belirtmektedir. Yöredeki devlet görev- lileri de Biliotti’ye bu konuda önemli yardımlar yapmışlardır.302 Satala Antik Kenti’nden sonra seyyahların hakkında en çok bilgi verdikleri tarihi kalıntılar başta Torul Kalesi olmak üzere bölgedeki tarihi kalelerdir. Ahmed Refik, Ardasa’nın arkasından yüksek bir kaya, tepesinde taştan işlenmiş gibi zarif, ince bir duvar gibi yükselen Roma- lılardan kalma bir kalenin kıymetli harabesi bulunduğunu ve köylüle- rin bu kalede kral kızının oturduğunu söylediklerini belirtmektedir.303 Deyrolle, Torul Kalesi’yle ilgili olarak kalenin Harşit Çayı kenarında

301 T. B. Mitford, “Biliotti’s Excavations at Satala”, Anatolian Studies, C. XXIV, 1974, s. 244. http://www.jstor.org/pss/3642610 [09.10.2011]. 302 Mitford, agm, s. 244-235. 303 Ahmed Refik, age, s. 11. - 86- Kemal Saylan kasabaya hakim yüksek bir kaya üzerinde pitoresk bir şekilde kurul- duğunu ifade etmektedir.304 Browne, Torul kasabasından ve Demircisuyu köyünden geçer- ken sarp ve yüksek tepelere kurulmuş birkaç eski kaleyi gördüklerin- den bahsetmektedir. Bu kalelerin zamanla Doğu Anadolu’da hüküm sürmüş vali ve komutanlar tarafından inşa edildiğini söylemektedir.305 Tschichatscheff, yamacında Akçaköy’ün kurulduğu dağın zirvesinde Akçakale adında bir kalenin kalıntılarını gördüğünü belirtmektedir.306 Naumann’ın güzergâhtaki dikkatini çeken en önemli şey Vavuk Da- ğı’nı geçtikten sonra gördüğü kaledir. Belirttiğine göre, vadiden yuka- rıya doğru kocaman bir hayalet gibi yükselen dağın tepesindeki kale, yanına yaklaştıkça ve yukarıya baktıkça göğe yükselen bir direk izleni- mi vermektedir.307 Bu ilginç benzetmeden sonra haklı olarak şu sorula- rı sormaktadır:308 “Orada yüzyıllar boyunca ayakta kalabilen böyle bir insan eseri nasıl yapılabildi? Ticari mallarını koruyabilmek ve kontrol edebilmek amacıyla böyle bir yerde bu kadar büyük bir çaba harcamak Cenevizliler için çok mu önemliydi?” Seyyahlar güzergahları üzerinde gördükleri kilise kalıntıları hak- kında da bilgiler vermektedirler. Cuinet, Gümüşhane yöresinin eski görkeminden kalan zenginliklerinin en önemli göstergesinin halen ba- zıları ayakta kalan Rum kiliseleri olduğunu yazmaktadır.309 Hepworth, Ermenilerin yaşadığı Varzahan’da XII. yüzyıl ortaçağına ait iki kilise kalıntısı olduğunu söylemektedir.310 Browne, buradaki büyük tarihî kilisede Ermenice yazılı kitabeler bulunduğunu ifade etmektedir.311 Mordmann, Şiran yolu üzerinde aralarında 1 şapel ve konağın da bu- lunduğu tarih kalıntılar olduğunu, ancak bu kalıntılar arasında sadece konağın alt duvarlarının ayakta kaldığını belirtmektedir.312 Deyrolle, Balahor kasabası yakınlarında Fransız mühendisi M. Briot tarafından işaretlenen bir Tümülüs gördüğünü, bu mühendisin

304 Deyrolle, age, s. 25. 305 Çiftçi, agm, s. 330. 306 Tschichatscheff, age, s. 21-24. 307 Alkan, Alman Seyyahlar, s. 6. 308 Alkan, Alman Seyyahlar, s. 7. 309 Cuinet, age, s. 127. 310 Hepworth, age, s. 87-88. 311 Çiftçi, agm, s. 332. 312 Mordmann, age, s. 423. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 87- pek sathi olarak kazdığını ve burada bazı toprak eşyadan başka bir şey bulamadığını söylemektedir. Deyrolle ayrıca 1869 baharında Gü- müşhane’den bir saat mesafede Harşit ırmağı üzerinde Çiftlik Hanı denilen yerde bir tekkeyi ziyaret ettiğini, bu türbe içinde görülen şey- lerden ziyade mimarisinin nefasetinin zikre değer olduğunu, yörede büyük şöhretinin olduğu ve çoğu insanın burayı ziyaret ettiğini yaz- maktadır.313 Morier de eserinde Çiftlik kasabasından 12 mil mesafede bulunan bu türbeye atıfta bulunmuş ancak hakkında herhangi bir bilgi vermemiştir.314

313 Deyrolle, age, s. 49. 314 Morier, age, s. 323. - 88- Kemal Saylan

SONUÇ

Osmanlı döneminde bölgeye yerli ve yabancı olmak üzere toplam 53 seyyah uğramıştır. Bu seyyahlardan 4’ü yerli, 26’sı İngiliz, 10’u Alman, 7’si Amerikalı, 6’sı Fransız, 1’i de Rus’tur. Evliya Çelebi’yi ayrı tutacak olursak geri geri kalan seyyahların tamamının XIX. ve XX. yüzyıllarda bölgeyi ziyaret ettikleri görülür. Bu sayılar aslında Avru- palı emperyalist devletlerin genelde Osmanlı özelde ise Anadolu’ya ne derece önem verdiklerini açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Batı- nın güçlü ve köklü devletlerinden bölgeye gelen seyyahlar bölge hak- kında önemli bilgiler edinmiş, edindikleri izlenimleri ise daha sonra yayınlayarak kendi halklarıyla paylaşmışlardır. XIX. yüzyılın ilk yarısında daha çok İngiliz ve Fransızlar, yüz- yılın ikinci yarısında ise Almanlar ve Amerikalılar bölgeyi ziyaret et- mişlerdir. Aslında bu tespit bizlere Osmanlı Devleti’nin bu devletlerle olan ilişkileri hakkında da bilgi vermektedir. Çünkü Osmanlı Devleti izlediği denge siyaseti gereğince yüzyılın ilk yarısında daha çok İngiliz ve Fransız siyasetine yakın bir politika izlerken, yüzyılın ikinci yarı- sında Almanlara meyletmeye başlamıştır. Haliyle bu dönemsel siyaset Osmanlı ülkesini ziyaret eden seyyahların kimliklerini de etkilemiştir. Seyyahların birçoğu bölgeyle ilgili aynı konular üzerinde dur- muştur. Bu seyyahların büyük bölümü bölgenin sosyal ve iktisadi ya- pısı ile ilgilenirken, yalnızca az bir kısmı coğrafya tabiat, bitki türleri vs. incelemeye yönelmiştir. Seyyahlar eserlerinde siyasi olaylar hak- kında doğrudan yorum yapmamışlar sadece bölgenin idari, iktisadi ve coğrafi yapısı, halkın etnik kökeni ve dini inançları ile eski tarihi eserleri hakkında bilgiler vermekle yetinmişlerdir. Bununla birlikte İngiliz seyyahlar bölgenin sosyal ve siyasi yapısına odaklanırken, Fransız ve Alman seyyahlar çevrelerinde gördükleri hemen her şeyi ayrıntılarıyla tasvir ettiği ve daha dengeli bir tutum sergilemişlerdir. Bölgeden geçen seyyahların gelmeden önce kendinden önce böl- geye gelen seyyahların eserlerini okuyarak bölge hakkında bilgi edindikleri anlaşılmaktadır. Örneğin Smith-Dwight ve Mordmann gibi seyyahlar kendilerinden önce bölgeye gelen seyyahların anlattıklarıy- la gördüklerini zaman zaman kıyaslama eğilimi içine girmişlerdir. Gümüşhane’ye uğrayan seyyahların bölge hakkındaki izlenim ve yorumlarına bakıldığında özellikle Avrupalı seyyahların yaban- Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 89- cı bir kültürden olmalarının etkisi bariz bir şekilde hissedilmektedir. Bu seyyahların Türk insanına yüzyıllar boyu süren önyargılı bakışları yöre, yöre insanı ve kültürü hakkında yaptıkları yorumlara yansımış- tır. Doğayla ilgili yaptıkları yorumlarda hayranlıklarını gizleyemeyen seyyahlar söz konusu yöre insanı ve kültürü olduğunda olumsuz yorumlarda bulunmuşlardır. Böyle yorumlarda bulunmalarında bölge hakkındaki bilgilerini gayrimüslim rehberlerden ya da bölgede yaşa- yan gayrimüslimlerden elde etmelerinin etkisi büyüktür. Bu da çoğu zaman bölgeyi tam ve doğru olarak anlamalarını engellemiştir. Bu nedenle yöre hakkında yaptıkları değerlendirmelerin tamamen objektif ve doğru olduğunu söylemek zordur. Bununla birlikte dönem hakkında birinci elden bilgi verdikleri, Gümüşhane’nin dışardan bir gözle nasıl göründüğünü ortaya koyma- ları açısından bu seyyahların izlenimleri değerli çalışmalardır. - 90- Kemal Saylan

KAYNAKLAR

Kitaplar Ağaoğlu, Bülent, Türkiye Seyahatnameler Kaynakçası, İstanbul 1981. Ahmed Refik,Kafkas Yollarında Hâtıralar ve Tahassüsler, Çeviren: Yunus Zeyrek, MEB Yayınları, İstanbul 2001. Ahmet Şerif, Anadolu’da Tanin, Çeviren: Mehmed Çetin Börekçi, C. I, TTK Yayınları, Ankara 1999. “Asiatische Wanderbericht VIII”, Kölnische Zeitung, S. 94, 21 Ocak 1896. Aykut, A. Said, İbn Battûta Seyahatnâmesi, C. I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2000. Barkley, Henry Charles, A Ride through Asia Minor and Armenia, Lon- don 1891. Barth, Henry, Reise Von Trapezunt Durch Die Nördliche Halfte Klein-Asi- en Nach Scutari, Gotha: Justus Perthes1860. Blau, Otto von, Commercielle Zustände Persiens, Berlin 1858. Bostan, Hanefi, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat, TTK Yayınları, Ankara 2002. Browne, Edward Granville, A Year Among The Persians, London 1893. Cuinet, Vital, La Turquied’Asie: Géographie Administrative, Statistique, Descriptive Et Raisonnéede Chaque Province De L’asie-Mineure, Tome: Premier, Paris 1893. Curtis, William Eleroy, Araound The Black Sea-Armenia, Caucasus, Cir- cassia, Daghestan, The Crimea, Roumania, Hodder&Stoughton, New York, 1911. Dayhan, Ahmet Tahir, Memalik-i Osmaniyye’yi Keşfe Çıkan Oryantalist- ler, Rıhle Kitap Yayınları, İstanbul 2011. De Busbecg, Ogier Ghiselin, Türkiye’yi Böyle Gördüm, Çeviren: Aysel Kurutluoğlu, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul (Tarihsiz). De Hell, Hommaire, Voyage en turquie et en perse, exécuté par ordre du Gou- vernement Français pendant les années 1846, 1847 et 1848, Paris 1860. De Tott, Baron, Türkler ve Tatarlara Dair Hatıralar (18. Yüzyılda), Tercü- man 1001 Temel Eser, İstanbul 1984. Deyrolle, Théophile, 1869’da Trabzon’dan Erzurum’a Seyahat, Çeviren: Reşat Ekrem Koçu, Çığır Kitabevi, İstanbul (Tarihsiz). Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 91-

Dunn, Ross E., İbn Battuta’nın Dünyası, Çeviren: Yeşim Sezdirmez, Klasik Yayınları, İstanbul 2004. Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tanci, İbn Battûta Seyahatname- si, Çeviren: A. Sait Aykut, C. I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2000. Eravşar, Osman, Seyahatnamelerde Kayseri, Kayseri Ticaret Odası Ya- yınları, Kayseri 2000. Evliya Çelebi, Tam Metin Seyahatnâme, C. I-II, Üçdal Neşriyat Yayınları, İstanbul 1993. Fontanier, Voyages En Orient, Paris 1829. Fowler, George, Three Years in Persia; with Travelling Adventures in Ko- ordistan, C. I, London 1841. Gümüşçü, Osman, Tarihi Coğrafya, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2010. Günaydın, Nurşen-Kaptan, Raif, Seyahatnamelerde Bursa, Bursa Ticaret Odası Yayınları, Bursa 2000, Hamilton, William J., Researches in Asia Minor, Pontus, and Armenia; with Some Account of their Antiquities and Geology, C. I, London 1842. Hepworth, George Hughes, Throught on Ermenia of Horsback, London 1898. Hoffmeister, Eduard von, Durch Armenien. eine wanderung und der zug Xenophons bis zum Schwarzen Meere eine militär-Geographische studie, Leipzig/Berlin 1911. Howard, G. W. Frederick, Türk Sularında Seyahat, Çeviren: Ş. Serdar Türet, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1978. Hüseyin Nazım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi, C. I, Devlet arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 1994. İldem, Arzu Etensel, Fransız Gezginlerin Gözüyle Türkler ve Yunanlılar, Boyut Yayınları, İstanbul 2000. Jaubert, Pierre-Amédée- Trézel, Camille Alphonso, Voyage en Arménie et en Perse, Fait dans les Années 1805 et 1806, Paris 1821. Karaca, Ali, Anadolu Islahatı ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899), Eren Ya- yınları, İstanbul 1993. Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, Merk Yayıncılık, İstanbul 1988. Kinneir, John Macdonald, Journey Through Asia Minor, Armenia, and Ko- ordistan, in the Years 1813 and 1814, London 1818. - 92- Kemal Saylan

Ksenophon, Anabasis Onbinlerin Dönüşü, Çeviren: Tanju Gökçöl, Sos- yal Yayınlar, İstanbul 1998. Lady Montaqu, Türk Mektupları 1717-1718, Çeviren: Aysel Kurutluoğ- lu, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul Tarihsiz. Layard, Austen Henry, Discoveries in the ruins of Ninevehand Bbylon; with Travels in Armenia, Kurdistan and the Desert: Being the Result of a Second Expedition, London 1853. Lowry, Heath W., Seyyahların Gözüyle Bursa 1326–1923, Çeviren: Ser- dar Alper, Eren Yayınları, İstanbul 2004. Lynch, Henry Finnis Blosse, Armania Travelsand Studies, C. II, London 1901. Mahiroğulları, Adnan, Seyyahların Gözüyle Sivas, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2001. Mangaltepe, İsmail, Seyyahların Gözüyle Van (XIX. Yüzyıl), Kitabevi Ya- yınları, İstanbul 2009. Markopolo, Markopolo Seyahatnamesi, Tercüman 1001 Temel Eser, İs- tanbul 1979. Mehmed Hurşid, Seyâhatnâme-i Hudûd, Çeviren: Alâattin Eser, Simurg Yayınları, İstanbul 1997. Morier, James Justinian, A Journey trough Persia, Armenia and Aisa Mi- nor to Costantinopole in the years 1808 and 1809, Philadelphia 1816. Olivier, Türkiye Seyahatnamesi (1790 Yıllarında Türkiye ve İstanbul), Çe- viren: Oğuz Gökmen, Karadeniz Kitabevi, Ankara 1977. Ortaylı, İlber, Osmanlıyı Yeniden Keşfetmek-1, Timaş Yayınları, İstanbul 2011. Pınar, İlhan, Gezginlerin Gözüyle İzmir 17. Yüzyıl, C. I, Akademi Kitabe- vi, İzmir 1998. Pınar, İlhan, Gezginlerin Gözüyle İzmir 18. Yüzyıl, C. II, Akademi Kita- bevi, İzmir 1996. Pınar, İlhan, Gezginlerin Gözüyle İzmir 19. Yüzyıl, C. III, Akademi Kita- bevi, İzmir 1994. Pınar, İlhan, Gezginlerin Gözüyle İzmir 19. Yüzyıl, C. IV, Akademi Kita- bevi, İzmir 1996. Pınar, İlhan, Gezginlerin Gözüyle İzmir 20. Yüzyıl, C. V, Akademi Kita- bevi, İzmir 1997. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 93-

Pınar, İlhan, Hacılar, Seyyahlar, Misyonerler ve İzmir, Yabancıların Gözüy- le Osmanlı Döneminde İzmir: 1608-1918, İzmir BB Kültür Yayınla- rı, İzmir 2001. Raczynski, Edvard, 1814’te İstanbul’dan Çanakkale’ye Seyahat, Çeviren: Kemal Turan, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1980. Ritter, Carl, Vergleichende Erbkundedes Halbinsellandes Klein-Asien, Ber- lin 1858. Rousseau, Jean Baron, Bağdad’dan Haleb’e Arabistan Seyahati-Seyahatna- me, Çeviren: Ali Suad, Mavi Ağaç Yayınları, İstanbul 2006. Ryan, Charles Snodgrass, Under the Red Crescent: Adventures Of an Eng- lish Surgeon With The Turkish Army At Plevna and Erzeroum, 1877- 1878, New York 1897. Said, Edward W., Oryantalizm, Çeviren: Nezih Uzel, İrfan Yayınları, İstanbul 1998. Sandwith, Humphry, A Narrative The Seige Of Kars, London 1856. Sargent, John, Memoir of the Rev. Henry Martyn, B. D, New York 1851. Saylan, Kemal, Gümüşhane Sancağı (1850-1918), Gümüşhane Üniversi- tesi yayınları, Gümüşhane 2014. Sevin, Necla Arslan, Gravürlerde Yaşayan Osmanlı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2006. Smith, Eli-Dwight, Harrison Gray Otis, Researches of the Rev. E. Smith and H. G. O. Dwight in Armenia Including A Journey Thorough Asia Minor, C. I-II, New York 1833. Southgate, Horatio, Narrative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Per- sia and Mesopotamia, C. I, New York 1840. Stuart, Colonel Charles, Journal of a Residence in Northern Persia and the Adjacent Provinces of Turkey, London 1854. Tavernier, J. B., XVII. Asır Ortalarında Türkiye Üzerinden İran’a Seyahat, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1980; Thevenot, 1655-1656’da Türkiye, Çeviren: Nuray Yıldız, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1978. Tozlu, Selahattin, XIX. Yüzyılda Gümüşhane, Akademik Araştırmalar Yayınları, Erzurum 1998. Tschichatscheff, P. V., İtinerar der Kleinasiatische Reise, Yayınlayan: H. Kiepert, Berlin 1867. - 94- Kemal Saylan

Tuzcu, Ali, İlk Çağlardan Cumhuriyete Seyahatnamelerde Amasya, Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, Kayseri 2007. Ubucini, 1855’te Türkiye, Çeviren: Ayda Düz, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1977. Usta, Veysel, Anabasis’ten Atatürk’e Seyahatnamelerle Trabzon, Serander Yayınları, Trabzon 1999. Wagner, Moritz, Reise nach Persien und dem Lande der Kurden, Leipzig 1852. Wagner, Moritz, Travels in Persia, Georgia and Koordistan; with Sketches of the Cossacksand the Caucasus, C. II, London 1856. Wambery, Arminius, His Life & Adventures, London 1886. Weeks, Edwin Lord, From The Black Sea Through Persia and India, New York 1896. Weıler, Daniele-Pılon, Maxime, The French in Singapore: An Illustrated History (1819-Today), Singapore 2011. Whitman, Sidney, Turkish Memories, London 1914. Wolff, Joseph, Narrative of a Mission to Bokhara, in the Years 1843-1845, New York 1845. Yıldırım, Fahri, 333’ten 1933’e Seyahatnamelerde Sakarya, Sakarya İl Kül- tür ve Turizm Müdürlüğü, İstanbul 2010.

Makaleler Acun, Fatma, “Seyyah Söylemi ve Trabzon’a Gelen Yabancı Seyyah- lar”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyu- mu Bildirileri (3-5 Mayıs 2001), C. I, Trabzon Valiliği İl Kültür Mü- dürlüğü Yayınları, Trabzon 2001, s. 143-149. Akdemir, Erhan, “Avrupa Aynasında Türk Kimliği”, Ankara Avrupa Çalışmaları Dergisi, C. VII, S. l, 2007, s. 131-148. Alkan, Necmettin, “Alman Seyyahların Hatıratlarında Gümüşhane ve Çevresi” Trabzon Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), C. I, Trabzon 2007, s. 611-624. Alkan, Necmettin, “Avrupalı Seyyahların Tasvirlerinde Gümüşhane ve Çevresi”, History Studies, C. II, S. 1, 2010, s. 82-97. Asiltürk, Baki, “Edebiyatın Kaynağı Olarak Seyahatnameler”, Turkish Studies, C. IV, S. 1-I, 2009, s. 911-995. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 95-

Birsel Haktan, “Peder Monier’in Gözlemleri İle Fransız Cizvit Misyo- nerlerinin Osmanlı Topraklarındaki Çalışmaları”, İnsan ve Top- lum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, S. 2, 2013, s. 100-128. Compas, Jacqueline Calmard, “Hommaire de Hell, Ignace Xavier Mo- rand”, Encyclopaedia Iranica. C. XII, s. 439-440. Cöhçe, Salim, “Ruj Gonzales De Calvijo’nun Gezi Notlarına Göre Gü- müşhane ve Çevresi”, Geçmişte ve Günümüzde Gümüşhane Sem- pozyumu (13-17 Haziran 1990), Ankara 1991, s. 85-92. Curson, A., “Reise Von Trebisond Nach Erserum”, Kaukasichen Laender Und Armenien, Leipzig 1855, s. 126-130. Çiftçi, Hasan, “E. G. Browne’in Hatıralarında Doğu Seyahati”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 28, 2005, s. 321-350. Demircioğlu, İ. Hakkı, “İngiliz Gezgini Hamilton’un Gözüyle 1836 Yı- lında Gümüşhane”, Gümüşhane ve Yöresinin Kalkınması Sempoz- yumu (23-25 Ekim 2002), C. II, Trabzon 2004, s. 858-862. Halaçoğlu, Ahmet, “İngiliz Konsolosu Longworth’a Göre Trabzon Vi- layeti (1892-1898)”, Belleten, C. XLVII, S. 250, 2003, s. 1-26. Hamilton, W. J., “Instructions of the Council of the Royal Geographical Society of London Adressed to the Leaders of the Expedition for Exploring in Kurdistan, 1st June, 1838”, Journal of the Royal Geog- raphical Society of London, C. IX, 1839, s. XIII-XXII. hhtp://www. jstor.org/stable/1797711, [22.01.2015]. İldem, Arzu Etensel, “Bir Yazın Türü Olarak Doğu Seyahatnameleri”, Littera Edebiyat Yazıları, C. XXI, 2007, s. 121-127. Kırzıoğlu, Fahrettin, “Osmanlı “Tapu-Tahrir” ve “Mühimme” Defter- lerinde Gümüşhane Bölgesi Türk Boy/Oymak Hatıraları ve Ma- denler Üzerine Hükümlerden Örnekler”, Geçmişten Günümüze Gümüşhane, Ankara 1991, s. 69-77. Koçyiğit, Tahsin, İbn Battuta’nın Karadeniz Seyahati Üzerine Bazı Mülahazalar”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C. IX, S. 4, 2009, s. 53-73. Kodaman, Bayram, “Bir Amerikalı Gözüyle Ermeni Macerası (1897)”, Belleten, C. XLIX, S. 195, 1985, s. 569-578. Konukçu, Enver, “Ruy Gonzales De Clavijo’nun Gümüşhane Yöresindeki Yolculuğu (27 Nisan- 4 Mayıs 1404)”, Geçmişte ve Günümüzde Gü- müşhane Sempozyumu (13-17 Haziran 1990), Ankara 1991, s. 79-84. - 96- Kemal Saylan

Köse, İsmail, “İngiliz Seyyahların Günlüklerinde Gümüşhane Çevresi ve Trabzon Limanı’na Ulaşan Ticaret Yolları 1840-1900”, History Studies, C. IV, S. 1, 2012, s. 359-371. Madran, E., “Seyahatnâmelerde Anadolu Kenti”, IX. Türk Tarih Kong- resi (21- 23 Eylül 1981), C. III, Ankara 1989, s. 1303-1322. “Meclis-i Meb’ûsân Zabıt Cerîdesi”, Tutanak Dergisi, C. VIII, S. 1, An- kara 1985. Mitford, T. B., “Biliotti’s Excavations at Satala”, Anatolian Studies, C. XXIV, 1974, s. 221-244. http://www.jstor.org/pss/3642610 [09.10.2011]. Monier, P., “Journal du voyage du P. Monier d’Erzeron à Trebizonde”, Nouveaux Memoires des Missions De la Compagnie de Jesus, Dans le Levant, C. III, Paris 1723, s. 314-332. Okay, Orhan, “İpek Yolu”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXII, TDV Yayınları, İstanbul 2000, s. 369-373. Özdemir, Yavuz, “İngiliz Yarbayı Rawlinson’un Trabzon-Erzurum Yolculuğu ve Misyonu”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil- Edebiyat Sempozyumu, Trabzon 2002, s. 593-598. Pamuk, Bilgehan, “XVII. Asırda Gümüşhane (Canca) Maden Muka- taasına Dair Bazı Bilgiler”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), C. I, Trabzon 2007, s. 633-688. Ritter, Carl, “Itinerar der Kleinasiatischen Reise P. V. Tschichatsche- eff’s im Jahre 1858”, Zeitschrift Für Allgemeine Erdkunde, Berlin 1859, p. 275-343. Suter, Henry, “Notes on a Journey from Erz-Rúm to Trebizond, by way of Shebb-kháneh, Kará Hisar, Sívás, Tókát, and Sámsún, in October, 1838”, Journal of the Royal Geographical Society of London, C. X, London 1840, s. 434-444. Taylor, J. G., “Armenia, Kurdistan, and Upper Mesopotamia, with No- tes of Researches in the Deyrsim Dagh in 1866”, Journal of the Royal Geographical Society of London, C. XXXVIII, London 1868, s. 281-361. Topaktaş, Hacer, “Bir Britanyalının Nazarında Trabzon’u Betimlemek: Henry Finnis Blosse Lynch’in Trabzon Tasviri (1893)”, Trabzon Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), C. I, Trabzon 2007, s. 581- 590. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 97-

Tuncel, Metin, “Gümüşhane”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. XIV, İs- tanbul 1996, s. 273-276. Uğur, Yunus, “Şehir Tarihi ve Türkiye’de Şehir Tarihçiliği: Yaklaşım- lar, Konular ve kaynaklar”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergi- si, C. III, S. 6, İstanbul 2005, s. 9-26. Umunç, Himmet, “Doğu ve Ötekilik: İngiliz Seyahatnamelerinde Türk Kimliği (Lady Montagu ve Richard Chandler)”, Bilig, S. 66, 2013, s. 297-314. Yılmaz, Özgür, “Osmanlı Şehir Tarihleri Açısından Yabancı Seyahat- namelerin Kaynak Değeri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXVIII, S. 2, 2013, s. 587-614.

Doktora Tezleri Güzel, Eylem, Ege Bölgesi Kent Mimarisinin Seyahatname ve Gravürlere Yansıması (18. ve 19. Yüzyıllar), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Van 2010. Yıldırım, Fahri, 14. Yüzyıldan Cumhuriyet Dönemine Kadar Yabancı Sey- yahların Gözünden Bursa İlindeki Mimari Eserler, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayımlan- mamış Doktora Tezi, Ankara 2013. Çetin, Firdevs, Batılı Seyyahlara Göre İstanbul’un Gayrimüslim Ahalisi (1553-1673), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2011. Mangaltepe, İsmail, XIX. Yüzyıl Fransız Seyyahlarına Göre Van, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2005. Karaca, Nursel, Seyahatnamelere Göre Diyarbakır’ın Osmanlı Dönemi Mimarı Dokusu Üzerine Bir Değerlendirme, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Van 2010. Selahattin, Tozlu, Trabzon-Erzurum-Bayazid Yolu (1850-1900), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 1997.

Yüksek Lisans Tezleri Cıkay, Nezif, Seyyahların Gözüyle Halep, Harran Üniversitesi Sosyal Bilim- ler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa 2012. - 98- Kemal Saylan

Yüksel, Ece, 17. Yüzyılın Sonu, 18. Yüzyılın Ortası ve 19. Yüzyılın Başında Yabancı Seyyahların Gözünden Batı Anadolu Antik Kentleri, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanma- mış Yüksek Lisans Tezi, Aydın 2012. Ercüment, Sibel, XIX. Yüzyıllarda Batılı Seyyahlara Göre Doğu ve Orta Karadeniz, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ya- yımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1991. Karagülle, Ender, Seyahatnamelerde Malatya, Niğde Üniversitesi Sosyal Bi- limler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Niğde 2007. Karakaya, Meliha, Seyahatnamelerde Nevşehir, Niğde Üniversitesi Sosyal Bi- limler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Niğde 2007. Köse, Bayram Arif, Ortaçağ Seyahatnamelerinde Trabzon Erzurum Güzer- gâhı, Erzincan ve Kars (Coğrafi, Siyasi, Ekonomik ve Kültürel Açıdan İncelenmesi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ya- yımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2009. Maden, Ahmet Mümtaz, Olivier’ye Göre Anadolu (Birecik, Şanlıurfa, Mardin, Nusaybin), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü- sü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2011. Nasıroğlu, Mehtap, Batılı Seyyahların Gözüyle Mardin ve Çevresi (Mar- din, Nusaybin ve Hasankeyf), Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa 2010. Peker, Leyla Doğan, İngiliz Seyyahların Seyahatnamelerinde Bursa (17. ve 20. Yüzyıllar Arası), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa 2003. Şencan, Elif Evrim, Seyahatnamelere Göre XVII. Yüzyılda Karadeniz Çev- resinde Günlük Hayat, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens- titüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2010. Yılmaz, Özgür, Batılı Seyyahlara Göre Trabzon (1808-1878), Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon 2006.

İnternet Kaynakları http://en.wikipedia.org/wiki/James_Justinian_Morier [04.06.2014]. http://en.wikipedia.org/wiki/William_Monteith [17.07.2014]. http://en.wikipedia.org/wiki/Francis_Rawdon_Chesney [10.07.2014]. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 99- http://en.wikipedia.org/wiki/Harrison_Gray_Otis_Dwight [30.12.2014]. http://tr.wikipedia.org/wiki/Charles_Texier [16.02.2014]. http://en.wikipedia.org/wiki/Robert_Curzon,_14th_Baron_Zouche [03.10.2011]. http://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_Wolff, [03.10.2011]. http://en.wikipedia.org/wiki/Moritz_Wagner [03.10.2011]. http://www.victorianresearch.org/atcl/show_author.php?aid=310 [30.12.2014]. http://tr.wikipedia.org/wiki/Hurşid_Ahmed_Paşa [11.07.2014]. http://de.wikipedia.org/wiki/Otto_Blau_(Orientalist) [03.10.2011]. http://en.wikipedia.org/wiki/Heinrich_Barth [03.10.2011]. http://de.wikipedia.org/wiki/Tschihatscheff [10.07.2014]. http://en.wikipedia.org/wiki/%C3%81rmin_V%C3%A1mb%C3%A 9ry [07.10.2011]. http://en.wikipedia.org/wiki/Alfred_Biliotti [09.10.2011]. http://en.wikisource.org/wiki/Author_talk:Charles_Boswell_Nor- man [09.07.2014]. http://adbonline.anu.edu.au/biogs/A110503b.htm [20.06.2011]. http://en.wikisource.org/wiki/Author:Henry_Charles_Barkley [11.07.2014]. http://de.wikipedia.org/wiki/Edmund_Naumann [05.10.2011]. http://en.wikipedia.org/wiki/Edwin_Lord_Weeks [05.10.2011]. https://blogs.stockton.edu/anatolia/2014/05/05/george-hughes- hepworth/ [10.07.2014]. http://en.wikipedia.org/wiki/H._F._B._Lynch [09.10.2011]. https://eksisozluk.com/ahmet-serif--1549893?nr=true&rf=ahmet%20 serif [23.07.2014]. http://en.wikipedia.org/wiki/Henry_Rawlinson,_1st_Baron_Raw- linson [09.10.2011]. http://www.iranicaonline.org/articles/hommaire-de-hell [05.06.2014]. http://en.wikipedia.org/wiki/Xavier_Hommaire_de_Hell [05.06.2014]. - 100- Kemal Saylan

SEYAHATNAMELERDE GÜMÜŞHANE İLE İLGİLİ KISIMLAR

1. Evliya Çelebi (1647)

Evliya Çelebi’nin Gümüşhane ilgili hatıralarına seyahatnamesinde yer vermiştir. Çelebi’nin günümüzde çok sayıda nüshası bu- lunmakla birlikte esas aldığımız metin “Evliya Çelebi b. Derviş Me- hemmed Zıllî Evliya Çelebi Seyahatnamesi”dir. Eser, Topkapı Sarayı Bağdat 304 yazmasının transkripsiyonu olup Yapı Kredi Yayınları tarafından 2 cilt halinde 1999 senesinde İstanbul’da basılmıştır. Gü- müşhane ile ilgili bölüm kitabın 2. cildinin 173-174. sayfalarında yer almaktadır.

Erzurum’dan emr-i pâdişâhiler ile şehr-i Bayburd ve Canca’ya ve İspir ve Tortum’a ve Akçakal’a’ya ve gayrıya gittiğimizi bildirir.

Evsâf-ı Kal’a-i Canca, ya’ni Gümüşhâne: Bu şehre dâhil olup doğ- ru Gümüşhâne emînine varup andan mahkeme-i şer’-i Resûl-i mübîne varup cümle a’yân-ı vilâyet cem’ olup emr-i pâdişâhiler kırâ’at olunup cümle “sem’an ve tâ’aten” deyüp cemî’î pâdişah kulları ve eli berâtlı, tekâlîfden mu’âf müsellemleri daha Revân derneğine âmâde olmağa bezl-i ihtimâm etdiler. Hakir hâne-i emînde mihmân olup şehrin seyr ü temâşâsına mübâşeret etdik. Evvlâ bu şehr-i kadîm ibtidâ İskender-i Zülkarneyn hakîmlerin- den Filkôs-ı Yunanî hakîmlerinden ma’âdin-i sîmin hikmetle bulup İskender, âbâdân etmişdir. Andan dest-i Gürcî’ye girmişdir. Andan Azerbaycân pâdişâhı Uzun Hasan destine girmişdir. Andan sene (…) târîhinde Ebü’l-Feth Sultân Mehemmed, Fâtîh-i Kostantıniyye’dir, kim Sultân Hasan’ı Tercân sahrâsında yüz bin askeriyle kırup Hasan Şâh başlı başına cânın Azerbaycân’a atup anda cân verdiği mahalde Ebü’l- feth bu kal’ayı ceng [ü] cidâl ve ahrb [ü] kıtâl ile feth etmişdir. Zîrâ mâl cândandır ve Canha’dandır. Ammâ Defterhâne-i Âl-i Osmân’da Canha tahrîr olunmuşdur. Hâlâ yetmiş yük akçe emânetdir. Anınçün cümle halkı Gümüşhâne- si’nde işlemeğe me’mûr olmağun cemî’î tekâlif-i örfiyye-i şâkkadan Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 101- mu’âf [u] müsellemlerdir. Hâlâ Âl-i Osmân’ın kabza-i tasarrufunda yetmiş aded kimi âtıl, kimi işler sîm-i hâlis ma’âdinleri vardır ammâ bundan a’lâsı yokdur. Evvlâ Anadolu hâkinde kağızmân’da ve Hakkâri’de ve Bin- göl’de ve Sincar’da ve Akra’da ve Mısır Asvanında ve Şâm’ın Cebe- lü’l-Lübnân’ında ve Ma’ânoğlu dağında ve Merzifon Gümüş şehrinde ve niçe yerlerde vardır. Ammâ, Rûmeli’nde olan gümüş ma’denleri bunlardır kim zikr olunur. Bosna hududunda Sirebreniçse ve Üsküp kurbunda Kıratova’da ve Priştine kurbunda Novaborda’da ve Selânik kurbunda Sidirkap- si’de ve niçe yerlerde dahi ma’âdinler vardır ammâ rakîk damarlar- dır. Ammâ bu Canha şehri gümüşhanesinin damarı bi-emrillahi Te’âlâ yedi koldan kol kalınlığı damarlar ve cümlesi kurşumsız hâlis gevher- lerdir ve hâlâ bu şehr içre Emîn mahallesinde darbhânesi vardır. Lakîn bu asrda mu’attaldır. Âzze nasrahu duribe Canha deyü rayiç akçesine hakir yetişüp bir kaçına teberrüken mâlik olmışdık. Hâlâ yine bakıyye- tü’r-râyic ba’zı meşkûk akçeleri vardır. ……….(5 satır boş)…….. Bu şehri temâm seyr [ü] temâşâ edüp emînden ve a’yân-ı vilâyet- den üç yüz guruş ve bir sîm-âvân-ı buhûrdân ve gülâbdân ve bir re’s küheylân at alup iki günde dağlar ve beller ve ma’mûr kurâlar aşup, Evsâf-ı kal’a-i Kadîm Bâyburd. - 102- Kemal Saylan

2. P. Monier (1711)

XVIII. yüzyıl misyoner faaliyetleri, batı ve doğu misyonu kap- samında Fransa tarafından görevlendirilen Monier ve Philippe’in 17 Ocak 1711 tarihinde Erzurum’dan yola çıkarak Trabzon’a kadar yap- mış oldukları gözlemlerini kaleme almışlardır.315 Bu notlar daha sonra Nouveaux memoires Des Missions de la compagnie de jesus, Dans le Levant adlı kitabın 3. cildinde “Journal du voyage du P. MONIER, d’Erzeron à Trebizonde” başlığı altında 314-332. sayfalar arasında yayınlanmıştır. Kitap, 1723 senesinde Paris’te basılmıştır. Söz konusu gezi notları daha sonra birçok kez yayınlanmıştır. Monier’in Gümüşhane ile ilgili izlenimleri kitabın 318-319. ve 325-331. sayfalarında yer almaktadır.

JOURNAL

Du voyage du P. Monier d’Erzeron à Trebizonde.

De Varzouhan, nous paffâmes par Palakou, Village quin’en eft qu’à trois heutes de chemin: nous y féjournâmes. Le 21 le Prêtre du lieu m’invita à loger chez lui; il ne demondoit qu’à être mieux inftruit qu’il ne l’étoit. Je lui laiffai deux livres Arméniens pour lui donner les inftructions que mon peu de loifir ne me permettoit pas de lui faire. L’un étoit une expofition de notre Foi, l’autre du devoir des Pafteurs des ames. Lorfque je pris cönge de lui, il parut fi content de moi, qu’il me dit par amitié par eftime, que je devrois être un de leurs Vertabiets. J’efpere qu’il profitera de la lecture de mes deux livres. Le 22e. Nous Fûmes à Teké, Village qui n’eft habité que qar des turcs. Les ruines d’un Château fur un rocher, font tout ce que nous y vîmes de plus beau. De Teké nous allâmes à Gumickané, où nous étions rendus le vingt-troifieme. Nous logeâmes hors de la Ville dans la maifon d’un Aga, ami de Muftapha. Nous marchâmes le 24 par de rudes montagnes, & prefque toujours for le bord de quelque précipice. Nous campâ-

315 Gezi notları daha önce de Selonik misyonu sorumlusu olan Peder François Braconnier tarafından 1819 yılında Paris’te yayınlanmıştır. Haktan Birsel, “Peder Monier’in Gözlemleri İle Fransız Cizvit Misyonerlerinin Osmanlı Topraklarındaki Çalışmaları”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, S. 2, 2013, s. 100. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 103- mes pres du Village de Jotauvry, habité par des Grecs, qui n’ont que de mauvaifes maifons éparfes çà & là, fur penchant de deux montagnes. Nous marchames la journée fuivante, pour gagner Gamich- kané, çömme nous y devions faire quelque féjour, on nous logea dans le Palais du Bacha. La Ville eft bâtie à mi- côte d’une haute, & fterile montagne. Les maifons y font rangées en Amphithéatre, & à differens étages, regardant toutes le Nord. Lorf qu’à la fin du jour, elles font é clairées par les lampes, ou chandelles qu’on y allume, ellesfont une illumination toute des plus agréables. Le bas de la Ville eft baigné par les eaux d’un torrent, qu’on voit fe précipiter du haut en bas de la montagne, avec un bruit affreux. Les Grecs ont dans Gamichkané fix cens maifons, & fept Eglfes. Les Turcs y ont quatre cens maifons, & deux Mofquées. Nul peuple ne fe feroit jamais avifé dé vénir habiter en un lieu auffi fauvage, & auffi mal fitu &, que celui dont nous parlons, fans l’efperance de pouvor s’enrichir des mines de differens métaux, que cette haute montagne, & les voifines cachent dans leur fein & c’eft auffi le feul, mais puiffant at- trair, qui y a attiré les Grecs, & les Turcs, qui fouillent continuellement dans ces terres, avec un travail très pénible, done d’autres profirent. Je dirai ici ce que j’ai vû de ces mines, & de la maniere, dont on tire les metaux. La miniere eft une Pierre noirâtre, & friable, laquelle réduite en pouffiere, & mêlée de litarge, fe metau fourneau, tout ce que cette Pierre contient de particules d’or, d’argent, & de plomb tombe au fond du fourneau, & feconfond en une feule maffe. Pour faire la fé- paration des métaux, on remet cette maffe dans le fourneau au fe udu reverberé alors le plomb eft le premier qui fe détache, l’or & l’argent jet rez en fuite dans l’eau froide, féparent l’un de l’autre. On compte que chaque fourneau rend par ſemaine deux cens drag mes d’argent & trente d’or. Outre ces riches métaux les mines fourniſſent une quan- tité immefe de cuivre, & de plomb. Les Grecs ſont les Entrepreneurs de ce travail. Ils en ſont les avances, qui ſont grandes; car il faut qu’ils entretiennent tout au moins cinquante fourneaux pen. Dant trois mois de l’année Le Grand Seigneur un Officier ſur les lieux pour lever ſes droits: cet Officier en rend cent cin quante bourſes au Grand Seigneur; mais il en retient preſque autant pour lui. Des Marchands Armeniens tranſportent en Perſe une grande partie de ces mé taux. L’or & l’argent, qui eft continuellement fous les yeux des habi- tans de Gamichkané enretient dans leur coeur une ſi vive cupidité, que - 104- Kemal Saylan leur bouche, qui parle de l’abondance du coeur, eſt toûjours ouverte pour en diſcourir; ce qui leur ôte abſolument toute penſée de Re- ligion & de ſalut. Je fis mon poſfible mais inutilement pour leur faire connoître les veritables richeſſes qu’ils devoient rechercher & qu’ils laiſſoient malheureuſement perdre. J’appris qu’ils avoient un Evêque: je crûs lui devoir rendreune vtite de pure civilite’. Je le trouvaiſi tou- ché de la mort d’un neveu, qu’il avoit enterré la veille, qu’il ne me fut pas poffible de pouvoir lui parler de ſon peuple. Je liai converſation avec un autre Evêque Armenien un Caloyer, & deux Prêtres mais. Ap- rès quelques diſcours je compris que pour m’en faire écouter il leur euf fallu parler du profit des mines. L’Evêque Armenien étoit mieux diſpoſé -, il me témoigna même qu’il penſoit à quitter ſon Dioceze pour ſe retirer dans une Ville ou dans un Monaſtere, où il pût librement faire profeffion de la Religion Catholique mais je lui repréſentai qu’il feroit mieux de garder fon Siège, & de tâcher de faire entrer ſon peuple dans ſon ſentiment. Le peu de fruit de mes paro les dans voifinage de ces mines me faiſoit déſirer d’en ſortir, pour aller travailler ailleurs plus utilement, & nous rapprocher de ma Miffion d’Erzerom. Nous en partimes le 10o. de Decembre nous allames coucher un Village Turc nommé Sobra, & le lendemain 11o nous arrival mes à Palacour. J’eſperois recevoir la proſeffion de Foy d’un Prêtre qui m’avoit promis de la faire à mon retour; mais l’embarras des nôces d’une de ſesfilles lui ſervit de pretexte pour la remettre à un voyage, qu’il devoit faire Erzerom. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 105-

3. Pierre-Amédée Jaubert (1805)

Amédée Jaubert, 1805-1806 senelerinde İran’a yaptığı geziy- le ilgili hatıralarını daha sonra Camille Alphonso Trézel ile birlikte yazdığı“Voyage en Arménie et en Perse, Fait dans les Années 1805 et 1806” adlı kitapta yayınlamıştır. Kitap 1821 senesinde Paris’te basılmıştır. Ja- ubert’in Gümüşhane hatıraları kitabın 375-377. sayfaları arasında yer almaktadır.

CHAPITRE XLI

L’escorte persane retourne dans son pays. Départ de kian. Eaux thermales d’Ilidjah. Ach-Caléh. Tchiftlik. Rencontre de M. Jouannin. Saman-souy. Gumuch-Khânéh. Stavros. Montagnes voisines de la mer Noire. Phénoméne. Ghevizlik. Arrivée à Trébizonde.

Tchiftlik, où j’allai coucher le 22, est bâti dans une plaine riante sur le bord d’une petite riviére que d’Anville nomme Sorman-Soui, mais dont le véritable nom est Saman-Souy. Les eaux de cette riviére counlent vers la mer Noire. J’en fis la remarque avec une vive satisfaction, cette direction étant un signe certain pue le terme de mon voyage à travers les régions barbares de l’Asie mineure, n’était pas éloigné. Pour comble de bonheur, je reçus le soir meme, des mains de l’Ar- ménien que j’avais envoyé à Youssuf pacha, une lettre par lapuelle le beglerbeg, me téemoignant ses regrets de ne poınt me voir prendre la route de terre qu’il considérait, non sans raison, çömme la plus sûre, m’accordait la permission de passer par Tréebizonde, et m’annonçait qu’il avait chargé le gouverneur de cette ville de me faciliter les moyens de me rendre promptement à Constantinople; çömme si toutes ces marques de bonté n’eussent pas suffi, Youssuf pacha accompagna sa lettre d’un nouveau présent. Notre traite du lendemain 23 nous conduisit à Gumusch-Khânéh (la Maison d’argent)*, grosse bourgade peuplée principalement d’Ar- méniens qui cultivent le vallon agréable et fertile où elle est située. Ils

* D’Anville (Géograph. Anc., tom. II, p. 37) parait penser pue ce lieu répond à l’ancienne Bylæ. - 106- Kemal Saylan font aussi un commerce avantageux que favorise l’heureuse situation du lieu, et ils se livrent, depuis un temps immémorial**, à l’exploitation de mines considérables qui se trouvent à peu de distance. J’en ai visité les travaux, et malgré mon peu de connaissances en ce genre, il ne m’a pas été difficile de juger qu’ils sont inhabilement dirigés. Le produit de l’exploitation était évalué anciennement à 30,000 piastres par mois; je ne pense pas quaujourd’hui il s’élève au quart de cette somme. Les environs de Gumuch-Khànéh offriraient, selon toute apparence, un champ fort riche aux recherches d’un minéralogiste. De Gumuch-Khânéh nous nous rendimes le 24 à Stavros (la Croix), qui est le premier village grec qu’on rencontre en allant d’Er- ze-roum à Trébizonde, tous les autres n’étant peuplés que d’Arméni- ens et de Turks. Il est dans une situation pittoresque, sur le penchant d’une montagne, et au bord d’un torrent dont les eaux fertilisent le fond d’unne vallée, qui sans cela serait entièrement sterile. Il y a lieu de conjecturer que Stavros était anciennement une dépentdance de la colonie de Trébizonde.

** Il es question dans l’Ilieade d’Homére (liv. II, vers 856 et 857) d’un pays situé à I’extrémité du Pont-Euxin, habité par les Halizones d’Alybée et célébre par ses mines d’argent. Strabon (liv. XII, p. 549 et suiv.) présume que ces peuples étaient des Chalybes, habitant au delà de I’Halys. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 107-

4. James Justinian Morier (1808)

James Justinian Morier 1808 senesinde İran şahına elçi olarak gönderilen Sir Harford Jones’in sekreteri olarak İran’a gitmiştir. Dö- nüşte Erzurum’dan Amasya’ya giderken Kelkit ve Şiran’dan geçmiş ve buralarla ile ilgili hatıralarına 1816 senesinde Philadelphia’da basılan “A Journey trough Persia, Armenia and Aisa Minor to Costantinopole in the years 1808 and 1809” kitabın 321-323. Sayfaları arasında yer vermiştir.

CHAPTER XVII

Arz-Roum to Amasia

Our road first took a N. direction among uncultivated mountains, where I am told that the snow is frequently so deep in winter as to impede the passage of travellers. It then varied W. and N., and N. and W. frequently; but on a general bearing, I think that we averaged N. 60 AV. to Chiflik, a distance called twelve hours, and which we performed exactly in that time, on a reckoning of forty miles. In winding through the mountains, we came to parts beautifully wooded with fir, pines, and walnut-trees; and forming, particularly on a long descent, the most picturesque forest scenery that can be imagined. At the summit of the mountains we had a continual rain for two hours, accompanied with thunder. When we reached the close of the descent, we discovered on our left hand the village of Sadac, situated about two miles from the raid on the declivity of the hills, with a surrounding territory, admirably fertile in corn, and well watered. From this place to Chiflik is fifteen miles: the road leading through one of the most beautiful and happy-looking valleys that I ever saw. A stream, swoln when we saw it by the rains, runs through it, and on each side spreads a more abundant vegetation. On quitting the valley we came on the plain in which Chiflik lies, so well cultivated that it quite transported me into some of the best parts of England. The peasants were ploughing the ground, while immense flocks of sheep, goats, and oxen, were spread over the whole country. The fields were parted off by hedges and ditches; the road was well defined; and pretty villages rose here and there, intermixed with the most luxuriant verdure. Spring was here in its bloom, and, the whole plain was a little Eden. - 108- Kemal Saylan

At about six hours from Kara Colagh, the road leads N. to the district of Bybourg or Baibort, whilst our road led us W. The village of Chiflik is interspersed with poplars and willows; the out-houses for cattle were built of rafters laid horizontally, and covered with a roof of earth. A Musselim resides here under the government of Arz-roum. 26th. From Chiflik we went to Caraja, distant twenty miles (six hours) on a bearing of W. We continued through the plain, which we had entered on the preceding day; and found it to its close as beautiful as in its commencement. The stream which we had admired in the valley of Sadac, issues into the plain, and follows the road. We crossed it over a wooden bridge. It supplies the inhabitants of the neighbourhood plentifully with fish, of which indeed wc had a specimen in some excellent trout, served up to us for breakfast. We passed the village of Ger, and on the eastward of the plain we saw die village of Kizziljay. The whole country around was enlivened by people employed in the works of agriculture. On entering the hills we found their declivities on all sides beautifully wooded with firs, pine, oak-bushes, and a variety of thorns, with every shrub common to a northern climate. All the mountains which we had passed, were of easy access, and of no difficult ascent or descent. About twelve miles from Chiflik there is in ruins, a small circular building of stone, which is probably a Turkish tomb. We rested for the night at Caraja, though the proper Menzil khonéh is three hours distimce, at a place called Sheyran, which gives name to a district or mahalé, containing this and between thirty and forty other villages. Our horses were collected from the individual villagers; for the regular establishments were broken up about a month before our arrival, by the disturbances in the country. From Caraja to Gumuck Khoneh, (a large town) is twelve hours, and thence to Trebisond ten hours, on a general bearing throughout the whole distance of N. Arsingham is a considerable town, twenty-four hours S. from Caraja. The corn-fields in all this region are fenced off with rails, made of the trunks of pine-trees; and here and there the boundaries of each man’s tcrritorv are marked by large stones; a greater evidence of property, and consequently of prosperity, than we had seen any where. On our road to-day we saw a great number of juniper-bushes with very fine berries upon them. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 109-

5. Henry Martyn (1812)

Henry Martyn, Erzurum’dan Tokat’a giderken yaptığı yolculukta Kelkit ve Şiran’dan geçmiştir. Martyn’in anıları daha sonra John Sar- gent tarafından “Memoir of the Rev. Henry Martyn, B. D,” adıyla kitap haline getirilmiştir. Kitap, 1851 senesinde New York’ta basılmıştır. Yazarın Kelkit ve Şiran ile ilgili anıları kitabın s. 413-414. sayfalarında yer almaktadır.

CHAPTER XI

Mr. Martyn Commences His Journey Homewards, By way of Cons- tantinople-Visits Echmiadzin-Suffer from Fever-Dies, at Tocat, İn Persia-View of His Character-Conclusion.

Oct. 2.- Some hours before day, I sent to tell the Tartar I was ready, but Hassan Aga was for once riveted to his bed. However, at eight, having got strong horses, he set off at a great rate, and over the level ground he made us gallop, as fast as the horses would go, to Chiftlik, wher we arrived at sunset. I was lodged, at my request, in the stables of the post-house, not liking the scrutinizing impudence of the fellows who frequent the coffee-room. As soon as it began to grow a little cold, the ague came on, and then the fever: after which I had a sleep, which let me know too plainly the disorder of my frame. In the night, Hassan sent to summon me away, but I was quite unable to move. Finding me still in bed at the dawn, he began to storm furiously at my detainin him so long; but I puietly let him spend his ire, ate my breakfast composedly, and set out at eight. He seemed determined to make up fort he delay, for we flew over hill and dale to Sheherán, where he changed horses. From thence we travelled all the rest of the day and all night; it rained most of the time. Soon after sunset the ague came on again, which, in my wet state, was very trying; I hardly knew how to keep my life in me. About that time there was a village at hand; but Hassan had no mercy. At one in the morning, we found two men under a wain, with a good fire; they could not keep the rain out, but their fire was acceptable. I dried my lower extremities, allayed the fever by drinking a good deal of water, and went on. We had a little rain, but the night was qitchy dark, so that I could not see the road under - 110- Kemal Saylan my horse’s feet. However, God being mercifully pleased to alleviate my bodily suffering, I went on contentedly to the menzil, where we arrived at break of day. After sleeping three or four hours, I was visited by an Armenian Merchant, for whom I had a letter. Hassan was in great fear of being arrested here; the governor of the city had vowed to make an example of him for riding to death a horse belonging to a man of this place. He begged that I would shelter him in case of danger; his being claimed by an Enlishman, he said, would be a sufficient security. I found, however, that I had no occasion to interfere. He hurried me away from this place without delay, and galloped furiously towards a village, which, he said, was four hours distant; which was all I could undertake in my present weak state; but village after village did he pass, till nihgt coming on, anda no signs of another, I suspected that he was carrying me on to the menzil, so I got off my horse, and sat upon the ground, and told him, “I neither could nor would go any further.” He stormed, but I was immovable; till, a light appearing at a distance, I mounted my horse and made towards it, leaving him to follow or not, as hi pleased. He brought in the party, but would not exert himself to get a place for me. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 111-

6. John Mac Donald Kinneir (1813)

John Mac Donald Kinneir, İngiltere ile İran arasındaki ilişkileri- nin gelişimine katkıda bulunmak adına 1808 ve 1814 yılları arasında Anadolu ve İran üzerinde seyahatlerde bulunmuştur. Trabzon-Erzu- rum güzergâhından İran’a giderken Gümüşhane’den geçmiş ve burası ile ilgili hatıralarına 1818 tarihinde Londra’da basılan “Journey Through Asia Minor, Armenia, and Koordistan, in the Years 1813 and 1814” adlı kitabının 347-349. sayfaları arasında yer vermiştir.

Departure from Trebisond, and Arrival at Erzeroom.

We had maunted at eight o’clock in the morning, although our horses were so much fatigued eth the journey of the preceding day that we despaired of reaching Gemishkhana that night. The road, for the first three miles, led through a dfile, and along the left bank of the torrent which we had crossed the former evening; we then turned more to the South, and, at the fifth mile, forded another stream flowing N. W. These two rivers form a junction a few miles from this spot. We now began gradually to ascend bya a narrow fot path, leading through a succession of hollows and ravines, until, at the end of the mile, we gained the summit of a mountain called Korash Dag, from which we had a view of the town of Gemishkhana bearing S., distant about five miles horizontally. This mountain was so steep, and the road so bad, that we were compelled to dismount from our horses, and walk on foot for nearly an hour, when we descended into a narrow but beautiful valley, washed by the river Kharshoot, which holds a N. W. Course, and enters the Euxine between Treboli and Euloi. The whole of the valley was one continued garden of fruit trees, irrigated by canals from the river, which qe crossed on a stone bridge, and then travelled, for four miles, along its banks under a shade of walnut, plum, apple, pear, almond, and quince trees. We then crossed a small stream, which here joins the Kharshoot, ascended for about half a mile, and entered the Gates of Gemishkhana, an extraordinary looking town, built, amidst rocks and precipices, on the brow of the mountains. After waiting at the gate of the governor’s palace for some minutes, we were cnducted to a pleasant lodging, where we spread our carpets on a wooden platform, erected under the shade of the trees. Gemishkhana, or the Silver House, is so named from a silver mine - 112- Kemal Saylan in its neighbourhood, which still continues to be worked, but does not yield a third part of the silver which it formerly did. The town is said to contain seven thosand inhabitants, of which number eleven hundred are Greeks, and seven hundred Armenians. İt is embellished with five khans, two baths, four Greek churches, and an Armenian chapel; the houses rise one above another, anda re better built then those in most Tursish towns. The greeks, wo are very numerous in the adjacent country, have several monasteries filled with monks, an done, in particular, called Jeuna, a place of pilgrimage, and said to be a large and hansome edifice, richly endowed. Gemishkhana is theree day’s journey from Kara Hissar, over stupendous mountains, only to be passed in summer. The tumperature this morning, at 7 o’clock, was 57 of Fahrenheit, and yerterday at 6 in the morning, 43. Shortly after our arrival, the master of the house where we were lodged, and several other respectable people, came and entreated us to pardon my servant, who throwing himself at our feet, promised to conduct himself with mre propriety in future. Upon the whole we thought it better to receive him again into favour, fort o say the truth, and we had it not in our pover to punish him, and should have been much in want of his services. We rested a day at Gemishkhana, and on the 11th, the postmas- ter sent us seven horses, protesting that there were no more in his stables, although he immediately afterwards brought the others in return for a few rubas. We were as usual, beset by about fifty people demanding buoks- hish, but, after rewarding all those who had been of any service to us, we put spurs to our horses, and with difficulty extricated ourselves from the clamours and imprecations of the others. We left the city by the same road we had entrered it, and descending the hill recrossed the Kharshoot, along the right bank of which we continued to travel, for the first four miles, through groves of fruit trees, that formed a pleasant cntrast to the rocky and arid mountains on each side. The valley then became uninhabited and deficient in wood; on the right hand we had the river, and on the left steep and rugged precipices.*

* The Greeks, during the first day’s march through the country of the Macronians, had on their right an eminence of difficult Access, and on their left a river, into which the river that served as a boundary between the two nations emptied itself. The banks of this river were covered with trees, which were not large, but grew close to one another. Does not this description answer that of the Gemishkhana river? Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 113-

7. Victor Fontainer (1826)

Victor Fontainer, 1822 ve 1829 yılları arasında Fransız hüküme- tinin emriyle seyahate çıkmıştır. Dönüşte Doğu Karadeniz sahillerini, şimdiye kadar çok az seyyahın takip ettiği bir güzergâhtan takip ederek gezmiştir. Anadolu’ya yaptığı geziyi “Voyages En Orient” adıyla yayınlamıştır. Kitap, 1829 tarihinde Paris’te basılmıştır. Gümüşhane ile ilgili hatıralarına bu kitabın 2. bölümünün 38-39. sayfalarında yer vermiştir.

CHAPITRE III

Departe De Trebizonde. - Caravane. - Molla Et Persans. - Douane. - Geologie. - Mines De Gumuch-Khane. - Geographie. - Cours D’eau.

Le jour suivant, nous parcourûmes la crête des montagnes qui bordent la mer; puis nous descendimes dans la plaine de Gumuch- Khané, lieu fameux où l’on exploite des mines de plomb argnetifere. La place de Gumuch-Khané ne me semble pas exacte sur les cartes, sortout sur celle de d’Anville; elle est plus au nord-est, et la distance de plus de vingt lieues dont on la sépare de la mer, doit être réduite à une dixaine. A mon grand regret, nous ne nous rendimes pas a la ville, parce que, pendant le printemps, les conducteurs aiment meieux camper et laisser leurs bêtes de somme dans les pâturages; je ne pus pas voir les mines; mais je remarquai que le calcaire prenait dans les montagnes environnantes une forme schisteuse: ses couches étaient moins épais- ses, et le grain moins fin; sa couleur devenait jaunâtre. - 114- Kemal Saylan

8. William Monteith (1829)

General William Monteith, 1829-1829 Osmanlı-Rus Savaşı ile ilgili anılarını “Kars and Erzeroum: with the campaigns of Prince Paskiewit- ch in 1828 and 1829; and an Account of the Conquests of Russia Beyond the Caucasus, from the Time of Peter the Great The Treaty of Turcoman Chie and Adrianople” adlı kitapta yazmıştır. Kitap, 1856 senesinde Londra’da ba- sılmıştır. Gümüşhane bölgesinde yaşadıklarını kitabın 283-288. sayfa- ları arasında anlatmıştır.

CHAPTER IX

Judicious Measures of Prince Paskiewitch-Kars and Erzeroum

The Eussians now menaced Tchifflick and gained possession of the road leading from Kara Hissar to Sevas, driving the Turks before them, until they took post at Khana Kaleh. The whole Russian force was then concentrated at Balakhor, and Osman Pasha marched to Tc- hifflick, whither he was followed on the 6th by the Russians. The Turks fell back on the river Tchelo Soo, and united with a corps of 4000 Delhi horse and 5000 infantry under Gogi Pasha, son of the Pasha of Trebi- zond; but they abandoned their position on the approach of the Rus- sians, who pursued them ineffectually for a distance of thirty versts, on the road to Kara Hissar, as far as Islam Tarsum, where the Turks dispersed, and fled to wards Sevas. General Rievsky turned towards Gamisch Kahana, and at ıska routed a body of 500 horse, who retired to the mountains. It now rested with General Paskiewitch to attempt to force his way to Trebizond, and comma* nicate with the Russian fleet, and then, by marching along the shores of the Black Sea, to unite with the force under General Hesse, who was acting against the Lazi in the neighbourhood of Batoum. In this manner he would have occupied the whole of the shores of the Black Sea from the Rion to Trebizond; or he might have moved on Sevas, to intercept the communication of Cons- tantinople with Diarbekir and the eastern provinces of the empire; but advantageous as either project would have been; General Paskiewitch felt that the forces under his command were unequal to the execution

* Infidel Mountains. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 115- of the plan, and also to guarding the country he had already acquired. Although the Lazi might be incapable of resisting an attack in the field, there was no doubt they would retire to their rocks and forests, and re- assemble to harass the flanks and rear of the invading army. The Rus- sians were not in a condition to maintain a long line of communication, and it was not probable that any considerable reinforcements could be that any considerable reinforcements could be spared from the army in European Turkey, even if a communication were opened with the fleet. For the purpose nevertheless of ascertaining the practicability of advancing on Trebizond, should circumstances render it advisable he- reafter, the main body of the army took the road by Temlin, and a detachment under Count Simonitch proceeded by Gamisch Khana (the Silver Mines), the depôts remaining on the Chun Soo. On the 14th Ga- misch Khana was occupied without resistance; the Turks fled, and the Greeks, of whom the miners’ guards are principally composed, moved in procession, headed by their priests, to meet the Russians. The road to this place lies over the Giaour Daug*, and is quite impracticable for artillery; even the cavalry did not pass without great difficulty, and were repeatedly obliged to dismount, and the light guns had to be taken off their carriages and carried by the soldiers. The route by Temlin was found to be nearly as difficult, and it would have required the la- bour of 3000 men for at least a month to have improved the roads sufficiently to allow of the passage of artillery and baggage. The number of troops available for an advance on Trebizond, after leaving even a very inadequate number to secure the conquests already made, would hardly have exceeded 5000 men, and in addition to these obstacles the absence of the Russian army had enabled the distant pashaliks to assemble their troops and threaten the Russian posts, while a conspiracy was discovered at Erzeroum showing the danger there would be in withdrawing the troops, so that General Paskiewitch judged it best to concentrate his troops in that neighbourhood and await either the arrival of more troops or some change in the state of affairs. On the 24th the different detachments assembled at Baiburt, the fortifications of which were destroyed, and on the 28th the army reoc- cupied their former stations about Erzeroum. - 116- Kemal Saylan

9. Francis Rawdon Chesney (1829)

Bir İngiliz general ve gezgin olan Francis Rawdon Chesney Ana- dolu’da yaptığı gezi sırasında Gümüşhane’ye de uğramıştır. Burası ile ilgili izlenimlerine “The Russo-Turkish Campaigns of 1828-1829 with a view of the Present State of Affairs in the East” adlı kitabın 214-218. sayfa- ları arasında yer vermiştir. Kitap 1854 senesinde Londra’da basılmıştır.

CHAPTER IX

Asiatic Campaign Of 1829

Osman Pasha, who had just arrived from Trebizonde, on finding that he was too late to succour the intrepid Lazians, immediately ret- raced his steps; thus giving a practical proof of the mischievous effects of entrusting mihtary commands to civil functionaries. Osman Pasha was quite aware of the importance of hastening to Khart in good time; nor did he fail to perceive that something might still be done to remedy his previous tardiness. It was, in fact, his anxious wish to prevent the onward march of the invaders; but, owing to his want of military experience, he did not take advantage of the strong ground as he retired. Instead of occupying the Tchefflik in force, by which he might readily have stopped the enemy’s advance, he merely left a few spahis as he retreated; thus a brief skirmish put the Russians in possession of this important position, from whence they could, at pleasure, either move against Sivas, or continue the march upon Trebizonde. After due consideration, the latter course was adopted by Gene- ral Paskevitch, on account of opening a communication, through the Euxine, between the Russian ports and the army. The main body advanced, accordingly, along the route of Kara Hissar, and Sivas, as far as Temlia; whilst a strong column diverged to the right, under Simonitch, and reached the well-known mines of Ghumish Khana, on the 14th of August. But, although scarcely forty-six miles from the important port of Trebizonde, difficulties presented themselves which proved to be insuperable. Instead of experiencing, as at Erzerum and other places, the support of the Armenian people, the Russians found, as they advanced through a country almost impracticable for artillery, that their communications were seriously threatened by the Adjars, and other Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 117-

Muslims carrying on an irregular warfare. In consequence of his urgent appeal to the Muslim people, about 10,000 men had assembled about the beginning of September, at Bai- burt, the capital of Lazistan, and 6,000 more at Tchifflick. These, with the addition of a corps at Ghumish Khana, to keep up the necessary communications, formed the left wing of Osman Pasha’s army; 4,000 Dellis, Spahis, &c., composed the right, and were posted at Terdjan and Pun, under the Pasha of Vann. The latter commenced operations by moving against Miklacheoski, who was posted on the road between Ach-Kalá and Pekeridge; but the arrival of Muravieff enabled him to drive back the Turks, and to pursue them as far as Pun, capturing a gun and some provisions. General Paskevitch now prepared to strike a blow against the Seraskier: who, as has just been mentioned, occupied both Baiburt and Tchifflick with his reserve at Ghumish-Khana. Leaving an adequate force both at Erzerum and Ach-Kalá, with the purpose of concealing his plans, he formed the remainder of his troops into two columns; which, after making demonstrations against the former places, effec- ted a junction at Miss-Maydan on the 26th of September. - 118- Kemal Saylan

10. A. C. Laemmlein (1829)

Laemmlein, Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine “Geschichte der Fel- dzüge in der Asiatischen Türkei, Während Der Jahre 1828 und 1829” eserinde yer vermiştir. Kitap, 1838 senesinde Leipzig’de basılmıştır. Kitap iki bölümden oluşmaktadır. Gümüşhane ile ilgili hatıralar ise eserin ikinci bölümündeki 184-192 ve 215-218. sayfaları arasında yer almaktadır.

Capitel XIV

Verschwörung in arzerum; - Die Beks von Of und Ispir unterwerfen sich; - Bewegung nach Kuans-Kaleh und Tschiftlik; - Der Ober- feldherr ändert seine Pläne zur zweiten Periode des Feldzuges; - Ex- pedition gegen Gümisch- Chaneh und Trapezunt;- Das russiche Hauptcorps kehrt nach Arzerum zurück.

Am 4ten marschirten die Russen nach Balachor; zum Schutze Bayburt waren 8 Compagnieen der chersonschen Grenadiere, 6 Felds- tücke der cancasischen Brigade und das 4te Tatarenpulk mit einem Kosakenpulk zurückgelassen. Nachdem am folgenden tage das De- tachement Kaschkareffs zur Hauptmacht gestossen, unternahm der Oberfeldherr unter persönlicher Leitungeine forcirte Recognoscirung von Balachor nach Kuans-Kaleh. Die ersten 5 Wersten waren bald zu- rückgelegt, später aber bildeten steile Abhänge, enge Felsenpässe, der reissende Bach Balachor u. s. w. Grössere Hindernisse, so dass die Ar- tillerie nach zurückgelegten 10 Werststehen bleiben, und die Reiterei selbst mit grösster Mühe den Bacuch-Dağ erklimmen musste. Erst um 5 Uhr Nachmittags konnten die Truppen den Rand der Schlucht saf- fian-Dari erreichen, von wo aus Hauptmann karganoff, die Türken in ihrem Hinterhalte anzugreifen, mit den Kurden und Armenien beordert wurde. Der wohl ausgeführte Angriff trieb die Türken ins Thal herunter; von der position jedoch, die die russische Armee inne hatte, bemerkte man in den Hoblwegen etwa noch 1,000 Mann Türken, die durch steile Felsen geschützt, unangreifbar waren; weshalb sich am Abende die russen nach Balachor zurückzogen. Der beabsichtigte Zweck der recognoscirung war erreicht, die Türken, in Schrecken gesetzt, zogen sich nah Kilkit-Tschiftlik zurück, um sich mit ihren in Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 119- karahissar befindlichen waffenbrüdern zu vereinigen. Am 6ten August brach auch der russische Oberfeldherr nach Kilkit- Tschiftlik auf; aus dem Nachtlager von Possus wurde abermals Karganoff mit den leichten Truppen zur Recognoscirung beordert, mit dem Befehle, zugleich wo moglich mit den Aeltesten der Dorfsehaften in Verbindung zu trenten. Am 7 ten August wurde Kilkit-Tschiftlik von ihm besetzt; der Vorsteher des Dorfes, Hussein-Aga hatte sich mit allen Einwohnern ins Gebirge geflüchtet und die ausgestellten Wachtposten flüchteten nach den Ufern des Flussehens Tscharlo-su, wo 4,000 Delys un 5,000 Krieger unter Jahia-Pascha und Betasch-Bek, Sohn des Pascha von Trapezunt, im Lager standen. Am 8ten traf der russische Oberbefehlshaber in Kilkit-Tschiftlik ein, und schickte wieder zum Recognosciren eine Abtheilung voraus, die bald von 800 berittenen Türken angegriffen wurde, jedoch durch Hilfe von Fomins kosakeopulk dieselben in ihr befestigtes lager zurückzukeh- ren zwang.- Die Unzugänglichkeit dieser äusserst festen Stellung der Tür- ken erlaubte nicht, sogleich etwas Entscheidendes zu unternehmen; Ob- rist Graf simonitsch blieb also mit 6 Compagnieen grusischer Grenadiere am Schen-su slehen, indem der obergeneral nach Tschiftlik zurückkehrte. Während des l’länkersgefechts hatten die Turken to Todte und 7 Gefan- gene, die Russen aber einen Kosaken und einige Pferde eingebusst. Das Vorhaber, am 9 ten August in aller Frühe die türkische Cavalterie anzugreifen, wurde nicht ausgeführt, denn in der Nacht bekam man Nachricht, dass die Turken während der Dunkelheit ihr Lager verlassen, und mit Zurücklassung ihrer schweren Bagage nach allen Richtungen hin entfloen wären; Wegen zu grossen Vorsprunges war es schwer,, sie zu verfolgen; türkische Flüchtlinge herichteten, dass ihr Corps gänzlich zerstreut, und die Hauptabtheilung derselben bereits mehr als 15 Werst entfernt sei. Ge- neral rajeffski, der mit 3 Cavallerieregimentern und 4 Kanonen auf der Strasse nach Gümisch-Chaneh die Fliehenden verfolgte, stiess hinter dem Dorfe Pernak auf 500 Turken, die bei Annaherung der Russen in die Felss- chuchten flüchteteten. Die russische Hauptmacht blieb nun am toten und 11ten in Ts- chiftlik stehen, 10 Werst in die Runde Patrouillen aussendend; die al- legemeine Flucht der turken liess den Weg nach siwass offen, und der russische Oberfeldherr war auch, um das audere Ziel des Feldzugs zu erreichen, denselben einzuschlagen gesonnen: als won mehreren Orten einlaufende Nachrichten die Ausführung dieses Vorhabens ve- reitelten. Die Verschwörung in arzerum war zwar entdeckt und die - 120- Kemal Saylan

üblen Folgen derselben abgewendet worden, bald aber zeigte sich. Dass diesselbe, im Zusammenhange mit den übrigen Absichten der Kurden, den Russen im hochsten Grade Verderben drohend gewesen. Der beruchtigte, im vorigen Jahre bei Achalzik geschlagene mustapha-Pascha, hatte mehrere Kurdenstämme zusammenberufen, und bedrohte an der Spitze von 15,000 dieser Krieger die Feste Chniss; 300 Werst von dieser Festung war am 1sten August ein zur Abtheilung des obrist Lehmann gehöriges Commando von einer starken Kurden- Abtheliung angefallen worden und hatte 12 Todte und Blessirte und 16 Pferde verloren. Gneral Pankratieff, der Lehmanns Detachement bedroht sah, befahl demselben sich nach dem Dorfe Kulli, 40 Werst von Chniss, zurückzuziehen. Auf gleichzeitig empfangene Nach- richt, dass die Kurden die aus Arzerum zur Heneinsammlung nach Lesghi-Tschair commandirten Soldaten zu überfallen beabsichtichten, wurden zu deren Bedeckung 2 Compagnieen Infanterie und ein kosakenpulk unter dem Obrist Bassoff detachirt; bei wachsender Gefahr bekam das Commando mit seiner Bedeckung befehl, nach Arzerum zuruckzukehren. Anch Lehmann hatte Chniss verlassen, worauf Mus- tapha-Pascha, übermüthig gemacht, mit 2,000 Kurden nach arzerum vorrückte und kaum war Bassoff mit seiner Schaar in einer Ebene an der Heerstrasse angelangt, als er von jenen in Hohlwegen verborgenen haufen angegriffen, und besonders seine Nachhut stark bedrängt wurde. – General Pankratieff, durch den Knall des Geschützes aufmerk- sam gemacht, schickte den Bedrängten den General Sergheeff mit 500 Kosaken, 2 Jägercompagnieen vom 4 ısten Regimente und 2 leichten Feldstücken zu Hilfe, die auch bald das Uebergewicht auf die Seite der Russen brachten; 200 Turken, unter deneu 2 ihrer Häuptlinge, wurden getödtet und der nächste Anverwandte des Pascha von Musch, Omer- Aga wurde schwer verwundet gefangen genommen; kaum konnten sich die Kurden, alle Beute und ihre abgematteten Pferde den siegern überlassend durch die Flucht ind die Felsschluchten retten; von den Russen wurden nur 300 Mann verwundet oder getödtet. Zur selben Zeit war die Lage der Garnison von Bajazeth nicht wenig gefahrlich; durch die aus Arzerum angelangten Hilfsvölker zurück- geschreckt, hatte zwar der Pascha von Wan sich in seine Provinz zu- rückbegeben, dagegen beunruhigten 11,000 Kurden und 1,100 Delys die Umgegend der Festung. Seit dem ersten abgeschlagenen Sturme wüthe- te die Pest unter der Besatzung, und es war unmöglieh, da man jeden Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 121-

Augenblick den Angriff des Feindes erwarten musste, zur unterdrüc- kung der Seuche, die Verbindung unter den Truppen zu besehränken. Der Obergeneral hatte befohlen aus der Garnison ardaghan einen Expedition ins Sandchakat Sachauschet zu schicken. Der Com- mandirende dieser Expedition, Obristlieutenant Schumski, trieb am 14ten Juli cine, die Strasse von Karss nach Achalzik beunruhigende, Räuberhorde auseinander, und nahm deren Häuptling mit funf seiner Genossen gefangen. Zwei zu dem Commando gehörige Jägercompag- nieen, sowie eine Abtheilung kosaken und Karapapacher drangen bis ins Dorf Schauschet, verlrieben die rebellischen Einwohner, und nahmen ihnen 1,000 Stück Hornvieh und Pferde ab. Die mit dem Pascha der Adscharen, Achmet, angeknüpften Ver- bindurgen waren indessen fruchtlos geblieben, weil des Seraskers Rdo- hungen und Versprechen denselben von vollkommenem Uebertritte zu den russen abhielten. Der an Bebutoffs Stelle in Achalzik commandiren- de majör von Osten-Sacken hatte zu entscheidenderer Fortfuhrung der Unterhandlungen einen officier an Achmet abgeschickt, der aber nach vierzehntägigem Aufenthalte erfolglos zurückebrte. Der Oberfeldherr sabdie Nortwendigken ein, diesem Sachwankeu ein Ende zu machen und trug dem Barun Sacken auf, dem Adscharen Häuptlinge zum elden, dass, wenn nach ablauf einer festgestellten Frist, nicht er oder sein Sohn mit Enterwinfigkeitsbeweisen einträfe, sein Land die Eröff- nung der Feindseligkeiten russischer Seits zu gewärtigen habe Unter solchen Umständen war es unmöglich, die Pläne zur Fortzetzung des Feldzuges zu realisiren, da man ausser den Feindselgkeiten der Lasen und kürden aus Musch und Wan, noch die Uebelgesinnen in den eroberten Provinzen zu fürchten hatte. Der Oberfeldherr entschloss sich also, den Plan, Siwass zu erobern, aufgebend, sich zur Deckung der Versuche des Seraskers auf Arzerum, und zur Sicherung des für die Winterquartiere tauglischsten landes auf Operationen in der Gegend um Tschiftlik zu beschränken. Zur maskirung dieser bewegung wurde ein Scheinmanoeuvre gegen Trapezunt ausgefuhrt, weshalb der Ober- general eine Expedition nach Gümisch-Chaneh abgehen liess. Diese Stadt war wegen ihrer unzugänglichen lage, zwischen Arzerum und Trapezunt, stets ein vortheilhafter Kinterhalt feindlicher Herumzügler gewensen. Das vom Obrist Graf simonitsch dâhin beorderte Detache- ment bestand aus dem grusischen Grenadierregimente, dem kosakenpulk Fomin, dem 2ten Muselmännerpulk, 3 Compagnieen Pioniere, 1 - 122- Kemal Saylan

Division Dragoner, 4 Gebirgshaubitzen und ebensoviel kochornschen Mörsern. 12 Wersten von Tschiftlik kamen diesen Truppen schutzsuc- hende Griechen jener Gegend entgegen. Bis zum Kamme des Gebirges Giaur-Dag hatte das vorruckende Detachement fast auf jedem Schritte Verhaue von Balken, mit denen der Weg verrammelt war, zu beseiti- gen; die daselbst befindlichen türkischen Beobachtungspiquete zogen sich, nach gegehenen Signalschüssen, eiligst zurück; die rusische Re- iterei verfolgte sie ungefahr 17 Werst und machte einige Gefangene. Um 10 Uhr Abends, nachdem die Schaar auf den unwegsamen Pfaden, das Geschütz auf den Händen fortgeschafft, wurde ungefahr 15 Werst von Gümisch-Chaneh halt gemacht. Am 13ten früh schickte Graf Si- monitseh mit einer Proclamation nach Gümisch-Chaneh einen ihrer Eingebornen, den Hassan-Aga, freien Einlass begehrend, und um 7 Uhr Morgens befand sich das kleine Corps bereits auf dem Marsche dahin. Bald kamen aus der bedrohten Stadt zwei vom metropoliten und den christlichen Einwohnern abgeschickte Deputirte, berichtend, dass das Oberhaupt der Stadt, Utschmudschi-Oglı mit allen Soldaten und den muhammedanischen Einwohnern, nachdem sie die Christen ausgeplündert, aus der Stadt entflohen wären. Die Annäberung der russischen Cavallerie hammte die Gewalt- thätigkeiten der Türken, von denen auf der Flucht 7 Mann und 15 Pferde ergriffen wurden. Vorden Stadtthoren wurden die Russen von der Geistlichkeit und vielen Einwohnern beiderlei Geschlechts empfangen; die schlüssel der Stadt wurden dem Grafen Simonitsch durch den Metropoliten übergeben. Unter Freudenthränen empfing die Geistlichkeit ihre Glaubensgenossen; der ganze Zug begab sich in die kathedrale, wo alsbald zur Feier der befreiung der Christen feierlicher Gottesdiens gehalten wurde. Nach einem so mühseligen Marsche, worauf die Gebirgshaubit- zen zweimal auseinander genommen und stückweise mehrere Werst auf den Händen getragen wurden, die sämtlichen Artılleriestücke an Seilen von den schroffen Abhängen herabgelassen werden mussten, und eine Haubitze, zwei Artilleristen erdrückend, umgestürzt war, musste den Russen die Ankunft in Gümisch-Chaneh wolherfreulich sein. Die Infanterie wurde sogleich in die Häuser einquartiert, wäh- rend die Gärten von der Reiterei besetzt wurden. İn der Stadt fand sich 1 gusseiserne Kanone, 32 Tonnehen Pulver und 37 lasten Kugeln und Blei vor. Graf Simonitsch beschäftigte sich sofort mit den nöthigen Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 123-

Massregeln zur Verpflefung seines Schaars und ernannte den Capitain karganoff zum Platzcommandanten. Häuser und Laden der geflüchte- ten Turken, worin man Lebensmittel vermuthete, wurden versiegelt. Abends versammelte man die Stadtältesten, die nach kurzer Berat- hung sich freiwillig erboten, binnen 3 Taagen proviant fur 4,000 Mann auf viermal 24 Stunden herbeizuschaffen; und am 14ten wurden schon 15,000 Pfund Brod abgeliefert. Am 15ten, als am Tage Mariä-Himmelfahrt, hielt der Metropolit in Gegenwart der Trupen feierlichen Gottesdienst; die Pracht des rei- chgeschmückten, durch sein Alter ehrwürdigen Tempels, die in voller parade stehenden Krieger, so wie der ganze feierliche Act, gewährte einen der eindrucksreichsten momente. Die kampfgewohnten krieger waren nach dreimonatlichen Anstrengungen zum ersten male wieder in ein Gotteshaus ihres Cultus gekommen, und die fromme Andacht der erprobten Helden verfehlte ihren Eindruchk auf die haufenweis herheigeströmten Einwohner nicht; der donner der Geschütze been- dete die Feierlichkeit, nach welcher Graf Simonitsch den Metropoliten und alle Officiere zur Tafel einlud. Zu dem günstigen Erfolge der Expedition nach Gümisch-Chaneh hatte vorzüglieh eine bewegung der Hauptmacht, von Tschiftlik nach dem Dorfe Temlah zu, beigetragen. Um die Verbindung zwischen Bay- burt und Gümisch-Chaneh zu sichern, war im Lager am Schen-su eine Abtheilung von 5 Compagnieen Infanterie, 1 Ksakenpulk und 11 Kano- nen unter General Friedrichs zurückgelassen worden. Das Hauptcorps lagerte vom 13ten bis zum 17ten August bei Temlah, und seine Entfer- nung von Bayburt hatte den kampflustigen Lasen neuen Muth eingef- lösst. Der Neffe des seraskers, Ali-Bek, erschien von neuem in den Kre- isen Of, und Surmala, um die Bewohner zu den waffen zu rufen; zagl eich wurde ein Firman des sultans publicirt, laut dessen jedem unter die Waffen tretenden 60 Kürisch monatlichen Gehaltes zugesagt wurde. Die Beksa us Of weigerten sich satndhaft dem grossherrlichen befeble nahzukommen, während die aus Surmala sogleiche zu den waffen griffen. Dieser Vorfall, der von dem Commandirenden der bayburter Abt- heilung dem Obergeneral sogleich mit der Bemerkung gemeldet wurde, dass vicle Streifparteien des Seraskers die Umgegend beunruhigten, bewog den Grafen von Erivan nach Tschiftlik zurückzukehren, und die Heerstrasse nach Trapezunt besetzen, um dadurch die Häuptlinge der Gebirgsbewohner, die sich bereits grossen Theils bercit erklärt hatten, - 124- Kemal Saylan zu den Russen überzugehen, zu zwingen, die eine oder die andere Par- tei entscheidende zu ergreifen. Diese demonstration hielt indessen den Oberfeldherrn nicht ab, seinen Hauptzweck, das arzerumer Gebiet zu decken, im Auge zu behalten, um im Falle die Bewohner der Gebirgsk- reise, dem Beispiele der burger Arzerums folgend, sich unterwerfen sollten, es trotz der beschwerlichen Wegemöglich zu machen, sich mit leichtgerüstetem Corps und geringen Hılfsmitteln Trapezunts selbst zu bemächtigen. Gümisch-Chaneh konnte allerdings unter solchen Ums- täuden nicht behauptet werden; da den Ort zu verproviantiren und mit kriegsbedürfoissen zu versorgen, bei seiner entfernung von der Ope- rationslinie, cher nachtlelig als heilbringend gewesen wäre.- Der inni- ge Wunsch, Glaubensverwandte zu bescbützen, musste also strategis- chen Combinationen untergeordnet werden. Sımonitsch erhielt Befehl Gümisch-Chaneh zu räumen und mit seiner Abtheilung zur armee zu stossen. Türkische Parteigänger griffen am 17ten August die russischen Fourageure am Ufer des Schen-su an, tödteten 5, verwundeten 2 derselben und erbenteten einige Stück Vieh, mussten aber, vom ısten mu- selmännischen Pulk verfolgt, nach einem Verluste von 10 Todten und 2 Gefangenen die Beute wieder herausgeben. Diese türkische Streifpartei gehörte zur abtheilung des Bek von Ersingan, der, den Befehlen des Seraskers genügend, 1,500 reiter ins Feld gestellt hatte; er hoffte mit diesen Kriegern den Russen alle Ver- bindung abzuschneiden, wurde aber von den bewohnern Tschiftliks mit dem Bedrohen bewaffneten Widerstandes zuruckgewiesen. Der Oberfeldherr batte den Grafen Simonitsch ermächtigt, dieje- nigen Christenfamilien, die in russischen Bezitzungen sich ansiedeln wollten, aus Gümisch-Chaneh mitzunehmen, und Hauptmann Kurga- noff war beauftragt dieses Erbieten zu veröffentlichen.

Capitel XVII

Die Turken fahren fort sich zu verstäken; - Abermaliger Marsch nach Bayburt; - Die Stadt wird mit Sturm genommen; - Nachricht vom Friedensschlusse zu Adrianopel; -Ende der Feindseligkeitcn.

Das Gerücht ton dem Unternehmen des Seraskers bestätigte sich immer mehr und mehr. Die in Bayburt und Tschiftlik befindhc- Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 125- hen Türken hatten sich dermassen verstärkt, dass die Lage des kleinen Schaars unter Miklaschefski äusserst gefahrvoll geworden war. Mit 5ooo wieder gesammelten Asiaten rückte der Pascha von Wangegen Pekäcidsch, occupirte mit dem grössten Theile seiner Truppen das Dorf Mans und suchte, in Erwartung neuer Hilfstruppen, den Obrist von Asch-Kaleh abzuschneiden. Der Oberfeldherr liess sogleich sämt- liche bei Murawieff befindliche Reilerei, 2 Compagnieen Infanterie und 4 Kanonen nach Pekäridsch marschiren, und befahl dem Mik- laschefski, nach seiner Vereinigung mit diesen Truppen sich auf die zwischen Asch-Kaleh und Pekäridsch befindliche besondere Abthei- lung von 6 Compagnieen Infanterie und 4 Kanonen zurückzuziehen. Zu sehr mit der Regierung der eroberten Provinz Sowie der schnellern Vollehdung der Festungsarbieten zu Arzerum beschäftigt, sah sich der Oberfeldherr genöthigt in jener Stadt zu bleiben, und weged des Zu- sammen- hanges und der Einheit der Operationen der verschiedenen Heeresabtheilungen, das Obercommando derselben dem General-Ad- jutanten Potemkin, zu übergeben Die zur Verstärkung Mikldsthefs- kis bestimmten Truppen terliessen am 18ten September Asch-Kalleh; während zugleich die Nachricht einlief, dass die türkischen Streitk- räfte bedeutend zugenommen, und dieselben im Begriffe wären, die russische Abtheilung bei Pekäridsch anzugreifen. Sogleich wurde Potemkin beordert, die beabsichtigte Hilfe zu verdoppeln und der feindlichen Attake wo möglich zuvorzukommen. Am 21sten begab sich Potemkin persönlich nach Pekäridsch; zu Miklaschefski war bereits die ihm früher befitimmte Hilfe gestossen, und es blieb ihm nichts üb- rig, als nach Asch-Kaleh zurückzukehren. Die Rüstungen in Bayburt und Tchiftlik, des Seraskers ungewöhnliche Thätigkeit, Alles hess für die Russen nachtheilige Folgğn nach so grossen Anstrengungen ver- muthen. Die Kühuheit der türkischen Streifparteien nahm mit jedem Tage zu. Delys wagten es am 19ten eine Bewegung bis Megmassür zu machen, zogen sich aber, Russen dort erblickend, nach Mis-maydan zurück. Am 20sten erhielt man gewisse Nachricbtes dass der Sultan dem Serasker, während er ihm zugleich 7 Kanonen geschickt, streng befohlen habe, den Russen Arzerum wieder abzunehmen. Der Aufruf an alle Muselmänner, zu den Waifen zu greifen, wurde in Mosche- en von den Mullahs und auf öffenntlichen Marktplätzeu von den Ob- rigkeiten wiederholt. Alter Christeuhass und Vaterlandstiebe schien wieder geweckt; im kriegerischen Lasistan waren schnell 3 zahlreiche - 126- Kemal Saylan von kriegserfahren nen Oberen bisfehligte Haufen gebildet. Die, erste dieser Abtheilungen, 10,000 Mann Fussvolk und 2,000 Reiter stark, war in Bayburt unter osman-Pascha-Schatyr-Ogli concentrirt; die 2te, 6,000 Mann starken, befand sich unter 2 lasistanschen Häuptlingen itn Kilkit-Tschiftlik; die 3te, unter Seraskers persönlichen Befehlen, war in Gümisch-Chaneh. Das volle Vertrauen der Lasen besitzend, hatte der Serasker auch der Kurden Unbe-ständigkeit und Habsucht zu benutzen verstanden. Jeder wusste, dass noch ein atiderer Theil des russischen Heeres nach Grusien abgehen musste, und nur der geförchtete Name des Grafen Paskewitsch allein war im Stande, einen entschei- denden Angriff auf Arzerum bis zur Abreise des russichen Feldherrn zu verschiehen. Bisher feindlich gegen einander gesinnte Oberhänpter Verschiedener Stämme waren jetzt durch ein und dasselbe Interesse vereint, Kurden Und Lasen berathschlagten sich mit gleichem Eifer in Gümisch-Chaneh und Terdschan. Diese rastlose Thätigkeit der Tür- ken erlaubte nicht den Abgang det nach Grusien bestimmten Trup- pen; der Oberfeldherr sah die Nothwendigkeit ein, von der jetzigen Concentrirung des Heeres Vortheil zu ziehen. Am 15ten September hörte man unbestimmt von Unter- handlungen, die zu Adrianopel an- geknüpft sein sollten; da aber nichts Officielles daruber verlautete, so blieben diese Geruüchte einflusslos. Der oberfeldherr beschloss, ohne Zeitverlust einen neuen Marsch dach Bayburt zu unternehmen; zwei wichtige Gründe bestimmten ihn vor Allem diese Gegend zum Ziele einer Expedition zu wählen: erstens war Bayburt der Mittelpunkt aller feindlichen Streirkräfte in Lasistan, und zweitens hätte ein Zug gegen Terdschan oder Tschiftlik die Türken Gelegenheit gegeben, mit wenigen Truppen die Russen zu beschäftigen, und während dessen mit den übrigen über Bayburt nach Arzerum vorzudringen. Im ersten Falle durfte man hoffen, gegen das feindliche Centrum wirkend, mit einem Schlage alle Pläne des Serasker razerstören; im zweiten aber konnte, auch beim glanzendsten erfolge, die erwünschte Ruhe nicht bezweckt werden, denn der Hauptsitz der turkischen Waffenrüstungen blieb unberührt. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 127-

11. Eli Smith-Harrison Gray Otis Dwight (1830)

Amerikalı Protestan bir misyoner olan Eli Smith, Anadolu, Er- menistan, Gürcistan ve İran’da gezilerde bulunmuştur. İzlenimlerini H. G. O. Dwight ile birlikte “Researches of the Rev. E. Smith and H. G. O. Dwight in Armenia Including A Journey Thorough Asia Minor” adıyla kitap haline getirerek 2 cilt olarak yayınlamıştır. Bu kitabı 1833 yılında New York’da basılmıştır. Tokat’tan Erzurum’a giderken Gümüşhane topraklarından geçmiş ve buralarla ilgili hatıralarına kitabının 51-53. sayfaları arasında, Erzurum’dan Trabzon’a giderken tekrar Gümüşha- ne’den geçmiş ve bu seyahatindeki Gümüşhane anılarına ise kitabın 444-445 ve 448-449. sayfalarında yer vermiştir.

LETTER III

From Tokat to Erzroom

June 8. We started at 2 A.M., and chilled and benumbed with the cold prceeded on to Einék, which we reached at half past 5, having made yesterday and this morning only 16 hours. With the surrounding villages it forms a sanják (district) of the pashalik of Erzroom, called Sheherán. Together, they contain about 300 houses, all of which are Turkish, with the exception of some eight or ten inhabited by Greeks. Here, and onward in our journey, a marked improvement appeared in the civility and respectfulness of the Turkish population, notwithstanding their former reputation for rudeness. Doubtless the sword of the Russians had taught them good manners. We readily believed them that they have snow six months in the year, for the thermometer this morning stood at 41ᴏ 30´; and no trees for miles around, nor aught else appeared to break the chilling influence of vast fields of eternal snow that lay in full view upon the Giaoor-dagh, in the immediate vicinity on the North. For a more effectual defence from the frost, their houses were sunk under ground. İt was our first introduction to this mode of architecture, and we afterwards hardly found any other. Sheherán is the last place mentioned in the journal of Martyn. How wearisome and paintful must have been his journey of 170 miles over the muntains and valleys that intervene between here and Tokát, where his earthly toils ceased! From this place a post road branches off for Trebizond; and there - 128- Kemal Saylan are but two stages to that city, ne of 12 hours to Gümishkháneh, and the other form thence of 24 hours. It was also from this vicinity, we were told, that the Russians penetrated through the mountains even to the boundaries of the pashalik of Trebizond, within 18 miles of the sea. These mountains are a branch of mount Caucasus. They first seperate Mingreli form Georgia; in the pashalik of Akhaltsikhe tehy are called Childir-dagh, and give name to one f its sanjáks; then passing between Erzroom and the South-earstern corner of the Black Sea, they receive in this vicinity the name of Giaoor-dagh; and, extending westward, are finally named Janik-dagh to the North-west of Kara-hisár. From hence the post establishment was completely broken up by the Russian invasion. In every post town in Turkey, a number of horses belonging to an individual or a company, are attached to the post-house, and at the command of any one who brings an order from government, and pays for them. The established price, when we went, was thirty parás, and, when we returned, one piastre the hour. The menziljy has under him a number of sürijies, who act as hostlers, and, whenever horses are taken o a journey, accompany them to the next post to bring them back. Their name, which signifies a puller, is derived from the fact that a part of their business is to lead loaded horses. When the horses of the post are not sufficient, the traveller’s menzil- emry, as the order for horses is called, obliges the anthorities of the place to press into his service the horses of the inhabitants for the same price. As this system provides only for travelling, and not for the trans- portation of letters, it is imperfect, without the separate establishment of tartars, who are the official couriers. Some of them are attached to every pashá, and whoever will pay them what they demand, can employ them as an express. They are officers of considerable rank, and travellers by post generally take one to make themselves respected, and to expedite their jurney. But here Ottoman establihments had ceased, the post-houses were stripped of ther horses, the menzil-emry ceased to be regarded, and the tatar himself was no longer feared. By fair words and promises, however, he succeeded in getting horses enough at last, and we proceeded. A gradual descent conducted us from the high undulating grund of Sheherán, into a broad and open plain, where we found our post- house in the little village of Gérmery, at the end of a stage of 6 hours. İt is on a stream of some size, whose waters pass by Niksáar, and whi- Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 129- ch is probably the main branch of the river that bears that name. A number of villages appeared upon the plain, and we were assured that there are 60 in the sanják, containing in all not far from 1000 houses, none of which are inhabited by rayáhs. The sanják takes the name of Chiftlík, from the chief town about half an hour distant, which is called Kerkíd-chiftlík, or Bash-chiftlík, or simply Chiftlík. June 9. Immediately after starting, we passed through the Chift- lík. Instead of a simple villa, as its name imports, it is a market town of some size. Situated on a low level of extreme fertility not far from the river, it is surrounded with gardens, and its houses, built of stone, stand out fair above the ground. Passing out of the plain along the banks of the river, we followed it until the fifth hour, from Gérmery, and then left it coming down from a snowy mountain at the South. Turning to the left ourselves, our tartar stopped us at the entrance of a wooded ravine, and loaded our pistols, saying, that there were four places between here and Erzroom dangerous for robbers, the first of which we were now entering. We worked our way, however, with no encounter, other then the steepness of the ascent, to the top of a naked summit, on which a snow-drift was still braving a summer’s sun. Here the mountain just mentioned, was near, and in full view. It is called Chimán-dagh (Verdant Mountain). All the way from Niksár, the same rang had accasionally appeared just South of the river. Here the river takes its origin from its extreme and most elevated part, confirming what Strabo says of the Lycus, that it rises in Armenia.

LETTER XXIV

From Erzroom by Trebizond to Malta

May 4. We passed at an early hour over the woodless mountains of Otlúk-bely, now spotted with numerous and deep banks of snow, into the extensive plain of Lori. It was more cultivated than when we saw it before, as was also the whole country from Ash-kúlaah to Chift- lík. We observed no crops but grain. Descending from the next ridge into a deep qooded glen the infant river of Niksár conducted us by many a winding into the plain of Kerkid-Chiftlík. The garden trees arount it were just putting forth ther young foliage. The almond had blossomed at Tebriz the last of March, but here, Fr the first time in - 130- Kemal Saylan

Turkish Armenia, did we observe any leaves beginning to appear. We found our post-house at Gérmery after dark. May 5. When passing here befre, we understod that this sanják, and the one to the West of it, belonged to the pashalik of Erzroom. Now we are assured that Chiftlík is subject to the pashá of Gümish-kháneh. Then, also, the sanjáks of Erzroom were said to be twelve; when last at Erzroom we were informed that they are but nine.* Probably Chiftlík and Sheherán had in the mean time been set off to Gümish-kháneh, as its pashá is now subject to that of Erzroom. The horses of the post being otherwise employed in the morning, we were detained until 4 P.M. for the menziljy to collect our comple- ment from the neighouring villages. Starting at that hour, we turned to the right toward the mountains of Gümish-kháneh, from the road to Constantinople, which we had followed thus far. Gümish-kháneh is on the left of the river, about an hour and a quarter below where we first came upon it, and not in sight of the direct road. Leaving the margin of stream, you climb the mountain by a good parth for half an hour, a find its houses near the top, rising one above another along the sides of a ravine, which just below sends out on either hand remarkable projections of perpendicular rock. They seemed t be nature’s provision for its defence, but man had not availed himself of them, and not a gun nor a battlement appeared. We reached the town at a quarter before 11 A. M., having come a distance of 6 hours from Porodór. Our observations at Gümish-kháneh were neces- sarily limited: for, arriving hungry and sleepy, and in haste to proceed, we were obliged to improve the few hours of our delay in eating and sleeping. I have already informed you, that it is governed, as well as the province of which it is the capital, by a pashá of two tails, who is subject to the pashá of Erzroom. Some Armenians of place had told us at Chiftlík, that its population consists of 200 Greek, 200 Turkish, and 500 Armenian houses; and a papal Armenian of Trebizond had assured us at Erzroom, that out of 2000 houses which occupy it, 500 are Greek, 70 Armenian, from 5 to 10 papal Armenian, and the rest Turkish. * Eleven of the twelve sanjáks mentioned to us first, were Sheherán, Erzengán, Chiftlík, Terján, Baiboort, Ispir, Tortoom, Upper Pásin, Khanoos, and Erzroom; the name of the twelfth we did not learn.- our last informant, a young man in the service of the collector of taxes, added, that in the nine sanjáks now composing the pashalik, there are 3800 village. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 131-

We obtained no information here to reconcile these discrepan- cies; except that in passing through the bazárs, hardly any Moslems appeared, and we therefore judged that the Christians far outnumber them. We were informed, too, that the Greeks are much the most numerous class of Christians, and have five churches with o bishop of theis own; while the Armenians have but one church, anda re subject to the bishop of Trebizond. The pashalik, likewise, is said to be full of Greeks; and perhaps for this reason the high mountain in it, which has been repeatedly mentioned by the name of Giaoor-dagh, received that appellation, wich means infidel montain. İn the ravine near the town is the celebrated silver mine, which has given to it its name of Gümish- kháneh, or place of silver. Specimens of solid ore were given us, but we afterward understood, that a dust or sand is procured which is richer. İt contains lead and silver, but the proportion of the latter is as small as hardly to pay for refining. Copper mines are found else where, at a distance from the town. - The Russians remained here too short a time to leave many permanent traces, or to take away many of the Christian inhabitants. We started again at a quarter before 2 P.M. and were soon upon the banks of the river. So long as the gardens continued, our ride was delightful. But at length the valley became too narrow for them, and the perpendicular or impending cliffs of the two opposing mountains which formed it, approached so near each other, as to leave but just rom for the river’s channel. Our path at one time wound like a goat’s track, over rocks high up the mountain side; and at another formed a narrow foothold along the margin of the water. The scenery was awfully grand beyond description. But fear often deprived me of the power of admiration, as my eye glanced to the bottom of the abyss, and shewed me how inevitably a stumble of my animal would plun- ge me into eternity in a moment, or caught a glimpse (as it did in one place) of the carcase of a horse, which, by a similar accident, had been precipitated downward, till it was arrested and suspended in mi dair between two projecting crags. To travel such a road in the dark was not to be thought of, and so we stopped for the night at a khan, 5 hours from town. - 132- Kemal Saylan

12. James Brant (1835)

İngiltere’nin Erzurum Konsolosu olan James Brant 1835 senesinde Anadolu’nun büyük bir bölümünü gezmiştir. Bu gezileri sırasında tuttuğu notlarında Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine de yer vermiştir. Brant, Anadolu’ya yaptığı gezide Erzurum’dan yola çıkarak Diyarba- kır-Malatya-Sivas-Yozgat güzergâhından geri dönmüş, dönüşte To- kat-Niksar-Karahisar-Şiran-Gümüşhane-Trabzon güzergâhını takip etmiştir. Daha sonra gezi notları “Journey through a Part of Armenia and Asia Minor, in the year 1835” adıyla Temmuz 1836 senesinde The Journal of the Royal Geographical Society adlı derginin 6. cildinin 187-223. sayfa- ları arasında yayınlanmıştır.

Journey through a Part of Armenia and Asia Minor, in the Year 1835

At a small village called Uleh, in the district of Shíván, 48 miles east of Kará-hisár, I left the high eastern road leading through Erz- úm, and turned northward towards Trebizond. Between Uleh and Gú- mish-kháneh the mountains are more steep and difficult than any I had seen in Asia Minor, except in the Ajerah Valley. Gumish-kháneh,* a town ou the banks of the river Kharshút, has grown up around the mines of argentiferous lead in the neighbourhood. The mines were once rich in silver, but the produce now is very small. The system pursued by the government, rather than the want of ore, has occasioned the falling off of the produce. At one time there were 40 furnaces in full employment, there are now only two. The whole district abounds in ores of copper and lead; few mines are worked, and those which are produce little to the government, from the ruinous system of management pursued. It is difficult, upon a hasty and extensive journey like this, to give a very accurate or concise summary of the different points I endeavoured to investigate. The central table-land of Armenia is a fertile corn country, and abounds also in pastures. The slopes of the mountains supporting this table-land are wooded, and the plains at their base rich. The climate on

* Silver-works. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 133- the shores of the Black Sea is temperate, on those of the Mediterranean extremely hot, while in the ceutral parts it is cold, on account of their great elevation. The country is throughout well watered with streams. The passes from the coast to the interior are difficult and easily defen- sible. The population is scanty: the greatest portion of the inhabitants are Turks, who find employment as soldiers, civil functionaries, cultivators, merchants and artisans. The next in number, or perhaps not inferior to the Turks, are the Kurds, who live in separate tribes, and wander with their sheep and cattle over the country, from the mountains to the plains, according to the seasons, for the sake of pastures, without, in general, other habitations than their tents. They are warlike, always wear arms, are addicted to plunder, and have been, until lately, scarcely more than nominally dependent on the Sultán. It is the object of Reshid Mohammed Páshá’s operations to reduce them to a more complete obedience. The Armenians, the original inhabitants, are generally engaged in commercial pursuits in the towns, or are cultivators of the land; they are prohibited from carrying arms, and are not called upon to act in the capacity of soldiers or civil functionaries. They are Christians, and I estimate they may form about one-third of the number of the Turkish, and one-seventh of the whole population.

Itınerary

From Trebizond to Batum the distance is 60 hours, or as mny leagues. İt can only be performed in boats; there are no practicable roads.

From Batúm to Hours To Ulehsheran the road is generally good, Níksár 9 though mountainous, and the horses very fair. From thence to Trebizond the road is Kuleh-Hisár 12 the worst I ever travelled; a continuation Kará-Hisár 12 of precipitous mountains. The horses from Ulehsheran 16 Gúmish-Kháneh are wretched in the ex- Gúmish-Kháneh 12 treme. Trebizond 18 - 134- Kemal Saylan

13. Colonel Charles Stuart (1835)

İngiliz ordusunda albay olarak görev yapan Charles Stuart, Ana- dolu’nun doğu vilayetlerini dolaşarak İran’a gitmiştir. Bu yolculuk sı- rasında Trabzon’dan Erzurum’a giderken Karakapan-Balahor güzer- gâhını kullanmıştır. Bu yolculuk esnasında tuttuğu notları daha sonra “Journal of a Residence in Northern Persia and the Adjacent Provinces of Turkey” adıyla kitap olarak yayınlamıştır. Kitap 1854 senesinde Lond- ra’da basılmıştır. Bu kitapta Gümüşhane ile ilgili hatıralarına kitabın 81-84. sayfaları arasında de yer vermiştir.

CHAPTER III

Mines-The Lazi-Armenian Burial-Ground-Ballahore

I never felt so sudden a change of climate as our elevation produced; we shivered over a wood fire which smoked enough to put one’s eyes out until nine o’clock, when dinner was at length announced. Stoddart and Bell employed their time more usefully in going to see a copper-mine, which they say is worked in the most wasteful manner. We are informed that there are forty-six mines of silver and lead in the district of Gumish-khaneh (the house of silver), a town on the post- road not many miles distant. This is the country of the Chalybes, once famous as workers in iron and steel, who derived their name from the productions of their soil. M. Tchevkine told us this morning, when we overtook him at the post-house, that our chaoush recovered only two days ago from the plague, and that the men admitted into the consulate to sew up our heavy baggage in coverings of felt, were the people employed to wash the bodies of those who had died of the disease. I believe both these stories to be fabrications, invented to prove that the Russian has the means of obtaining more correct information and readier assistance from the Pasha than the British Consulate. 12th. — Mr. Ellis entrusted money to recompense our ejected landlords to the head man of the village, a fat quiz, in a red caftan and broad white turban: I hope he will not cheat the poor wretches. It is bitterly cold this morning: we did not start till halfpast eight. The journey was about eighteen miles in length, very mountainous, but generally Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 135- on a descent after the first hour. The road is narrow and rocky, and very steep. The rocks are chiefly of a reddish colour, spotted a good deal with green. We met two caravans of donkeys laden with copper in bars from the mines. The lower ridges of the mountain towards the south are covered with dwarf pines and juniper bushes. I was much struck with the view from one of them down into the depths beneath us, and of the high range stretching from the neighbourhood of Erzero- om, round to the south-west. We are now at Wasernee, a scattered village in a pretty cultivated valley. The honey at this place is delicious. Bell has been doctoring the wife and child of the Russian Tergiman at Erzeroom, who suffered severely from cold in crossing Kara-kapàn, a few days ago. The Tergiman gives a most pathetic account of a snows- torm in which he and his family (he says) were nearly lost. Women conceal their faces much more in this part of Asia Mi- nor than they do at Constantinople. At Trebizond they wore black ve- ils, which covered their faces completely. In the villages they throw a shawl over their heads whenever they see us; and to-day four women dropped from the causeway into a field, and hid themselves until we had passed. We took a long walk up the valley by the side of a clear rapid stream. Every edge and every crevice in the rocks produce barley. The Lazi, who inhabit the mountains to the north-east, cultivate such perpendicular spots, that it is said they are obhged to tie their bodies to the trees above them when they dig. 13th. — the country through which we rode to-day is uninteres- ting, but the road good— that is, practicable for the arabas employed in carrying the harvest. A good deal of wheat is grown in the valleys; the higher ground is covered with patches of gum-tragacanth, a me- dicinal plant of a pale grey colour. We have only ridden sixteen miles to-day. At the entrance to Ballahore, a considerable village where we are quartered, we passed an Armenian burial-ground; the tomb-stones are, or have been, upright: a pecidiarly shaped cross is engraved upon each of them. We are ill lodged today; three of us occupy the single room of a hovel; fumes of charcoal, used in baking pottery, are emitted from a hole in the mud floor. Ellis fares no better; the chaoush came in after dinner to entreat his pardon for putting him into such a den. The great lump of a man actually pretended to sited tears, and protested tbat he would fly to Greece or Italy, (I wonder where he could have learned - 136- Kemal Saylan so much geography?) when Ellis threatened to send him back to Tre- bizond. Ballahore boasts a mosqoe and a minaret. It is an agricultural village, situated in the corner of a small well-cultivated plain watered by a rivulet. A great many oxen are employed in treading our corn; they are yoked to a thick board, on which a man stands and drives them slowly round and round a threshing-floor of hardened earth. The sheep in this country herd with the goats: another reminiscence of Sc- ripture. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 137-

14. Horotio Southgate (1835)

Committee of Foreign Missions of the Domesticand Foreign Missionary Society tarafından İran ve Türkiye’de İslam’ın durumunu incelemek üzere 1835 senesinde Anadolu’ya gelen Trabzon’dan Erzu- rum’a doğru yaptığı yolculuk sırasında Gümüşhane’den geçmiştir. Burası ile ilgili hatıralarına 1840 tarihinde New York’ta basılan “Nar- rative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Persiaand Mesopotamia” adlı eserinin 161-168. sayfaları arasında yer vermiştir.

CHAPTER VII

From Trebizond to Gumush Khaneh

Beyond Kara Kaban the forest ceases entirely. The heights, though still retaining their verdure, are destitute even of shurbs anda re visited by incessant rains and fogs. Here we passed patches of snow lying in the hollows a cloting some of the highest points. Just after we left the kahan a violent snow-storm commenced and followed for about two hours over the loftiest summits. It was accompanied by a fu- rious wind most bitterly cold, which penetrated our thickest garments and benumbed both ourselves and our horses. The mountains on every side were suddenly covered with a White coat and we seemed at once tranported from the heats of summer into the midst of winter. The return was equally rapid. Within ten minutes from the cessation of the storm, the sun was shining out so clear and warm that our cloaks became uncomfortable. Descending from these heights through winding valleys whose sides, composed of loose soil, afforded in some place a very precarious footing, we arrived late in the afternoon at the little village of Stavros, (the Cross,) or, as it is spoken by the inhabitants, Stavree. A young Greek met us on the confines of the village and condocted us to a stable where we and our horses passed the night. We had intended to spend it in better quarters at Gumush Khaneh, the first town on our route, still eighteen miles distant. But our horses had broken down upon the mountains, and it was only by shifting the baggage from one to another, and performing a good part of the latter half of the journey o foot, that we were able to reach a shelter before nightfall. - 138- Kemal Saylan

The next morning we started in better condition, and were soon up among the hills again. Our company was now increased by the addition fo a kaimakam, the Turkish equivalent of a majör, wo had been to the capital inquest of a wife, and was now returning to his station at Erzroum, accompanied by his bride and hermother. The general shape of the Turkish dress being the same for man an woman, the latter ri- des on horseback in the same manner as the former, but covered from head to foot in the yashmak an frejeh. This was the first time that the young bride had been out of Constantinople, and when the party left Trebizond in the morning of the same day with ourselves, it was the first time she had ever ventured on horseback. We had overtaken them the day before in the midst of the storm on the mountains, in a most disconsolate condition. The major was separated from the rest of his party, his horse had broken from him and, when the sky cleared, was standing in a dejected posture on the top of a neighbouring heiht. The party, however, succeeded in reaching Stavros before night, where the major caused a house to be cleared for the reception of his harem and made his Selamlik* in a stable like our own. During the evening A sent a cup of tea to his lodgings, and the next morning we started together on more intimate terms. The ladies rode in advance, and as they were entirely unaccus- tomed to journeying, every brook that ran across our path and every difficult ascent or declivity was a subject of alarm and exclamation. At length the youner of the party broke forth in petulant displeasure, and began to reproach her new spouse with having deceived her in bringing her so long and perilous a journe. “Is this your country?” She exclaimed. “Which you told me was so beautiful. There are nothing but rivers, and mountains, and rocks. Alas, that A ever left Stamboul!” the officer acted the part of a good husband and endeavoured to appe- ase her by kind assurances that this was not his country, and that when they should come to it, she would find that he had told her the truth. We reached Gumush Khaneh about noon. As it was now Satur- day, and I intended to spend Sunday there, our first care was to procure suitable lodgings. For this purpose a despatched John to the governor of the town, who, upon the sight of the firman, appointed us a place in the house of the superintendant of the mines for which Gumush Khaneh is clebrated? The superintendant himself came to conduct us

* The apartment for men in a Turkish house. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 139- to our quarters, which were in an elevated situation, commanding an extensive prospect, and refreshed by the cool breezes of the hills. The town, which lay beneath us, was built in the form of an amphitheatre along the steep sides of a bend in the mountains. İts appearance, both within and without, was very unprepossessing. İts flat-roofed houses of earth, rising one above another, appear like ewcrescences from the parched soil of the mountains, and the streets which run among tem are dirty, irregular and wearisome lanes. The inhabitants, too, appeared in good keeping with the other features of the place. We everywhere met qith women in rags, or spualid and half-naked children begging for paras. Before we reached our lodgings we were accosted by nearly fifty of this character. The history of the palace explains both its situation and condition. The mountains in the vicinity bear ores of diiferent kinds in their bosoms. Hence it is that this unfavourable position was chosen as the site for a toqn, a dence too the name it bears.* These mines formerly yielded 600 okkas, (1500 pounds) of silver annoally, and gave support to a large number of families. They now afford only from twenty to thirty okkas, and consequently a large portion of the population are thrown out of employment and plunged into poverty and wretchedness. As every thing in the çivil condition of a people has an immediate bearing upon the puestion of their moral improvement, so did I regard even the mines of Gumush Khaneh as having an important connection qith the great object of my investigations? The reason why so lagre a portion of the population remain here after the means of livelihood are cut off, is to be found, I apprehend, in that new, but most impolitic, regulation fo the Turkish government, which forbeds any one to remove his residence from one town to another without a firman from the sultan, the procural of qhich by a poor subject of the interior is next to an impossibility. The law, however, is an admirable specimen of the short-sighted-ness of Turkish legislation, which is pra- ctically based upon no principles of palitical economy, but is a kind of patch-work, in which each piece i put in to cover a particular spot, without considering whether is agrees with the other parts, or conforms to the general disign and appearance of the whole. There had been a great reduction of population in certain parts of the empire on account of emigration to other parts. To prevent this * Gumush Khaneh-Place of silver. - 140- Kemal Saylan supposed evil the law was made, without, apparently, it’s having been at all considered, that it was the interest of individuals which induced the emigration, that by change of place they became greater producers, and that thus the prosperity of the nation as well as their own was pro- moted. To keep the population at its height, several hundreds of poor must stay and starve in Gumush Khaneh, who might be employed else where in the cultivation of the ground, or in working more profitable mines in other parts of the empire. As it is, the population of Gumush Khaneh is eight hundred families, including those in the valley below the town. Of these, four hundred are Greek, two hundred Armenian and as many Mussulman. The Armenian population includes eiht Armenian Ctholic families. These last have a priest, but no church. The Greeks, on he contrary, have four churches and the Armenians one. The former had lately es- tablihed two new and promising schools. Teachers of some experience had been obtained from the capital. Ancient and modern Greek, with penmanship, were the piricipal branches taught. Several of the pupils came to see me. It was a peculiar gratificaion to hear from them the sweet and polished tones of the Constantinopolitan Greek, which they had acpuired in the school, while their parent spoke a jargon which my interpreter, though well versed in the language, could not understand. Not with standing the discomforts of the place my oqn stay was vry agreeable. My host gave up to me his best apartment, and set before me his choicest cheer. I thought that such hospitality must be Mussul- man, and was not a little suprised to hear my entertainer acknowledge himself a Greek. He wore the yellow slippers and the White turban of a Turk, a privilege sometimes granted to Chirstians on Office, and his truly Turkish hospitality made the deception complete.

CHAPTER VIII

From Gumush Khaneh to Erzroum

We left Gumush Khaneh at an early hour on Monday morning, and, re-crossing the river before the town, took a more easterly direction, following the line of the mountains through a valley overhung by barren and rocky heights. About nine miles from the town we passed a small village called Tekeh, a corruption, it may be, of the ancient name Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 141-

Teches, which belonged to the adjacent mountains when Xenophon and his disheartened Greeks descried from their summit the waters of the Euxine. As we wound through a bend in the valley, about six miles farther on our way, a magnificent spectecle suddenly opened before us. There rose perpendicularly from the bottom of the vale, a rock of immense height crowned by a tower, which seemed at first the highest pinnacle of the solid foundation on which it stood. As we advanced, we perceived that it was connected with an extensive fortress, which was accessible only on the farther side where the ridge declined to the valley. Beyond this ridge the country began to assume a new appearance. The barren and discoloured steeps sank into gentle hills spread over with verdure, and the dry bottom of the valley expanded into a broad and beautiful plain covered with numerous herds of goats. Cultivation, of which we had only seen here and there a solitary patch since leaving the delightful valley of the mill river, again appeared, and in a secluded nook lay the little village of Balahor, the first of those villages of round-topped houses, so common throughout Armenia, on the borders of which we now were. I shall have more to say of them when we shall have penetrated deeper into the country. We reposed till near midnight, when we started again, and after an easy ride entered Baibout at early dawn. - 142- Kemal Saylan

15. William John Hamilton (1836)

William John Hamilton, diplomatik bir misyonla 1834 ve 1837 yılları arasında Anadolu’da seyahatlerde bulunmuştur. Gezilerinde daha çok arkeolojik kalıntılar ve yazıtlar üzerinde duran ve Anado- lu’da geçtiği yerlerin haritasını çizmiştir. Mayıs 1836 yılında Trabzon ve Erzurum yoluyla Ani’ye kadar seyahat etmiştir. Gümüşhane ile ilgili hatıralarına 1842 senesinde Londra’da 2 cilt halinde basılan “Re- searches in Asia Minor, Pontus, and Armenia; with Some Account of Their Antiquities and Geology” adlı eserin 1. cildinin 166-172. sayfaları arasın- da yer vermiştir.

CHAPTER XI

Bournoubat-Return te Constantinople-Circumcision of the Sultan’s Son-Hill of Boulgourlou-Voyage to Trebizond- Deleterious Honey-Leave Trabizond erzeroum-Jivislik-azales Pon- tica-Ascend to Karakaban-Retreat of the Ten Thousand-Descend to Stavros-Gümischkhana-Baibourt-copper Mines Of Chalwar-Guru- la-Descend to the Plain of the Euphrates-Reach Erzeroum.

At a quarter after nine, six miles from Karakaban, who reached the spot from whence we saw the sea for the last time. On a rising knoll, about a mile to the west, was a targe block of stone, standing upright on the summit, apparently surrounded by a mass of smaller ones? A hasty traveller might easily have taken it for the cairn erected by the soldiers of Xenophon, to indicate the spot whence they first saw the sea, supposing it not to be visible from any of the more inland chains; but an attentive examination of the narrative will destroy this hypothesis: for, in the first place, the Greeks were five days’ march from the sea when it was pointed out to them, and the spot in qnesti- on is not more than five-and-twenty miles from Trebizond, Secondly, they reached a considerable river, the boundary between the Macrones and the Scythinee, the day after they had seen the sea; this river emptied itself into another still larger on their left hand, which they had to cross “ .”* Now this description does not apply to any rivers between this chain of hills and Trebizond, but it does to that of * Xenoph. lib. iv. cap. 8. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 143-

Baibourt or to that of Gümischkhana. Thirdly, the Greeks reached the borders of the Colchians the third day after passing the river in question: here they were opposed by the inhabitants, drawn up on κ lofty mountain, apparently part of the range of hilla between Gumischkha- na and Trebizond, but in all probability farther to the east than where I crossed it. Fourthly, after carrying the post occupied by the enemy, the Greeks were dispersed throughout the country in the villages, and here it was that thoy suffered from the effects of the maddening honey; this remarkable fact at once fixes the locality, for the azalea does not grow to the south of this chain of hills. The Greeks then, having driven the Colchians from their heights, descended to the villages where they could procure provisions, and where, we ere told, they found the honey. We should therefore look for these villages in those valleys and places where cultivation again commences, and the azalea, from which the honey was derived, flourishes; this, as I have before said, is only on the northern slopes of the mountainchain nearest the sca. Xenophon then goes on to say that they reached Trehizond in two days’ march, the distance being seven parasangs, which also agrees with the real distance of twenty or twenty-two miles from Trebizond to the point where the azalea ceases. We must therefore adopt the idea that the Greeks first saw the sea from some more inland point. And when we recollect that they were led by their guide to this spot, from whence he had promised to show them what they had so long sighed for, it is more probable that he conducted them to some insulated mountain-top, than that the sea was visible from the pass, or other point of the chain over which their route would naturally have led them. I should be strongly tempted to look for the spot in the range of hills which extends between Baibourt and Ispir. At ten our course changed from south to west, and we commenced a rapid descent between lofty and precipitoos masses of igneous and granitic rocks, for a space of three miles, passing a strongly-impregnated ferruginous spring on the other side of the stream. The thick and turbid water bubbled up near the river, depositing a yellow sedi- ment, and falling over a low stalactitic cliff which it has formed. Alter crossing the stream by a wooden bridge we continued S. by W. for three miles, until we reached Stavros. Here a little cultivation in the bottom of the valley again enlivened the scene; but the hill sides were - 144- Kemal Saylan bare, and only a few straggling poplars grew along the river banks. From Stavros we descended a mile and a half in th same direction until the river was joined by another from the east, when we changed our course to cast, and continued up its valley for half a mile, whilst the united streams floved to the S.W., falling into the river of Gümischkhana below. Then, leaving the river, we ascended the steep hills to the South, and, after a winding road for several miles over an aqually barren and stony tract of country, we reached the crest of another chain of hills, which forms the northern limit of the valley of Gümischkhana. The granite and igneous rocks near Stavros had been succeded by a thick formation of indurated shales, limestone, and sandstone, dipping S. By X. At an angle of 35˚, which in some of the ravines were penetrated to a gneat distance by eruptive masses and dykes of trap. We continued on this formation until we reached the summit of the ridge, when, on commencing the perilous descent towards Gümisch- khana, the stratified rocks were suddenly cut off by a hill of porphyritic trachyte. The view towards the West was very extensive, its effect being increased by the contrast of light and shadows caused by an approaching thunder-storm which soon burst upon us in all its wild sublimity. Looking back from the foot of the mountain at the chaotic mass of broken rocks which we had descended, it seemed impossible for the ingenuity of man to have found a path over such rugged ground, down which even our chavesse had thought it prudent to dismount. Another mile, of casier descent, brought us to a stream, which we followed to its junction with the river of Gümischkhana; the air was strongly impregnated with the pleasant but rather sickly smell of the wild barberry, now in flower. Our road led between the stream on the right, and lofty trap rocks on the left, covered with an efflorescence of sulphur; but soon after reaching the Gümischkhana river we crossed it by a fine stone bridge of a single arch, and of considerable span, and continued S. By E. For about two miles, winding up a valley confined by lofty mountains, between gardens, and orchards in the highest state of cultivation. Here everything seemed backward, and the fruit trees were only now putting on the first blush of spring; amongst them qu- inces, apricots, cherries, and walnuts, were most numerous. At six we reached a small cafe in the suburbs near the riverside, having left the Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 145- town itself nearly a mile behind us up a steep ravine to the right. The silver-mines of Gümischkhana are amongst the most celebrated in the Turkish dominions, anda re looked upon as the school where the art of mining is best taught; it is, moreoverş, the district whi- cih furnishes miners for all other parts of Anatolia. A was most anxious to see them, but my companion being hurried, a put off my visit until my return. Friday, May 27- Wishing to reach Baibourt to day, we determined to set out early, the distance being 14 hours or 42 miles. We left Gümischkhana at five, and, after crossing to the right bank of the river, ascended the valley E. By S. For nearly six miles; at first between ar succession of beautiful gardens and orchards. Qhen we were celar of the gardens, the air was deliciously scented with the perfime of a tree in full flower growing abundantly along the banks of the river. İn appearance it closely resembled the willow; the leaves had the same colour and the same villosity on the under side; the smell of the yellow flower, which was small and cruciform, resembled that of the jessa- mine; and although I occasionally found it wild in other parts of asia minor, it was long before I discovered it was the jijiva, or jujube tree. I should, however, think it must be sufficiently hardy to grow in Eng- land, where it would be a great ornament. The how, flat-roofed, and almost subterranean houses had a strange appearance; built against the steep hill side, they require only one Wall in front to support the roof, which on the other three side rest on the ground. Like many of the Armenian villages, these hovels are so low that you may ride on the roof without knowing where you are. The rock on this side of the river was a reddish, large-grained granite, with a great tendency to decompose, and containing, in some specimens of it which I collected, vesicular hollows. As we advanced it appeared to pass into protogine, the débris of which filled all the ravines, and formed a sloping talus at the foot of the cliff. At half-past seven we passed a group of remarkable conical hillocks, consisting of thinly laminated calcareous sinter o travertine, and which have been produced by the successive deposits of a calcareous spring, still flowing, and in the act of forming another cone in the immediate neighbourhood. It is probable that, when the deposit from the water had raised the sedimen- tary tumulus to a certain height, the spring flowed with less rapidity, and with so much less force that the old vents became gradually choked - 146- Kemal Saylan up by fresh deposit, and the water was forced to seek a new opening, where it continued to deposit its laminated matter as before, until a fresh hillock was produced, and the same process again renewed. The spring now rises about fifty yards to the east of the old mounds, having commenced forming a new one. The water which I tasted was not very cold, but strongly chalybeate, and, in a civilized country, would probably be turned to a better purpose than forming such gigantic molehills. About a mile farther we qassed a village situated on a low hill of calcareous tuff, probably deposited by similar mineral springs in former ages.

Near the eight mile we halted to allow the baggage horses to come up with us at an Armenian blacksmith’s forge. I have seldom seen such a wild and savage-looking set of beigngs. For some time we could not make out who or what they were: by degrees, however, we learnt that they were Christians, although they seemed afraid of confessing their religion. The valley was still without trees, with only a few occasional patches of cultivation, and gradually becoming more contracted. At the eighth mile we crossed another considerable stream, flowing from the N.E., and ten miles farther on another form the S.W. Here began a picturesque and narrow passage between lofty limestone rocks on either side; amongst which, in searching for fossils, I could only find the fragment of a large ammonite. From hence we emerged into a plain, surrounded by high Hills, still having the river, now much reduced in size, on our left, and between the thirteenth and fourteenth miles we entered another Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 147- wild ravine, no less interesting for its scenery than for some of its geological details. On the left beetling cliffs rose to a stupendous height, the summit of which was fantastically broken into pinnacles and pointed rocks, on one of which were perched the ruins of a castle. On our right the river was flowing in the bottom of a deep chasm, beyond which were the same rugged limestone rocks, but not so lofty, forming an almost perfect amphitheatre, with a wild chaotic mass of rocks in the centre. As we advanced the road led over a large mass of porphyritic trachyte or trap, which, rising up in the centre, had thrown off the limestone beds in this irreguler manner, and through the shattered strata of which the river has since forced its way, making for itself at the same time a passage through the parphyritic rock beneath. The limestone cliffs tho the left are at least 1500 feet above the river, and, with the picturesque castle on the summit, form a striking feature in the surrounding scenery. We still continued the ascent of the valley, with the river on our right hand. At the seventeenth mile we entered a succession of deep and narrow gorges, amidst greenstones, traps, and other igneous rocks, until, at the tewentieth mile, we reached the barren summit of the ridge or watershed which sparates the streams which fall into the Tchoruk below baibourt from those that fall into the river of Gümiss- chkhana; from this ridge we descended east by south into a wide and partly-cultivated valley, bounded by lime-stone hills on either side, in many parts horizontal, but at times offering remarkable contortions, produced by igneous rocks, protruded in several places. Not a tree was to be seen along the whole descent. At theree we reached the village of Balahore, twenty-eight miles from Gümischkhana, inhabited partly by Armenians, and partly by Turks, who appeared poor and destitute, and from whom with difficulty we procured even a few eggs. From Balahore to Baibourt the distance was ten miles in a direct line over an undulating and barren country, but affording good pasture to flocks and cattle. The peculiar pointed form of many of the small bridges is remarkable, in which the crown of the arch rises to such a height that a horse has much difficulty in reaching the apexs; whilst the descent on the other side, equally difficult and dangerous, is rendered still more alarming by the almost universal absence of parapets. After wandering in the dark over the hills we reached baibourt at half-past eight, and were obliged to establish ourselves in the room of the menzil Khana, after ejecting the prior occupants. - 148- Kemal Saylan

16. Henry Suter (1838)

İngiltere’nin Trabzon Konsolos yardımcısı olarak görev yapan Henry Suter, Görevi dolayısıyla bölgedeki vilayetlere geziler yapmış ve geziler sırasında tuttuğu notları “Notes on a Journey from Erz-Rúm to Trebizond, by way of Shebb-kháneh, Kará Hisar, Sívás, Tókát, and Sámsún, in October, 1838” adıyla 1840 senesinde Londra’da yayınlanan Journal of the Royal Geographical Society of London adlı derginin 10. cildinde makale olarak yayınlanmıştır. Bu makalede Gümüşhane ile ilgili hatırala- rına da yer vermiştir.

Notes on a Journey from Erz-Rúm to Trebizond, by way of Shebb- kháneh, Kará Hisar, Sívás, Tókát, and Sámsún, in October, 1838

We passed Lórí, a village with about 150 houses, and 4 miles further crossed a road leading in a south-westerly direction to Erzingan. After passing over some wooded mountains we came upon a river called Kará Sú*, flowing through a narrow valley from the eastward. It was here shallow, and not above 20 yards broad. We pursued its northern bank for about 6 miles, and then fording it, came to a plain; and after two miles further reached Kerkit Chiftlik.** This village contains about twenty good stone-built houses, besides, perhaps, forty others; some constructed of logs, and some of unburnt bricks. This is the centre of a Sanják, or Commandery, dependent on the Pashalik of Trebizond (Tarábuzún), containing forty villages, which, among them, number between 600 and 700 houses. A mile beyond Kerkit Chiftlik we reached the post- station of Gemeri, which is 12 hours distant from Kara Kúlák. It is situated on the south bank of the Kará Sú, and contains about thirty Musulman families. We forded the river where it was about 20 yards in breadth, and mounted some low hills: 3 miles beyond which we traversed a pine-forest for 6 miles, and then came to the village of U’leh-Sheïván, 6 hours from Gemeri. There are here about thirty Musulman families.

* This is a different river from the Kará Sú, or Western Forát. It rises in the Almálí Tágh, and joins the river of Gúmish-khánah, before that river debouches at Tírehbólí, on the Black Sea, 50 miles to the W. of Trebizond. ** Kelkíd: Jehán Numá. — p. 423. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 149-

This place is the centre of a district belonging to the Páshálik of Erz- Rúm, and comprising 200 or 250 houses. To the N. rose the lofty and snow-capped range of Gaúr Tágh. The winter is said to be very severe in this vicinity. A great deal of snow falls, and the road is sometimes impassable for many days. A post-road branches off hence to Trebi- zond, which is 30 hours distant. From U’leh-Sheïván our route led us, by a steep ascent, to hills covered with large pine trees, among which we continued for about 1 8 miles; after which, a succession of low barren hills followed for about 12 miles, when we reached a narrow valley, through which ran a stream flowing from the E. Crossing this by a small wooden bridge, we ascended a high rocky mountain, by a steep and bad road. From its summit we discerned below us the Yeshíl-Irmák (green river), or Iris, flowing from the E. On the opposite side of the valley, on a steep barren rock, was placed the town of Kara-Hisar, with the prenomen of Shebb-kháneh, from the alum mines in the vicinity. Descending into the valley, and crossing the stream by a wooden bridge, we ascended at first by a narrow rocky path, and then through gardens of fruit-trees, to the town, which is 18 hours from Sheïván. - 150- Kemal Saylan

17. George Fowler (1838)

George Fowler İran’a yaptığı yolculuk sırasındaki izlenimlerini “Three Years in Persia; with Travelling Adventures in Koordistan” adlı 2 ciltlik kitabında anlatmıştır. Kitap, 1841 senesinde Londra’da basılmış- tır. Gümüşhane ile ilgili hatıralarına kitabın ilk cildinin 231-234. sayfa- ları arasında yer vermiştir.

CHAPTER XVII

The Tatar Gallop

Arrived at our station, ihe horses fagged, and I somewhat jaded, I was glad to resume my old quarters at Gevaslic, where I had formerly lodged; and on the benches of the coffee-house I established myself for the night, and made it out in tolerable comfort. But the Tatar became jealous of my rest, and at three in the morning we were again in the saddle, having girded ourselves for the warfare of the day. We were soon climbing the hills again, this being a very mountainous district. Hence we proceeded to the dreary station of Karakaban, a solitary hut in the mountains, planted for the convenience of post horses. It appeared to me to be misery’s head-quarters; and, independent of a fine flow of water, I do not remember any other provision. We were now getting into the mining districts of “Gumish Khaneh,” or the “Sil- ver House,” with its surface as barren as its bowels were rich, if report spoke true. The town itself was on the side of a hill, seemingly inaccessible; I saw no possibility of approach to it; but on turning the corner, a path had been bewed out through a rock which was strongly fortified. Thus, in many of the Asiatic towns, instead of planting them where good approaehes may be obtained, every design indicates mistrust, the fear of treachery, and the dread of arbitrary power. Threading our way to this most intricate town of Gmnish Kha- neh, the Tatar housed me in warm stable, and soon were my senses steeped in forgcetfulness, which my restless companion rudely inter- rupted. To dispute bis will would have been to be left alone in the wil- derness; so buckling on my armour, I bad nothing for it but to mount again the stirrup of activity. This district is noted for its good garden ground; and amongst Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 151- other produce, the pears are most celebrated. I should say that the village bore rather a healthy hue compared to many others; there was less of that squalidness and skin-eaten poverty which in Toorkiatan is often so conspicuous. Once in the saddle the Tatar feels inspired again, sets up a wild howl of delight, cracks his whip, and off he sets full speed, the horses seemingly partaking of his inspiration. If you happen to lag behind, then he acts as whipper-in; you have only to keep the saddle, it is his affair to get you on as he would any other merchandise. Many a time was the “surrigee” rolling in the snow. He lays his whip over both man and horse: up they spring and on again, nothing daunted. This is a most spirit-stirring mode of travel, and the animation of a Tatar gallop is perfectly bewitching; it excites, I may almost say creates, faculties unknown before. In going over the boundless plains — the rocky ravines — the more difficult the road, the quicker it must be passed. There were many places where a few inches, right or left, would be fatal to both man and horse. “Crack” went the whip— and they were passed before I had time to think of danger; and Ferrajulah, looking back at me with that air of satisfaction which imposes confidence, I must confess that I became at length as fearless as himself, and enjoyed the bustling scene. - 152- Kemal Saylan

18. Charles Texier (1839)

Fransız mimar, arkeolog ve gezgin olan Charles Texier, ilki 1833 ve ikincisi 1843 yılında olmak üzere Anadolu’da yıllarca süren seyahat ve incelemelerde bulunmuştur. Anadolu’nun jeolojik yapısı, coğrafî özellikleri, yer altı ve yer üstü kaynakları ve kültür merkezlerinin ta- rihî ve o günkü halkın etnik, demografik, kültürel, ekonomik vb. durumu hakkında bilgi vermiştir. Eserinin ismi “Asie Mineure, Description Géographique, Historique et Archéologique des Provinces et des Villes de la Chersonnése d’Asie”dir. Kitap 1862 senesinde Paris’te basılmıştır. Gü- müşhane ile ilgili anılarına eserin 591-592-596 ve 619. sayfalarında yer vermiştir. Eser daha sonra 2002 senesinde Ankara’da basılarak “Küçük Asya: Cografyası, Tarihi ve Akeolojisi” adıyla Ali Suat tarafından dilimize kazandırılmıştır.

CHAPITRE VII

Éguıne La Vallée De L’euphrate

La seconde route dont nous avons parlé est celle de l’ouest; elle passe par kourou tchaī, la rivière sèche; cette vallée est remarquable par les formations fypseuses qui concordent avec tous les terrains salifères que nous avons mentionnés, et s’arrête à Gumuch hané, la mainson d’argent, petite ville où sont des mines de plomb argentifère mises en régie par le gouvernement türe et qui donnent de médiocres produits. De Kourou tchaï on fait sept heures de route jusqu’à Gherd- janis, par un pays presque désert; de cette ville à Chaïram le pays est moins accidenté, les villages plus nombreux. La route se détaille ainsi jusqu’à Gumuch hané: Chaïram: Termaï...... 2h45 Zimo...... 2 50 Caravanséraï...... 4 15 Edima...... 5h10 Gumuch hané...... 5 Trébizonde...... 18 Toute cette route est au nord du compas. De Gumuch hané on rejoint la route parcourue par les Dix mille, Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 153- qui marchaient sur Trébizonde. C’est assez dire qu’ils occupaient les montagnes de Gumuch hané, où les mines de plomb argentifère sont à fleur de terre et explo- itéees de toute antiquité. Trébizonde est aujourd’hui le cheflieu de résidence d’un pacha à trois queues, ayant le nouveau titre de muchir. Il commande à l’est jusqu’à Gumuch hané, et à l’ouest jusqu’à Kérasoun. La riviére de Tripolis prend sa source dans les montagnes de l’Arménie pres de la ville de Gumuch hané, où sont les mines d’argent; toute la chaîne qui forme le bassin de cette rivière est riche en minerai de plomb argentifère. Il existe à quatre kilomètres à l’est de la ville, distance qui correspond aux vingtstades d’Arrien, d’anciennes exploi- tations d’argent, qui indiquent l’emplacement d’Argyria. - 154- Kemal Saylan

19. Robert Curzon (1842)

1842 yılından itibaren Türk-İran sınırını belirlemek için oluş- turulan İngiliz-Rus-Türk-İran komisyonunda İngiliz komiseri olarak uzun süre Erzurum’da bulunan anılarını 1854 yılında New York’da basılan “Armenia: A Year At Erzeroom, And On The Frontiers Of Russia, Turkey, And Persia” adlı kitapta anlatmıştır. Trabzon’dan Erzurum’a giderken uğradığı Gümüşhane ile ilgili anılarına kitabın 40. sayfasında yer vermiştir.

CHAPTER II

Departure From Trebizond.-A rough Road.-Turkish Pack-horses.- Value of Tea.-The pipe in the East.-Mountain Riding.-Instinct of the Horse.-A Caravan overwhelmed by an Avalanche.-Mountain of Hoshabounar.-A Ride down the Mountain.-Arrival at Erzeroom

At Gumush Hané, where there are silver mines, a good-natu- red old gentleman who was sitting by the roadside gave me the most delicious pear I ever tasted. This place is famous for its pears. Being situated in a deep valley, the climate is much better than most parts of the country on this road. Here we put up in a good hous, slept like tops, and waddled off next morning as before. I had an enormous pair of boots lined with sheepskin, which were the envy and admiration of the party: they were amazing snug certainly, and nearly came up to my middle. If they had been a little bit larger, I might have crept into one at night, which would have been a great convenience; they were of the greatest service on horseback, but on foot I had much difficulty in getting along, and was sorry I had neglected to inquire how Jack the Giant-killer managed with his seven-league boots. Before arriving at beyboort we passed the mountain of Zigana Dagh, by a place where a whole caravan accompanying the harem of the Pasha of Moush had been overwhelmed in an avalanche, over the icy blocks of which we made our may, the bodies of the unfortunate party and all the poor ladies lying buried far below. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 155-

20. Joseph Wolff (1843)

1828 senesinde İsrail’in kayıp tapınaklarını aramak için yaptığı seyahat sırasında Anadolu’yu da gezen Joseph Wolff’un, Trabzon’dan Erzurum’a giderken geçtiği Gümüşhane ile ilgili hatıraları 1845 tarihinde New York’ta basılan “Narrative of a Mission to Bokhara, in the Ye- ars 1843-1845” adlı kitabın 99-100. sayfalarında yayınlanmıştır.

CHAPTER V

Gumush Khané. Conviction of the Turks that their Empire is sinking. Murad Khan Oğlu; Blahor

On my arrival at Gumush-Khané, - which means house of silver, for there are silver mines there, -as I hade a letter from Ghersi, the Aus- trian and Russian consul at Trebizond, for a wealthy Armenian Arra- kel Ciubci-Oglu (the son of the pipe-maker) by name, I took up my lodging with him, where I also met with the Armenian Archbishop, a well-informed gentleman, who was very glad to make the acquaint ance of “Mr. Wolff” of whom he had heard so much. I met in his house also with an Armenian pilgrim from Jerusa- lem, who had just arrived from that city, and had seen there thi bishop of the Protestants. The Armenians at Gumush-Khané, however, are not satisfied with their Archbishop, and accuse him of tyranny. The Sultan has conferred great poqers on the Armenian and Greek bishops, and encourages them in punishing those of their flock who have intercourse with the Protestant missionaries, and therefore the worthy missionaries stationed at Trebizond and Erzroom have their hands tied, and can do nothing. Messrs. Bliss and Benjamin, missionaries from America stationed at Trebizond and Messrs. Peabody and Jakson at Erzroom are most worthy people, quiet and peaceable and zealous in their work; but the Armenians are prohibited by their Bishops to receive them in their houses. What a beautiful country the Turkish empire would be if in the hands of a European power, for it is blessed with everyting by nature; but it will never be improved by the Turks, for, beside the natural indolence of the Turks, the Muhammedans have a stronga conviction on their minds that they will be driven out of their present possessions - 156- Kemal Saylan and that their labours will be for the benefit of Christians, who will becom the rulers of their contry. This conviction has not only been produced by the superiority exercised over them by the European powers, but also by old traditions, sayings, and prophecies of their own. And it is for that reason that I always engaged the attention of their mullahs when I spoke to them about the second coming of Christ, the restoration of the Jews, and that those events shall be ushered in by unheard-of judgments over alla countries. Three are in Gumush-Khané two hundred Armenians, two hundred Mussulmans, four hundred Greeks, and eight catholic Arme- nians. The Armenians have one church, and the Greeks four churches. The Armenians lamented that their schoolmaster had just left them, and that they were without a school at present, but the Archbishop wrote for one to Constantinople. The Archbishop of Gumush-Khané is also Archbishop of Trebizond and his net income amount annually to the vast sum of eighty dollars, i. e. sixteen pounds sterling. I left Gumush-Khané on Monday the 4th of December and recros- sing the river before the town, took a more easterly direction through a rocky valley surrounded by a line of mountains. After some hours ride, the country took a more pleasant appearance. We observed it was covered with verdure, and goats were running about in the plain. We slept that night at a miserable place called Murad Khan Oglu, an the next day we arrived, in the afternoon, in a village called balahor, for which place I had a letter from the archbishop of Gumush-Khané, for an Armenian called Stephan, wo received me hospitably in his house, which was remarkable for having a dome, in contrast to the general flat roofs of the East. Most of the Kurdish houses are of that form, and also in Armenia: they are exceedingly dark. My poor host was very kind.

Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 157-

21. Moritz Wagner (1844)

Moritz Wagner, Polonyalı Johann Seramba ve bir Türk mihman- darıyla birlikte postadan kiraladıkları 3 binek ve 2 yük atıyla Trab- zon’dan başladığı gezisini Erzurum üzerinden doğu vilayetlerini ziyaret ederek tamlamıştır. Bu gezisi sırasında Gümüşhane’den de geçen Wagner burası ile ilgili hatıralarına 1852 tarihinde Leipzig’de basılan “Reise nach Persien und dem Lande der Kurden” adlı kitabın 171-194. say- faları arasında yer vermiştir.

IV Reise Von Trapezunt Nach Gumysch-Haneh. Naturcharafter. Rei- chthum der Mineralpuellen. Rochische Gebirgsgefellschaften in der felchifchen Landchaften mit dem Kaukasus und der Schmeiz. Geulogifche Beobachtungen. Gumys- ch-Haneh. Die Geschichte eines volnischen Flüchtlings aus dem Kaukasus

Von Trapezunt bis Sehana ist die Gebirgslandschaft eine der herrlichsten, welche ich je gesehen. Nicht so grandios wie der äußere Anblick der silberleuchtenden Gipfel des Kaukasus von der Terekstep- pe gesehen, nicht so wildromantisch, nicht so reich an bizarren Fels- bildungen, an glänzenden Firnen und Gletschern, noch an prächtigen Wasserfällen mit ewigen Schaumraketen, wie einige Querthäler der schweizerischen und savoyschen Alpen, doch fast noch malerischer, lieblicher und anmuthiger in den Einzelheiten. Unter den Schweizer- landschaften würde ich nur der Nordseite des Vierwaldstätter – See‘s, dem Bödeli bei Jnterlaken und der Landschaft von Sils im Oberenga- din bei einem Vergleiche mit dem Naturcharakter dieses türkisch-kolchischen Küstengebirges unbedingt den Vorzug geben. Man wandert vom Küstenstrand bis hieher fast unausgesetzt durch Querthäler, welche sich bald verengen, bald erweitern. Wälder, Baumgruppen, ein prachtvoller alpiner Blumenteppich oberhalb der Baumregion, einzelne Häuschen und Alphütten, die nur selten in größeren Gruppen be- isammenstehen und Dorschen bilden, deeoriren zu beiden Seiten die grünen und im Frühling farbenreichen Berghalden. Der Tschebislik, welcher diese Querthäler durchströmt, ist in dieser Jahreszeit ein bre- iter und sehr reißender Strom, welcher in vielen Kaskaden wildschäu- - 158- Kemal Saylan mend herabstürzt. Die vorherrschende Formation, deren Prosile an manchen Stel- len deutlich aufgeschlossen sind, ist ein Porphyr, welcher in Ansehen und Farbe ungemein wechselt, bald em achter Trachytporphyr mit glasigen Feldspathkrystallen von lichter Färbung ist, bald durch Zut- ritt von Augit in Melaphyr übergehend. Auf den Kammhöhen tritt ei- gentlicher Trachut von bald weißgrauer, bald bläulichgrauer Farbe zu Tag, der mit Eisenoryd an vielen Stellen imprägnirt ist und leicht zu verwittern scheint. Von sonstigen Felsarten kommt Thonschiefer, Kie- selschiefer und beim Dorf Sehana auch ein schöner hellweißer, überaus harter Kalk vor. Letztere Bildungen, welche man nicht in großer Aus- dehnung wahrnimmt, sind von Porphyr nicht blos gehoben, sondern zum Theil völlig emporgerissen worden, so daß bei dem Kieselschiefer und dem Kalk fast jede Spur von Schichtung zerstört ist. An manchen Stellen, wo der Kalk in unmittelbarem Contaet mit dem plutonischen Gestein ist, zeigen sich Spuren der Einwirkung des letztern. Der dichte Kalk ist in einen krystallinisch körnigten umgewandelt. Am folgenden Tag rastetete ich einige Stunden am Ufer des Gumysch-Haneh-su, eines schönen breiten Gebirgsflusses. im Dorf Aetasö. Die Häuser haben hier nicht mehr die schiefen Schindeldächer der kolchischen Ortschaften, fondern Terrassen von Stein und Lehm. Am rechten Ufer waren einige Ruinen sichtbar, welche der mit mir reisende türkische Kawaß den Genuvis (Genuesen) zuschrieb. Archi- tektonische Eigenthümlichkeiten ließen sich unter den wüsten Trüm- mern nicht erkennen. Die Ufer des Flusses sind an vielen Stellen mit schönen Baumgruppen von Ulmen, Weiden, Zitterpappeln, Nuß - und Maulbeerbäumen, auch mit Garteneultur bedeckt. Jedes Stückchen an- baufähigen Bodens, selbst auf den steilsten Bergrücken, ist in diesem Gebirgslande trefflich benützt. Die Wiesen sind nicht so schön und üp- pig, wie in den meisten Alpthälern der Schweiz, aber der Feld - und Gartenbau ist reichlicher. Eine Meile nördlich von der Stadt Gmnysch-Haneh tritt eine Kal- kformation in bedeutender Ausdehnung auf, deren deutlicher Schich- tenbau von Nord und Süden unter einem Winkel von 52 Graden ein- fällt. An manchen Stellen ist die Schichtenabsonderung unterbrochen. Die Farbe des Gesteins ist grau oder schmutzigweiß, mattglänzeud, der Bruch splitterig. Auf diesem Kalk lagert ein Thonmergelschiefer, welcher in derselben Richtung emporgehoben ist. Auf beide Forma- Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 159- tionen hat der Porphyr, der sich durchsetzt, verändernd eingewirkt. Die Schichtung des Thonmergelschiefers ist besser erhalten, als die des Kalks, vielleicht weil die Aetion des Porphyrs bei seiner Erhebung nicht unmittelbar auf ihn, sondern zunächst auf den tieferliegenden Kalk stattfand. Die Stadt Gumysch-Haney, welche wir bei guter Tageszeit erreichten, hat eine merkwürdige Lage, in einem Kessel hoher nackter Gra- nitfelsen eingekeilt. Die Häuser sind amphityeatralisch gruppirt auf einem so steilen Bergabhang, daß man nach den obern Straßen nicht einmal reitend gelangen kann. Wir führten die Pferde am Zügel. Auch so siel es den armen tiefkeuchenden Thieren schwer genug, unser ge- meinschaftliches Nachtquartier zu erreichen. Die Häuser sind halb aus Koth, halb aus Steinen gebaut, und haben ein schmutziges und elendes Ansehen. Jch schickte meinen Ferman an den türkischen Commandan- ten, der mich bei einem wohlhabenden Griechen einquartieren ließ. Zi- emlich reisemüde unterließ ich eine genauere Besichtigung der Stadt. Dieselbe scheint auch wenig oder nichts Merkwürdiges zu besitzen. Berühmt sind die Silber - und Bleiminen eine Stunde von Gumysch- Haney. Die Betreibung dieses Bergbaues ist für die türkische Regie- rung trotz der schlechten Einrichtung und unverständigen Leitung ziemlich einträglich, indem man den Raja zu unentgeltlicher Arbeit zwingt. Die reicheren Stadtbewohner haben schöne Fruchtgärten, welche tief unten am Flußufer liegen. Während der Pole mir den Pilaf bereitete, brachte mir der griechische Hauswirth Tschibuk und Kasse. Nachdem ich und meine Gefährten ein frugales Mahl verzehrt hatten und Müdigkeit und bequeme Divankissen uns einluden, den orientalischen Kef zu feiern, bat ich den Polen, mir die Geschichte seiner Entweichung aus Georgien und seiner Gefangenschaft bei den Lasen zu erzählen. Er war bereit und schilderte mir zuerst sein Schicksal während des polnischen Revolutionskampfes. Johann Saremba‘s Charakter unterschied sich von dem seiner Landsleute im Allgemeinen durch seine Aufrichtig- keit und das Verschmähen aller aufschneiderischen Prahlhanserei. Er sprach das Türkische sehr gut und unterhielt sich mit mir gewöhnlich italienisch. Seine Lebensgeschichte lautete im Wesentlichen wie folgt. Ich bin weder Edelmann, noch Bauer und gehöre dem in Polen nicht zahlreichen Stadtbürgerstande an. Mein Vater war ein Glaser in Warschau und ich erlernte seine Profession. Nach dem Ausbruch - 160- Kemal Saylan der polnischen Revolution im November 1830 trat ich freiwillig in den Militairdienst, machte die Schlachten bei Grochow, Praga, Jganie, Ostrolenka mit, kam ohne Wunde und ohne Beförderung davon. Die meisten Polen werden Jhnen sagen, daß sie damals Ofsiziere gewesen. Es ist so die Manier meiner Landsleute. Jch gestehe es offen, daß ich es nicht einmal bis zum Unterofsizier bringen konnte. Diese Stellen wurden gemeiniglich von älteren Soldaten besetzt, und um Ofsizier zu werden, mußte man nothwendigerweise Adeliger oder Ausländer sein. Mein Regiment zog sich nach der Einnahme von Warschau auf preußisches Gebiet zurück. Unsere Hoffnung, daß der preußische Kö- nig uns die Wanderung nach Frankreich oder Amerika gestatten werde, blieb unerfüllt. Nachdem man uns die Waffen abgenommen und einige Wochen gut verpflegt hatte, zwang man uns zur Rückkehr nach Polen. Dort vertheilte man uns unter verschiedene russische Regimen- ter oder schickte uns truppweise theils ins Jnnere von Rußland, theils nach dem Kaukasus. Mich traf das letztere Loos. Jch wurde unter ein russisches Regiment in der Linie gesteckt. Nach verschiedenem Gar- nisonwechsel kamen wir nach dem Lager MangIis in der Umgegend von Tiflis. In meiner Compagnie waren außer mir noch sechszehn Polen. Davon hatten sieben an dem Revolutionskriege Theil genommen. Die übrigen waren später ausgehobene Rekruten. Einer derselben war ver- heirathet. Die russischen Ofsiziere behandeln die Polen etwas weniger unmenschlich, als die Stockrussen. Diese Gerechtigkeit muß ihnen jeder Pole widerfahren lassen. Dies rührt nicht etwa von besonderer Sympathie für unsere unglückliche Nation her, als von einer gewissen Rücksicht gegen das Unglück von Leuten, welche gebildeter sind als russische Bauern, besonders gegen solche, welche das traurige Loos des russischen Soldatendienstes wegen politischer Vergehen getroffen hat. Der russische Ofsizier theilt in politischen Dingen nicht den un- versöhnlichen Haß des Zaren. Zudem sind die meisten Polen, besonders die Stadtkinder gebildeter und gewandter, als die Großrussen, lernen auch das Erereitium und das Reglement weit leichter und wür- den wahrscheinlich die meisten Unterofsizierstellen einnehmen, wenn die Obersten in dieser Beziehung nicht auf die Befehle des Kaifers, der allen Polen rebellische Gesinnungen zutraut, Rücksicht nehmen müßten. Uebrigens war unser Loos immerhin hart genug. Wir hatten einen ziemlich guten Commandanten, aber er konnte der Rohheit und Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 161- dem Uebermuth seiner Untergebenen nicht immer abwehren. Schle- chte Kost, grausame Prügelstrafen, kleinliche Dienststrenge müssen jedem das russische Soldatenleben tief verleiden, auch wenn er vom Heimweh verschont bleibt. Jn dienstfreien Stunden lagerten wir Polen uns oft hinter den Büschen des Waldes, der das Lager Manglis umgibt, sangen, wenn uns kein Russe belauschte, unsere polnischen National- lieder, welche wir in den Reihen unseres vaterländischen Heeres zur Zeit der Revolution gesungen hatten, sprachen von der Heimat, von unsern vergangenen Tagen und künftigen Hoffnungen, und wie oft mußten wir bei dem Gedanken an das Verlorne und an das bittere Eril im fremden wilden Lande alle laut zusammen weinen! Das hätte freilich keiner unserer Ofsiziere sehen dürfen. Es wäre uns schlecht gegangen. Wir machten häusig Pläne zur Flucht nach der Türkei, aber in Ermanglung einer genauen Kenntniß des Landes wagten wir lange keinen bestimmten Entschluß zu fassen. Jndessen gaben wir uns alle Mühe, das Tartarische zu erlernen und bei den Eingebornen über die Wege nach der Türkei und nach Persien Erkundigung einzuziehen. Einer unserer Kameraden half einem tartarischen Bauer von der Um- gebung von Manglis bei seinen ländlichen Arbeiten unentgeltlich, um seine Freundschaft zu gewinnen und ihn über das Land ausfragen zu können. Der Tartar merkte bald seinen Plan und bot willig die Hand, unsere Entweichung zu erleichtern. Die Flucht nach Persien wäre uns leichter gewesen, aber davon wollte der Tartar nichts wissen, da er selbst Sunnite war uud die ketzerischen Anhänger Ali‘s haßte. Er rieth uns zur Flucht nach Lasistan, welches für uns leichter erreichbar war, als das türkische Armenien. Doch mußte ihm mein Kamerad versprechen, daß wir uns jenseits der russischen Grenze zum Islam bekeh- ren würden. Der Tartar zeigte ihm genau die Himmelsgegend, nannte ihm die Namen aller Berge und Flüsse, die wir zu passiven hatten, aller Dörfer, in deren Nähe wir vorüberschleichen sollten. Jm Falle der äußersten Verlegenheit oder Gefahr rieth er uns, den Schutz und das Gastrecht des nächst wohnenden Wollah anzurufen, ihm unser Vor- haben zu vertrauen und dabei nie die Versicherung zu vergessen, daß wir auf türkischem Boden gute Moslims werden wollten. Nachdem unser Entschluß, auf jede Gefahr hin zu desertiren, festgestellt war, brauchten wir noch volle drei Monate zur Vorberei- tung. So gering unsere Löhnung, so karg und schlecht unsere Lager- - 162- Kemal Saylan kost war, wir sparten davon, wir verkauften Brodrationen und suchten uns an den Hunger zu gewöhnen. Einige von uns waren Handwerker und verdienten sich täglich einige Kopeken in den freien Stunden. Jch arbeitete als Glaser für alle russischen Offziere. Das Ersparte wurde in eine gemeinschaftliche Cassa gelegt. Der Sommer ging zu Ende, die Zugvögel sammelten sich bereits und flogen in dichten Schaaren über die hohen Berge von Manglis dahin. Wir sahen zu ihnen hinauf voll Sehnsucht und Neid. Uns fehlten ihre Flügel, ihre Kenntniß des Weges. Wir wurden in unserm Entschlusse noch einigemal schwankend. Einige Deserteurs, Kleinrussen, welche an den Soldalendienst und das Casernenleben sich schwerer gewöhnen, als die Großrussen, waren bei dem Versuche, zu den Lesghiern zu fliehen, aufgegriffen und durch Kosaken in das Lager zurückgebracht worden. Jeder wurde zu dreimaligem Gassenlaufen durch tausend Mann verurtheilt, und wir selbst waren mit eommandirt, diese Unglücklichen beinahe todt- zupeitschen. So tief uns dieser Anblick erschütterte, so waren doch die Hoffnung und der starke Trieb nach Freiheit mächtiger. Wir bestimmten den Tag zur Flucht. Nur ein einziger Pole von unserer Compagnie, welcher die Wittwe eines Kosaken geheirathet und ein Kind mit Wiqner, Reise n. Persien. I. z 2 ihr gezeugt hatte, wurde abtrünnig und blieb zurück. Wir versammelten uns bei einbrechender Dunkelhe- it mit Tornister und scharfgeladenem Gewehr an einem verabredeten Punkt im Walde. Dort sanken wir alle auf die Kniee nieder und beteten laut zu Gott und zur heiligen Jungfrau Maria, daß sie unser Vorhaben segnen, ihren Schutz und ihre Gnade uns gewähren möchten. Dann reichten wir uns die Hände und schwuren, uns auf das Aeußerste zu vertheidigen und uns lieber selbst zu tödten, als uns nach dem Lager zurückbringen und von den Russen todtprügeln zu lassen. Wir waren unserer vierzehn Mann. Einige hatten durch das Fi- eber gelitten, Andere hatte die schlechte Casernenkost heruntergeb- racht. Aber der glühende Wunsch der Freiheit, die Furcht vor dem Schicksal, das uns im Falle des Mißlingens erwartete, gab unseren Be- inen Kraft. Wir marschirten dreizehn Nächte hindurch. Am Tage ver- bargen wir uns in den Wäldern, bei Nacht wagten wir uns zuweilen in die Nähe der Straße. Als die Lebensmittel, die wir in unsern Tornistern verpackt hatten, aufgezehrt waren, mußten wir uns theils mit den wilden Beeren des Waldes, theils mit halb rohem Wildpret begnügen. Jn dem Wäldern fehlte es zum Glück nicht an Hirschen. Wir zerstreuten Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 163- uns gegen Abend auf den Anstand, wagten aber nur in großer Nähe zu schießen, um unsere Munition nicht zu vergeuden und unser Vers- teck dem Kosakenposten nicht zu verrathen. Aus demselben Grunde wagten wir auch bei Nacht kein Feuer zu brennen und wollten lieber frieren und das Fleisch der geschossenen Thiere halb roh verzehren. Nach dreizehnnächtiger Wanderung waren wir in die Nähe des Flusses Arpatschai gekommen, ohne eigentlich recht zu wissen, wo wir uns befanden. Von den höchsten nackten Berggipfeln, wo wir lagerten, erblickten wir in weiter Entfernung die Häuser einer großen Stadt. Wir wußten nicht, ob sie russisch oder türkisch war. Ohne Lan- deskenntniß, ohne den Besitz eines Compasses, ohne Verkehr mit den Eingebornen, die wir am Tage ängstlich mieden, weil wir immer für- chteten entdeckt und verrathen zu werden, irrten wir rathlos in diesen Bergen umher, ohne recht zu wissen, welche Richtung wir einschlagen sollten, um über die Grenze zu gelangen. Die Jagd hatte uns in den letzten Tagen gar nichts gewährt. Der Hunger gesellte sich zur Ermattung, zur empsindlichen Kälte. Wir sahen eine Heerde wilder Ziegen“) auf den Höhen, aber umsonst waren unsere Versuche sie zu beschleichen. Mit ungemeiner Schnelle flohen sie über die Schneefelder, welche diese hohen Berge bedeckten, und wir verloren mit dieser Jagd einen vollen Tag ohne etwas erbeuten zu können. Das letzte Stück Hirschfleisch, der letzte Bissen hartes russisches Casernenbrod waren aufgezehrt. Die scharfe Bergluft, die ermü- denden Fußwanderungen vermehrten unsern Hunger. Wir waren der Verzweiflung nahe und entschlossen uns endlich auf gut Glück, dem ersten Dorf uns zu nähern. Wir riefen uns den Schwur ins Gedächtniß, daß wir, wenn das Schicksal uns noch einmal in die Hände der Russen liefern sollte, bis zum letzten Blutstropfen uns vertheidigen und im äußersten Falle uns lieber gegenseitig den Tod geben wollten, als uns nach Manglis zurückschleppen und durch die Hände unserer eigenen Cameraden zu todt peitschen zu lassen. An der oberen Grenze der Waldregion erblickten wir die Mina- retspitzen einer tartarischen Moschee. Wir näherten uns vorsichtig in der Abenddämmerung und trafen zwei Tartaren, welche Buschwerk abschnitten. Durch sie erfuhren wir, daß wir „) Wahrscheinlich die Osprs csuossios. etwa 30 Werste von der Stadt Gumri uns befanden, wo die Russen eine große Festung erbauten. Die Grenze lag nur eine kleine Tagreise vor uns und der lange blaue Fluß, welchen wir von den - 164- Kemal Saylan

Gipfeln der Berge herab gesehen, war wirklich der Arpatschai, jenseits dessen die Türkei beginnt. Wir gestanden den Tartaren offen unser Vorhaben, da sie uns doch an unserm zerlumpten von den Sträuchern zerrissenen Anzuge, an unserm verwilderten und hungrigen Ausse- hen schwerlich für russische Soldaten im Dienste gehalten, sondern für das erkannt hätten, was wir waren. Der Mahnung der alten Tartaren in Manglis eingedenk sagten wir den Leuten, daß unser fester Entschluß sei, aus türkischem Boden gute Moslims zu werden. Wir beschworen sie bei Allah und dem Propheten, uns Lebensmittel aus dem Dorfe zu schicken, da sie selbst uns riethen, ihnen nicht bis in das Dorf zu folgen. Nach ihrer Aussage fand sich in der Nähe ein Kosakenposten und die User des Arpatschai waren, wie sie versicherten, von russischen Militairpiquets so strenge bewacht, daß uns wenig Hoffnung blieb, auf dieser Seite die Grenze zu passiren. Die Tartaren gingen in eiligem Schritt nach ihrem Dorf. Einer der Unfrigen, der sehr gut tartarisch verstand, schlich ihnen durch die Büsche nach, um wo möglich ihr Gespräch zu erlauschen und sich zu überzeugen, ob es auch redliche Leute seien, denen man trauen dürfe. Die Tartaren gingen aber im tiefsten Schweigen nach Hause, kamen jedoch nach einer Stunde mit drei andern Männern zurück, von denen Einer einen weißen Turban trug. Dicht an dem Gesträuche, wo unser Camerad auf der Lauer war, vorübergehend, hörte sie dieser eifrig reden. Er schlich behutsam im Dickicht hinter ihnen her und konnte von ihrem Gespräche so viel verstehen, daß sie über das, was mit uns ges- chehen solle, verschiedener Meinung waren. Einer, der, wie wir später vernahmen, in der orientalischen Leibgarde des Fürsten Paskewitsch zu Warschau gedient hatte, verlangte, daß man sogleich die Kosaken von unserm Versteck benachrichtige. Der Mann im weißen Turban suchte ihn aber zu beruhigen und wollte erst mit uns reden. Die Tartaren trafen uns am verabredeten Orte. Der Weißbetur- bante war ein Mollah, ein schöner Greis mit ehrlichem Gesicht. Jhm vertrauten wir offen unsere Leidensgeschichte und unser Vorhaben an. Er versank in ein langes Sinnen. Zu unserer äußersten Ueberrasc- hung redete uns inzwischen einer der Tartaren in gebrochnem Polnis- ch an und sagte uns, daß er in Warschau gewesen. Wir waren davon so freudig ergriffen, daß wir den Mahomedaner fast umarmt hätten. Aber unser Camerad, den wir als Kundschafter ausgeschickt, war inzwischen zu uns gestoßen. Wüthend ergriff er den polnisch redenden Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 165-

Tartaren am Barte, hielt ihm den verrätherischen Rath vor, den er seinen Landsleuten gegeben und drohte ihn zu tödten. Der alte Mol» lah trat versöhnend dazwischen und versicherte uns seines Schutzes und Beistandes, wenn wir wirklich die ernstliche Absicht hätten, nach der Türkei zu fliehen und zum Jslam überzutreten. Wir betheuerten es, obwohl wir heimlich zu unserm Gott und zur heiligen Jungfrau beteten, daß sie uns die Nothlüge verzeihen mögen, denn wir wollten nur aus der russischen Hölle fliehen, nicht aber unserer heiligen Religion untreu werden. Ehe sich der Mollah entfernte, mußte er auf seinen Bart und bei dem Propheten schwören, daß er uns nicht verrathen wolle. Zu demselben Schwur nöthigten wir auch die Andern. Den ehemaligen Le- ibgardisten wollten wir als Geisel zurückbehalten. Doch bat uns der Mollah es nicht zu thun und seinem Worte zu trauen, mit dem er für die Verschwiegenheit des Mannes bürge. Vor Allem aber wollten wir Lebensmittel haben. Die Tartaren waren leider mit leeren Händen gekommen. Der peinigende Hunger hätte uns fast verleitet, mit ihnen ins Dorf zu gehen. Aber der Mollah warnte uns mit der Bemerkung, daß dort auch armenische Bauernfamilien wohnten, die uns gewiß den Russen verrathen würden. Schwankend zwischen Furcht und Hoff- nung entließen wir sie. Der Mollah hatte uns zuletzt noch den Rath gegeben, während der Nacht zu wachen, da es möglich sei, daß unsere Gegenwart dennoch von Andern bemerkt und den Russen verrathen werden könne. Zwei Bange Stunden vergingen. Die Nacht war eingebrochen und die Stille wurde nur zuweilen durch das ferne Heulen der Dorf- hunde unterbrochen. Da die Entfernung zum Dorf nicht groß war und der Mollah uns so bestimmt versprochen hatte, die Lebensmittel uns sogleich zu senden, wurde unser Argwohn wie» der wach und wir machten uns bereits Vorwürfe, daß wir den Schwüren der Tartaren ein so thörichtes Vertrauen geschenkt und sie entlassen hatten, ohne den Mollah und den Warschauer als Geiseln zurückzubehalten. Wir ergriffen unsere Gewehre und stellten uns auf die Lauer. Unsere Besorgniß war nicht unbegründet. Bald hörten wir in der Dun- kelheit Pferdewiehern und ferne Stimmen. Unsere Cameraden, die noch am besten auf den Beinen waren, schlichen sich als Späher über die Buschgegend hinaus und kamen mit der Schreckensbotschaft zu- rück, daß sie deutlich russische Stimmen gehört. Jnzwischen verhallte - 166- Kemal Saylan das Pftrdegetrabe und Alles um uns her war wieder stille wie ein Grab. Sogar die wachsamen Dorfhunde schienen in Schlaf versunken. Noch ehe der Morgen graute, kam einer der Tartaren, den wir Tags zuvor im Walde getroffen mit drei Andern, die wir noch nicht gesehen. Sie brachten uns eine große Schüssel mit Reis und ein gebra- tenes halbes Lamm, auch Brod und Früchte. Unsere Gegenwart, sagte er, sei von einem Armenier des Ortes den Russen verrathen worden. Der Kosakenhauptmann habe den Wollah zu sich gerufen und ihm gedroht, aber nichts von ihm erfahren. Da die Kosaken unsern Vers- teck nicht genau gewußt, habe einer der Tartaren sie auf falschen Weg geführt, um sie von unserer Spur abzuleiten. Da man uns schon als Glaubensgenossen betrachtet, werde uns kein Tartar verrathen, wenn nicht jener Mann, der in Warschau gewesen und als Säufer uud auss- chweifender Mensch unter der Ortsbevölkerung ein Gegenstand des Abscheus und der Verachtung sei. Als unser heftiger Hunger befriedigt war, erwachte wieder neuer Lebensmuth. Wir beschlossen sogleich unsern Marsch fortzusetzen. Die Tartaren riethen uns, nicht über den Arpatschai zu gehen, der von den russischen Grenzposten allzusorgfältig bewacht sei, sondern mehr nördlich über die Gebirge von Achalziche zu wandern, wo es uns weit leichter gelingen werde, das türkische Gebiet zu erreichen. Wir nahmen dankbar Abschied von den Leuten. Aber kaum war der erste Morgenstrahl aufgegangen, als wir die ferne Hurrah der Kosaken hör- ten, die von vielen tarta» rischen Reitern begleitet uns den Weg nach dem Thale abschnitten. Wir zogen uns in Gebüsche zurück und feu- erten auf die nächste Reitertruppe, die in das Dickicht einzubrechen versuchte, eine volle Salve. Zwei Kosaken und ein Tartar stürzten und die übrigen ergriffen feige die Flucht. Wir zogen uns wieder nach den obersten Höhen zurück, von denen wir herabgekommen waren, ohne uns nur Zeit zu lassen, die Gefallenen zu untersuchen. Bald aber sahen wir einen einzelnen Reiter mit einem grünen Zweige uns winkend gegen uns herankommen. Wir erkannten einen von den Tartaren, welche uns Lebensmittel gebracht. Er sagte, der Mollah feit wieder an der frü- hern Stelle des Waldes und wolle mit uns sprechen. Von den Kosaken sei jetzt gar nichts zu fürchten. Sie hielten uns für doppelt so zahlrei- ch als wir wären, seien nach ihrem Posten zurückgekehrt und hätten nach Gumri um Verstärkung geschickt, die aber gewiß nicht vor dem Abend anlangen werde. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 167-

Als wir Mißtrauen zeigten, erbot sich der Mann als Geisel bei uns zu bleiben. Jch ging mit drei meiner Cameraden nach der bezeichneten Stelle hinab. Die übrigen blieben oben zurück und hielten den Tartaren einstweilen in Gewahrsam. Der Mol» lah war wirklich zur Stelle gekommen mit zwei der Leute, die ihn am Abend zuvor nach dem Walde begleitet hatten. Wir hörten zu unferm Erstaunen, daß der tartarische Reiter, den wir vom Pferde geschossen, derselbe alte Soldat des Fürs- ten von Warschau war, der uns polnisch angeredet. Wir hielten das für ein Gericht Gottes. Denn der Mann hatte trotz seinem Schwur unser- Versteck den Russen verrathen, die von unsererNähe bereits Kenntniß gehabt. Die übrigen männlichen Ortsbewohner waren nur gezwungen aufgesessen und den Russen gefolgt, hatten aber bei den ersten Sc- hüssen recht gerne mit den Kosaken die Flucht ergriffen. Nur die List des Mollah, der den Kosakenhauptmann beredet, feine Mannschaft in zwei Haufen zu theilen, deren einer auf eine falsche Fährte geleitet wurde, hatte uns gerettet. Unser Vertrauen auf den alten Priester hatte uns nicht getäuscht. Er erinnerte uns an unser Versprechen, auf türkis- chem Boden Mahomedaner zu werden, gab uns gleichfalls den Rath, den Weg über die Berge von Achalziche zu nehmen, und entließ uns mit seinem Segen, nachdem er uns noch die genaueste Auskunft über den Weg und guten Rath über unser Verhalten gegeben, wenn wir den Leuten des Pascha von Kars in die Hände fallen sollten, welcher russisch gesinnt sei und vielleicht aus Furcht oder aus Gewinnsucht uns den Russen wieder ausliefern könnte. Wir eilten zu den Unfrigen zurück, erzählten was wir von dem Alten gehört, entließen den Tartaren und wanderten den ganzen Tag über die rauhen Berggipfel. Am folgenden Morgen gelang es uns eine wilde Ziege auf dem Anstand zu schießen. Da es auf diesen kahlen Höhen auch nicht das kleinste Stückchen Holz gab, mußten wir das Fleisch ganz roh genießen. Nachdem wir einige Stunden gerastet, wanderten wir immer der bezeichneten Himmelsrichtung folgend weiter. Es war empsindlich kalt, der Schnee siel in dichten Flocken und ein schneidender Luft- zug wehte uns denselben ins Gesicht. Gegen Abend erblickten wir ein kleines Feuer, dessen Licht wir folgten und zu einigen Hütten von armen russischen Grenzansiedlern kamen. Kosaken schienen hier nicht in der Nähe zu sein. Man konnte die waldlosen Berge auf eine weite Strecke überschauen. Die Ansiedler waren Duch oborzen aus der Mo- loschna, die man ihres ketzerischen Glaubens wegen zur Auswande- - 168- Kemal Saylan rung aus Rußland nach diesen rauhen fernen Grenzgebirgen jenseits des Kaukasus gezwungen hatte. Es schienen ehrliche und gutmüthige Leute, die ihre Küche mit getrocknetem Kuhmist heizten und uns gaben was sie hatten. Sie erzählten uns weinend von den Bedrückun- gen und Mißhandlungen, die sie von den Russen vor ihrem Aufbruch nach den Kaukasusländern zu erdulden hatten und wie man sie ihrer Habe beraubt und aus ihren fruchtbaren Wohnsitzen hinausgestoßen habe. Die Mehrzahl von ihnen war den Strapatzen der Reife und den Entbehrungen nach der ersten Ansiedelung erlegen. Jhre verschiedenen Ortschaften waren im Gebirge umher zerstreut. Auch deutsche Colonisten, sagten sie, wohnten in der Nähe, aber sie warnten uns vor ihnen, und wir beschlossen in der folgenden Nacht, wo wir die Grenze überschreiten sollten, das deutsche Dorf zu umgehen. Wir gaben den armen Duchoborzen, die uns mit Speise und Trank erquickt hatten, den Rest unserer Kopeken, da wir wohl wußten, daß uns bei den Tür- ken russische Münzen nichts mehr nützen würden. Die guten Leute füllten uns noch unsre Feldflaschen mit Wodka und nahmen mit den besten Wünschen Abschied von uns. Am folgenden Tage waren die Berghohen von einem dichten Nebel bedeckt. Man konnte keine zehn Schritte vor sich sehen und bei der Steilheit der Felswände war das Herabsteigen über Abhänge und Schluchten, durch die das Regenwasser hinabrauschte, sehr gefähr- lich. Dafür glaubten wir den Vortheil zu haben, die Grenze, die auf dieser Seite kein bestimmtes Gewässer, sondern die Bergkette selber bildet, überschreiten zu können, ohne von den russischen Grenzpos- ten beobachtet zu werden. Nicht nur der Pest und des Schmuggels wegen, sondern mehr nock um die Desertionen der Soldaten und die Flucht der Eingebornen nach der Türkei hinüber zu hindern, war die Grenzlinie in letzter Zeit bedeutend verstärkt worden. Man hatte uns gesagt, daß wir auf dem jenseitigen Abhang des Gebirges nichts mehr zu fürchten hätten, da keine Kosakenposten über die Höhen hinüber- reichen und das türkische Gebiet bereits jenseits der Berge beginne. Wir gaben uns schon der ausgelassensten Freude hin. daß wir den Bo- den Rußlands und mit ihm unsern Kerker in, Rücken hätten und keine Gefahr mehr fürchten dürften. Wie groß war aber unser Schrecken, als tief im Thale unten der Nebel sielt und wir in ganz geringer Entfernung vor uns einen letzten Kosakenposten bemerkten. Es war zu spät uns zurückzuziehen. Wir Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 169- marschirten in Reihe und Glied auf und gingen in regelmäßigem Pa- radeschritt vorwärts. Die List gelang. Die Kosakenschildwache hielt uns für ein russisches Streifpiquet. Wir umringten das Haus, nahmen sieben halb betrunkene Kosaken sammt der Schildwache gefangen und erfuhren von ihnen, daß wir im Nebel den Weg nach der Grenze verfehlen. Der Posten war 30 Mann stark, aber an demselben Tage waren 22 Mann unter dem Commando eines Unterofsiziers nach einem andern Grenzposten aufgebrochen, um zu patrouilliren. Aus Gumri war die Anzeige von unserer Flucht gekommen mit der Meldung, daß eine Abtheilung Jnfanterie die Kosakenmannschaft der Grenzposten verstärken solle. Die Wache hatte uns nun für eine dieser erwarteten Abtheilungen aus der russischen Festung gehalten. Wir durften mit dem Ausgang unsers Abenteuers zufrieden sein. Der Küchenvorrath der Kosaken erquickte uns und der Rest wurde in unsere Tornister verpackt. Wir nahmen ihnen auch die Pferde ab und banden ihnen zuletzt auf ihren eignen Wunsch Hände und Füße. Denn da sie inzwischen nüchtern geworden, erschraken sie vor der Verantwortlichkeit, da sie so ohne Widerstand uns hatten einziehen lassen. Sie fürchteten sich vor der strengen Strafe und beredeten sich wie sie den Fall am besten rechtfertigen konnten. Der dicke Morgennebel kam ihnen wohl zur Entschuldigung zu statten, auch unsere überlegene Zahl und die An- kündigung eines russischen Jnfanteriepiquets aus Gumri. Aber Prügel wird es für die Armen dennoch genug gesetzt haben. Wir verschlossen auf ihre Bitte das Postenthor und eilten fammt der Beute den Bergen zu, die wir nach Mittag überstiegen und wo wir endlich ohne weiteres Abenteuer die gehoffte Zufluchtsstätte zu sinden glaubten. Bei dem ersten türkischen Grenzposten machten wir halt, erzäh- lten unser Schicksal und sprachen unsern Wunsch aus, nach Konstan- tinopel geschafft zu werden. Wir mußten unsere Waffen abliefern und unsere Ankunft wurde noch an demselben Tage dem Pascha von Kars gemeldet. Der Häuptling dieses türkischen Grenzpostens war der Sohn eines lasischen Dere-Bey‘s, welcher uns gleich anfangs überre- den wollte, in das Gebirge weiter zu fliehen und dort den Schutz eines andern lasischen Thalfürsten anzurufen, welcher vom trebisonder Pascha abhängig sei. Wir trauten aber seinen Worten nicht und verlan- gten nach Kars geführt zu werden. Inzwischen vernahmen wir. daß der russische Festungseommandant in Gumri an den Pascha von Kars einen drohenden Brief geschrieben habe, worin er unsere Auslieferung - 170- Kemal Saylan verlangte. Vier Tage vergingen in ängstlicher Erwartung unseres Sc- hicksals. Zwischen Kars und Gnmri gingen die reitenden Boten ab und zu. Endlich wurde uns eröffnet, daß wir uns beeilen müßten Moslims zu werden, wenn wir der Auslieferung entgehen wollten. Der lasisc- he Thalherr wiederholte sein Anerbieten, uns zur Flucht nach den lasischen Bergen zu verhelfen. Wir nahmen jetzt den Vorschlag an und wurden bei Nacht im Geleite einer bewaffneten Karawane von Berg- bewohnern nach dem Jnnern gebracht. Schon am ersten Tage hatte man die Hälfte meiner Camera- den von uns getrennt. Am zweiten Tage verschwanden wieder vier, obwohl wir die Lasen durch Bitten und Versprechungen zu bewegen suchten, uns beisammen zu lassen. Man erwiederte, daß unsere eigene Sicherheit die Trennung fordere. Als ich am dritten Morgen nach unserer Flucht vom türkischen Grenzort erwachte, waren auch meine beiden letzten Landeleute und Cameraden verschwunden. Bisher hatte ich alle Leiden, alles Ungemach, alle Entbehrungen standhaft ertragen und in ruhiger Ergebung mich in mein Schicksal gefügt, den Gefahren muthig die Stirne geboten. Jetzt entsank mir aller Muth und ich brach in lautes Weinen aus und verfluchte mein Schicksal. Gar bald war mir meine Lage klar geworden. Der schändliche Thalherr hatte uns an Selavenhändler verkauft. Man vertheilte uns im Lande. Mich brachte man in ein Thal der Landschaft Adschara. Dort sollte ich als Selave arbeiten bei einem ziemlich harten Herrn, dessen Leibeigner kurz zuvor gestorben war. Schmerz und Verzweiflung, die sich zu den ausgestandenen Leiden und zur Ungesundheit der Gegend gesellten, zogen mir eine bösartige Krankheit zu. Fieberschauer schüt- telte meinen Körper, meine Kräfte schwanden, und wenn ich auch von Zeit zu Zeit mich wieder erholte und die mir angewiesenen Arbeiten nothdürftig verrichten konnte, so war doch vorauszusehen, daß ich dieses Leben nicht lange mehr treiben könne. Mein Herr, Ali Beg, schien zu fürchten, daß er die erlegte Kaufsumme bald verlieren werde. Dies bewog ihn, meinen Bitten mich an einen türkischen Händler wieder zu verkaufen endlich nachzugeben. Ali Beg hatte ein schönes junges Weib, die mit meinem Elend Mitgefühl zu haben schien und meine Bitte unterstützte. Nachdem ich das Selavenleben in den öden Bergen Adschara‘s ein halbes Jahr gekostet, wurde ich nach Riseh verhandelt und von dort zu Wasser nach Trebisond geschickt. Jch hatte den Ads- charan glauben zu machen gewußt, daß ich einen Bruder in Trebisond Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 171- habe, der unter dem Schutze des französischen Consuls stehe und ein Lösegeld für mich zahlen werde. Diese Ersindung hatte Ali Begs Geiz beruhigt. Jn Trebisond wäre ich beinahe durch Verwechselung wieder ins Unglück gestürzt, indem mich der Selavenhändler, ich weiß nicht ob geflissentlich oder irrigerweise, in das Haus des russischen Consuls brachte. Doch gelang es mir zu entwischen und bei dem französisc- hen Vieeeonsul, der damals ein gar lieber, menschenfreundlicher alter Herr war, eine Zufluchtsstätte zu sinden. Derselbe nahm mich unter den Schutz Frankreichs und beförderte mich nach Konstantinopel, wo ich in Galata wieder in meinem Berufe arbeitete, eine Griechin heirat- hete und mit ihr zwei Kinder zeugte. Mein Weib und meine Kleinen werden sich freuen, wenn ich ihnen einmal aus Persien nebst dem Vel- de, das ich in Jhrem Dienst zu ersparen hoffe, noch recht schöne Sac- hen mitbringe. Mit meiner Glaserprofession konnte ich nichts erübri- gen. Mein Schicksal hat sich aber leidlich gebessert. Graf Zamoyski hat mir öfters kleine Beträge von den Unterstützungsgeldern zukommen lassen, welche unser alter guter Fürst Czartoryski für die polnischen Flüchtlinge aus dem Kaukasus angewiesen hat. Da aber deren Zahl in Konstantinopel sich beträchtlich mehrte, so kam von den Geldern nur sehr wenig auf den Mann. Seltsam genug ist es, daß ich von den vierzehn Cameraden, welche mit mir aus dem Lager Manglis geflohen, keinen mehr gesehen habe. Sie mögen daraus entnehmen, wie viele Polen, die aus den russischen Casernen geflüchtet, in den Bergen der Grenzländer zerstreut als Selaven leben mögen oder dort ihrem harten Schicksal erlegen sind. Jch meinerseits würde gerne mit meiner Lage zufrieden fein, ja mir jeden Bissen vom Mund absparen, wenn ich nur einem meiner damaligen Unglücksgefährten zur Freiheit verhelfen oder wenigstens erfahren könnte, was aus ihnen geworden.“ So beiläusig lautete die Geschichte des Polen Johann Saremba, die er mir in ziemlich schlechtem Jtalienisch, aber mit dem Aeeente der reinsten Wahrheit erzählte. Jch fand sie interessant genug, um sowohl die Hauptzüge als manche für die transkaukasische Grenzbevölke- rung charakteristische Einzelheiten in meinem Tagebuch aufzuzeich- nen. Ueber dem Gesichte des Polen lagerten wieder recht trübe Sc- hatten, als er beim Schluß seiner Erzählung auf das traurige Schicksal seiner im Orient zerstreuten Landsleute zu reden kam und auf seinen treuherzigen Schnurrbart sielen feuchte Seufzer, als er mir nochmals den Tschibuk stopfend und das letzte Täßchen reichend im wehmüt- - 172- Kemal Saylan higsten Tone gute Nacht wünschte. von Gumygsch-Haneh nach Erje- rum. Geologische Verhältnisse. «Senis Kaleh. baiburt. Ein türkischer Führer. Dorf Massat. Ver Hoschabunax. AnKunst in Erzerum.

Von Gumysch-Haneh nach Erzerum. Geologische verhaltnisse. Ge- nis-kaleh. Baiburt. Ein turkischer Führer. Ankunst in Erzerum

Wir brachen am 29. Mai in früher Morgenstunde von Gumys- ch-Haneh auf und erreichten nach dritthalbstündigem Ritt die kleine türkische Ortschaft Deköi, in deren Umgegend nahe der Karawanens- traße sehr merkwürdige Mineralquellen entspringen. Aus flachem Grunde sprudelnd bauen diese Quellen gewölbte domartige Felsen auf von beiläusig 20 Fuß Höhe und 10 Fuß im Durchmesser, aus halb- zolldicken Schichten von kohlensaurem Kalk bestehend, welche übe- raus regelmäßig auf einander lagern. Die Farbe dieses Quellenkalks ist schmutzgelb ins Graue spielend, an manchen Stellen mit einem Anflug von Rostgelb oder Roth, welches den Eisengehalt des Wassers andeu- tet. Die kalten Quellen sprudeln aus Granit und führen auf demselben diese wunderlichen durchaus symmetrischen Kuppeln aus ihrem Tuf- fniederschlage auf. In geringer Entfernung füdlich von Gumysch-Haneh beobachte- te ich den Granit in sehr mächtiger Entwicklung. Er bildet hohe, steile, kahle, röthliche Felsen, welche der Verwitterung stark widerstehen und nur höchst spärliche Vegetation tragen. Quarz und Glimmer ist in seinen Beslandtheilen verhältnißmäßig sehr spärlich vorhanden. Zuweilen ist dieser Granit durch Porphyr unterbrochen, welcher wahrscheinlich jüngern Ursprungs ist und den Granit zu durchsetzen scheint. Der zersetzenden elementarischen Einwirkung widersteht der Porphyr in geringerm Grade als der Granit. Die Verwitterung seiner Oberfläche ist weiter fortgeschritten und der Vegetation günstiger. Wirklich reich und üppig ist die Vegetation nur auf dem Alluvialbo- den am Ufer des Flüßchens Gumysch-Haneh-su, wo schöne Obst- und Gemüsegärten stehen. Jene Naturherrlichkeit, welche das kolchische Bergland charakterisirt — das frische Grün, die reiche Pflanzenwelt, der edle Waldcharakter mit den verschlungenen Reben, den wilden Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 173-

Früchten, den Schlingpflanzen und Schmarotzergewächsen — hatte bereits zwischen Arta so und Gumysch-Haneh sein Ende erreicht. Die dürftigere Flora, die rauhere Luft, die immer seltner werdenden Wäl- der, der kleinere Baumwuchs — alles deutete bereits den Uebergang zu dem alpinen Naturcharakter Armeniens an. Fünf Stunden füdlich von Gumysch-Haneh ragt zur Linken des Weges ein gewaltiger Steinberg empor, dessen zackigen Gipfel die ziemlich umfangreichen Ruinen eines alten Burgschlosses von höchst malerischen Formen krönen. Meine türkischen Reisegefährten nann- ten das Schloß Genis-kaleh und schrieben seine Gründung den Genu- esern zu. Nie habe ich in irgendeiner Gegend Deutschlands, selbst nicht in den Alpen, eine Burgruine in kühnerer Lage gesehen. Auch die Felsseenerie der nach dem Flüßchen gekehrten Seite des Steinberges sindet an Schroffheit und Wildheit der Massen nicht leicht ihres Gleic- hen. Von allen Felsnestern, welche wie Adlerhorste auf schwindelnder Höhe thronen, könnte ich nur die afrikanische Stadt Constantine von der Seite des Rummelsturzes gesehen mit diesem Genueser Schloß Vorderasiens vergleichen. Fürchterliche Felszacken und Nadeln, un- geheuere Steinklumpen von den wildesten Formen starren von der Ri- esenwand überhängend auf die Karawanenstraße herab und scheinen sie mit einem Sturze zu bedrohen. Die Basis dieses merkwürdig steilen Felsen bildet ein Porphyr. welcher hier den Kalk und Thonschiefer bei seiner Erhebung zersprengt, die Trümmer mit sich emporgerissen und die ungeheueren Klumpen über einander austhürmend dieses seltsa- me Felsenchaos geschaffen hat. Nie in meinem Leben ist mir eine Stel- le vorgekommen, welche die Hebung und Aufrichtung geschichteter Gebirgsmassen durch plutonisches Gestein so deutlich nachweist. Der Ruck und die Zerstörung bei dem Zersprengen des älteren Gesteines waren so mächtig, daß bei dem Kalk und Schiefer, welche mit dem Porphyr in unmittelbarer Berührung stehen fast jede Spur von Schich- tung verschwunden ist. Die wenigen erhaltenen Schieferschichten stehen völlig auf dem Kopf. Verfolgt man den Weg eine Strecke weiter, so sieht man den Porphyr verschwinden und den Schiefer alsobald wieder in Schichten von sehr regelmäßiger Absonderung, welche schwach von Nordost nach Südwest sich neigen oder zu Tage treten. Wir überschritten an diesem Tage abermals einen Gebirgsgraht von alpiner Höhe. Die Physiognomie der niedern Vegetation deutete an, daß wir auf der Höhe dieses Grahtes, bereits oberhalb der Wald- - 174- Kemal Saylan region standen. Ein sehr regelmäßig geschichteter.Kalk, welcher an Form und Farbe unsern norddeutschen Kreidebildungen ziemlich nahe kommt, trat oben zu Tage. Jch ließ hier einige. Stunden halt machen in der Hoffnung eine Spnr von Versteinerungen zu sinden, war aber nicht glücklich. Jch bemerkte ziemlich viele Vögel, Schwärme von wilden Tauben, Emmerlingen, Singvögeln undFinken, welche auf der Reise waren, und in diesen kühlen Höhen den „Ke f“ feierten. Nur Waznn, Reise n. Persien, I. 13 der Kukuk, dessen klagende Stimme einsam aus den Felsschluchten hervorklang, mag wohl ein bleibender Bewohner dieses Berglandes sein, der wohl die Gegend wechselt nicht aber das Land verläßt. Unser Nachtquartier an diesem Tag war das türkische Dorschen Balahor. Am folgenden Tage erreichten wir die Stadt Baiburt, am Ufer eines Armes des Tschorokh gelegen, welcher in dieser Jahreszeit wasserreich und reißend ist. Es ist eine armselige größtentheils von Tür- ken bewohnte Stadt. Die Zahl der armenischen Familien wurde mir auf nahe an hundert angegeben. Früher stand die Bevölkerung im Rufe des Fanatismus und des grimmigen Hasses gegen alle Europäer. Jetzt haben Armuth, Elend, Nizam-Aushebungen und besonders der- Besuch derRussen im Jahr 1828 den Trotz der Bewohner gebrochen, sie zahm und demüthig gemacht. Mein polnischer Diener fragte einen weißbärtigen Türken, in dessen harten gefurchten Zügen noch ein Rest der alten Gesinnung deutlich geschrieben stand, nicht ohne spöttische Betonung: ob der Moskof wirklich bis hieher gekommen sei? Geldi! (gekommen) antwortete der alte Türke lakonisch kurz, aber in einem merklich melancholischen Ton. Bekanntlich haben die Türken von Ba- iburt gegen Paskewitsch einen letzten Widerstand versucht, aber mit all‘ ihrem Fanatismus, ihrem Frankenhasse gegen die russische Kriegs- kunst schmählich den Kürzern gezogen. In Baiburt hat man bereits einen Vorgeschmack von jenen öden, heruntergekommenen, halbverfallnen und fast ausgestorbenen Städ- ten, welche von hier durch die ganze asiatische Türkei bis an die per- sische Grenze in einerReihenfolge steigenden Elends fortdauern. Nur Erzerum macht hiervon eine Ausnahme, obwohl auch diese Hauptsta- dt des türkischen Armenien schwer gelitten hat. Als vermittelnder Sta- pelplatz des persischen Handels mit Europa, als Vereinigungspunkt der Karawanen wird Erzerum nicht in den gleichen Verfall gerathen wie die kleineren Zwischenstädte, an welchen die Karawanen nur flü- Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 175- chtig vorüber ziehen. Jn der nächsten Umgebung der Stadt Baiburt sieht man an den Ufern des Tschorokh Gärten mit ziemlich schönen Fruchtbäumen. An uneultivirten Stellen auch Weiden, Berberizastau- den und wilde Rosenbüsche. Die Berge der Gegend bestehen aus kahlen Kalkfelsen. Auf ihren Gipfeln lagen zu Ende des Maimonats noch bedeutende Schneemassen. Nach kurzer Rast setzten wir unsere Reise fort. Zwei Stunden fü- döstlich von Baiburt entspringen dicht an der Landstraße sehr reichlic- he Mineralquellen aus Thonschiefer. Jhr kalkiger Niederschlag richtet auch hier Tuffschichten bis zu bedeutender Höhe und Ausdehnung auf. Doch haben diese Quellbildungen nicht die reguläre eonische oder gewölbte Form wie bei den Tuffformationen der verschiedenen Mineralquellen im Nordwesten. An diesem Tage begegnete uns ein Abenteuer, das eine tragische Gestalt nehmen zu wollen schien und einen ziemlich komischen Ausgang hatte. Südöstlich von Baiburt sindet man in der Nähe des gewöhnlichen Karawanenweges keine Ortsc- haft für das Nachtquartier. Unsere türkischen Reisegefährten waren in Baiburt zurückgeblieben. Der neue Pferdeführer war ein Mensch von höchst abschreckender bösartiger Physiognomie. Er behauptete zwar daß er ein Türke sei, aber das lange, verzerrte Gesicht, die große krum- me Nase, die buschigen Brauen, der wetterbraune Teint, der wulstige Turban und der lumpige Anzug hatten mehr etwas Kurdisches oder Jesidisches. Dazu sprach der Kerl ein Türkisch, von dem ich nichts und mein Diener, der doch in der Stambulsprache gut bewandert war, wenig verstand. - 176- Kemal Saylan

22. Hommaire De Hell (1847)

Fransız coğrafyacı, mühendis ve seyyah olan Hommaire De Hell, 1847 senesinin Temmuz ayında Trabzon’a başladığı gezisin Di- yarbakır-Van güzergâhını takip ederek 1848 senesinin Şubat ayında Tahran’da tamamlamıştır. Bu gezi sırasında edindiği izlenimleri “Vo- yage en Turquie et en Perse, exécuté par ordre du Gouvernement Français pendant les années 1846, 1847 et 1848” adlı kitabın 1. cildinin 2. kısmında ve 4. cildinde yer vermiştir. Kitabın 4. cildi, 1854 ve 1860 senelerinde Paris’te basılmıştır. De Hell’in Gümüşhane ile ilgili hatıraları 2. cildin 392-395. sayfaları arasında ve 4. cildin 64-67, 177-178, 210-211. sayfala- rında yer almaktadır.

CHAPITRE XV

SOMMAIRE DU JOURNAL DEPUIS TRÉBİZONDE JUSQU’A TAURIS316

14 Septembre. Mauvaise nuit, symptômes d’une oppression de poitrine. Nous partons de bonne heure et faisons une halte au pied des derniers mamelons du Karakaban-Dagh. Profondes vallées, torrents écumeux, gorges étroites, nombreux troupeaux de moutons et de chèvres, habitations éparses sur divers plans, telle est la physionomie générable du pays. La population en est exclucivement grecque. Les hommes ont dans leurs traits quelque chose de plus mâle et de plus accentué qu’à constantinople; leur langage est difficile à comprende: ce sont de vrais montagnards, rudes et hospitaliers. A midi nous atteignons des points les plus élevés qu’on ait à franchir en traversant le Karakaban. Tout ce qui nous entoure est dé- pourvu de végétation forestière. Ce ne sont que des pentes couvertes d’un éqais gazon et sillonées de ravins par où s’écoulent les eaux de la mantagne. Bientôt le gazon fait place à un terrain rocailleux. Nous sommes en ce moment à un terrain rocailleuş. Nous sommes en ce moment à 6.000 pieds au-dessus du niveau de la mer. Le brouillard nous

316 Xavier Hommaire De Hell, “Voyage en Turquie et en Perse, exécuté par ordre du Gouvernement Français pendant les années 1846, 1847 et 1848”, Tome Premier, Deuxiéme Partie, Paris 1855, p. 388-395. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 177- environne, et c’est avec peine que nos chevaux atteignent une station composée de quelques maisons et boutiques remplies par deux caravanes persanes qui sont pour nous un véritable incident de voyage. On nous coneille, vu le beau temps, de prendre un chemin de traverse pour arriver plus radiment à Gumuch-Hané. Pour cela, il faut descendre au fond d’un ravin qui doit être impraticable dans la saison des pluies: un étroit sentier est à chaque pas. C’est bien le cas de soute- nir certain paradoxe, qui prétend que le chemin le plus court est le chemin le plus long. L’expérience que nous faisons de celui ci est décisive. Moment de repos dans la boutique d’un boulanger, isolée sur un petit plateau. La végétation commence à reparaître. Des bouquets de peuphers garnissent les bords d’un ruisseau, et de l’autre côté du torrent, en face de nous, Stavri étale ses maisons sur le versant de la montagne, maisons qu’on prendrait pour de vraies taupinières, tant elles se confondent avec le sol. Construites en terre et surmontées de terrasses servant de jardins, elles ne se distinguent qu’à leurs portes et croisées, et composent, au nombre de cent environ, ce village dont la population est moitié turque et moitié grecque. 15 Septembre Aprèse Stavri, le premier village est Istolos, qui paraît assez con- sidérable. Nous côtoyons un torrent dont le cours est très rapide. Pays désolé; grandes pentes d’éboulement dénuées de végétation; profondes déechirures, où nos chevaux trouvent à peine assez de place pour poser leurs pieds. Rien de plus triste que le village de Basbin, suspen- du au dessus de not têtes. On ne voit dans ses alentours, ni prairies, ni arbres, ni champs cultivés. La journée se passe à suivre les sinuosités de la monagne jusqu’à Gumuch-Hané, où nous arrivons horriblement fatigués. Cette ville est située au fond d’une longue gorge dont elle tapisse les parois jusqu’à une assez grande hauteur. Les montagnes dont elle est environnée s’échelonnent les unes sur les autres, dans un désordre imposant, ne présentant que des roches nues dont les aspérités prennent mille formes diverses. Des bandes de neige rayent les sommets les plus élevés et témoignent de leur grande hauteur. Quant à la descente au fond de la vallée, elle est rapide et très irrégulière. Au milieu de cette natüre sterile et tourmentée, le regard est heureux de se reposer sur les nombreux jardins qui entourent la ville. Ils produisent le meme - 178- Kemal Saylan effet pu’une oasis dans le désert. Le cavache, envoyé en avant pour annoncer notre arrivée, revi- ent bientôt avec des chevaux de luxe que m’envoie le pacha, conduits par plusieurs Albanais, ce qui rend notre entrée dans la ville vraiment triomphale. Nous mettons pied à terre dans l cour de son Excellence, qui veut absolument nous donner une hospitalité complète. Agréable installation, suivie d’un excellent dîner auquel malheu- reusement une oppression de poitrine de mon côté, et un accès de fièv- re chez M. Laurens, ne nous permettent pas de faire grand honneur. 16 Septembre. Une conversation avec I’employé des finances, juif d’origine, m’a valu les renseignements suivants sur le pays. Le district de Gumuch-Hané compte 170.000 âmes, sans com- prendre dans ce chiffre les femmes et les enfants au-dessous de quinze ans. Les impôts s’élèvent à 2.600.000 piastres, ce qui fait environ 2 piastres par tête. Le gouvernement, se montrant peu exigeant, dispense un grand nombre de rayas de payer l’impôt, et la ville entière est exempte de la dîme, a condition de fournir les ouvriers nécessaires aux mines. Elle est le chefdieu de dix-sept districts administrés chacun par un mu- dir. L’une des ressources ressources locales est la ressource des poiriers, dont les fruits sont enlevés pour Trébizonde et mêmejusqn’à Cons- tantinople. Toute la vallée se trouve couverte de poiriers, et, chose surpre- nante, vu la quantité et la grosseur du fruit, les arbres sont compléte- ment abandonnés à la nature. Les vignes manquent Gumouch-Hané, et le sol produit aÿpeine assez de céréales pour la consom mation loca- le. Quant aux bêtes à cornes, elles consistent en des troupeaux innomb- rables de moutons et de chévres. Les maisons preésentent la meme construstion qu’à Stavri; le climat est froid et la neige commence à Tomber dès le mois de novembre. Ce qui fait l’importance de cette localité, ce sont ses usines et ses mines d’argent. Je monte à cheval avec le pacha pour aller visiter ces dernières. Une nombreuse escorte de cavaliers nous accompagne. La mine actuellement exploitée est au nord-est de la ville, presque sur le sommet d’une montagne. On y descend par une seule ouverture, et la profondeur ne dépasse pas 110 mètres. Les travaux ont Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 179- peu détendue, ils sont irréguliers et suivent le filon. Celui qui est en exploitation peut avoir 2 mètres d’épaisseur, mais le minerai est pauv- re et produit peu d’argent. Une vingtaine d’ouvriers seulement sont employés dans la mine. Autrefois on exploitait un filon extrêmement riche qui fut submergé sans qu’on pût venir à bout de faire écouler les eaux. A cette époque on comptaitjusqu’à trente fourneaux en pleine activité, tandis qu’un seul suffit maintenant a toute la besogne. Voici en quoi consiste la première opération: On fait d’abord griller le minerai dans des fourneaux cylind- riques, ayant 1m, 10 de hauteur sur 2 mè tres de diamètre. Le charbon et le minerai sont placés par couches alternatives, ayant de 15 à 20 centimètres d’épaisseur. Un trou est ménagé a. partir du milieu de la hauteur, par lequel on met le feu. A la partie inférieure du four se trouvent six petits sous piraux par lesquels l’air vient alimenter le feu. Sur le devant, est ménagée une fente d’abord complètement fermée, et qui est ouverte au fur et à mesure que l’on enlève le minerai grillé à la partie supérieure. L’opération se trouve terminée dès que le charbon est consumé. Elle dure, selon la saison, de cinq à huit jours. Deuxième opération. — La fusion du minerai se fait dans des fourneaux rectangulaires de 0,110 de côté et de 1,10 de hauteur. Une cheminée les surmonte. Au dessus du gueulard est une ouverture par laquelle on charge le minerai et le combustible, et par où s’échappe également la fumée du creuset. Une ouver ture est ménagée à la partie inférieure du fourneau pour permettre au métal fondu de se réunir dans le creuset situé en avant et couvert de charbons incan descents. A mesure que le creuset se remplit, on le vide à l’aide de cuillers de fer. Un fourneau reste d’ordinaire en feu pendant cinqjours et cinq nuits, consommant dans ce laps de temps 80 charges de charbon de bois (60 okes), et produisant une quarantaine de galets de plomb de 1 Oke 1/2, qui ne renferment en totalité que 1‘20 31 130 drachmes d’argent. Troisième opération. - La coupelation se fait dans un creuset ayant environ 0,60 de diamètre sur 0,15 à 0,18 de profondeur. Elle se fait avec du bois. Dès que le métal est fondu et réuni au fond du creuset, les soufflets agissent sur la surface et réduisent le plomb en litharge qu’on laisse écouler sur le devant jusqu’à ce qu’il ne reste que l’argent au fond. De gros morceaux de bois couchés en travers du creuset, et dont le feu s’ali- - 180- Kemal Saylan mente à l’aide de soufflets, entre tiennent le métal à l’état de fusion. On emploie trois ou quatre heures pour quarante galets de plomb. Ces travaux sont dirigés par quatre familles grecques depuisup temps immémorial. Elles ont à leur charge le paiement des ouvriers, la fourniture des instruments de travail, de la poudre et de la moitié du charbon (l’autre moitié étant au compte du gouvernement), et reçoi- vent en échange 8,000 piastres par an de la Porte. L’évêque arménien m’envoie un pot de confiture dans la soirée. La population de Gumuch-Hané est ainsi distribuée: 200 maisons grecques, 300 arméniennes et 60 turques. 19 septembre. A neuf heures du matin, départ de Gumuch-Hané. Nous gravis- sons gaiementdes hauteurs, heu reux de laisser derrièrénous la fièvre et l’oppression de poitrine qui ont prolongé notre séjour dans cette triste localité. Le pays conserve son caractère alpestre: c’est toujours une succession de montagnes et de ravins plus ou moins arides, de longues pentes de détritus, de bouquets d’arbres tantôt se groupant en forêts, tantôt recouvrant isolément la surface des montagnes. Plusieurs villages, tels qu’Adilé, Edret, Halazou, jetten un peu de vie dans ces soli- tudes peu fréquentées par les voyageurs. Les maisons, recouvertes de terre, sont construites avec de grosses poutres de sapin enchevêtrées les unes dans les autrek. Le bétail paraît être la seule richesse de ces polulations clairsemées dans la montagne. Nous passons la nuit à Doréna, village grec dont le chef nous donne l’hospitalité. Agréable surprise, de trouver une bonne chambre munie d’une chemiée, luxe extraordinaire chez ces pauvres gens.

Géologie de la route de Trébizonde à Gumuch-Hané317

13, 14, 15 Septembre. En quittant le mont Boztépèh, la route traverse des terrains argileux rouges, qui descendent au fond de la vallée Dinmen-Déré. Cal-

317 Xavier Hommaire De Hell,“Voyage en Turquie et en Perse, exécuté par ordre du Gouvernement Français pendant les années 1846, 1847 et 1848”, Tome Quatrıème, Paris 1860, p. 64-67, 177-178, 210-211. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 181- caire secondaire et grès avec conglomérat. J’y trouve de nombreux fragments de roches volcaniques à l’état de cailloux. Les terrains volcaniques de la côte me paraissent, ainsi que je l’ai dit, antérieurs au dépôt secondaire, lequel aura ensuite été bouleversé, remanié et modifié autant par l’action de la chaleur que par l’apparition d’autres roches éga- lement ignées. Il y aura donc eu plusieurs irruptions, les unes antérieu- res, les autres postérieures au dépôt secondaire. Nous avons d’ailleurs vu à Kaïa-Kalé les roches volcaniques intercalées dans le grès et des accidents indiquant même de la contemporanéité. Au delà de Djeves- lik, réapparition des terrains ignés ordinaires, formes pris- matiques. — Grès secondaire. — Grès rouge comme à Amassérah. — La montagne de Karakaban est à peu près composée des mêmes roches que celles du Bosphore: une roche bleuâtre ou verdâtre avec cristaux blancs. En quittant le Karakaban pour descendre le torrent qui conduit à Stavri, roches granitiques grossières, blanc sale; mica noir. — Terrains d’ébou- lement. — Roches quartzeuses et feldspatiques se continuant jusqu’à Stavri. Beau porphyre rouge et vert de l’autre côté de Stavri; puis viennent des schistes argileux qui m’ont paru appartenir aux terrains de transition: les dépôts sont très bouleversés. — En arrivant à Gumu- ch-Hané, de nouveau, roches volcaniques sur lahauteur. — Dans cette mêmelocalité, roches stratifiées à la partie supérieure. Mines de plomb argentifère au milieu d’une roche quartzeuse compacte qui me paraît appartenir aux terrains primitifs ainsi que les roches que l’on rencontre au fond de la vallée. Après un nouvel examen, je crois que ces derniè- res font partie des terrains de transition. On trouve au bas des mines, dans le ravin même, un grès grossier qui appartient évidemment à cette formation. Tout cela peut être inexact, mes oppressions de poitrine m’ayant empêché de voir les choses telles qu’elles sont. Il n’existe point de grès au fond de la vallée; c’est une roche primitive, à structure, gra- nitoïde, qui sert dans la construction des fourneaux. Les environs de Gumuch-Hané se composent en partie de terrains primitifs. Au pied de la ville, du côté des mines, se trouve une roche qui paraît être entièrement de granit, et qui est associée à une roche rougeâtre, compacte, à grain terreux, affectant des formes schis- teuses. Elles sont entièrement liées entre elles. Dans le voisinage existe une autre roche quartzeuse à peu près de même nature que celle qui renferme le filon de gulène argentifère, et cela prouve que les mines de plomb sont décidément dans des terrains primitifs. Au-dessus de la - 182- Kemal Saylan ville, les sommités des montagnes sont composées de roches à stratifications horisontales et inclinées légèrement. J’indiquerai leur nature demain.

Roches recueillies de Trébizonde à Gumuch-Hané. No Massif du Kurt-Kaban...... 1 Roche grtnitoïde dans le ravin au pied de l’usine...... 2 Granit recueilli au pied de la ville (route de Trébisonde).....3 Roche associée à ce granit...... 4 Roche subordonnée (même localité)...... 5 Roche granitoide (un peu plus haut, mème route)...... 6 Echantillon argentifère de Gumuch-Hané...... 7 Deux petits morceaux de la mine inondée...... 7 Roche formant les parois du filon...... 8 Toutes ces roches se décomposent facilement, sans doute par su- ite de la grande quantité de feldspath qu’elles renferment. Aussi les pentes sont-elles partout couvertes de masses de détritus qui, le plus souvent, interceptent totalement la vue de la roche ellemême. C’est ce qui a lieu pour le versant ou se trouvent situées les mines d’argent. — Les roches stratifiées, que j’examinerai demain, s’élèrent horizon talement au-dessus des dernières maisons de Gumuch-Hané. Elles forment généralement des escarpes à pic. - Grès servant à la construction des fourneaux pris à huit kilomètres de Gumuch-Hané n 9. Dimanche, 19 Septembre. (Départ à 9 h. 50 m.) En s’élevant au-dessus de Gumuch-Hané, on passe d’abord sur des terrains primitifs auxquels succèdent, vers la partie supérieure, des roches bleues qui m’ont paru être du calcaire de transition du Bos- phore. Viennent ensuite des schistes et des grès qui se mêlent avec des roches ignées, et finissent par se modifier. Tout cela sera à revoir à mon retour. Il m’a été impossible également d’examiner les roches stratifiées, vu la distance où j’en ai passé. Tout ce que je puis dire, c’est qu’elles m’ont paru être du grès. — A 12 h. 25 m. au-dessus des schistes argileux modifiés, s’étendent des couches de calcaire jurassique, en stratifications presque horizontales. — A 12 h. 53 m. apparition du granit; il est rougeâtre, et se décompose facilement. On voit d’immen- ses pentes couvertes de ses débris, et au fond des ravins, on murche continuellement sur un gravier granitique. Cette formation se continue assez longtemps. — A 2 h. 18 m. on remarque à droite un pic jurassique Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 183-

: au delà, le granit se prolonge toujours avec.

Gumuch-Hané

Le 18 Septembre 1847, à 7 h. 25 m. 15,6 du chronomètre, la hauteur du soleil fut observée de 51° 23’ 47», 5, le baromètre marquant 645m, 7 et le thermomètre 24°,8. Cette hauteur, calculée comme méridi- enne, donne pour latitude 40° 24’ 26». Pour déterminer la correction à faire à cette latitude en raison de la différence de l’heure de l’observation avec l’instant du passage du soleil au méridien, nous avons été obligé de chercher la longitude que l’on devait adopter pour ce point. D’après plusieurs combinaisons successiyes que l’on ne peut exposer ici, nous avons pris pour cette longitude 36° 58’ ou 2 h. 27 m. 62 s. nous la croyons peu éloignée de la vérité. Le chronomètre retardait le 9 septembre de 2 h. 8 m. 16 s. sur le temps moyen de Paris, sa marche diurne de—4°,00 donnera donc pour le 18 septembre un retard de 2 h. 3 m. 52 s. par conséquent un retard de 4 h. 31 m. 44 s. sur le temps moyen de Gumuch-Hané et de 4 h. 37 m. 25 s. sur le temps vrai. Le soleil aurait donc passé au méridien à 7 h. 22 m. 35 s. du chronomètre, et l’observation de la hauteur aurait été faite 2 m. 4O s. après le passage, ce qui exige une correction de 15’ sur la latitude, qui se trouve ainsi réduite à 4O° 24’ 11».

OBSERVATİON METEOROLOJIQUES

1847 BAROMÉTRE PSYCHROMÉTRE

LIEUX VENTS. libre Jours moullé Therm. Houres Hauteur Thermométre Différance. Son Therm. Therm. Sec.

Stavri 15 6 13 623,4 17,0 16,0 “ “ “ id. Gumuch-Hané 16 11 645,8 21,4 26,0 “ “ “ S. “ midi 645,8 22,0 27,0 “ “ “ id. “ 1 645,4 21,7 26,7 25,7 13,3 12,4 S. “ 2 644,1 22,0 26,8 25,7 13,9 11,8 id. - 184- Kemal Saylan

OBSERVATİONS MÉTÉOROLOGIQUES 1847 BAROMÉTRE PSYCHROMÉTRE

LIEUX VENTS. libre Jours moullé Therm. Houres Hauteur Thermométre Différance. Son Therm. Therm. Sec.

Gumuch- Sept. … ͦ ͦ ͦ ͦ ͦ Hané 16 5 644,6 22,2 23,7 23,7 12,1 11,6 S.-E. “ 10 644,9 22,2 19,1 18,5 12,8 5,7 Calme. 17 6 644,3 20,0 14,0 13,6 9,8 3,8 id. “ 7 644,4 18,5 14,4 13,6 9,8 3,8 id. “ 8 644,4 18,5 18,0 18,1 12,5 5,6 id. “ 9 646,6 19,5 22,6 23,1 14,4 8,7 id. “ 1 645,7 21,1 25,1 24,7 14,8 9,9 S. “ 2 645,5 21,0 25,4 24,6 15,0 9,6 id. “ 3 645,5 21,5 24,4 24,0 14,0 10,0 id. “ 4 645,3 22,0 25,0 24,2 14,1 10,1 id. “ 5 645,3 21,6 23,0 22,0 14,6 7,4 id. “ 6 645,3 21,1 21,0 20,1 14,4 5,7 id. “ 7 646,4 21,4 19,1 19,0 14,1 4,9 Calme. 18 7 646,6 17,8 15,0 14,4 11,7 2,7 id. “ 8 646,5 18,0 16,4 17,2 13,0 4,2 N. “ 9 646,7 19,5 21, 21,2 14,5 6,7 S. “ 10 646,5 20,4 24,0 24,2 15,0 9,2 id. “ 11 646,3 20,6 23,6 24,0 14,7 9,3 id. “ midi. 645,7 20,8 24,8 24,1 14,6 9,5 id. “ 1 645,4 20,1 24,0 22,8 14,4 8,4 id. “ 2 645,5 21,3 25,5 24,5 14,3 10,2 id. “ 5 646,2 20,1 19,0 17,6 13,6 4,0 id. “ 7 646,0 20,1 15,7 15,5 12,2 3,3 id. “ 8 647,2 20,1 15,0 15,0 12,0 3,0 id. 19 7 647,0 18,1 12,0 13,3 11,0 2,3 Calme. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 185-

23. Austen Henry Layard (1849)

İngiliz seyyah, tarihçi, arkeolog, teknik ressam, koleksiyoncu, çivi yazısı uzmanı ve diplomat olan Layard Trabzon’dan Erzurum’a geçerken uğradığı Gümüşhane ile ilgili bilgileri 1853 yılında Londra’da basılan “Discoveries in the ruins of Ninevehand Bbylon; with Travels in Armenia, Kurdistan and the Desert: Being the Result of a Second Expedition” adlı kitabının 5. sayfasındaki Türk yolları ile ilgili bölümde vermiştir.

CHAPTER I

Roads from Trebizond to Erzeroom

We disembarked at Trebizond on the 31st, and on the following day commenced our land journey. The country between this port and Erzeroom has been frequently traversed and described. Through it pass the caravan routes connecting Persia with the Black Sea, the great lines of intercourse and commerce between Europe and central Asia. The roads usually frequented are three in number. The summer, or upper, road is the shortest, but is most precipitous, and, crossing very lofty mountains, is closed after the snows commence; it is called Tc- hairler, from its fine upland pastures, on which the horses are usually fed when caravans take this rout. The middle road has few advantages over the upper, and is rarely followed by merchants, who prefer the lower, although making a considerable detour by Gumish Khaneh, or the Silver Mines.

- 186- Kemal Saylan

24. Frederick Walpole (1850)

Erzurum’dan gelerek Kelkit-Şiran üzerinden Gümüşhane top- raklarından geçen Frederick Walpole, burası ile ilgili anılarını “The Ansayrii and the Assassins: With Travels in the Further East in 1850 to 1851, Including a Visit to Nineveh” adlı eserin 2. cildinin 196-206. say- faları arasında vermiştir. 3 cilt olarak yayınlanan eser 1851 senesinde Londra’da basılmıştır.

CHAPTER IX

Departure from Erzeroum- Bairbout to Balahor-Party of Ladies-Their Claim on my Hospitality- Their Reception of me in the Evening-New Cook-How he Justifies his bad Cookery- Caravan of Donkeys-Evening Scene-Night Adventure-Renewal of the Contest on the following day-More of the Philosophy of my Fri- end the Persian-Beautiful Scene

Bairbout to Balahor, six hour.-The road ascended a hill, and then descending, pertinaciously stuck to the valley, winding, turning whe- rever it led. The hills, whose slope was west, were barren, save a few, wretched, dwarf oaks. The eastern slopes, that caught the morning sun, were beautifully clothed with green: here and there neat bridges crossed the stream. There were some large herds of the goats from which the tiftic is produced. About htree hours from Bairbout, while traversing a most weary, dreary track of mountains, met a large party of servants, slaves, and baggage horses. After them came a party of ladies, veiled in the light and beauty-heightening veil of Constantinople. After we had passed each other (to alow of which I rodeo ut of the road upon the rocks), a messenger returned to beg I would pitch my tent and allow the harem to rest in it, as they were tired. The pettiest spot in that ugliest waste was chosen; the canvas raised: carpets spread, cushions, &c.; and we retired to a proper distance. Such things as I possessed were sent; bonbons, coffee, sherbet; and the ck set to work to cook a meal worthy of the occasion. It was a bore, rat- hery sitting on bare rocks, while fair ladies were sitting alone on one’s soft carpet; but I turned my back to the Wall, and was soon deep in “Zimmerman on Solitude;” all whose philosophy, however, could not Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 187- prevent my often looking the tent. In the evening, a slave came and in- vited me to see her mistress. I said, “But I had better not-.” “For whose sake?” saithe girl, who spoke Arabic. “For your own.” “If so, pray keep your tender self out of all danger: if for the Khartoon’s, she asks you.” So I was led to the rock near which the back of the tent stood, and let in at a dreadful rent the fair occupant had made in the wall. I was recieved very kindly three ladies, one of whom was lying down, being unwell. They wore the light thin muslin veil Constanti- nople which reveals all, heightened rather by the slight and graceful covering. The elder one thaked I warmly form y kindness in so patiently waiting, and told me their companion had suffered a good deal; and had it not been for the tent, they should have had to wait by the roadside. Sweetmeats ad coffee were handed round: I prescribed for the fair invalid, whose illness afforded a pretext for unveiling: we remained talking and smoking for two or three hours, and Ithen retired much pleased with my visit. They were the wives of an Emin Effendi, who occupied some post at Van. The ladies talked with sighs of Cons- tantinople, its beauties and its pleasures; and with horror of their long journey, of Van and its desolation. This I could not enter into: they were well bred, and the Turkish language came sweetly from their soft musical voices. The youngest of the three was giving adescription of the stea- mer and the Giaours, who seemed, as she said, bent on sinning, for they were not content till they had seen every face that was veiled. I suppose my gesture exhibited some impatience at the term, for the immediately apologised, saying that the term she used was the one she had headr from childhood.” We used it before I married, though we had an angel with us whom we loved and her we called ‘Giaour’out of love; so the word in my mind reminds me of days when I was a child, and of her I love best; you must not be offended.” I suppose she mean a Christian Greek, who are often sevants in the harems; - or even a go- verness, fort here are several employed at Constantinople. On the following day I proceeded on my road and arrived early at Melanchor, having passed one large Armenian village on the road. The guestroom was excellent, with glass windows: we draw near to civilisation. I had taken a new cook, an Armenian, at Erzeroum, who agreed to accompany me to Trebizond. Visions, when I hired him, came before one of nothing. For several days I had kept my temper, thou- - 188- Kemal Saylan gh greens and onions predominated in every dish. This day I sent for and abused him in no measured terms. No sooner had I exhausted my eloquence, than he quietly retorted by,”Ya Bey; I cooked for a bishop and pleased him so well that there is love between us. You are a Ch- ristian: surely, what a Christian bishop likes is good enough for you.” My Persian had fallen in with a friend, so left me, and I read Gibbon till late. Oh! What an invaluable tresure is such a book on journey-a piece de resistance; when finished, (no easy work,) there is but to begin again. Many is the shady side of a rock; many the cave, the wood, the edesrt, the palace, house, inn khan, shed, he has converted for me into the pleasant study; many the weary hour he has enlivened, the ill mood he has driven away. Just previous to reaching Malackoo, passed a small conical hill from which ran about fifity mineral springs. They here cease to muzzle the ox when he treads the corn. Balahor to Vesnereik, two hours. The morning piercingly cold, a deven the huge sheep-skin coat was of no avail. Agood walk, however, restored warmth; and as the sun rose higher, the cold dısappeared. Up a dreary valley: the hills on each side bare and dusty. This, however, ceased; and we entered a fine mountain track, the road a laborious ascent. But that was the horses’affair; cultivation, villages, and pine forests, filled in with hazel, hanging picturesquely. About seven or eight caravans on their road to Persia. Met a large cavaran of donkeys, laden with iron: one poor wretch slipped, slipped and then went so- merseting over, falling with a crash into the bushes far beneath. The people looked at him for a moment and then went on. “Mashallah!” and they thought no more about it. Arrived early at Vesnereik, a fine village with large gardens occupying both sides of a valley; the houses of stone. It was pretty, in the evening, to see the flocks trooping home- the goats leaping from rock to yock, appearing and disappearing on the pine-covered mountains; now springing down the steep sides, and then skipping across the valley to their homes; the sheep hurrying up the bottom from the green pastures with rapid steps, followed by the cows, who slowly and sedately lolled to their homes. I went to bed early, but hardly making my first turn, when angry voices in the next room awoke me. Finding they grew louderx and ta- hat my loud cries were disregarded I dressed and went out: I then culd hear my servants engaged in angry altercation. As they seemed out- numbered, and the poor cook’s voice sounded much as if somebody Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 189- was throttling him, I pushed in. A dim wick burning in oil was the only light in a large low place, the far greater part of which was full of cattle. In a raised corner raileda off, were about twenty men. My servants were standing in the corner, and a great big fellow had the cook down, grasping his throat withe one hand and hitting him over the foeheada with the ther. He, however, released him, as I appeared and turned to the Kiah, or head man, who was sitting quietly by. I demanded the reason of such strange conduct. He shrugged his shoulders, and ne or two of the by-standers muttered smething about Giaours. The man who had beaten the cook again laid hold of him, on whd deal ich I struck him with my first: it was a beautiful blow, colly and deliberately planted: it caught him just under the jaw, and sent hm smashig through the railings among the cattle. There was a good deal of talking; but the people gradually dispersed except one man, who was kicked out, and the door closed and locked. Vesnereik to Starves Baghay. In the morning my heart had quite forgiven or forgotten the row of the previous night. Wee paid our reckoning and started. Proceeding across the open space in front of the village, we entered a narrow lane with high banks and a Wall on either side. The servants had not mounted, and I was quietly smoking my cigar. As I rode, some ten yards behind, the Kiah passed me running, and going to the headmost horse stopped him. This was a summary proceeding, so I told him tol ET go, sending Abdallah, my best servant, to make him. On the servant’s approach he ran, and several others who had joined him now rushed on the poor cook, wrenched from him a long pipe-stick of mine; and throwing him down, began to beat him most severely. The muleteer, a Turk, made me a low salaam, seized a saddle-bag, and running up Th bank jumped over the Wall: the others also disappeared. Had I then all this time held back from the fray? Unfortunately, or rather, perhaps, fortunately, I had no weapon. My pistols were in a saddle-bag on another horse; my sword with Abdallah, and I had only a small vine-stick in my hand. As they rushed at the cook I tried to make my horse go up to him: the brute was not a firy one; but my purpose was forestalled; for we were seized; and about three men at each leg commenced pulling at me. Had they been unanimous I should have soon fallen; but they pulled from either side, grasping my leather - 190- Kemal Saylan trouser. One blow convinced me my stick was a rotten one; so I struck vigorously at their faces with my fists, inflicting several very pretty wounds. At last, one of my arms was captured. The kiah attacked me in the rear with his long knife; this I parried, he merly cuttign at my head: I got, however, a chop on the finger that sent the bood about freely. Abdallah, poor fellow, came to my assistance, and the horse falling, I was free for a moment, which I employed in pointing first point at a savage fellow’s eye, who fell back bathed in his blood, and yelling with pain. I got my pistols also, and the contest would have assumed a more interesting and intimate character, for about sixty people had assembled with cummers,* reaping-hooks, and Stones. The cook took his beating like a martyr, on his knees, with his hand clasped. Abdal- lah stood by me like a man, though he would not draw the sword, observing if he did, they would kill us. To which I replied, “It did seem probable; but we would have some of them first;” and thus we stood, I covering the Kiah with my formidableMantons, while he remained, one hand elevated, grasping a huge stone, the other clasping a Cargo for further use to his breast. We remained in this posture some time. Abdallah meanwhile drove off the horses, and there remained the cook and myself amidst the yelling brutes; the cattle having made good their retreat, a great manceuvre, I considered how I could effect the same. My horse would not back gracefully, so there I remained. At last a man in the rear threw a stone which hit me on my hat: then they yelled and came on. I grasped my weapon, resolved to make good every shot, when the two Turks I have before mentioned came back. They töre their hair, raved, swore; invoked, prayed; pushed. A parley was sounded, hearing obtained. I was then agreed, on their parts, that I should pay certain sum of Money and be allowed to proceed. This I refused, saying, it was not for the Money, but no dogs should force me to do what I did not like. Then again there was row, vows, curses, roarings: at last one of the Turks pulled out a handful of Money and said, “Take that.” This upset me, so I pulled out mine, and holding out my hand said, “Come and take; the rest of you, bear witness, for if I live, I will be revenged on you when I arrive at Trebizon.” None now would take it; the Kaiah obser- * The name given to the long knives worn by the natives. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 191- ving I should perhaps shoot him, or break his face, as I had done the others who had come near me. “Very, likely, Ya Kaiah, for you have smashed my finger, and I have not hurt you so.” At last I was led off between my two friends, and the cook, rising from his knees, followed submissively. From here, though twelve or fourteen hours’ distance from the sea, we obtained our first view of it. From our great height the clouds appeared blow it. To me, for many long years a wanderer on its surface, and years when the senses are keenest and impressions deepest, the sea ever appears a home. I may be a distant ocean; it may be a foreign shore; but near it, by it, I feel safe and as if by the side of my own. - 192- Kemal Saylan

25. Mehmed Hurşîd Paşa (1852)

Yıllarca süren Osmanlı-İran sınır anlaşmazlığının giderilmesi için 1847 senesinde Erzurum’da toplanan uluslararası Tahdîd-i Hu- dûd Komisyonu’nda Osmanlı Devleti’ni temsil eden Kimyager Dervîş Paşa başkanlığındaki Türk Heyetinde bulunmuş, görevi gereği 1848- 1852 yılları arasında Anadolu’nun doğusunu gezmiş ve bu gezi ile ilgili notlarını “Seyâhâtnâme-i Hudûd” adlı kitapta toplamıştır. Bu eser daha sonra Alâattin Eser tarafından transkirpt edilmiş ve 1997 senesinde Simurg Yayınları tarafından İstanbul’da basılmıştır. Mehmed Hur- şîd Paşa, eserinde Gümüşhane ile ilgili izlenimlerine de yer vermiştir.

HÂTİME

Der Beyân-I Turuk Ve Mesâfât

[394] Erzurum’dan Trabzon’a Varınca tayy Olunan turuk ve Mesâfât Merhale 84 Merhale 85 Sâ’at Dakîka Sâ’at Dakîka 1 00 Kocabeğ hanı 1 00 Harrâk hanları 1 53 Bayburd Kasabası 1 25 Kavuh hanı 2 15 Kâvur pınarı 1 00 Geçid hanı 1 27 Bâlâhor karyesi 3 09 Tekye karyesi 6 22 6 34

Merhale 86 Merhale 87 Sâ’at Dakîka Sâ’at Dakîka 2 41 Daltaban mahâllesi 1 20 Zığana dağının yokuş başı Yokuş başı ile Yer köp- rü beyninde Derbend hanları vardır.) 4 17 Ardase karyesi 2 41 Yer köprü karyesi 1 56 Zığana hanları 4 10 Cevizlik karyesi 8 54 8 11 [395] Seksen beşinci merhalede münderiç Geçid hanından al- tıncı merhalede muharrer Ardase karyesine varınca Gümüşhâne’ye tâbi’ bir dere olup, çünki yol gâh çayın sağ ve gâh sol tarafından geç- mek cihetiyle îcâbına göre, büyük ve küçük olarak kârgîr binâ, pek Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 193-

çok köprüler yapılmıştır. İşbu Gümüşhaâne deresi iki tarafında olan dağlık mahâllere nisbetle sıcak olduğundan, eyyâm-ı şitâda ol derede pek şiddet-i şitâ görülmediğinden gayri, Gümüşhâne ve tebâbi’i mey- vesi çok bir mahal olduğundan kış mevsiminde bile mezkûr dere bo- yundan olan hanlarda meyveler satılur. Husûsâ elması boldur. Seksen yedinci merhalede muharrer Zigana hanlarından derbend hanlarına varıncaya kadar aşılacak olan Zığana hanlarından Derbend hanları- na varıncaya kadar aşılacak olan Zığana dağı eyyâm-ı şitâda furtuna şiddetiyle meşhûr bir dağ olup bu dağın dereleri hayli kâvrân yutmuş ve yolcular batırmış bir mahal olduğundan bu yoldan gidüp gelecek yolcu açık hava kolaylaştırmak vâcibdir.* Bu yolun ya’ni Trabzon ile Erzurum arası tarîkinin bir de çığ uçma vartası vardır ki, yol üzerin- de ba’zı mahallere düşen karlar mülayemet-i hava ve kar nüzulünün teradüfiyle birkaç kat tabakalanmış olduğu halde büyük kıt’alarının yerinden oynayup birdenbire yol üzerinde bulunan mürtefi’ mâhaller- den yolu aykırlayarak dereler ve alçak yerlere düşmesinden ibârettir. Yolcu giderken işbu sûretle hareket gelen ve çığ** ta’bîr olunan kar par- çaları uçmasına tesâdüf eder ise Hâfızullahi Te’âlâ altında kalup helâki olur. Bu da işittiğime göre Şubat ve Mart içinde olurmuş. Bu misillâ çığ mahâlleri oraların yerlülerine ma’lûm olduğundan ve su’âl olunca ku- lağuzlar haber vereceklerinden öyle yere varıldığı vakit çünki düşecek çığın sesten ve hayvânların yürümesiyle yeryüzüne ârız olan hakeket-i gayr-i mahsûseden harekete geldiğinden altından geçilmezden evvel bir iki piştov sıkıla. Düşeceği ve düşmez ise daha düşecek vakti gelme- miş demek olacağı bi’t-tecrübe ma’lûm olduğundan ol vechile piştov atmak iktizâ eder.

* Derkenâr: Bu yolda açık hava kollaşdırmaktan gayri kârvân ve galebelik yolcu arkadaşlara dahî muhtâcdır. ** Derkanâr: İşbu çığ altında kalmak, yol üzerinde kalmaktan ibâret olmayup derin ve kar ile memlû derelere düşülmekten korkulur. - 194- Kemal Saylan

26. A. D. Mordmann (1853)

Alman seyyah ve araştırmacıdır. “Anatolien, Skizzen. Und Rei- sebriefe Aus Klenaisen (1850- 1853)”, adlı eseri 1925 senesinde Hanno- ver’de basılmıştır. Anadolu’da diğer bir Alman araştırmacı Heinrich Barth ile arkeolojik incelemelerde bulunmuş, Ardasa-İkisu-Şiran gü- zergahını kullanan Mordmann Gümüşhane bölgesiyle ilgili anılarına kitabının 423-433. sayfaları arasında yer vermektedir.

VII

Mit Heinrich Barth von Trapezunt Durch Nord-Kleinasien nach Skutari.

Gegenüber Ardassi, auf der anderen Seite des Flusses, erhebt sich ein steiler, schroffer Hügel, auf dessen Spitze die Ruine eines kastells steht, und unterhalb ungefähr auf der Mitte eine andere Ruine. In Ardassi war man gerade beschäftight, eine neue steinerne Brücke von zwei Bogen über den Fluß zu bauen. Um 123/4 Uhr brachen wir auf, durchschritten den ardassi Tschai mittelst einer Furt neben der neuen Brücke und ritten dann längs dem rechten Ufer desselben, indem wir noch eine Zeitlang die Straße nach Gümüsch-hané verfolgten. Um 12 Uhr 55 Minuten passierten wir einen von Westen kommenden Zufluß des Ardassi Tschai, und um 1/21 Uhr ein leeres Nomandendorf auf dem rechten Ufer, um 13/4 Uhr ein anderes, ebenfalls auf dem rechten Ufer, zu beiden Seiten eines von Osten kommenden Zuflusses. Um 1/42 Uhr begegnete uns eine große Karawane von Männern, Frauen und Kindern, die mit ihren wenigen Habseligkeiten und ihrem Vieh auszuwandern schienen. Später am Abend erfuhren wir, daß es die Bewohner von Kodil waren, welche sich wegen der Erpressungen des Derebej von ardassi zur Auswande- rung entschlossen hatten. Um 21/2 Uhr verließe von Gümüsch-hané, setzten mittelst einer Furt über den ardassi Tschai und gelangten in ein anderes tal, welches hier einmündet und nach Karahissar führt. Wir sahen an dieser Stel- le mehrere byzantinische Ruinen, eine Kapelle, noch ein anderes Ge- bäude von unbekannter Bestimmung, unda uf einem isolierten felsen am ufer die Untermauer eines Gebäudes, welches wahrscheinlich ein Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 195-

Schloß war. Die Strecke, die wir von jetzt an passierten, gehört zu den schauerlichsten und halsbrechendsten, die ich bis dâhin in Anatolien gesehen hatte. Der Weg besteht aus einem schmalen Streifen trachyt und Trappmassen, denen man durchaus nicht das Prädikat “horizontal” beilegen kann; link steile, fast senkrechte Felsen, rechts ein tiefes, wildromantisches Tal, der Pfad selbst mit starker Neigungg gegen das Tal. Auf diesem Wege begegneten uns einige wanderer, die, sobald sie uns erblikten, ein klägliches Aman! Aman! Eusriefen. In der Tat hatten sie Ursache dazu, denn wir konnten nirgends ein Plätzchen erspähen, welches uns die Möglichkeit des Vorbeiziehen ohne augenscheinlic- he Lebensgefahr gestattet hätte; wir stiegen alle von unseren Tieren ab und entdeckten endlich hinter einem Felsenvorsprung eine kleine Fläche, auf welche wir uns begaben, während jene vorüberzogen. End- lich um 33/4 Uhr war diese Passage überwunden, das Tal erweitert sich plötzlich und der Flußerschien zu beiden Seiten mit Pappeln besetzt. Um einer hier errichteten Mühleden erforderlichen Wasservorrat zu- zuführen, hatte mana us dem Fluß einen mühlbach abgelietet, deşsen beide Seiten ebenfalls mit Pappeln besetzt sind und deren gelbliche Blätter mit der dürren und wilden Anhöhe sehr angenehm kontrasti- erten; der Weg ist hier gut, die Pappeln wechseln später mit Weiden- bäumen und Obstbäumen ab und geben der Gegend einen idyllischen Charakter. Um 3 Uhr 50 Minuten erreichten wir Kodil Bagtschessi auf dem linken Ufer des Flusses, wo wir blieben. Diesses Dorf enthält 25 Häu- ser, woven aber augenblicklich nur drei bewohnt waren, indem die Bewohner der übrigen am heutigen Tage ausgewandert waren. Über die ursache dieser Exodus erfuhren wir folgendes: Der Aga von Ardas- si hatte dem Orte eine Kontribution von 3000 piastern auferlegt, welche Abgabe auch bis auf 128 Piaster zusammengebracht war. Wegen dieses Restes schickte er Exekution dâhin. Ehe die Exekutions-Man- nschaft angekommen war, war auch schon der Rest aufgebracht, aber die schon einmal beschlossene Auswanderung ging vor sich, und die Bewohner der noch ubrigen drei Häuser beabsichtigten ebenfalls, nach einigen Tagen zu folgen. Sie zogen alle nach Trapezunt. Dieser Vorfall bestätigt die oben geäußerte Vermutung, daß der in ardassi residie- rende Aga kein von der Regierung bestellter Müdir ist, sondern ein kleiner Derebej auf eigene Faust, der sich um den Sultan in Stambul so wenig wie um dessen Pascha in Trapezunt oder Karahissar kümmert, - 196- Kemal Saylan bis seine Stunde schlägt. Unser Wirt hatte eine ganz entschieden griechisch-albanisische Physiognomie, behauptete jedoch, von türkischer abkunft zu sein, was wohl nichts weiter sagen wollte, als daß er an den Propheten glaubte, denn er war ebensowenig von türkischer als von griechischer abkunft, sondern ein Laze. Seine aussprache des Türkischen hatte manches Ei- gentümliche; auch hörte ich hier und in der umgegend Ausdrücke, die mir sonst nicht vorgekommen sind. So nennt man hier die Büffel nicht manda, wie sonst in Anatolien, sondern mit dem arabischen Worte dschamisch (eigentlich dschamusch). Der mais, welcher sonst in der ganzen Türkei kokoroz oder misr bugdai (ägyptischer Weizen) heißt, wird in hiesiger Umgegend lazud genannt, ein Wort armenischen Urs- prungs, welches soviel wie “Lazenspeise” bedeutet. Statt jerimi oder jermi (zwanzig) sprach unser Wirt ikrimi, welches also der Abstam- mung und orthographie viel näher kommt195). In der umgegend wird Weizen, Gerste, Hirse und Mais gebaut; die Viehzucht beschränkt sich auf Ochsen, Ziegen und Schafe. Abends hatten wir noch ein schönes Gewitter, welches sich in einigen kräftigen Schlägen entlud und reichlichen Regen brachte. Mittwoch, 3. Nov. Wir brachen um 61/2 Uhr auf; das Wetter war ausgezeichnet, der Himmel ganz unbewölkt. Um 6 Uhr minuten erreichten wir Kodil auf dem rechten Ufer des Flusses, während wir am linken Ufer entlang ritten; beide Ufer sind mit Pappeln und Weiden besetzt und auch sonst erschien uns die Kultur, besonders die Obst- bäume, sehr sorgfältig. Um 7 Uhr 10 Minuten passierten wir einen von Osten kommenden Zufluß, und um 71/2 Uhr ein Dorf auf dem rechten Ufer, deşsen Namen ich nicht erfuhr. Um 73/4 Uhr waren wir bei der Einmündung eines breiten Tales mit einem mächtigen Zuflusse von Osten; unterhalb der Vereinigung fuhr eine schöne Brücke über den Fluß. Wir schugen den Talweg zur Rechten ein, da das soeben erwäh- nte einmündende Tal nach Erzingjan Führt. Um 5 Uhr 20 Minuten passierten wir zwei von Westen kommende Zuflüsse, und um 8 Uhr 25 minuten einen Komplex von Häusern zu beiden Seiten des Weges in drei Gruppen, welche Bejler heißen, und eine ausgedehnte Obstkul- tur zu betreiben secheinen. Um 8 Uhr 50 Minuten passierten wir abermals einen von Westen kommenden Zufluß und ein dorf am rechten Ufer, um 9 Uhr 18 Minuten einen von Westen, und 2 minuten später einen von osten kommenden Zufluß; in dem Talwege des letzteren, Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 197- etwa eine Vierstelstunde aufwaärts, erblickten wir eine mittelalterliche Ruine. Um 91/2 Uhr passierten wir das Dorf Beiana auf dem rechten Ufer, um 10 Uhr 10 Minuten und um 10 Uhr 20 Minuten zwei zuflüsse von Westen. Um 101/2 Uhr erreichten wir Bilbil-Oglu, ein von Griechen bewohntes kleines Dorf am linken Ufer des Flusses, vier Stunden von Kodil, wo wir eine Stunde Halt machten, um zu frühstücken. Unser Wirt, welcher seiner Versicherung nach 74 Jahre alt war (was auch sein Aussehen bestätigte), sprach sehr gut griechisch und führte hier in der Mitte seiner zahlreichen Familie ein patriarchalisches Leben. Das Dorf liegt schon so hoch über dem meeresniveau, daß der Boden hier nur noch Weizen und Gerste hervorbringt. Im Februarheft196) 1862 kritisiert Herr dr. Blau die rechtschrei- bung mehrerer Ortsnamen in Dr. Barths Reiseberichten, indem er die Ortsregister der “landesbehörden” zugrunde legt. Dr. Barth hat schon eine vorläufige Antwort darauf gegeben; bei den Spezialitäten werde ich das erforderliche beibringen, so oft es der Mühe wert ist und es sich nicht um bloße Willkürlichkeiten der Transkription handelt. Herr Dr. Blau hat nämlich unter anderem die methode, denjenigen Buchs- taben des arabischen Alphabets, den man gewöhnlich durch K oder Q wiedergibt, durch kh auszudrücken, vermutlich nach der verderb- ten armenischen Aussprache, welche joch, tschoch, sanduch statt jok, tschok, sanduk sagen. Eine derartige Berichtigung der von Dr. Barth und mir gegebenen Ortsnamen verdient natürklich gar nicht weiter berücksichtigt zu werden. Anders aber ist es mit den anderweitgen Be- richtigungen, namentlich wenn sie auf höherer Grundlage beruhen, z. b. offiziellen Aktenstücken, läangerem Aufenthalt am Orte usw. Denn der flüchtige reisende ist, wie schon Dr. Barth bemerkt, nur zu häufig dem Irrtum ausgesetzt; sehr oft betritt er nicht einmal den Ort, deş- sen Namen er von seinen begleitern erfährt; diese haben of tein ganz vernachlässigtes Organ, es sind Bauern, Hirten, Pferdeknechte usw., und man versuche es einmal in Deutschland, sich bloß nach solchen angaben eine Reisekarte zu konstruieren. Aber Herr Dr. Blau war nie in der Provinz Karahissar, und sein offizielles Aktenstück ist ein arme- nisch geschriebenes Ortsverzeichnis eines armenischen Zehntenpäch- ters; daß dieser Mann und seine zahlreichen Kollegen in der Türkei ohne weiteres zu “Landesbehörden” befördert worden, bloß um seinem Register einen offiziellen Charakter beilegen zu können, ist schon ziemlich kühn, zumal wenn man weiß, daß in der Türkei die offizielle - 198- Kemal Saylan

Sprache das Türkische ist, und zwar das mit arabischen Buchstaben geschriebene Türkisch. Soviel im Allgemeinen. Dr. Barth hat Bülbül Oglu verstanden, ich Bülbül Oglu, wir haben uns also nicht einander ausgeschrieben; wir beide aber haben Oglu gehört und nicht Agly; möglich, daß wir uns beide geirrt haben, aber die Steuerrolle eines armenischen Zehntenpächters kann ich nicht als bundigen Beweisgrund gegen unsere Angabe anerkennen; meine eigene Praxis, welche mir fast täglich solche dokumente vorfüh- rt, hat mich hinlänglich belehrt, wie wenig auf solche Lukubrationen zu halten ist. Und selbst wenn es ein offizielles Dokument wäre, söre würde ich noch sehr wenig darauf geben; denn wie kommt der Name des Ortes in das offizielle Dokument hinein? Doch nicht etwa durch Eingebung des heiligen Geistes? Meistens nur durch Kopieren eines nichtoffiziellen Dokumentes, und im günstigsten Falle durch die An- gabe eines Ortsbewohners, also aus derselben Quelle, aus welcher die Angaben der Reisenden herrühren. Solche offizielle Namen sind z. B. Auch Eregli, Geliboli, Lapsaki, Sussam usw., während diese Orte bei den Eingeborenen von den altesten homerischen Zeiten bis auf die heutige Stunde hiraklia, Kallipolis, Lampsakos, Samos Heißen; solche offizielle Namen sind ferner Bahri Hazzez, das kaspische Meer, statt Bahri Chazar, weil der erste offizielle Schreiber nicht seine Sprache le- sen konnte; Viana, Wien, weil der erste offizielle (?) Schreiber ein Jüng- ling aus dem Übersetzungsbüro der Pforte den italienischen Namen Vienna nach französischer (?) Aussprache las; Breman statt Breman, aus demselben Grunde. In welche Irrtümer aber selbst die achtbars- ten Glehrten in bezug auf Geographie und Geschichte durch unkri- tisches Fasthalten an offiziellen Namen verfallen, habe ich an einem sehr auffallenden Beispiel in diesen Blättern (vgl. o. S. 336 und 342 f.: Biga, Boga) nachgewiesen. Ich werde also nach wie vor fortfahren, die Namen so wiederzugeben, wie ich sie gehört habe, und die offiziellen Namen nur nebenbei bürcksichtigen, selbst auf die Gefahr hin, daß ich mich wirklich irre. Wie viele namen in den fünf Bänden der afrikanis- chen Reisebeschreibung des Dr. Barth falsch sind, maga der Himmel wissen; bleibt er aber nicht doch, und wenn auch 75 Proz. Falsch wäre, der große Entdecker? Von Bülbül Oglu an nimt die Kultur wieder ab; auf zwei Stun- den Wegs passierten wir nur eine einzige Stelle mit einigen Wohnun- gen und einer Wassermühle. Um 11/2 Uhr erreichten wir einen Han, Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 199-

Dag-Dibi-Hani (d. h. Der Ham am Fuße des Berges) genannt, wo wir eine Viertelstunde hielten, um unser zurückgebliebenes Gepäck zu erwarten. Wir trafen hier zwei Bewohner aus Ulu-Scheiran, dem Ziele unseres heutigen Tagesmarsches, einen Türken Kadir Aga, welcher in Konstantinopel als Gesandtschafts-Kawaß gedient hatte, von jovialem Charakter, gewandt zu Pferde und geschickt im Dscheridwerfen. Er lud uns ein, in seinem Hause die Gastfreundschaft anzunehmen, wo- rüber sein Gefährte, ein feister Armenier, ihm Vorwürfe machte. Wir ließen unser Gepäck unter der Obhut unserer Leute und ritten mit unseren neuen Bekannten voraus. Die noch vier Sutnden bet- ragende Strecke bis Ulu-Scheiran leegten wir in drei Stunden zurück. Zuerst passierten wir den Gjaur-Dag, dessen Gipfel wir um 21/4 Uhr erreichten; hier lag etwas Schnee; dann stiegen wir in die Ebene hinab, wo der Baumwuchs wieder begann, meistens Nadelholz; wir passierten mehrere, von ihren Bewohnern bereits verlassene Jailas (Som- merweiden), ließen gegen Sonnenuntergang das Dorf Sarabud rechts liegen und kamen um 4 Uhr 50 Minuten in Ulu-Scheiran an, wo wir in der Wohnung unseres türkischen Begleiters ein großes, aber nicht sehr reinliches Zimmer zum Obdach erhielten. Wir überzeugten uns durch den Augenschein und durch gewis- senhafte Aufnahme, daß die heute von uns passierte Strecke noch auf keiner Karte richtig niedrgelegt ist, und verweise ich deshalb auf die dem Berichte meines Reisegefährten beigefügte Karte von Dr. Peter- mann. Ulu-Scheiran (so nennen die Bewohner selbst ihr Dorf, während man in der Umgegend Ulu-Scheiran sagte), enthält etwa 30 Häuser, worunter drei griechische und ein armenisches. Man baut hier Weizen und Gerste und etwas Tabak; die ebene ist reichlich bewassert. Der Name des Ortes (Ulu bedeutet “groß”), das Vorhandensein einer armenischen kirche und einiger chiristlichen Einwohner lassen auf eine größere Bedeutung des Ortes in Krüheren Zeiten schließen, aber der Zustand unserer Kenntnisse von diesen Gegendem erlaubt uns nicht, über die ältere Geographie der selben Vermutungen anzustellen. Mit Ausnahme der Küste, welche sehr gut aufgenommen ist, fehlen uns im Innern von Sywas, Tokat und Niksar an bis Zigana und Baiberd feste Punkte, von denen man ausgehen Könnte; zwar scheint Satala identifiziert zu sein, und Nikopolis will Boré in der Nähe von Enderes aufgefunden haben, aber zur völligen Sicherung des letzteren Punktes - 200- Kemal Saylan bedarf es einer soleden Autorität als Boré; Nikopolis und Satala sind übrigens die Kardinalpunkte, von denen die Bestimmung der übrigen alten Orte ausgehen muß. Diese ganze Strecke bedarf noch einer recht gründlichen Untersuchung. Um nun zur Kenntnis dieser Strecke soviel als möglich beizutra- gen, führe ich hier einen morgenländischen Reisenden ein, welcher im Jahre 1851 von Bagdad nicht Konstantinopel und wieder zurückreiste. Er heißt Mahmud Effendi197) und hat über seine Reise einen eigenhän- digen Bericht in arabischer Sprache aufgesestzt, den er seinem Sohn Seaddedin gab, und dieser verehrte das Manuskript einem meiner hi- esigen Freunde, Sr. Exz. Subli Bej198), Mitglied des Reichsrates, welcher mir gern die Erlaubnis gab, dieses Manuskript zu benutzen; ich mache von dieser Erlaubnis um so lieber Gebrauch, da das Manuskript wahrscheinlich nicht vervielfältigt, also ein Unikum ist und über die ge- sehenen und berührten Ortschaften recht schätzbare Auskunfte gibt. Unser Reisender trifft auf dem Weg von Erzerum nach Karahissar in Ulu-Scheiran auf dem von uns betretenen Wege ein und gibt über Ulu- Scheiran folgende Auskunft: “Scheiran er schreibt den Namen geradeso wie ich, nicht Scheh- ran) ist ein Ort, welcher viele Ackerfelder hat sodaß die Produkte den Einwohnern genügen; es ist hier ein Fluß, über welchen eine Brücke führt; wie ich höre, sind hier 140 Häuser, welche sämtlich von Moham- medanern bewohnt sind; es ist hier eine Moschee mit einem Chatib und Imam, aber es fehlt hier an einem Markt und an einem Bad.” Dienstag, 4. Nov. Wir brachen um 71/2 Uhr auf und erreichten um 81/4 Uhr wieder die landstraße, die wir den Abend vorher verlassen hatten; die Kultur in dieser Gegend ist viel weniger sorgfältig als bisher, die Felder schlecht gepflügt und eingehegt, die Steine nicht be- seitigt. Wir sahen fast den ganzen Tag nur Wachholder-, Eichen- und Nadelholz. Um 8 Uhr 50 Minuten passierten wir das Dorf Körsyk an einem Fluß, der von Nordwest nach Südost fließt. Unser Weg machte viele sonderbare Krümmungen, anfangs westlich, dann nordwestlich, dann wieder westlich, darauf nordwestlich, und es zeigte sich, daß unser in Ardassi engagierter Führer mit seinem Latein zu ende war; er gestand uns denn auch, daß er den Weg in seinem Leben nur einmal, und zwar zur Winterszeit, gemacht hatte. Um 9 Uhr 10 Min. Und 9 Uhr 55 Min. Passierten wir zwei andere Bäche, die ebenfalls von nordwest nach Südost fließen. Um 101/2 Uhr erreichten wir ein mit Nadelholz Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 201- bewaldetes Gebirge, eine öde, fast ausgestorbene Gegend, wo uns kein einziges lebendes Wesen begegnete. Um 11 Uhr 20 Min. Waren wir wieder in einer Ebene, die von vielen Bächen durchschnitten ist und wo man die Felder mit großen Baumstämmen eingefriedigt hatte. Um 12 Uhr erreichten wir das Dorf Zychari Tekiessi*), wo wir eine Stun- de Halt machten. Auch dieses Dorf schien fast ausgestorben zu sein; vergebens klopften wir an mehreren Türen; endlich kamen wir an ein Haus, aus deşsen Innern die Stimme einer alten Frau hervordrang, aber ehe sie öffnete, wollte sie wissen, ob wir Soldaten wären; die alte mochte Ursache haben, sich davon zu überzeugen, denn wir hörten an verschiedenen Stellen bittere Klagen über die von entlassenen Solda- ten verübten Exzesse, welche ihrerseits wieder zu entschuldigen sind, wenn man weiß, daß sie oft 30-40 Monate Gage zu fordern haben. Als wir sie nun über diesen Punkt beruhigt hatten, öffnete sie endlich, und nun kamen auch andere Dorfbewohner wie aus der Erde gewachsen zum Vorschein. Für die in diesen abgelegenen und wenig besuchten Gegenden herrschenden Zustände ist das soeben erzählte sehr charakteristisch. Mahmud Effendi berichtet uns über die Gegend zwischen Ulu Scheiran und Zychari Tekkiessi wie folgt: “Auf dem Weg, den wir durchzogen, trafen wir mehrere Dörfer, welche teils bewohnt, teils unbewohnt waren; die Ursache der Unbewohntheit rührt bloß die Bewohner ins Freie gezogen sind, um in den Talgründen gute Weide aufzusuchen; man sieht hier Dörfer, in denen kein Laut gehürt und

* So schreibe ich mit Kiepert und mit dem sogleich anzuführenden Mahmud Effendi und behaupte noch immer, daß Tekie und Teke der Name lautet; der von Dr. Barth erhobene Einwand, daß in einem Dorf wandernder Turkomanen schwerlich an ein Tekie oder Kloster zu denken sei, ist unerheblich; mit solchen Gründen getraue ich mir die Existenz von Palmyra, Ninive, Babylon und Persopolis wegzuleugnen. Hr. Dr. Blau belehrt mich, daß Teke im türkischen “Ball” bedeutet, was ich vermutlich ohne seine Belehrung nicht wissen würde, hütet sich aber zu sagen, was Zychari bedeutet, weil er recht gut weiß, daß damit die Orthographie Teke ins bodenlos Lächerliche verfällt. Zwar behauptet er, dies sei die Schreibart der Originallisten von Tekke, die er aber so wenig gesehen hat wie ich, denn ein Ortsverzeichnis eines armenischen steuerpäachers ist keine Originalliste; ich dagegen habe die Orthographie des Mahmud Effendi für mich, walcher in dem Ort übernachtete und welcher wie ich den Namen aus dem munde der Eingeborenen vernahm, und zwar hörte er im Jahre 1851 genau dasselbe, was ich seiben Jahre später hörte. Zychari Tekkiessi oder Tekkie-i-Zychar, wie Mahmud Effendi nach persischer Flexion schreibt, bedeutet “das Kloster des Üppigen oder Wollüstigen”. Ein elendes Dorf von 15 Häusern heißt bala Hissar (Oberschloß) und ist das alte Pessinunt; nach Dr. Barth müßte auch dieser Name ganz falsch sein. - 202- Kemal Saylan kein Mensch gesehen wird, und die bloß von Eulen bewohnt sind. Un- ser Weg war zwischen Wasser und Sümpfen und verschiedenen Obst- bäumen; die meisten Bäume sind wilde Rosenbäume (Hagebutten), deren Schönheit jedoch der Gartenrose nicht gleichkommt. Von den Gipfeln der Berge genießt man eine weite Aussicht; die Berge aber gleichen durchaus nicht denjenigen bergen, welche ich bisher unter dem Mond gesehen habe; es herrscht dort eine Kälte, wie sie in Irak nicht stattfindet, und meiner Meinung nach ist die Kälte hier stärker als die Hitze, sodaß die Bewohner vom November bis Juni daselbst nicht aus- halten können, ausgenommen, wenn sie sich am Fuß der Berge halten. Im Winter liegt der Schnee hier über fünf Spannen hoch. Wir hielten uns jedoch nirgends auf, bis wir in das Dorf Tekkie-i-Zychar kamen, wo wir übernachteten. Das Dorf Tekkie-i-Zychar halt ungefähr 100 Häuser, welche alle voneinander abgesondert sind; die Häuser sind aus holzstämmen erbaut, von denen man einen auf den andern legt; ich habe etwas ähnliches in den Holzbauten von Irak weit und breit nicht gesehen. Der Ort hat eine Moschee mit einem Imam.” Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 203-

27. Humphry Sandwith (1854)

1854 yılının sonbaharında General Williams’ın yanında görev- lendirilmiş ve Erzurum’a giderek onun birliğine katılmış ve Kırım Sa- vaşı sırasında yazdığı raporlarını dah sonra 1856 yılında Londra’da basılan “A Narrative of the Siege of Kars and of six months’ resistance by the Turkish garrison under General Williams to the Russian Army: together with a narrative of Travels and Adventures in Armenia and Lazistan: with Remarks on the present state of Turkey” adlı kitabında yazmıştır. Gümüş- hane ile ilgili anıları kitabın 32-42. sayfaları arasında yer almaktadır.

CHAPTER II

Commerce of Trebizond-First English Vessel-Turkish Navigation-Field Sports in the Neighbourhood-Post Travelling-Arrival at Gumush Khané

I was most anxious to reach Gumush Khané, the next station, about five hours’ distance, and so determined to push on that night. To this proposition the postmen made a stout resistance. As I was armed with authority, and could “slang” them in their own language, I was determined to hav my own way, and so ordered out fresh horses. “Janum” (my soul), exclaimed a bowlegged old roadster, “you rush on destruction; the roads are bad, and there is no moon. I am your sacri- fice, and will obey; but I tell you that we my both be dashed to pieces over the rocks, or shot down by robbers: my soul, my lamb! Stay here for the night” being pretty well inured to Turkish lying, I turned a deaf ear to this sage advice, and assuming the dry lordly air of a Turkish Pasha, I answered, “I have a Booyorolti, “ I am meeri (employed by Government); if I stay here you are kefil (responsible). Haide bakalum, come, come, out with the horses!” So with little nore resmonstrance I was again bowling over a very fair road, and complacently enjoying my brief authority. Presently the sun sank down behind a mountain and left us in total darkness: we were then obliged somewhat to slacken our pace, although the road was perfectly good. For an hour or two wev jogged on and at last after crossing a mountain stream and winding up a hill, I began to find myself in a very uncomfortable predicament. My horse was flounderin amongst huge boulder Stones, - 204- Kemal Saylan and I was concious of travelling along a very slanting and unsafe road, with a high hill on my left, and a deep shelving descent on my right. But this was not the worst. As I rode on I found myself at last in a perfectly frightful phosition. I was crawling along the edge of a yawning precipice, and I heard through the darkness the hoarse roar of a torrent bleow. My guide in front was mounted on awhite horse, which flitted before my eyes like an uncertain phantom. A huge mass of rock, jutting out on the path, would from time to time suddenly appear before me, while I had barely time to Dodge it. I clung nervously to my horse, and gave him up the reins entirely. He knew the path, which I did not, and I felt he was for the moment my superior. Had the old bowlegs in front but known my feelings. How he would have enjoyed his triumph! For I felt myself very small all the hile. However, more by good luck than by any effort of skill or courage, I got over my difficulties. The twinkle of lights appeared in the distance; my guide set up one of those long- drown yells peculiar to postmen, and I trotted up to the menzil Khan of Gumush Khané or the Silver Khan, and here I determined to propo- se my weary limbs.

CHAPTER III

Turkish Mines-Arrival at Baiburt-At massat-Murder and Robbery-Aspect of the Country-Arrival at Erzeroom- A day’s shooting.

Gumush Khané is one of the most important mining-stations in Anatolia, which is really a conuntry most richly endowed by nature. We have already passed through a cattle and corn country, we hav seen forests of valuable timber, forest so vast as to stretch down on the coast nearly to the mouth of the Bosphorus on one side, and quite to the Russian frontier on the other, and abounding in every variety of timber. We have now entered on a tract of land rocky and somewhat barren, but rich in mineral wealth: here I intend to halt a moment, that I may give my readers the result of some inpuiries concerning these mines. In the neighbourhood of Gumush Khané (a small town of stone huts with flat roofs) there are thirty-six mines, of which from ten to fourteen are of copper, the rest of argentiferous lead. These mines are Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 205- worked in a very rough and redy way, the miners having borrowed little or no assistance from European science or modern inventions. The lead found here is a soft yellow oxide, and the lode is followed by the miners until exhausted. No cutting down upon certain parts, the result of scientific calculation, is ever had recourse to; in short, the miners work according to the fashion of their forefathers. I was told that 660 lbs. Of lead yield 300 drachms of silver, a 100 drachms of silver give 4 drachms of gold. The Government takes the silver at about 2l. 10s. The. (3/4 lbs.), according to stipulation with the farmer of the mines. Each furnace will produce about 500 lbs. Of lead every ten days. The ore remains five days in the over during the process of smelting. All the miners… Greeks. From the district of Kromm, not far from Gu- mush Khané, ant these people are sent to work at all the mine in the empire. Gumush Khané is famous for a dilicious pear which much re- sembles the jargonel. I have heard it surmised that this pear is of Eng- lish importation, and is one of the traces of an English settlement of one or two centuries date; this I apprehend to be an unfounded idea, engendered perhaps by national vanity, which will not allow the poor Turk to have even a good pear of his own. On leaving this town I rode some distance along a valley through which flowed a shallow stream, fringed with the jungle of the sea buckthorn (Hippohe rhamnoides), bearing a plentiful crop of yellow berries. There is no lack of trout in this stream; I saw very fine one which a peasant had just killed with a stone. High and uncultivated hills shut out the view for many hours, and the road was unusually dull. From time to time, however, we met a slitary horseman bristling with arms, or watched a shepherd leading his flock of heavy-tailed sheep and silken-haired goats, with three or four tawny togs of monstrous size. As we turned a rocky corner a co- vey of red-legged partridges would run from the river to the mountain, seldom deighing tor ise from the ground. Magpies were here the commonest of the feathered tribe, a bird whose omnivorous faculties enable him tol live anywhere; and a beautiful bird, nearly allied to him in kindred, the roller, and often attracted my notice as his brilliant blue plumage would gleam from a neihbou- ring tree. A peculiar melodious chirp was heard over-head occasionally, which issued from flocks of that bird of golden house, the piaster; - 206- Kemal Saylan but to which of the two species found in asia minor it beloged, I was unable to determine, as shooting is incompatible with post-travelling. Most, if not all, of the birds I saw during my journey were old English acpuaintances; the shrike, the bunting, and numerous finches recalled to my mind the green lanes of my native land. As we were winding round a long mountain-path, I heard the tinkling of bells in front, and presently came up with a large Persian caravan of about two hundred horses, all travelling in sinle file. The muleteers were quite a study. Each man was very warmly clad, though the weather was rather hot than otherwise; their garments appeared to be of padded cotton, so universally worn throughout the East. The cap was a modification of the long-peaked Persian one, about half as high, and of sheepskin. Their feet and legs were especially well protected by easy-fitting boots, laced above the ankle, and continued by a sort of leather gaiter. These men never take off their clothes from month to month, except for the rare indulgence of a bath. As they are exposed to all weathers, anda re constantly in the air, their features are deeply bronzed, many of them being scarcely lighter of tint than the natives of Abyssinia. Their diet consists of bread, chees, butter, and yoghoort, and their drink is water; consejuently they seldom suffer from disease. More horses than mules are employed on this road, and their pace ave- rages about two miles and a half an hour. The strongest and most saga- cious horse takes the lead, and he is always hung with loud-toned bells, as are the last two or three of the line. During summer they start on their journey at a very early hour in the morning, and at noon unload their horses and allow them to feed for a few hours before they resume their march. When they halt at a town or village for the evening, they assemble together in some open space on the outskirts, where they picket their horses, and, collecting their bales, build with them a sort of hut, covering it with a piece of canvas, and here all but the sentinels sleep. The huge pack-saddle is taken from the horse’s back for about half-an-hour each day, while he is groomed, after which it is replaced; so that this bulky contrivance forms as it were a part of the animal, and thus söre backs are avoided. The horses have a good feed of barley every night and morning, and during certain months of the year they graze during a few hours each day; the rest of their food consists of chopped straw. Each horse or mule carries on an averge about 300 pounds. I have never observed the muleteers beat their animals; but if Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 207- one of the fore-most strays from the path, he soon has a well-directed stone rebounding from his flank, which calls him to order. Towards the middle of the day on which I quitted Gumush Khané I arrived at a post-station at Kalé, so called from the ruins of a small castle on a craggy rock, just above the village. While waiting for a remount I am told that wild goats are often seen browsing about the ruins, which are within 200 yards of the post-house. Of course any antiquarian inquiries as to the origin of the castle are met by the invari- able rustic answer of “Allah Bilir” (God knows). After a gallop on fresh horses we emerge from the valley, and ride over bare Brown plains. We pass a flock of those magnificent birds, the large bustards, over whose extirpation in England the sportsman and natüralist combine to lament. These, however, are not quite of the English species, though the difference is scarcely perceptible. They very much resemble a flo- cek of turkeys and I cannot resist the temptation of taking a family shot into the tihck of them, with my Colt’s pistol, -without effect, however. - 208- Kemal Saylan

28. Otto von Blau (1857)

1852 yılında İstanbul’a Prusya elçilik ateşesi olarak atan Otto von Blau daha sonraki yıllarda Anadolu’da birçok yeri gezdi. 1858 senesinde Trabzon’daki Prusya konsolosluğu görevine atandı. Blau, Erzu- rum’dan Trabzon’a giderken uğradığı Gümüşhane ile ilgili hatıraları- na 1858 senesinde Berlin’de basılan “Commercielle Zustände: Persiens” adlı eserinin 213-214. Sayfalarında yer vermiştir.

CAPITEL XXI

Communicationsmittel. Posten. Karawanenstrassen. Schifffahrt.

Die glimpflichste Strecke ist noch die von Baiburt nach Gümüs- chhane, wohin der Verkehr im Winter und der schlechten Jahreszeit überhaupt, sowie auch die Post ihre Richtung nehmen; heir Lässt erst die wellige Landschaft von Balachor, dann die Thäler des Siphon, Sop- ran und Gümüschhane-Su, in denen allen die menschliche Kunst der Natur nachgeholfen hat, den Waarentranporst einen verhältnissmäs- sig bequemen Weg gehen; freilich sind die Sprengungen der Felsen in den letztgenannten Thalbetten-eine mühevolle arbeit, welche dem letzten erblichen Pascha von Trapezunt, Abdullah Pascha, der vor etwa 15 Jahren starb, verdankt wird- gewöhnlich so schmal, dass nur ein Saumthier hinter dem andern gehen kann, aber bei den fortwährend nöthigen Reparaturen der vielen Viaducte und Dämme längs dieser wilden Wasser ist es wirklich noch bewundernswerth, dass die Strasse wenigstens noch in so practicabelem Zustande ist. Zwischen Gümüs- chhane und Trapezunt sind dagegen die schwierigkeiten des Tranpor- tes ausserordentlich gross. Der Uebergang über den Kulat Dagh und die Descente beim karakapan (schwarze alp) sind der Schrecken jedes karawanenführers; bei einer Hohe von 8100 F. İst dies Gebirge so wol- ken- und wasserreich, dass die Wege den ganzen Sommer hindurch so schlüpfrig sind, dass bei jedem Auf- und Niedersteigen des Weges der Boden treppenförmig aufgearbeitet werden muss, um das Gleiten der Thiere zu verhüten. İm Winter, wo 7 Monate hindurch der Schnee fest liegt, vermögen die Karawanen nur mit grossen Verlusten diesen Berg zu passiren, indem von Zeit zu Zeit aufgeschüttete Steinhaufen den Schnee überragen und so den Weg vor zeichnen. Distanzen von Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 209-

2-3 Stunden werden hier oft in ebensoviel Tagen zurickgelegt; stürzt ein Pferd, so hält die Karawane; die Knechte bemühen sich um das gefallene Thier, die Ladung liegt einstweilen, von Koth und Regen reichlich getränkt, seitwärts im Abgrunde; das Wiederaufladen, die Wi- ederherstellung der Ordnung im Zuge inmmt vielfältig mehrere Stun- den in Anspruch; die keuchenden Thiere, die schreienden Führer, die Lärmsignale verirrter oder verunglückter Menschen, die Glocken ver- laufener Pferde oder weidender Alpenheerden machen in dieser Ei- nöde, die von dichten Nebeln umhüllt ist, einen schaurigen Eindruck. Auf der Höhe des Gebirges steht ein Complex von Hütten und Schup- pen, wo die karawanen zu nächtigen pflegen; hier laufen die biden Wege, welche von Gümüschhane aus eingeschlagen werden können, der Winterweg über Ardascha und Zigana und der Sommerweg über Istawros, zusammen, und setzen sich dan über Dschewizlik in fort- dauernd sehr sechwierigem Terrain nach Trapezunt fort. Ein näherer, aber nur während weniger Sommermonate gangbarer Weg vermeidet diese gefürchteten passagen, und klimmt im eigentlichen Sinn wie ein schmaler Fusssteig, von baiburt direct nordwäarts übers Gebirge, in welches er bei Kirsi eintritt. Tief im Gebirge setzt er jenseits des Dorfes Getschitkiö über eine steinerne Brücke, und überschreitet bei Kazukli den höchsten Kamm des Gebirgsstockes, von wo er dann über Tscha- irli das kaliandere-Thal hinabsteigt und sich wenige Stunden vor Tra- pezunt mit der Winterstrasse vereignigt. Dieser wenig besuchte Weg ist auch in den heissesten Monaten nicht ganz frei von Schnee und deshalb ebenso gefährlich als unbequem. - 210- Kemal Saylan

29. Heinrich Barth (1858)

1858 senesinde Türkiye’deki seyahati sırasında Trabzon-Maçka- Kolat Dağı ve Zigana hattı üzerinden Gümüşhane’ye gelen Barth, bu güzergâh üzerindeki önemli köylerinden olan Zigana hakkında geniş bilgi vermektedir. Gümüşhane ile ilgili hatıraları 1860 senesinde Go- tha’de basılan “Reise Von Trapezunt Durch Die Nördliche Hälfte Klein- Asien Nach Scutariim Herbst 1858” adlı kitabın 9-13. sayfaları arasında yer almaktadır.

Das Kolat-Gebirge; Sigana; A’rdassī

Auf hoher Spitzbogenbrücke überschritten wir den etwa 20 Sch- ritt breiten Strom und hielten uns dann an seiner linken Seite abwärts. Einiger Anbau zeigte sich und ein kleines Thal, das von der Rechten einmündete, war anmuthig mit reichbelaubten, frischgrünen Wal- lnussbäumen geschmückt. So erreichten wir A’rdassī. Wir hatten es immer als ein Städtchen nennen hören und waren daher nicht wenig erstaunt, als wir einen fast ganz verlassenen Ort von etwa 30 Häusern fanden, worunter nur zwei gute Gebäude waren, nämlich das Amtha- us des Mutesellim, am Flusse gelegen, ganz stattlichen Aussehens für einen Ort wie diesen, und sein Privathaus, ländlich und sehr freund- lich in einer Umpflanzung von Bäumen, etwas seitwärts vom Städtc- hen. Allerdings würde auch dieser Ort tiefer im Winter, wo die ganze Bevölkerung von den Höhen herabgestiegen ist, belebter und rühriger erscheinen, zum Theil aber mag auch Ungerechtigkeit des Beamten seinen Einfluss üben; diese Ansicht begründete sich durch spätere Er- fahrung. Dazu kam nun freilich auch, dass die frühere Brücke zerstört und eine neue erst im Bau begriften war. Hier sah man, was die Türken können, wenn sie wollen, wie sie denn zum Bogenbau ganz besonde- res Geschick haben. Der ganze Bau hatte ein recht stattliches Ansehen und die Quadern waren sorgsam behauen. Unsere Katirdschis, denen unser Kauas leider vier Pf. St. Vorausbezahlt hatte, weigerten sich aufs Entschiedenste, weiter als bis A‘Ardassi zu gehen, und wir suchten andere Thiere zu miethen, fanden aber bei dem geringen Verkehr ansehnliche Schwierigkeit und bewogen am Ende unsere Leute zum We- itergehen, indem wir einen rüstigen und gut bewaft‘neten Führer bis Kara-Hissär engagirten. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 211-

So brachen wir am Nachmittag wieder auf, passirten zur Seite der Brücke den jetzt etwa 20 Schritt breiten und 11/2 Fuss tiefen Fluss und betraten einen Engpass, aus dem der Fluss um den nördlichen Fuss einer mit einer mittelalterlichen Burg geschmückten, überaus zackigen Felshöhe hervor- rauscht, während er auf seiner linken Seite aus einem gewundenen breiten Sei- tenthal einen ansehnlichen Zufluss erhält. Unsere Ri- chtung ward hier die erste Strecke südöstlich, indem der Weg nach Kara-Hissár sich mit dem von A‘rdassi nach Gümüsch-Hané füh- renden in Folge natürlicher Bedingungen zusammenhält. Hinter dem Engpass erweiterte sich das Thal wieder, besonders oberhalb der Ein- mündung eines ansehnlichen Zuflusses, und hier war es hübsch mit Ulmen bestanden; auch sah man hier Ackerbau. Dann aber wurden die umschliessenden Thalwände wieder ungleich steiler und nahmen zumal auf der gegenüberliegenden Seite die täuschende Form von Kas- tellen an; wirklich glaubten wir im ersten Augenblick mit Bestimmthe- it dort zwei grosse Kastelle zu sehen, aber in der Folge wurden wir wieder ungewiss, ob das nicht die natürlichen Felsformen seien. Auf unserer Seite lag eine ganze Reihe von Chanen, am Fusse des weniger steilen Abfalls der Höhen, aber sie waren augenblicklich unbewohnt; dennoch standen die Thüren der meisten gastfrei offen, bereit, den obdachlosen steil bis hart an den unten im tiefen Einschnitt rauschenden Bach herantraten. An der Mündung des Thaies erschien auf einem vereinzelt aufspringenden gewaltigen Felsblock eine Kapel- le. In dieser rauhen Umgebung zeigt sich in um so schrofferem Gegen- satz die Betriebsamkeit der Eingeborenen und wir hatten etwa eine Stunde von der Ausmündung dieses Seitenthaies eine allerdings schmale, aber recht hübsche Garten-Oase mit sorgfältig bebauten Abhän- gen zur Seite. — Wir begegneten einer armen, zerlumpten alten Frau, die ihren Esel, beladen mit ihrem Kinde und dem kleinen Rest ihrer Habe, langsam vor sich hertrieb. Schon vorher waren wir Wanderer aufzunehmen. So gab es stets etwas zu beobachten und wir erreichten - 212- Kemal Saylan nach siebenviertelstiindigera Marsche die Vereinigung zweier ansehn- licher Bäche, die den A‘rdassi-tschai bilden; der bedeutendere war der nahezu von Osten kommende und an ihm hielt sich die nach Gümiis- ch-Hanö führende Strasse entlang. Diesen passirten wir und stiegen an dem kleineren, von SSO. kommenden, auf die Felsen hinauf. Der Pfad ward ausserordentlicli rauli und war kaum für andere üeschüpfe als Ziegen tauglidi, indem die rauhen Tracliyt- und Trappmassen einem grosseren der Erpressung Trupp Fortziehender begegnet, die vor des in A‘rdassi behaglich residircnden Türkischen Herrn aus ihrem heimathlichen Feisthaie von Kōdil flohen. Dieses erreichten wir nach einer Verengung des Thaies, indem wir auf die andere Seite des Stro- mes hinüborschritten; es öffnete sich nun wieder ein hübscher Kessel und gewährte Platz für ein Paar Obstbäume, die vermittelst kleiner Wasserleitungen bewässert wurden, während die Abhänge fleissig zu Ackerland bestellt waren. Ausser Weizen und Gerste ward auch Hirse und Mais gebaut. Hier liegt ein Dorf oder eigentlich das Gartendorf von Kōdil: Kōdil baghtsche; das eigentliche Kōdil liegt weiterhin auf einer ziemlich vereinzelt abgelösten, quer im Thaikessel vorliegenden, Kuppe. Wir erhielten ganz leidliches Quartier in einem kleinen, aber reinlichen Kämmerchen und wurden auch gut bewirthet, aber auch dieser Ort ging seiner Verödung und seinem Untergang entgegen in Folge der Erpressungen der Eegierung. Den Vorwand dazu hatte nach Aussage unseres Wirthes der Umstand geboten, dass an der dem Orte auferlegten Abgabe von 3000 Piastern etwas über 100 gefehlt hatten, und in Folge davon waren von 25 Familien alle bis auf fünf schon ausgewandert und auch die übrigen mit unserem Wirth an der Spitze wollten nachfolgen. Unser Wirth zog aber durch seine ganz untürkis- che Physiognomie unsere Aufmerksamkeit ganz besonders auf sich, denn sowohl seine Züge wie seine schlanke Gestalt stempelten ihn zu einem Griechen oder Albanesen, wiewohl er behauptete, er sei von Türkischer Abkunft. Am Abend brach ein von Blitz und Donner begleitetes regelmäs- siges Gewitter los mit leidlichem Regen; schon im Laufe des Nachmit- tags war schwarzes Gewölk vor uns aufgestiegen. Umso erfreulicher war es, als wir beim Erwachen am nächsten Morgen einen ganz ster- nenklaren Himmel vor uns hatten, und umso weniger zögerten wir mit dem Aufbruch. Wir stiegen an der linken Stromseite aufwärts auf Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 213- felsigem Pfade und Hessen das eigentliche Dorf Kōdil, auf einer erdre- iehen Terrasse gelegen, zur Linken. Überall wurden hier die Felsmas- sen von schönen Baumgruppen belebt, aber das hörte bald auf, Eup- horbien und Disteln bildeten dann fast den ganzen Pflanzenwuohs. Kleinere und grössere Zuflüsse vereinigten sich mit unserem Bache und über einen grösseren derselben ging mit südlicher Richtung auf schöner Brücke die Strasse nach Er-Singana oder, wie es gewöhnlich genannt wird, Ersingiän. So erreichten wir in sieben Viertelstunden die schöne Pflanzung von Beler, die sich mit den schönsten Frucht- bäumen, allerdings nicht in grosser Breite, über eine halbe Stunde weit hinzog, und auch weiterhin folgte stellenweiser Anbau. Die prächtigen Wallnussbäume standen noch in frischester Belaubung, auch einige Ei- chen gab es und sehr schlanke Weiden. Mittlerweile stiegen wir aus dem Strombett in die Höhe und schauten in die Öffnung einer in der gegenüberliegenden Thalwand eingekerbten Seitenschlucht hinein, wo eine ansehnliche Ruine eines sogenannten Genuesischen Kastells sich zeigte. Darauf folgte die im engen Thale sich hinziehende schöne Pflanzung von Báyana, dann erweiterte sich allmälig das Thal und wir erreichten bald das kleine, in seiner Pflanzung liegende Dorf Bülbül- oghlū und machten hier einen kurzen Halt, um einen Inbiss von Kaf- fee, Brod und Käse zu nehmen; dazu hatten wir noch sehr schöne Bir- nen von Kōdil. Das Dorf hat eine recht freundliche Lage und von der Brücke aus hat man nach Ost und West einen Blick auf Schneekuppen; über die letzteren, den Gadjur-Dagh, führt der geradere Sommerweg nach Kara-Hissár. Diese Berggruppe nährt oflenbar eine Menge der diese Gebirgslandschaft durchfurchenden Bäche. Die Bewohner des Ortes schienen ausschliesslich Christen zu sein; unser Wirth wenigstens sprach Griechisch. Er hatte eine zahlreiche Familie. Als wir unsern Marsch fortsetzten, hatten wir den nördlicheren der beiden Bäche, die sich hier vereinigen, auf einer Brücke zu passiren und hielten uns dann an der linken Wasserseite des südlichen Armes aufwärts. Die Höhen waren hier viel sanfter abgerundet und wurden es stets mehr, zeigten aber weniger Anbau als bisher. Auf dieser Strec- ke gingen wir bald auf der einen, bald auf der anderen Seite des Bac- hes entlang und überschritten mehrere kleine Zuströme. So ging es bis Däghdibi, einem Chan und Kaffeehaus, “am Fusse des Berges” oder der Kammhöhe. Hier veränderte sich der Charakter der Landschaft vollkommen, da wir eine ansehnliche Bergpassage vor uns hatten. Wir - 214- Kemal Saylan waren so glücklich, bei dem Kaff‘eehaus zwei Reiter aus U‘lu Schehran zu treffen, die eben im Begriff‘ standen, in ihren Ort über das Gebir- ge zurückzukehren. Beides waren Armenier, aber sehr verschiedenen Charakters, auch im Äussern sehr verschieden. Der Eine von ihnen war ein feister, höchst unKebenswürdiger Mensch, der Andere gewandt mit der Zunge, wie auch zu Pferd und mit der Lanze. Er hatte mit einem Europäer und zwar einem Deutschen, einem gewissen Baron von Schöneich, zu thun gehabt, der, wie wir von ihm hörten, erst vor wenigen Monaten von Samssün nach Karss und von Karss nach Könia gegangen sei. Er lud uns auch in sein Haus nach U‘lu Schehran ein. So ging es rüstig ins Gebirge hinauf, während unser Lastthier, von den drei Leuten begleitet, uns in einiger Entfernung nachfolgte. Zuerst waren die Gebirgsgehänge schön bewaldet, und Nadelholz oben und frische Weide unten in den Thalniederungen verliehen der Landschaft ein höchst anziehendes Gepräge. Bald darauf ging es steil anwärts, da hörten nach halbstündigem Anstieg die Tannen auf und wir gewannen einen Überblick über die benachbarten Höhen; jedoch zeigten sich wenig charakteristisch ausgezeichnete Gipfel, ausgenommen ein auffallendes Kuppelhorn in NO. und nach W. der von kleineren Kuppen umgebene Schámurlū. Auf der Kammhöhe warteten wir eine Weile, bis wir unsere Nachhut heranrücken sahen; denn ganz sicher ist diese Passage allerdings nicht und Raubanfälle auf vereinzelte Wanderer sind keineswegs eine Seltenheit. Dann ging es ans Hinabs- teigen und nach 20 Minuten hatten wir wieder die Quelle eines nach SW. fliessenden Gewässers; auch fing das Nadelholz wieder an. Nach weiteren 20 Minuten erreichten wir den Anfang eines für die einfachen Karren der Eingeborenen geschaffenen rohen Fahrweges, auf dem sie ihr Holz einfahren. Es waren gerade ein Paar solcher Karren auf der Strasse in Thätigkeit und ihr lautes Knarren horte man auf weite Ent- fernung. Hier befand sich auch die jetzt schon verlassene Stätte einer Soramerresidenz oder Taila und eine Gruppe verödeter und verfalle- ner Chans. Jetzt ging es allmäliger abwärts. Nach etwas mehr als eins- tündigem Marsch traten wir aus den Gebirgsabhängen hinaus in eine ringsumher von niederen Hohen umsäumte Ebene, aber aus grösse- rer Ferne ragten mächtigere, mit Schnee bedeckte Höhen hervor. Wir wandten uns mit grosser Abbiegung nach S. herum, um den vielen kleinen Wasserläufen auszuweichen, und erreichten so U‘lu Schehran beim Eintritt der Dunkelheit, aber unsere Leute trafen erst eine Stunde Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 215- später ein. Mittlerweile waren wir von unserm Armenischen Freunde in einem sehr geräumigen und ganz angenehm eingerichteten Gemach einquartiert worden und hatten es uns bequem gemacht. Wir hatten eine grosse Menge Besucher, aber wir lernten wenig von ihnen. Unser Essen war mittelmässig und unsere nächtliche Euhe ward von einer Unzahl von Flöhen gestört. Am nächsten Morgen, ehe wir aufbrachen, sahen wir uns etwas im Orte um; er liegt am südl. Fusse einer kleinen Felshöhe, um die herum der Bach seinen Lauf nimmt, und besteht aus ungefähr 30 oder 40 sehr vereinzelt liegenden Wohnungen, Stein- und Holzbau; am Ende des Dorfes nach SW. liegt eine verfallene Armenische Kirche oder Ka- pelle aus nicht sehr alter Zeit und ohne irgendein Interesse und am Bache entlang ziehen sich wenige, nicht eben sorgfältig gehaltene Gär- ten hin. Der Name des Ortes aber scheint entschieden auf viel grösse- re Bedeutung in früherer Zeit hinzuweisen. Leider erhielten wir keine bestimmte Auskunft über den ferneren Lauf des Baches; er fliesst hier nach SW. und giebt so der ganzen Hj‘drogra]) hie dieser Landschaft einen ganz neuen Charakter. Unser Fühi-er von A’rdassī war wahrsclieiulich nie in U‘lu Sc- hehran gewesen, wie denn dieser Ort allerdings bedeutend ausserhalb der geraden Strasse liegt, und so kam es, dass er uns am folgenden Morgen bei unserem Aufbruche von hier sowohl im Anfang in ungeheueren Zickzackwinduugen führte, als auch weiterhin grosse Umwe- ge machte. Dazu kam, dass diese Gegend viel von den einheimischen Karren befahren wird, die, um dem unebenen Terrain auszuweichen, grosse Umwege machen. Die Hügelungen waren meist mit Wachhol- der und Eichengebüseh bewachsen. Nachdem wir erst wieder in unsere Hauptrichtung zurückge- kehrt waren, hielten wir uns einer mittehnässigen Höhenkette parallel, die in massiger Entfernung zur Rechten hinlief und über deren leichte Yorhöhon der Pfad hinführte. Sie bestanden aus zum Theil ganz und gar verwittertem Tuff- und Biinsstein und bildeten zu Zeiten eine hö- chst eigenthümliche Oberfläche, meist schieferartig absplitternd und mit allem Anschein des Verbrennens. Dabei war das Land fast ganz verwildert und nur stellenweise höchst nachlässig angebaut. Aber in einiger Entfernung zur Rechten, nach dem Fusse des Gebirges hin, blieb uns ein ansehnliches Dorf, dessen Namen wir leider nicht erfuhren. Zur Linken lag weiterhin das Dorf Körssj‘k, das man auch schon - 216- Kemal Saylan von U‘lu Schehran aus erblickt. Wie einige am Wege liegende, jetzt unbewohnte, Chane zu zeigen schienen, bestehen die Wohnungen dieser Gegenden meist aus Holzbau, mit ganzen Stämmen über einander geschichtet, dem Vorbilde der Lycischen Felsbauten. Nur wenig Menschen Hessen sich sehen, und die Erscheinung dieser wenigen war zu verdächtig, um willkommen zu sein. Plötzlich sprengte ein Trupp Reiter querfeldein auf uns zu und wir hielten es für gut, Front zu machen, bis uns der Anführer erklärte, er sei der Mudlr eines benachbarten Dorfes und verfolge eine Räuberbande. Sie sprengten dann dem Gebirge zu. Als ich mich aber nach einer Weile umsah, bemerkte ich dieselben oder andere Reiter wieder hinter uns und wir behielten desshalb unser Packpferd scharf im Auge. Wir passirten mehrere, Bäche, die vom Gebirge zur Rechten durch die hier mit Fichten bewachsenen Yorliöhcn in die Ebene zur Lin- ken hinabflössen. Nach etwa vierstündigem Marsch stiegen wir dann mit kurzem Abstieg in eine Thalebene hinab, die ein wenig Anbau zeigte, aber einen sehr sumpfigen Charakter hatte. Wir wandten uns nun hart am nördlichen Fuss einer spitzen Kuppe herum, die schon lange Zeit eine Laudmarke für uns gebildet hatte und auf der Linie des das Thal von U‘lu Schehrān westlich begrenzenden Höhenzuges lag. Hier zeigten sich mehrere meist verlassene kleine Weiler, in wcklien wir uns umsonst nach gastlicher Aufnalime umsahen. Weiter ziehend erreichten wir eine andere Gruppe Namens Sycheri tékessī — nach Her- rn Dr. M. Sykari Tekkiessi, d. li. Kloster des Zacharias — aber auch liier hatten wir die grösste Noth, uns Etwas zu verschaffen, da die Frauen in Abwesenheit ihrer Männer. sich in ihren Balkenbauten einschlös- sen. Endlich nach langer Unterhandlung, nachdem man sich überzeu- gt, dass wir keine Milizen seien, die oft genug bei ihren Durchzügen sich allerlei Freiheiten er lauben mögen, gab uns eine Frau aus ihrem Blockhaus heraus, was sie eben an Speise für uns hatte, Erod in allerlei Form der Teigbereitung, saure Milch und Käse. Auch hier war die di- essjährige Trockenheit sehr gross gewesen und die Leute hatten eben keinen Überfluss. Als wir dann unsern Marsch fortsetzten, ging es Anfangs bergauf, bergab an die nördlichen Abhänge des unregelmiissigen Thaies, während wir an die Abhänge zur Linken ein auch von Vieh beleb- tes Dorf Hessen. Hier sah mau etwas Gemüsebau. Wir hätten wohl sicherlich in diesem Hauptthale fortgehen können, aber wir erhielten Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 217- die Weisung, ganz unsere Eichtung verlassend ein kleines nördliches Seitenthal zu betreten, und es ist möglich, dass diese Strasse trotz des Umweges bequemer ist. Das Seitenthal muss überhaupt eine nicht unbedeutende Verbindungslinie bilden, denn wir bemerkten hier auf der Stätte eines zerstörten Dorfes an der Hügelkette zur Linken den Neubau eines grossen Chans und einer Moschee, die letztere mit höl- zernem Spitzdach. Mehrere kleine Dörfer lagen umher; als wir aber wieder in unsere Hauptrichtung einbogen, durchzogen wir eine ge- birgige öde Landschaft, in welcher nur jenseits der kleinen Schlucht nach Süden ein Dorf sich zeigte. Die Abhänge waren dicht mit Eic- hengebüsch bewachsen. Von diesen Höhen gelangten wir dann mit starkem Abstieg in die Thalebene hinunter und erblickten zur Rechten, an einen kleinen Felsrücken angelehnt, das ansehnliche Dorf Karabök oder Karäbiyik. Da machte sich wieder die Marsohunlust in unsorn Leuten Luft und sie wollten durchaus in diesem Dorfe übernachten; denn weiterhin, behaupteten sie, gäbe es kein Dorf; aber wir erfuhren von einem Hirtenknaben, dass es doch noch Quartier weiterhin gäbe, und zogen also voran. Hätte unser Führer den Weg nur leidlich gekannt, so hätten wir noch vor finsterer Nacht in Sil sein können; leider aberkannte er diesen Theil der Strasse gar nicht. Der Boden dieser Ebene war ganz besonders ausgedörrt und die Schafheerden fanden kaum hinreichendes Futter und doch war sie von einem ansehnlichen Strom durchzogen, der hier Kara-tschai heisst, jedoch kein anderer ist, als der bei Kara-Hissar vorbeiziehende Kalkit-tschai. Er braust da, wo wir ihn passirten, über Felsblöcke schäumend dahin und mag, wenn er angeschwollen, den Verkehr stören, wenn auch hier wohl irgendwo eine Brücke sein wird, wie das weiter unten der Fall ist. Wir waren froh, endlich einigen Verkehr zu beobachten, denn bisher waren wir keinem Menschen begegnet. - 218- Kemal Saylan

30. P. V. Tschihatscheeff (1858)

Bir Rus kâşif olan P. V. Tschihatscheef, 1858 senesinde İstanbul- Samsun-Giresun-Ardasa-Gümüşhane-Köse-Kelkit-Erzincan güzergâ- hından geçmiştir. Tschichatscheff’in anıları H. Kiepet tarafından “Iti- nerar der kleinasiatischen Reise P. V. Tschichatschef’s im Jahre 1858” başlığı ile 1859 tarihinde Berlin’de basılan “Zeitschrift Für Allgemeine Erdkun- de” adlı dergide makale olarak yayınlanmıştır. Makale derginin 275- 343. sayfaları arasında yer almaktadır

Itinerar der Kleinasiatischen Reise P. V. Tschichatschef’s İm jahre 1858

Vom Hrn. Verf. Durch Hrn. C. Ritter mitgeteilt. Mit Anmerkungen und Karte (Taf. V) von H. Kiepert*

4. Juli. Von Embrek nach Andessi*. 5 Stunden. Während einer Viertelstunde gingen wir östlich, indem wir dem mit Blöcken und Ge- röll angefüllten Bette eines kleinen Zuflusses des Embrek-su folgten, dann verliessen wir ihn und erstiegen das Gebirge, welches den rechten* Rand des Zuflusses bildet; eine Stunde von Embrek erreichten wir die Höhe von 1804 meter und das Gebirge wurden ganz kahl und bekamen ein trauriges eiförmiges Ansehen; unter uns sahen wir den oben erwähnten Zufluss des Embrek-su in einem Abgrunde schäu- mend strömen; 13/4 Stunden von Embrek erblickten wir zu unserer Re- chten das jämmerliche Dorf Hedereless* jailassy; wir hatten eine Höhe

* Die französische Schreibart des Originals its für die Karte beibehalten bei s, z, dj, die also deutschem entsprechen; in die uns geläufige deutsche Schreibart dagegen isnd umgeändert; u in ü, ch und tch in sch und tsch, sowie y in j (da iene beibehaltung jener bezeichnung bei dem häufigen Vorkommen des vocalischen y, d. İ. Des dumpfen oder harten ü der türkischen Aussprache Verwirrung veranlaist haben worde); für den gutturalen Hauchlaut endlich, den der Verf. Nur durch h bezeichnet, ist der Deutlichkeit halber die von Engländern und Franzosen dafür angewendete Bezeichanung kh gebraucht worden. * So consequent im Original, es mufs aber Ardessi heifsen, wie die Europäer, die den Ort berührt haben, oder ardasa, wie die armenischen Autoren schreiben. * Hier wieder in dem Sinne: zur rechten des vom Reisenden verfolgten Weges liegend, nicht mit Rücksicht auf den Abflufs, wie man gewöhnlich rechts und links in Bezug auf Flüsse und Thäler zu unterscheiden pflegt. * Offenbar nachässige Aussprache oder, wenn man will, Verstümmelung des bekannten türkischen und arabischen Heilgen-Namens Khidhr-illis, der in der Mythologie des modernen Orients zugleich dem aus der A. T. Tradition herübergenommenen Propheten Elias und dem H. Georg der Christen entspricht. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 219- von 1825 Meter erreicht. Ein schreckliches Ungewitter brach abermals los und die Gebirge erzitterten von Donnerschlägen. Nachdem wir mehrere Hohen erstiegen hatten, sticgen wir 3 Stunden von Embrek zum Dorfe Herek hinunter, liessen dieses zur linken und kletterten abermals während einer Stunde, wonach wir eine Hohe von 1703 M. erreichten; 41/2 Stunden von Embrek* stiegen wir steil hinunter wäh- rend einer halben Stunde bis zum Flüsschen Herek-su und ritten dann eine andere halbe Stunde in seinem fast trockenen Bette, wo nur eine schmale Rinne Wassers ziemlich rasch fliesst und in den Khorschatts- chaï mündet. An der Vereinigung dieser beiden Flüsse liegt das Dorf Andessi, ziemlich armselig unda us etwa zwanzig, auf einem weiten Raume einsam zerstreuten, aus Lehm gebauten Hütten bestehend. Die Hohe von Andessi fand ich 1131 Meter. 5. Juli. Von Andessi bis Gümüschkhane. 4 Stunden. Wir setzten über den Khorschat-tschaï auf einer steinernen Brücke. Eine Viertels- tunde von A. empfängt der Fluss rechts den Tschitderessi-su und eine Stunde weiter links den Demirdji-su. Zwei Stunden von A. überschrit- ten wir abermals den Fluss, ebenfalls auf einer steinernen Brücke; der Khorschat-tschaï empfängt hier links den Kharava-su, auf dessen rechten Ufer sich das Dorf Kharava befindet (1240 Meter hoch). Das vom Khorschat-tschaï oft ganz erfüllte und zwischen schroffen, fast ganz nackten Gebirgen eingeschlossene Thal bietet ein ziemlich einförmiges trauriges Aussehen, welches nur allmählich in der Nähe von Gümüs- chkhane sich verändert, denn 3 Stunden von Andessi verzweigt sich der Fluss und die zahlreichen inseln bedecken sich mit dem schönen Grün der Gärten, die zu den Sommeraufenthaltsorten der Bewohner Gümüschkhane’s gehören. In einem solchen Garten schlugen wir unsere zelte auf, ganz nahe am rechten Ufer des Khorschat-tschaï und etwa eine halbe Stunde nördlich von Gümüschkhane, denn da die Stadt auf einem steinigen Berge liegt, konnte ich in der unmittelba- ren Nähe derselben keinen günstigen Platz für mein Zelt und meine Pferde finden. Die Höhe des Flusses am Orte unseres Bivouaks fand ich 1310 Meter, die Höhe der Stadt mufs wenigstens 1500 Meter sein. Ich blieb in meiner schönen ländlichen Wohnung den 6., 7. Und 8. Juli. 9. Juli. Von Gümüschkhane bis Kerekliköi. 61/2 Stunden. Wir set- * Die im Manuscript stehende Zahl 11/2 ist im Widerspruch mit den vorangehenden Zahlen; auch meine obige Correctur, fast die einzig mögliche, bleibt, da noch zwei halbe Stunden folgen, immer mit der oben angegebenen (im manuscript aus 6 zuerst in 4, dann in 5 corrigirten) Summe des Tagemarsches in widerspruch. - 220- Kemal Saylan zen über den Horschot-tschaï auf einer wankenden höhzernen Brücke, liessen Gümüschkhane zur rechten und folgten dem linken Ufer des Flusses; nach ¾ Stunden durchritten wir das Dorf Emunlar* 11/2 Stun- den von G. stiegen wir ins Bett des Flusses (1353 M. Hoch) und ritten in der Richtung des linken Randes des Thales; zu unserer Rechten sahen wir das Dorf Aadja* auf dem Abhange eines Gebirges liegend, deşsen Gipfel von den Ruinen eines unter dem Namen Aadja-kale bekannten Schlosses gekrönt ist; wir folgten dem Flusse, denselben oft überset- zend; 31/2 Stunden von G. fand ich die Hohe desselben 1412 Meter. Vier stunden von G. setzten wir über den Khorschat-tschaï und liefsen ihn zu unserer linken, indem wir südöstlich einbogen; auf den Gebirgen, die den westlichen rand des Thales bilden, sahen wir das Dorf Meh- rasar (das Mechasar der Kiepert’schen Karte); wir falgten dem rechten Ufer des Baches Küssedagh-su, eines Zuflusses des Khorschat-tschaï, setzten über denselben und liefsen zur rechten das dörfchen Pyrogmet (?); 43/4 Stunden von G. erblickten wir in einer ziemlichen Entfernung das Dorf Köi* im Gebirge. Endlich erreichten wir das armselige dörfc- hen Kerekli, auf beiden Ufern des küssedagh-su liegend, der inmitten eines schmalen, sehr hügeligen, von abgerundeten, nicht sehr hohen Bergen umgebenen Thales fliefst. Ich fand die Höhe des Dorfes 1537 meter. Kerekli liegt 2 Stunden südlich von Tanis und 4 Stunden nordwestlich von Possus (Possur der Kiepert’schen karte) entfernt. 10 Juli. Von Kerekli-köi bis Küsse*. 51/2 Stunden. Wir stiegen bergauf und bergab in ostsüdörstlicher Richtung und hatten den Kus- sedagh-su bald zu unserer rechten, bald zur linken; das Flüfschen empfängt ( 11/2 Stunden von Kerekli-köi) einen Bach, Akhyr-su genannt vom dorge Akhyr-köi, in deşsen Nähe er entspringt. Zwei Stunden von K. erstiegen wir das schön bewaldete Gebirge Küssedagh, deşsen, Nordabhange der küssedaagh-su entquillt; wir erreichten (21/2 Stun- den von K.) die Hohe von 2142 Meter und fingen an hinabzusteigen. Der Küssedagh scheint ein nördlicher (?) Zweig des Gümüschdagh zu sein, der nach der Aussage meiner Führer noch böher sein soll und * Emirler? So heifst ein Dorf des Bezirks von Gümüschkhane bei Indjidjean (Beschreibung der heutigen Armeniens, in armenischer Sprache, Vefiedig 1811, s. 400). * Wohl Agdja? (Aktscha, weifslich im türkischen). * Da Kjöi blofs Dorf bedeutet, so feht hier wohl der Name. Der erste name vielleicht verhört statt Pîr (d. i. Alter) Ahmed. * So corrigirt statt des ursprünglich geschriebenen Kösseh (d. i. İm türkischen Ercke), wie ich nach Fontaier und den russischen Karten in meinen Karten geschrieben hatte. (Vergl. Den Anhang.) Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 221- sich etwa in zwei Stunden Entfernung von Gümüschkhane befindet; auch soll der Weg. Welcher von Gümüschkhane nach Kelkit-köi geht, über das Gebirge führen. Das Hinabsteigen vom küssedagh ist nicht beschwerlich; man folgt einem engen wenig geneigten Thale während etwa zwei Stunden und steigt dann in eine weite hügelige Ebene, die westlich, östlich und südlich von abgerundeten unbeträchtlichen Hö- hen begrenzt ist; in der südlichen richtung sind die Höhen von den aus grosser Ferne emporsteigneden Gebirgen von Erzindjan überragt, die in ihrem silbernen Gewande an dem Horizont glänzten. - 222- Kemal Saylan

31. John Ussher (1860)

John Ussher 1860 senesinde Dağıstan, Gürcistan, Ermenistan, Mezopotamya ve İran’a yaptığı gezi sırasında tuttuğu notları “A Jour- ney from London to Persepolis; İncluding Wanderings in Daghestan, Geor- gia, Armenia, Kurdistan, Mesopotamia, and Persia” adıyla yayınlamıştır. Kitap, 1865 senesinde Londra’da basılmıştır. Erzurum’dan Trabzon’a giderken Murathan-Ardasa-Zigana güzerhanını kullanarak Gümüş- hane’ye uğrayan Ussher’in burası ile ilgili anıları kitabın 680-681. say- faları arasında yer almaktadır.

CHAPTER XXXIII

Mourad Khan-Ardesseh-Sigana Dagh-Change of Scenery

The fifth day brought us to Mourad Khan, a distance of eight hours, the first three of which were over a country very similar to that over whic we had travelled the preceding day. We then entered the head of a valley, the sides of which soon became wooded with pines. An hour before arriving at Mourad Khan, we passed through a gorge, the rocks above which were crowned with the shattered towers of what had once been a very large and extensive fortress, built by the Genoese, and wihch must have completely commanded the defile. Flanking walls from the keep at the summit connected it with the different towers, which occupied every commanding position. Flights of steps hewn out of the rock led up to the stronghold from the valley below. Many of the towers were much shattered, but others seemed to have defied successfully both the ravages of time and the inclemency of the weather, and appeared likely to remain yet for a long period, aproof of the vigour and enegy of the rival of Venice in bygone ages. As we descended the weather began to get sensibly milder. The few trees were bursting into leaf, and the birds were singing merrily on the branches. Mourad Khan, a pretty village situated on the right bank of the stream, which flows at the bottom of the valley, is built of stone, and seemed a clean and thriving little place. Our sixth day’s stage was to Ardesseh, a very small village at the foot of a crag, which were perched the ruins of a small Genoese fort. Our road lay down the course of the same valley, frequently crossing Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 223- the stream and cypresses. The slopes of the hills were clothed with the same stunted brushwood, among which grew a few pines by small bridges. The seventh day’s journey was a long one, being eleven hours to a village called Keramit. For the first two we continued to descend the same valley we had ridden down the day before, after which we turned off up another ravine, ascending it for some eight or ten miles. Its sides were wooded with oak, underneath which were scattered patches of yellow azaleas and peonies, both just coming inot flower. As we got higher, the oak changed to pines, and at last, on reaching a considerable elevation, the trees came to an end, and we found ourselves ascending the steep slopes of a bare and rugged mountain, the top of which was dotted over with patches of snow. At last we reached the summit of the pass called Sigana Dagh, where was a small hut, inhabited during winter by a few men employed to give assistance to be- nighted or exhausted travellers, who would else perish in the snows. - 224- Kemal Saylan

32. Aminius Vambéry (1862)

Macar asıllı oryantalist bir gezgin olan Arminius Vambéry, Ma- yıs 1862 tarihinde Trabzon-Erzurum arasındaki yolculuğu esnasında Gümüşhane’den geçmiş ve 1886 tarihinde Londra’da yayınlanan “His Life & Adventures” adlı kitabının 45. sayfasında bölgeyle ilgili anılarına yer vermiştir.

From Trebizond to Erzerum

Our road today will be harder; you will not be able to sit comfor- tably in the saddle in the mountains of Trebizond, and you will therefore do better to walk up, leisurely, to the top, before it gets warmer. I left my couch at once and followed the steep mountain path. I could not help wondering at the mules’ toiling up the steep height and reaching the top, with their heavy loads, whilst, to me, on foot, without any incumbrance, the ascent was most painful. On our way we met a long line of overloaded mules, descending amidst the wild screams of their Persian drivers. It is a rare sight to watch them advancing, with the utmost care, without any accident, upon the slippery path cut into the rock, scarcely two spans wide, flanked by the bottomless abyss. And yet it is a very unusual thing for a mule to be precipitated into the abyss yawning along the path. If ever it happens it is in winter. The danger is greatest when two caravans happen to meet face to face. In order to avoid such an encounter, big bells, heard at a great distance, are used by them, warning the caravans to keep out of each other’s way. The continuously steep ascent lasted over four hours. There is hardly a worse road in all Asia; yet this is the only commercial road which connects Armenia with Persia, nay Central Asia with the West. During the summer hundreds of thousands of these animals are traversing this route, going and coming, loaded with the products of Asia and the manufactures of Europe. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 225-

33. J. G. Taylor (1866)

1860’lı yıllarda İngiltere’nin Erzurum konsolosluğunu yapan J. G. Taylor 1866 senesinin Ağustos ayında bölgede yaptığı ziyaretler sı- rasında Gümüşhane’nin Kelkit ve Şiran ilçelerine de uğramıştır. Daha çok geçtiği bölgelerdeki tarihi öneme sahip arkeolojik eserler üzerinde değerlendirmelerde bulunmuştur. Taylor’un bu gezi ile ilgili anıları 1868 senesinde Londra’da yayınlanan“Journal of the Royal Geographical Society of London” adlı derginin 38. cildinde “Armenia, Kurdistan, and Upper Mesopotamia, with Notes of Researches in the Deyrsim Dagh in 1866” adlı makalede yer almaktadır. Makale, derginin 281-361 sayfaları ara- sında yayınlanmıştır.

Armenia, Kurdistan, and Upper Mesopotamia, with Notes of Researches in the Deyrsim Dagh in 1866

9th- Tchiftlik, as its name implies, was formerly a stud-farm for the use of the Ottoman cavalry. So many coins of different dynasties and nations were offered to me for sale, that I resolved to return and visit suddat, where I was assured the majority had been found. Lea- ving then our baggage at Tchiftlik, we went to Suddak by another and a shorter route over the mountains, and reached it in four hours. I was much pleased with the curious massive remains still in situ. The first object of antquity that arrested my attention was a Ro- man votive altar, turned on one side in a field occupying a part of the ground of the old town. İt was considerably damaged, as also a Latin inscription of Domitian, consisting of twelve lines it originally bore on its face. The first and second lines were legible, and the hole stood thus: Several other STONES were shown us bearing inscriptions in Byzantine Greek; but they were of no interest, and had been simply epitaphs on deceased citizens. On none, most unfortunately, was there any clue to the old name of the city. İn passing through the village, which is built on one of the mounds covering the debris of ancient edifices, I saw a small peice of mosaic, and being assured that several more existed, made a rigid search in all the wretched hovels of the place. İn the kehya’s house I found the hearthstone was composed of one large fragment, representing the centre part of a human figüre, as large as life, in minute mosaic of brilliant coloured Stones. The fragment was - 226- Kemal Saylan

3 feet logn by 2 broad, and evidently a magnificent specimen of that beautiful art. The coluours had not suffered from the action of the fire, but it was minus the head and feet, and altogether far too damaged to remove. İn another house was part of a mosaic pavement, 6 feet long by 3 broad, forming part only of one side. The border consisted of fine cone figures, succeeded by a series of lozenges in black, White, slate- colour, green, yellow, and red Stones, in alternate rotation, and White field, the whole surrounding a centre of crossed lines forming squares, each containing a smaller one, with the corners at right angles to the sides of the former. Another and larger piece was kicking about the public thoroughfare. These remains had been dug out of the top of a hill at the back of the ruins overlooking the village. On its summit was a small spring, wohise waters, collected in a large artificial basin, had at one side the ruins of buildings from whence they had been dug out. The ruins of the town itself were inclosed on theree sides by a deep diitch a high Wall-14 feet of the latter being at one point still standing, though in a dilapidated condition. İt was composed of rough pieces of stone-imbebdded in a cement of lime and small pebbles-faced with large even-cut polished blocks. The northern side, with a gate in the centre, was paces long, the two others each, with a gate in either corner; but at one only could I discern the remains of a bastion. To South- east and South-west were two large mounds (probably forts); for in one, where excavations had been made to procure material from the old buildings, were the remains of high massive walls of great thickness and solidity. İt is in this mound that the majority of coins offered for sale at Tchiftlik are procured, and on its summit are also dug up skeletons and coffins containing relics of the byzantine period-proving the total ruin of the earlier construction at the period of the latter occupation. About a mile South-east of the village are Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 227- the remains of seven arches, forming one side of a semicircular building-probably a bath-with opposite corresponding buttresses, at a distance of 11 paces from the former. The Turkish Government make use of the old cut-stones found here to construct the government buildings at Erzingan. 10th.-Returned to Tchiftlik. 11th. – left at 6.15, in a wasterly direction, for Teyrsoom. İn half an hour reached “Geyrmoloo”, on the Suddak or kalkyt river, running past “Gellatorna” village, 11/2 miles to our left, in a South westerly course, which 5 miles forther over is nearly West, confined as before between high rocky hills, backed now by the Tchimen Dagh Range. The Gumish Khana villages press close down to our right, and in half an hour “Koma” in a pretty ravine, was about half a mile to right in that district. From here the road became again hilly, and, on the wohe, ascending. Passing Alansa village, in half an hour, we descended into the narrow “Terages” ravine, and crossing it, ascended the steep Deveh Yoovan (camel tiring) hill by a winding path between stunted pines and shrub oaks. On completing the ascent we travelled along a well cultivated fertile upland, and in an hour more left the Kalkyt Kuzaa and entered that of Sheyran, our route bringing us closer and closer to the base of the arid Giaour dagh to right. İts summit is broken up into a confused mass of peaks, the spurs running from the range partaking of the same sterile character. The Tchimen dagh, on the contrary, about six hours to left, presents no elevated salient point, and has the look of a level highland, seemingly thickly wooded for three quarters of the way up, when the vegetation stops abruptly. İt abounds in fine pastures and springs, whence its name (the Meadow Mountain), and is the favourite summer resort for the villagers in the neighbourhood. The Tchimen is the continuation of the Deveh Koori, or Kesheesh Dagh, near Erzingan, its true commencement being near the high hill behind Bash Koi, and known as the mountain of the same name. All the streams from Tchiftlik, and further on to the Funduklee Bell, run from the Giaour dagh towards the tchimen, and consequently flow into the Suddak, or Kalkyt Su, bounded to the South by the slopes of that mountain. The positions both of the Tchimen and Giaour Dagh, as also of all In forty minutes more, and descending for twenty minutes into the Teyrsoom valley, we reached the Greek village of the same name, at the western end of a confined ravine, close to the base - 228- Kemal Saylan of the Giaour Dagh. 12th. The village of Teyrsoom is solely inhabited by Greeks. The- re are three others of the same name in the neighbourhood also tenanted by the same people, although many of them have immigrated to the Caucasus. The village is situated on the banks of a small stream running towards the Kalkyt Su, and at the back of the Teyrsoom Dagh, an offshoot of a Giaour. The Teyrsoom dagh contains a rich lead mine, but Government does not take the trouble to work it, or allow others to benefit by the natural wealth it contains. The hamlet boasts of a fine church, where the services are got over twice a day with the same rapidity-without the decency- that an Arab despatches a pillau, the piest leading off by a series of expectorations right and left of his position before the altar. At the back of the village, on one of the lower peaks, are the remains of an ancient monastery, with fragments of gaudy Byzantine frescoes of the Virgin still existing on the remnants of the crumbling walls of the old structure? 13th.- The Kalyt Su (Lycus) runs about two hours (5 miles) off from this, near an old Greek monastery, in a wasterly direction, bounded as before by the Tchimen dagh slopes on the left bank, and rocky hills on the right. Our course, on starting this morning, was rather circuitous at first, but then as usual, North-west. Hal an hour after starting us sikrted the Teyrsoom, or Karadan valley, opening out into fine fields after leaving the village. İn the centre was an artificial elevated platform, having a peak at one end and near it a crumbling uin, pointed out to me as a ziaret frequented by the villagers around. Ascending a low ridge, and passing telma village, prettily wooded in a ravine to right, we descended into the Seyf Kar Valley. We crossed it in one hour, and again ascended to an upland with the village of Ekseyweet to the left; in ten minutes more we reached Ulu Sheyran village- built at one side of an isolated rock, surmounted by the remains of old buildings- in hree hours from Teyrsoom. From these ruins, as also from those of mumeea, on a hill 2 miles N.N.W. from this, the peasant procure many ancient coins, roman, Byzantine, and Seljookide. Some few were offered me for sale, but none of any interest. Our road from Ulu Sheyran was at first circuitous, leading by the Kizzilbahs village of Chal and its sacred grove of pines and oak, round the hill on one side of which it is built. After ascending one of its spurs we arrived at an undulating upland dotted with pines and dwarf oak. The road passes a ruined khan, Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 229- and a rill near, flowing to left, close to Kerazmashat village, and further off to right the kizzilbash hamlet of Kootee Koi. The country continues the same as far as Kerintee, also tenanted by Kizzilbash, situated on the slope of a hill forming a spur of Giaour dagh. From here on commences another important branch of the latter, called the Funduklee Bel, which we had to cross to reach our night’s resting place at Chalghan. A few days previously a party of laz prisoners escaped from the Erze- rum jail, and had now betaken themselves to the wooded peaks before us, from whence they preyed upon the pablic road and villages about. We had in consepuence to take a guard, consisting of a motley crowd of tchetchens and koords, and commenced an abrupt ascent followed by an equally steep descent, qhen another steep climb brought us to a good road, winding among the thick forests that here cover the peaks of Funduklee. Fine firs and beech rose high about our path, so densely matted together that a few yards from it our eyes failed to penetrate the heavy jungle caused by them and a rich undergrowth of shrubs and creepers. An hour further on we reached an elevated spot above the cultivated fields about our intended konak. Dismissing the guard, a short descent brought us to a cleared open hihgland. It had an extremely pretty civilised look, clumps of fine fir bein scattered over teh rich green sward, surrounded by the thick mazes of the virgin forest; small chalet like cottages dotted the confined space; a few of the larger were collected into a kind of Street composing the village of Chalghan four hours from Ulu Sheyran. The Kalkyt Su runs 15 miles south of this village, between the Tchimen and the aloojerra mountains. The small cottages about were surrounded by small plots or gardens, ne- atly cultivated with vegetables, fenced in by long pine logs resting on the stumps of the branches, which for the most part are found on one side only; the other having a curious naked look, percectly bare, owing to the high winds prevailing in these elevated spots preventing their development on the weather side. - 230- Kemal Saylan

34. M. P. Rorit (1867)

Trabzon’da başmühendis olarak görev yapan M. P. Rorit bölgeyi gezmiş ve bölgeyle ilgili anılarını “Identification of the Mount Théchés of Xenophon” adlı bir makalede yazmıştır. Rorit, bu gezisinde önce Théchés Dağı’nın neresi olduğunu tanımlamış ve bölgeyi gezerken edindiği izlenimlerini makalesinde belirtmiştir. Bu makale 1870 senesinde T. K. Lynch tarafından İngilizce’ye çevrilerek The Journal of the Royal Geographical Society adlı derginin 40. cildinde yayınlanmıştır. Makale derginin 463-473. sayfaları arasında yer almaktadır.

Identification of the Mount Théchés of Xenophon

The summit of the mountain chain that extends along the Black Sea (mounts Paryadres and Moschiques) is generally distant 70 to 80 kilomètres from it. Facing Trebizond is Kara Kapan, the kolat-dagh, the Mountain of the Colques-mount Theches being three days further, and must be found in the environs of Balahor or Baiburt, in the high spurs of the Kara Kapan or of the Kop Dagh (Mounts Scydisses). The Greeks caught the first gilimpse of the sea through a hollow ofthe Moschiques Mountains, or through the valley of Khorshat. Let us lay this down only hypothetically, until we find the river of the Macrones. I need scarcely say that I had made myself perfectly acquainted with the country. I had travelled from Erzerum by the Kara-Kapan, Vesernik, Baiburt, and the Kodja Pounar, returning by the Kop Dagh and the valley of Gumish Khanah. The river of Macrones flowed on the right, that is to say, from the North or east; so that the river on the left, into which it flowed, could only flow in a westerly or southerly direction. These characteristics can only be met with in the river of Gumish Khanah, and the river of the Macrones could only be that of the Vizernik. That one on the left into which it flows is much smaller; it is in the prolongation of the valley of Khorshat, flowing from Kaledjik, Tarkanas, and Mount Théchés. The two rivers unite between Sabran Khan and Mourad Khan, 19 Kilomètres up from Gumish-hanah and 6 kilomètres from Tekké. There is a bridge over the Khorshat at Sabran Khan. At 500 mètres down from the biridge at the meeting of these two rivers (wihch of them is Khorshat?), exactly where the Greeks passed, one sees a square enclosure which was an odjiak of the sultan Murad’s, Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 231- according to Hadji Khalfah Ourlah, or Ourlah Gumish Khanah. The river comes from Ghévanis, where there is a fortress. The country, filled with forests, is an odjiak of the Sultan Murad. This part of the country still retains the name of murad Khan. As to the forests, they have disappeared. The river of Macrones is in summer merely a rivulet of some metres wide, quite shallow, flowing through beds of gravel 100 mètres wide, full of thorny brushwood, just as one finds everywhere in the same country growing along the river. The banks were bordered by low but closely-interlaced brushwood. Though the river was not wide, the Macrones were separated from it by the brushwood, which fact explains why the Stones they threw at the Greeks did not hit them. “At the right a very steep mountain.” This mountain is at a distance of 5 kilomètres higher up. İt is crowned with very considerable ruins, atrributed to the Genoese. At the foot lies the village of Kaledjik, or Kalé (Mudirlik of Ghévanis). The present road is a narrow path cut in the rock, at about 10 mètres above the river. On the other side of the river there is a landslip which confines it and makes it a narrow ravine. According to the text of Xenophon, the very steep mountain would be near the river of the Macrones: it is actually at a distance of 5 kilomètres. This discrepancy is to be explained –Xenophon noted his march at the stations where he encamped. At the same place the army encountered two difficulties, the very steep hill and the river of the Macrones. The river of the Macrones is distant 25 kilomètres from Mount Théchés, and about 30 kilomètres from the mountain of the Colques. The river of the macrones once settled, the circle in which one must find mount Théchés is narrowed. İt cannot be more than a few hours from Murad Khan in the chain of Vavough-Dagh, which separates the basins of the Khorshat and Tchoruk. Armded and convinced on these given points, I again went up the valley of Gumish Khanah; I visited the highest summits of the chain of Vavoug-Dagh; I found here and there little pyramids of loose Stones which took the form of a semicircular shelter, the work of shepherds. I had lost all hope, and was about to take myself off further towards Baibout, when, to satisfy my conci- ence, I decided to scale a group of hills isolated towards the South, that is to say, in a direction which seemed to remove me from any possibility of seeing the sea. I scaled a central summit which commanded the rest, and found there some heaps of Stones, but they were nothing - 232- Kemal Saylan more than dykes of porphyritic rock, which had loosened themselves from their bed and rolled away (not in a direct line) on to the level, which spreading out towards the South formed the vast plain of Sche- ilan-déré. I then directed my steps towards another summit at 1200 or 1500 mètres towards the North. I arrived at the first summit, on which I found a mound of Stones. By a slight curvature of the ground at 150 or 200 mètres further on, I arrived at another summit; it was there I had found the mound raised by the Ten Thousand. To the North-west, right ahead, plunged deeply the valley of Khorshat, at the bottom of which it struck me that I saw the sea. To the North a very low dip of the mountains of Moschiques, overhanging Vesernik, was covered with mist. To the South-west I thought I saw a large and remote valley, at the extreme end of the plain of Scheilan-déré. Was that the valley of the Euphrates below Erzinjan towards Malatia? Or the valley of Kizil Irmack towards Sivas? I had that day no instrument to take the direction. I wrote in my diary, “On the 5th September, 1867, at ten o’clock in the morning, I arrived at the summit of Mount Théchés.” I breakfas- ted, and then poured out libations on the mound in memory of the ten Tousand. The mound was 10 mètres in diameter, and 80 centimètres in height, in the centre; it crowned the wohe summit of the elevation, and is formed of large rubble stones collected immediately below on the sides of the mound, where there is a round bank of porphyritic stone, these rubble stones had flat level faces, but are not so rectilinear as if they had been sculptured, for they are without doubt crude. In the middle of the mound exists a semircular screen like the half kerbstone of a well, a metre and a half in diameter, facing south? The interior of this heap of rough Stones is occupied by a wild currant- bush, a Ribes, if I am not mitaken; round the mound have been erected, evidently with the Stones of the mound, 6 (or 7) cylindrical pyramids or truncated cones of a metre and 20 centi metres to 11/2 mètre in diameter, and a half to 2 mètres in height, by which one can conclude that the mound itself had a conical height of many metres. In the little heap of stones of the neighbouring mound there exists also a hut of the same material, partly destroyed. The Greeks Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 233- apparently occupied the two hills, and the space separating them. One finds on the top of the surrounding mountains as well as here, small pyramids of rough stone; at a distance one would take them for men. Who could hav erected these? Evidently shepherds in imitation of those of the Greeks. One cam obtain no information from the inhabitants; their history and traditions do not extend beyond the memory of their old men; all their ruins are attributed to the Genoese, and all their old fortresses are those of Kiz-kalessi. Turning over the Stones of the mound, I made a slight search and found there common broken pieces of a red and black pottery, such as is still in use in the country, and such as one finds in the mound of Balahor. At the bottom is a Brown earth, the remains, perhaps, of the hields of osier and leather of the Seythians. I filled up again the breach I had made with the stones I had taken out. The red potteries were among the Stones, and the black in the brown earth. The northern and western slopes of Mount Théchés still preserve the remains of forests of pine trees; the summit is barren, covered by coarse grass, and with a low artichoke plant, which they call jubarbe: I there gathered a bouquet of yellow “immortelles.” Mount Théchés is situated at about 500 mètres above the summit of Vavoug-Dagh, which by measurement is 1900 mètres above the Black Sea. The highest points of Kara-Kapan must attain 3000 mètres, and the surrounding peaks of the mountains of Paryadres and Mosc- hiques 2000 mètres. I delayed the publication of my discvery, because I had no time to rudce into form the present mémories, and to map the chart in explanation thereof. I had no fear that the honour of my discovery would be taken from me, because Mount Théchés is in a position upon which one is continually tempted to turn one’s back, and the commentaries made upon the retreat of the Ten Thousand serve only to baffle one in the research. I have studied during one year, ancient and modern Works, trea- ting of the history and geography of the country, without being able to draw therefrom the least positive information. It is by a general knowledge of the country, the account given by Xenophon, a reasonable conviction, persistency, and good legs that I have arrived at Mount Théchés. - 234- Kemal Saylan

From the three roads which lead from Trebizond to Baiburt, one can see mount Théchés from the plain of nive and Varzahan, from the peak of Vavoug-Dagh, and as far as Kaderak. From the bridge of Ba- lahar one sees it lifting its summit over the little valley, between the Scheilan-déré and the river of Kaderak. The Greeks ought to have seen it on the fourth day of their march from Gymnias or Ispir. If we follow the winter road which they are trying at the peresent moment tor ender serviceable for carriage traffic, on leaving the stone bridge of Gumish-Kanah, we find- At 13 kilomètres, 200 mètres Tekke “ 19 “ … ….… River of the Macrones. (Vezerik) 1290 mètres above the level of the sea. At 24 kilomètres, 500 mètres Kaledjik (the very steep mountain). “ 31 kilomètres, 800 “ Guelchid Khan. “ 34 “ 500 “ the river bifurcates. The largest arm trends towards the East Tarkanas, and Mount Théchés, which is not discernible; the other arm turns towards the North, and then almost immediately to the east, through a gorge of rocaks in order to reach Vavoug-Khan at 37 kilomètres from Gumish- Khanah. At 1800 mètres further, or Vavoug-Khan, one attains the summit of the mountain or the peak of Vavoug-Dagh, a height of 1900 mètres above the Black Sea. On the route from Erzerum, by Gumish, and descending a few steps to the right, and south about 6 kilomètres, one comes at once to the discovery of Mount Théchés, wihch, forms a ridge towards the North, at the foot of which one perceives the village of Tchartchi. From the peak of Vavoug-Dagh one ought to distinguish with an eye-glass, the pyramids which surround the summit and almost the brushwood which occupies the centre. The Greeks directed their march towards the sea. “The guide informed them of a village qhere they encamped;” it is the Tarkanas of the peresent day although situated in the basin of the korshat, Tarka- nas was Seythian. Vavoug-Dagh is a rotund mountain; the Arabs had free Access round it as they had over all the country of the Seythians, and towards Erzerum, on the side of the basin of the Tcharuk-Su, the peaks of the Vavoug-Dagh have not more than 150 mètres of elevation. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 235-

Below Tarkanas, as also below Vizernik, the valleys become rocky gorges, which were then covered with wood, inhabited as they are at present, and separating the Seythians from the Macrones. This explains the limits of these last at Murad-Khan, at the river of the Mac- rones, and the Seythians of the present day, are still two distrct types. From Tarkanas the Greeks, descending a rocky and woody valley, passed to the foot of the Mountain of Kaledjik “very steep” arrived at the river of the macrones, over which they passed, and encamped there among the Macrones, who furnished them with cattle and provisions. The Greeks then changed their direction when they learnt that Trapezus was to the north. The Macrones, in order to remove them from their territory, conducted them toward Vizernik, over which they encamped. The third day they scaled the mountain, overthrew the Calques, and encamped in the villages, abounding in plenty of provisions and much honey, which makes one delirious. One still finds in all these mountains a honey which is the produce of the flower of the Rhododendron Ponticum. In two days they descended rapidly and light-hearted towards the sea. Xenophon says nothing of that part of the route, which he rec- kons as 7 parasangs. That is too little. The mountain of the Colques is 60 to 70 kilomètres from Trebizond. Admitting that, after having scaled the mountain, they might have advanced for some hours in the yailas of to-day, where the villages were found, there would still remain more than 7 parasangs, but one can fancy that Xenophon (all difficulties being at an end) found the distance short. Where were those villages? In the yailas of Koulat, kodja-mezari, the Upper Meiran-anadéré, or of Galian-déré, which are the superb prairies of the mountains. Did the Greeks follow the present route of Vizernik by Maden-Khan, Koulat, and Kodja-Mezari, by the Larkana- déré or the Meiran-anadéré, to come out at Djevislik? Did they pass the Kazecli? In the latter case they would not have descended the Ga- lian-déré, which is as steep as a ladder, between Amborlo and Galian Keupru. From Karagumse they would have followed a ridge of the mountain, which is practicable at the present day, coming out at the sea at Campos. But no, they must have passed at Djevislik? A very old place. The route of Kara Kapan must be the most ancient in the country between the Black Sea and Persia, and must have been frequented since the earliest period. - 236- Kemal Saylan

I am not perfectly acquainted with the summits of the Kara Ka- pan. I know the three to the South and the one to the North, towards Tach Keupru. By the lines punctuated in red I have indicated the different directions which the Greeks might have followed. Did the Greeks really cross the mountain of the Colques by one of the clefts which separate the high summits of the Kara Kapan, as does the actual route at present? In that case they would have to re-descend from 700 to 800 mètres in order to reach the yailas where the villages were to be found. We fall altogether in doubt should we read, “The Greeks having arrived at the top encamped in several villages.” One of two things: either the Greeks went over the mountain of the Colques by a very low pass, which led them, without descending too much in the yailas-which are at the sources of Meiran-anadéré or they came down the Korshat, towards Tekké, in order to reach Kromm, the river of which is in a bow-sided gorge. In scaling the right flank, inaccessible from the valley, one arrives, by an easy walk, in the yailas of Koulat. A survey of the Kara Kapan, and of the routes from Kromm to Tekké, would clearly settle all that. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 237-

35. Theophile Deyrolle (1869)

Fransız doğa bilimci olan Deyrolle, Fransız hükümeti tarafından Türkiye’nin doğu vilayetlerine teknik bir seyahat yapmakla görevlen- dirilmiştir. 1869 yılında Trabzon’dan başlayarak doğu vilayetlerinde gezilerde bulunmuş ve seyahat notlarını kendi kaleminden çıkan resimlerle tezyin ederek 1875 senesinde Le Tour du Monde adlı derginin XXX. sayısında “Voyage dans le Lazistan et l’Armenie” adıyla yayınla- mıştır. Makale derginin 257-272. sayfaları arasında yer almaktadır.

Voyage dans le Lazistan et l’Armenie

Voyage A Gumuch-Khané

XXXII

Route de Gumuch-Khané par le Karakapan.-Paysage d’horducoup.- Industrie des montagnard.-Un village.-Une colonie grecque.-Khans.-Au sommet de la montaagne. -Descente.-Les abies nordmaniana.-Arrivée à Gumuch- Khané.-Amabilité des horticulteurs indigénes.-Bonne récolte.-Re- tour à Trébizonde.

En partant de France, j’avais reçu mission de quelques amateurs d’horticultere de leur procurer des graines et des greffes. J’entrepris un nouveau voyage à Gumuch-Khané en passant par la montagne de Ka- rakapan. À Gumuch-Khané en passant par la montagne de karakapan. La route de Trébizonde à Gumuch-Khané n’est que de dix-huit heures; elle passe par Djevislik, d’où elle se separe de la route d’Erzeroum et se diriğe par une petite vallée vers Horducoup; on trouve là des khans nobreux, mais qui n’offrent que les objets indispensables aux caravanes. Pour la première fois, je vis en cet endroit des tables larges de plus d’un metre, tournées dans le tronc d’un hêtre. Les industrieux habitants de ces montagnes font aussi des oites cresées dans un morceau de bois, où ils renferment leur provision de beurre. La contrée a une physionomie différente de celle de la côte; les flancs des montagnes sont couverts de sanpins énormes, qui rappelent le Nord; plus pres du sommet, les trrains sont couverts d’une herbe - 238- Kemal Saylan fine qui fournit aux troupeaux une excellente nourriture. Des habitations sont construites sur le point élevé; elles sont nombreuses et éloignées les unes des autres, ce qui prouve la sécurité dont on jouit ici. En quittant Horducoup, on commence l’ascension du Karaka- pan-dagh; nous arrivâmes au sommet vers le milieu de la journée. Aux mamelons du plateau couverts de gazon succèdent des terrains arides et rocailleux. A deux mille et quelques cents metres audessus du niveau de la mer on trouve des khans et des boutiques où des caravanes de chevaux chargés de fruits prennent leur repos pendant les heures les plus chaudes du jour. De cet endroit nous descendons par des pentes rapides jusqu’au village de Stavri (la croix), pittoresquement situé dans un grand vallon fertile; j’y ceupe quelques greffes de pommiers sauvages, qui sont nombreux sur les bords du chemin; les fruits sont petits, mais d’une belle couleur jaune et agréables au goût. Ce village est exclusivement habité par des Grecs. Des hellénistes m’ont assuré qu’on y parlait un idiome qui ressemblait beaucoup au grec ancien. On pense généralement que Stavri dépendait autrefois de la clonie grecque de Trébizonde. En sontant de Stavri, nous longeons la crête des montagnes; de chaque côté du sentier, des pentes rapides descendent dans de profonds ravins; peu après, nous possons sous de grands massifs de sa- pins (Abies nordmaniana). Ces abiès portent à l’extrémité des rameaux des cônes énormes qui s’élévent perpendiculairement çömme les branches d’un candélabre. Cette espèce, dont le bois a une grande valeur industrielle, est maintenant acclimatée en France. Le soir, nous arrivâmes dans les jardins de Gumuch-Khané, sur la rive droite du Charchut-Sou, que nous traversâmes pour aller coucher à Kurd-Ali-Oglou. Le lendemain, j’allai présenter à quelques propriétaires de ver- gers des lettres de recommandation. Avec une complaisance inouie et une bonhomie qui n’appartient qu’auş vieuş Turcs, ils me permirent de couper dans leurs jardins des greffes de tous les arbres; je recueillis douze espéces de poiriers, dix de pommiers, une quantité de cerisiers, de pêchers, de pruniers, d’abricotiers et d’amandiers; j’emportai aussi des graines et des noyaux. Il me fallut louer un cheval pour rapporter mon butin. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 239-

De Trébizonde A Baïbourt

XXXVIII

Départ de Trébizonde.-Précaution à prendre pour voyager avec sécurité en Asie Mineure.-La vallée du Galian-Sou.-Tentative manquée pour franchir le col de Kitova-Dağ.-Retour sur nos pas.- Mauvaises routes.- Éboulements.-Rencontre d’une caravane.-Les Kroumlis.-Les ponts de bois du Scharchut-Sou.-Mauvaise nuit à sept mille pieds d’altitude.-Un tumulus.

Le lendemain, nous commençâmes l’ascension du Zigana; la route carrossable était si mauvaise qu’il nous parut préférable de suivre l’ancien chemin, cependant bien dangereux. A la descente, nous fùmes croisés par une immense caravane de plus de cinq cents bètes de somme, chargées d’énormes balles de coton. Elles obstruaient l’étroit sentier; nous fùmes obligés d’attendre pendant plus d’une heure et demie, dans un retrait, que la caravane eùt defile devant nous. En arrivant à Ardasa, nous trouvàmes l’unique café convenable de l’endroit rempli par une foule de Kurdes qui faisaient un vacarme obo- minable; nous fùmes obligés de chercher un autre gite, et, n’en trouvant pas, de coucher les uns sous la tente et les autres à la belle étoile. Le lendemain matin, nous apprimes que les Kurdes avaient, pendant la nuit, vole au cafedji toutes ses provisions et mangé son diner; cependant un zaptié, qui était survenu sur les entrefaites, avait pu facilement, aprés quelques menaces, leur faire rendre ce qu’ils avaient pris. Trois heures avant d’arriver à Gumuch-Khané, au confluent de la rivière de Kroum, mes catterdjis me firent voir plusieurs villages habités par leurs corenligionnaires les Kroumlis. On désigne sous ce nom les chrétiens à demi musulmans, assez nombreux entre Gumuch- Khané et Trébizonde, qui parlent et s’habillent çömme les musulmans, mais pratiquent secrètement la religion chrétienne. Ils se font exempter çömme chrétiens du service militaire, et çömme musulmans, de certa- ines taxes. Depuis peu cependant le gouvernement n’est plus dupe de ces ruses, et ils payent maintenant au fisc les taxes et le droit d’exemp- tion de la consription. Entre Gumuch-Khané et Baïbourt, je suivis la route que j’avais déjà parcourue au printemps de 1869; je ne vis de remarquable pen- - 240- Kemal Saylan dant ce trajet que les ponts du Scharchut-Sou, formés généralement d’une seule arche. Sur chaque rive s’élèvent les murs perpendiculaires des culées; dans ces murs viennent s’encastrer quatorze rangs de poutrelles séparées par de longues traverses, qui sont percées à leur extré- mité de trous par lesquels passent de charque côté du pont de petites poutres verticales. Par ce système d’étayage, on s’avance sur l’eau des deux rives en meme temps. On place ensuite, pour réunir les deux parties, des madriers qui s’appuient sur les avant-dernières poutrelles der deux arcs-boutants. Quelques-uns de ces ponts atteignent une trenta- ine de metres de longueur; ces ingénieuses constructions sont d’une solidité et d’une durée remarquables. A quelques heures de Gumuch-Khané, sur la rive droite du Sc- harchut-Sou, à L’endroit nommé Tchifflick-Khan, je visitai un tekieh, tombeau d’un Saint derviche, monument plus remarquable par son architecture que par ce qu’on y voit intérieurement; cependant il est en grande réputation dans le pays, et de nombreux pèlerins viennent y faire leurs dévotions. Cömme j’avais déjà pu en faire la fâcheuse expérience, nous trouvâmes en franchissant les hauts plateaux de balachor une boue épouvantable qui retarda beaucoup notre marche, et à Kadrach-Ka- han, où nous espérions trouver un bon gite et nous réconforter ap- rès une journée de dures fatigues, nous vîmes toute la place prise par des caravanes que les boues arrêtaient et qui attendaient que la gelée vint en durcir la surface. Nous nous lageâmes tant bien que mal dans une écurie; mais il nous fut impossible de nous procurer du bois pour préparer nos aliments; d’autre part, le tezek (fiente desséchée des bestiaux) était tellement humide, qu’il était impossible d’en obtenir autre chose qu’une fumée épaisse et nauséabonde la nuit fut pour nous très-pénible; le matin au point du jour le thermomètre marquait douze degrés au-des-sous de zéro. Sur ce plateau, au confluent de deux ruisseaux, à peu de distance du village de Balachor, je retrouvai le grand tumulus qui m’avaıt été signalé par M. Briot, ingénieur français. Il l’avait fouillé, trop superfici- ellement peut-être, sans y trouver autre chose que quelques fragments de poteries. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 241-

36. Sir Alfred Biliotti (1874)

İngiliz dışişlerine katılan ve başarılı bir arkeolog olan Biliotti, Satala bölgesine yaptığı inceleme gezisinde daha çok arkeolojik eserleri ve Roma, Bizans kalıntılarını tespit etmeye çalışmıştır. Trabzon’da görev yaptığı dönemde 1874 senesinde Satala Antik Kenti’nde kazılar yapmıştır. Buradan çıkardığı tarihi eserlerin bir bölümünü daha sonra British Museum’a götürmüştür. Biliotti’nin Satala Antik Kenti’nde yaptığı kazılarla ilgili değerlendirmeleri daha sonra T. B. Mitford 1974 senesinde “Anatolian Stadies” adlı derginin 24. cildinde “Excavations at Satala” adıyla yayınladı. Makale, derginin 137-167. sayfaları arasında yer almaktadır.

The Inscriptions of Satala (Armenia Minor)

J. G. Taylor, HM Consul for Kurdistan, first drew attention to the inscriptions of Satala after his brief visit in August 1866.318 He was followed in September 1874 by Alfred Biliotti, Vice Consul at Trebizond. But during an energetic visit lasting nine days he was unable, in spite of the minutest researches and vigorous excavation, to find other than five Byzantine epitaphs extracted from the vicinity of the basilica, and a fragment of brick bearing the stamp of XV Apollinaris. Built into the Chiefs house were a statue base, and a very large block, with a single line of letters. Biliotti tried in vain to unearth the latter, presuming it to be the architrave of a temple.319 It seems that his principal contribution to the epigraphy of Satala may have been to inspire the villagers hen- ceforth to preserve and display their inscriptions. He was followed, seemingly in summer 1882, by Major William Everett, Vice Consul in

318 J. G. Taylor, HM Vice Consul for Kurdistan, “Journal of a Tour in Armenia, Kurdistan and Upper Mesopotamia, with Notes of Researches in the Deyrsim Dagh, in 1866”, Journal of the Royal Geographical Society 38 (1868), 287-289 (9th- 10th August 1866). 319 Alfred Biliotti, HM Vice Consul at Trebizond, “Report on Saddack, the supposed site of the ancient Satala” (24th September 1874), in T. B. Mitford, Anatolian Studies 24 (1974), 221-244 (1st-10th September 1874). The five inscriptions recorded in Biliotti’s Report (preserved in the Greek and Roman Department) are reproduced (Nos. 53-57) with the permission of the Trustees of the British Museum. - 242- Kemal Saylan

Erzerum.320 A decade later a richer harvest awaited Hogarth and Yorke during their rapid journey along the Euphrates frontier in 1894.321 And in 1900 Franz and Eugene Cumont were able to carry out the first com- prehensive epigraphic survey of the fortress and its surroundings.322 There followed a gap of more than two generations, until the writer first visited Satala in 1964. Professor Henri Gregoire had asked him to progress and publish the second fascicle of Studia Pontica III (the inscriptions of eastern Pontus and Armenia): and entrusted to him the original texts, with squeezes and meticulous notebooks, of inscriptions recorded principally by Cumont, and by Gregoire himself in 1907, with comment added by Honigmann and Heuten.323 The writer has been able to revisit and stay at Sadak on several occasions. But publication has been sporadic, sometimes obscure. The present study accordingly brings together a small corpus of all the known texts of the classical period.324 During the course of the past thirty years several of Cumont’s inscriptions have gradually reemerged in different locations in the village. Many new texts have surfaced. But many,

320 Everett was HM Vice Consul, later Consul for Kurdistan from July 1879 until January 1888. His area of responsibility, recalled in the Foreign Office List, comprised “the Pashalics of Erzeroom, Kharpoot, Diarbekir, Moosh and Van”. His visit to Satala, apparent only from SP 389 =no. 13, appears to have followed authorisation granted in May 1882 to travel to Erzincan, to visit the western part of the vilayet (in PRO FO 195, 1420). Vincent W. Yorke, “A Journey in the Valley of the Upper Euphrates”, Geographical Journal 8 (1896), 459-462; D. G. Hogarth, A Wandering Scholar in the Levant, (London 1896), 136 (summer 1894). 321 Vincent W. Yorke, “A Journey in the Valley of the Upper Euphrates”, Geographical Journal 8 (1896), 459-462; D. G. Hogarth, A Wandering Scholar in the Levant, (London 1896), 136 (summer 1894). 322 For Satala, Franz and Eugene Cumont, “Voyage d’exploration archeologique dans le Pont et Ia Petite Armenie”, Studia Pontica II (Brussels 1906), 343-351 (from notebook, 4th-7th June 1900). Gregoire, BCH 30 (1909), 3-170, did not himself visit Satala. 323 Acta of the Fifth Epigraphic Congress (Cambridge 1967) 377-380. I am most grateful for the support initially of the British Institute of Archaeology at Ankara, and latterly of the British Academy; and throughout for the generous and continuing permission of the Turkish Government and the help of local authorities. I wish particularly to thank Professor Ekrem Akurgal, Professor Tahsin Ozgii, Admiral lrfan Tmaz, and His Excellency Mr Kamran 1nan for their unfailing support and encouragement; and in Sadak the marvellous headmaster, Mr Dursun Gtiz, for his limitless interest and hospitality (T. B. Mitford, ANRW 11.7.2, 1200, Plate 10). 324 This collection retains Cumont’s numerical system. The abbreviation SP is followed either by the inscription number, continuing the sequence in Studia Pontica III, fasc, 1, or by the page number in Studia Pontica II. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 243- previously recorded, have vanished. Like Sebastopolis, Satala has clearly been an epigraphic treasury since Roman times. But as elsewhere in Anatolia, the pace of change since the later 1960s - the building of roads, the replacement of water buffaloes by tractors and much deeper ploughing, the introduction of electricity with its attendant modern comforts - has increasing- ly disrupted the conservatism of centuries. The effect on inscriptions has been depressing. Signs of decay began to appear in the epigraphic stock from the mid 1970s. The death blow fell in 1986, when three stones were removed to the Erzurum Museum. Almost at once nearly all of the surviving inscriptions were hurriedly concealed, or disappeared; and by the following year virtually none remained to be seen. In 1996 only three survive. 1. (SP 384). Found in 1955 near the centre of the fortress, and in 1964 lying on the hillside about one hundred metres North West of the mosque. In 1996 in the corner of a garden wall of Niyaz1 Yegin. Block of whitish limestone, roughly dressed, but complete. The inscription is set in an ansate panel. H. 0. 99 m; L. 0. 74 m; Th. 0. 29 m. Crude letters, with traces of red, 4-5.5 cm. There is no trace of an earlier inscription. Copy and squeeze of TBM 18th August 1964. Published JRS 64 (1974), 169f. No. 5. Plate VII. Ḷṃp.Galli- Eno Aug. Ṿ et Faus Ṭiano cos. The date is AD 262. The inscription provides an alternative form of the name for the consul ordinarius of that year. He is otherwise known epigraphically only in an almost identical text from Ostia.325 The official language implies a public rather than a private dedication. Professor Richmond suggested that the stone may be one of

325 CIL 14, 5351, lmperatore GallienoAugusto Vet Nummio Fausiano cons II. Faustianus recurs in SHA, Gallienus 5,2; and in Fasti Theonis Alex. 3,378. The variations Faustinianus and Faustinus are also known from later Fasti, PIR2, F. 125. For the Numrnii, brought to prominence by Gallienus’ patronage with the consulship, cf. Diz. Epigr. 2, 1015 - 244- Kemal Saylan an inscribed pair erected on either side of the door of a large building. In an imperial dedication, the arrangement and cut of the text are of unusual crudeness. The date may offer an explanation. The mid third century brought a series of disasters upon the central and northern sections of the limes guarded by Satala. Imperial concern for the frontier defences is attested in Decius’ restoration of the Sabrina Bridge in AD 249/51.326 Under Valerian a new enemy appeared in the north. In AD 253, the Borani descended on the eastern seaboard of the Black Sea. Some two years later they sacked Trapezus, despite reinforcement in legionary strength, and seized much of the eastern Pontic Fleet.327 Perhaps in the following year, Sapor swept through Cappadocia and Armenia Minor, capturing Satala and its surrounding territory, together with the adjoining stations along the frontier road at Domana and Suisa.328 His claim implies the defeat, or the absence, of the legionary garrison, and lends support to the view that XV Apollinaris had been weakened by involvement in the vain defence of Trapezus. But the legion cannot have been entirely destroyed, for it survived to remain in garrison at Satala more than a century later.329 In c. AD 260, the Armenian king was murdered, and his son Ti- ridates fled to Roman protection when Sapor invaded and conquered Armenia. Instead of a client, a hostile and aggressive ruler for the first time faced the Romans across the upper Euphrates. A few years after Sapor’s raids, the Goths, allies of the Borani, overran Cappadocia and Galatia; and at this period cities throughout Asia Minor hurriedly constructed protective walls not previously ne-

326 Magie, Roman Rule in Asia Minor (Princeton 1950), 1568, n. 29. CIL 3, 14184/14, where the reason for his repairs is unstated. The bridge, with a single 30 metre arch, now collapsed, rested on foundations of solid rock. 327 Zosimus 1,33. The extra soldiers defeated at Trapezus must have been drawn from supporting garrisons, and from XV Apollinaris itself. µuptrov may indicate no more than an indefinitely large number. 328 E. Honigmann, A. Maricq, Recherches sur les Res Gestae Divi Saporis (Brussels 1952), para 18. See also “Res Gestae Divi Saporis”, Syria 35 (1958), 295: Satala in l. 18. 329 Notitia Dignitatum, Oriens 38, 13; A.H. M Jones, LRE3, 381, dates the whole document “basically to AD 408”. But the armies of the eastern frontier are in it preserved largely unaltered since the time of Diocletian. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 245- eded.330 The inscription suggests a programme of reconstruction at the fortress. The more careful and elaborate dedication to Aurelian ten years later, in AD 272/5, may be seen as a part of the same process; mar- king perhaps the completion or repair of an important public building, it may bear witness to a continuing and determined effort to restore the defences of Satala, and to reassert Rome’s authority in the north east.331 The increased importance of the northern sector of the frontier was recognised under Diocletian by the installation at Trapezus, between AD 284 and 288, of a new legion, I Pontica.332 2. (SP 385). “In a field occupying a part of the ground of the old town (of Saddack). Roman votive altar, considerably damaged, as also a Latin inscription... consisting of twelve lines it originally bore on its face. The first and second lines were legible”. Now lost. Copy of J. G. Taylor in 1866, recorded JRGS 38 (1868), 287f. Cf. V. W. Yorke, JHS 18 (1898), 324; CIL 3, 14184/3. Text after Taylor’s drawing in JRGS.

Imp. Caes. L. Dom. Auṛ [el] (iano] P (io) F (elici) invicto Aug. Pontif. Ma[x.] [Ger. Max., Got. Max. P] ar. Ma[x.] Vv 4 lines ..Divo... V 1 line [...Numini mai-] 10 esta [tiq. Ejus...] Vv 2 lines

The date is mid AD 272 to March AD 275. The inscription was perhaps de- dicated to Aurelian during his passage across Asia Minor; after his victory over

330 For instance at Ankyra, IGR 3, 206; and perhaps at Dorylaeum, Magie, 1567, n. 28. 331 No. 2. 332 ILS 639, Trapezus. Cf. Bean and Mitford, “Journeys in Rough Cilicia”, Denkschr. Akad. Wien 1970, no. 50, Colybrassus (?); Notitia Dignitatum, Oriens, 38, 8 and 15. - 246- Kemal Saylan

Zenobia in summer AD 272, when he took the title of Parthicus.333 It was not until the autumn, some months later, that he acquired the additional title of Carpicus, restored in L. 3 by previous editors.334 The interest of the inscription lies in the evidence it offers, with the Gallienus inscription,335 for a rapid and determined recovery after the series of disasters at the hands of Goths and Sapor. The stone was evidently large, the text obviously formal. It probably marked the construction or repair of an important building in the fortress. 3. (SP 385A). In 1894 and 1900 on a stone built into the roof of the mosque. Now not visible. Stone broken above and left, bearing the end of the inscription. H. 0. 29 m; L. 0. 48 m. Letters 5 cm. Copy of Yorke in 1894, published V. W. Yorke, JHS 18 (1898), 322, no. 39; cf. CIL 3, 13631. Copy of Cumont 4th June 1900. Drawing from his notebook. [.... Mat] ṛem casṭror (um) Probably Severan. The copies of Yorke and Cumont are identical. As the latter was able to take precise measurements, he clearly had access to the stone, which must be considered distinct from no. 16. The title is borne by several empresses, from Faustina, wife of Marcus Aurelius, to Magnia Urbica, wife of Carinus. In the east it is applied to Iulia Domna in military contexts: on the surviving column at the north-eastern end of the Chabina Bridge, and probably in the correct reading of a dedication at Nicopolis.336 At Satala it seems likely that the same lady is in question. 4. (SP 386). Unearthed by villagers in 1964 near the centre of the fortress, some three hundred metres north of the mosque. In summer 1986 removed to the Museum in Erzurum. Stele of whitish limestone, broken above, and with a moulding 8 cm wide at the sides and below. Above, the lower part of a wreath. The

333 For the abbreviation Par(thicus) Max(imus), cf /LS 581, Orleans; and for the suggested maiestas, /LS 576, Barcinone. Taylor’s other drawings, at Nicopolis, are careful and accurate. Space does not allow Aureliano to be restored in full. 334 Cf. Homo, L’Empereur Aurelien, (1904), 105, n. 2, and 109, n. 4; Stein, PfR2, D.135; Groag, RE 5, 1355f. 335 No. 1 336 CIL 3, 6714, Commagene; CIG 4189, Nicopolis. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 247- back is very rough. H. 1.05 m; L. 0.68 m; Th. 0.28 m. Letters 4.5-6cm. Copy and squeeze of TBM 18th August 1964, published JRS 64 (1974), 164ff, no. 3. Plate VII D.M. C. Quintia Nus Maxi Mus sig. 5 leg. XVI F.F. (Centuria) Pudentis, vix. An. XXXV, Iulia Maxima uxor Eius 10 M.C. Quintianus is not attested as a nomen in CIL. Here it may be a cognomen, and Maximus, found throughout eastern Pontus, an adnomen. At Satala, uxor and coniunx are each attested twice.337 The presence of a wife need not imply a late date: the letter forms are consistent with the first or early second centuries, and the stele must predate the transfer of the signifer’s legion, XVI Flavia Firma, to northern Syria. This inscription confirms the suggestion, first advanced by McEl- derry that XVI Flavia Pinna was the second of the two legions assigned by Vespasian to Cappadocia, and was stationed at Satala.338 There it formed the regular garrison for nearly half a century. Of its occupation it has left few traces: in the fortress, only one other inscription, that of the miles C. Trebonius; and in north-eastern Anatolia, only the three centurions posted at the important road centre at Ankyra.339 Raised by Vespasian, XVI Flavia is first mentioned probably in the spring of AD 70, in Syria.340 With the redeployment of Titus’ legions after the fall of Jerusalem, c. 26th September in the same year, it followed XII Fulminata across the Taurus, to garrison the new consular province of Cappadocia Galatia with Armenia Minor. XII Fulminata

337 Nos. 11, 17, and 19; A. Birley, Life in Roman Britain (London 1964), 45f. 338 McElderry, CQ 3 (1909), 44f.; cf. Magie, 1436, n..22. Suetonius, Vesp. 8, 4. 339 No. 5; CIL 3,264 and 6766/7, Ankyra. 340 Dio 55, 24, 3. - 248- Kemal Saylan established itself at Melitene, perhaps in spring AD 71, and close to the spot where it had wintered in huts a decade before, in extrema Cappado- cia. Elements at least of XVI Flavia remained in Syria, engaged in construction work not completed until the middle of AD 75. But it seems likely that the main body of the legion deployed to Armenia Minor on its annexation in AD 71/2 - no doubt also heading for a destination determined in advance. For a garrison was clearly needed to organise the new province, and there were roads to be built: that in the central plain was constructed in the first half of AD 76.341 The legion evidently remained in garrison at Satala until Tra- jan’s Parthian war, in which its participation is proved by the corona muralis awarded to a centurion.342 With XII Fulminata, it is likely also to have fought in the Armenian campaign, on which Trajan embarked from Satala cum cognitis militibus. Perhaps in recognition of its role, the title Fide/is first appears at the formation of the province of Armenia Major.343 The title Firma, almost invariably attached to the legion, was evidently conferred on XVI Flavia during its years at Satala. The occasion is a matter for conjecture: perhaps for operations in the Caucasus under the Flavians, at the periods of the inscriptions found at Harmozica and Baku.344 After the war in Parthia, the legion was probably deplo-

341 For XII Fulminata, Josephus, Bell. Jud. 7,1, 3; Tacitus, Ann. 15, 6f. XVI Flavia was perhaps formed in AD 70 under Vespasian, Dio 55, 24, 3. Soldiers from it, and from three other legions, took part in the construction of a canal and bridges just east of Antioch in the second quarter of AD 75, Bonn. Jahrb. 185 (1985), 85ff.; and see Mitford, ZPE 71 (1988), 168, n. 7. The era of Nicopolis presumably started from the annexation, and was reckoned from AD 71/2, Mitford, ANRW 7, 2, 1180, n. 15. The strategic position of Satala was doubtless well known since Claudius’ activities in Armenia, and the site itself had perhaps already held a garrison during Corbulo’s campaigns, Tac, Ann. 12,45, and 13, 30. 342 N. Marcius Plaetorius Celer, later in charge of the garrison at Apsarus, ILS 2660, Abella. The legion was perhaps commanded during the war by L. Burbuleius Optatus Ligarianus, who returned to govern Cappadocia under Hadrian and Antoninus, ILS 1066, Minturnae. 343 Fronto, 205; AE1931, 36 and 38, Chellah. 344 ILS 8795, Harmozica, after 1st July AD 75; AE 1951, 263, B?y?k Ta?, above the Caspian, of AD 84-96. Their positions blocked the southern exits from the Caucasian and Caspian Gates respectively. With the latter should perhaps be associated the lost Latin inscription mentioning XII Fulminata, from the left bank of the lower Araxes, Jampolski, VDI31 (1950, no. 1), 182. The legion’s activities may be connected with the death of Rutilius Gallicus, Statius, Silvae 1,4,79. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 249- yed directly to Samosata, perhaps not until then a permanent fortress; and its place at Satala taken by XV Apollinaris.345 5. (SP 386A). Built into his garden wall outside the house of Namludoglu Bulut (the owner of no. 35), a hundred metres north of the mosque. Rectangular slab of whitish limestone, broken below and very badly pitted above. The moulding of the panel is visible left; and above left are traces perhaps of a bust of the deceased, in very shallow relief. The right edge has been reworked. The back is rough, and probably the top. H. 0.81 m; L. 0.63 m; Th. at least 0.24 m. Letters 5.5 cm. Copy and squeeze of TBM 16th August 1965. Plate VIL C. Trebon [iu] s Miles leg (ionis) XVI FF. 0 Evidently a tombstone, of dimensions typical at Satala. The text may have been preceded by D (is) M (anibus), but because of the pit- ting no trace survives of any preceding lines. L. 1 Traces on the stone suggest that the final letter was 0. But as the following line is apparently complete, there is barely space even for a short cognomen terminating on -o, or -on: to allow, for example, C. Trebo (nius) Milo, or Cilo. C. Trebonius remains preferable, and is consistent with a first century date. L. 3 the legionary number and abbreviated titles are not in doubt. One or possibly two letters are missing between FF and the final letter, which appears to be 0.The restoration [c]o [h (ortis)] suggests itself. The stone confirms the presence at Satala of XVI Flavia Firma.346 6. (SP 387). Legionary tiles from the village. No. 1 obtained by Biliotti in September 1874, as Mitford, Anatoli- an Studies 24 (1974), 233. Nos. 2-6 copied by Hogarth and Yorke in 1894, and published V.W. Yorke, JHS 18 (1898), 321, no. 36. Cf. Athenaeum 14th July 1894; CIL 3, 13647. Nos. 7-9 copied by Cumont in June 1900.

345 See no. 7. 346 See no. 4. - 250- Kemal Saylan

No. 10 copied by TBM with photograph 10th October 1964. Drawings of nos. 2-6 from Hogarth and Yorke in JHS. Plate XIV.

Each of the ten tiles appears to have existed separately. Indeed, to judge from the descriptions, no two are the same. There is no indi- cation of date. The presence at Satala of XV Apollinaris, first established by these tiles, is discussed below.347 7. (SP 387A). Inside the house of Osman Nahir, on the left of the front door, a hundred metres north north-west of the mosque. With no. 47. Block of hard and darkish limestone, broken above and fractu- red right. When found, the bottom was buried. H. at least 0.70 m; L. 0.51 m; Th. at least 0.34 m. Letters 4-4.5 cm. Copy and squeeze of TBM 2nd November 1972, published JRS 64 (1974), 167ff, no. 4. Plate VII.

347 No. 7. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 251-

Apart from the legionary tiles, the first epigraphic evidence for the presence of XV Apollinaris at Satala. Transferred perhaps in AD 114 from Carnuntum in Pannonia Inferior,348 XV pollinaris replaced XVI Flavia Firma at Satala at some point before the invasion of the Alani in AD 134, and against them formed the core of Arrian’s army under M. Vettius Valens.349 The legion had made the same journey once before, in AD 63, to reinforce Corbu- lo’s army in Armenia.350 This second deployment to the east may be satisfactorily explained only in the context of dispositions for Trajan’s Armenian and Parthian wars. Two other legions from the Danube, and one from the Rhine, are known to have taken part in the Armenian campaign; and auxiliary regiments also transferred, perhaps in company with the legions, in AD 114.351 All perhaps reached Satala in time to be met there by Trajan. But there is no evidence that XV Apollinaris took part in either campaign, and the legion perhaps remained behind at Satala, to garrison the western portion of the short-lived province of Armenia Major. It thus released XVI Flavia Firma, accustomed to service con- ditions in the east, and acclimatized to extremes of temperature and altitude.352 XV Apollinaris remained at Satala at least until the early fifth century.353 But of its three centuries and more of continuous occupation, the epigraphic record is relatively sparse. On the Euphrates frontier itself, the legion’s influence is attested only in a single badly worn aes at VA§en, a village three miles north of Dascusa: it bears the freshly struck countermark LXV (legio XV). A military doctor, and a vexillati-

348 CIL 3,4491, perhaps the latest record of XV Apollinaris at Carnuntum. 349 Arrian, “Exταξις 5,15 and 24; cf. CIL 11, 383. 350 Ann. 15, 25f. 351 Ala I Flavia Aug Britannica miliaria c. R. perhaps accompanied XV Apollinaris from Pannonia Inferior. It was described on 1st September AD 114 as missa in expeditionem, CIL 16, 61; and left trace of its deployment at Amaseia and perhaps at Nicopolis, important stages on the road to Satala, SP 104, and AE 1908, 23. See no. 9, n. 2; and Mitford, JRS loc. cit., 168, and nn. 49-51. 352 Dio 68, 19; cf Fronto, 205. IV Scythica, attested at Artaxata in AD 116, may be considered to have garrisoned the eastern part of Armenia Major. Trajan left troops in strategic places, Dio 68, 21; and B. N. Arakelyan, VD/118 (1971, no. 4), 114-118. Satala lies at an altitude of 5,900 feet. 353 Dio 55, 23, 5; Antonine Itinerary 183, 5; Notitia Dignitatum, Oriens 38,13. - 252- Kemal Saylan on, perhaps detached as a standing garrison during the later second century, are known at Trapezus. Vexillations are also attested at Ka- inepolis; and perhaps at Petra, on the Black Sea coast some ten miles north of Batumi.354 8. (SP 387B). Unearthed inc. 1978 by Ahrnet Yigin, while ploughing on a low hillside overlooking the fortress, about five hundred metres north of the village. Transported and used as a wall for his threshing floor, on the north side of the village; and in summer 1986 removed to the Museum in Erzurum. Tall stele of local, brownish limestone, excellently preserved. H. 2.13 m; L. 0.68 m; Th. 0.19 m. Careful, deeply cut letters, 5-8 cm. The back is rough. The text is bordered on each side by a pilaster. Above, in a semi-circular apse, an eagle in high relief. There appears to be a final line, offset to the right and effaced, and preceded by a gap of one line. Copy and squeeze of TBM 28th July 1984, published ZPE 71(1988), 171, no. 1. Plate VIII.

354 The coin is probably of Trajan, of the mint of Caesareia. The same countermark appears on a coin from Nicopolis, of AD 113/4, T. Reinach, Recueil g?n?ral des Monnaies Grecques dAsie Mineure, 1 (?d. 2, 1925), 136, n. 2, and REA 16 (1915), 136f., fig. 5f. At Trapezus, medicus leg. XV Apo. ILS 6747; and a vexillation, Mitford, loc. cit., 163f., no. 2. Kainepolis had a powerful garrison: a vexillation from XV Apollinaris was brigaded there with a vexillation from XII Fulminata in AD 175/6, ILS 9117; and ten years later was still in garrison under a tribune, ILS 394, of AD 185. A third tribune, presumably also commanding a vexillation, is known from Kainepolis, SEG 15, 839; and see no. 11. At a coastal site fifteen miles north of Absarus, and identified as Petra, a tile bearing the stamp VEXFA appears to abbreviate vex(illationes legionum XII) F(ulminatae et XV) A(pollinaris), Levkinadze, VDI108 (1969, no. 2), 87. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 253-

With the three succeeding inscriptions, this stele forms an important funerary group, similar in execution as in broad dimensions, and seemingly to be dated to the early years of Hadrian. Although the largest stone had been broken in half, all four were still in excellent condition in 1984. Two in particular were finely decorated with busts in high relief. Carving of this quality was previously unknown at Sa- tala. The texts are all in Latin, on the eastern frontier the language of the military. It seems that Ahmet Yigin, deep ploughing by tractor, has located a part of the second century legionary cemetery. Savaria is evidently the town in Pannonia Superior, some sixty miles south of Carnuntum, from where XV Apollinaris appears to have transferred to Armenia Minor under Trajan.355 Martialis’ relatively brief period of service suggests that he enlisted in the legion shortly before its transfer, and died soon after its arrival; and gives a date for the cemetery of c. AD 120. For a second optio at Satala, compare P. Turranius Severus.356 The cognomina are not attested in eastern Pontus or Armenia Minor. 9. (SP 387C). Found with no. 8, but not transferred to the Erzu- rum Museum, and by 1987 evidently lost. Stele of local, brownish limestone, broken above. H. 2.02 m; L. 0.65 m; Th. 0.21 m. Careful letters 4,5-6 cm. The left border is formed by a spear; the right is blank. Above, in a semi-circular apse, a garland. Copy and squeeze of TBM 28th July 1984, published ZPE 71 (1988), 171f, no. 2. Plate VIII.

355 See no. 7. 356 No. 9. - 254- Kemal Saylan

The nomina do not recur in eastern Pontus or Armenia Minor. Turranius Severus appears rather to be firmly associated with the Da- nube provinces. He came evidently from Cis-Alpine Gaul, from Bellu num, the modem Belluno, about fifty miles north of Venice; and his names are found in C. Turranius Severus, a retired soldier buried in Dalmatia.357 Both of his legions guarded the Danube. IV Flavia form Ed part of the second century garrison of Moesia Superior.358 And XV Apollinaris was stationed in Pannonia Superior. Like Iulius Martia- lis, Turranius Severus would seem to have joined the legion before its transfer to Satala under Trajan.359 VI and V, each immediately following the legionary name and separated by full stops in the text, probably refer to the sixth and fifth cohorts. Turranius’ appointments were evidently h (astati) pr (ioris) (optio) in the sixth cohort of XV Apollinaris;360 after service as pr (in- ceps) pos (terior) in the fifth cohort of IV Flavia.361 10. (SP 387D). Found with no. 8, and transferred with it to the Erzurum Museum. Stele of local, brownish limestone, broken into two parts which do not join. The upper, H. 1.28 m; L. 0.66 m; Th. 0.20 m. Careful letters 5-8 cm. The top of the stone is missing. The lower, H. 1.03 m; L. 0.69 m; Th. 0.22 m. Letters 5,5-12,5 cm. The back is roughly worked. The text is set in a rectangular panel, bordered right by a pilaster, and left by a spear. Above are two busts in high relief of Man- suetus and Iulia; below, a dog. Although the two surviving parts come from an exceptionally large stone, several lines of text appear to be lost. Copy and squeeze of TBM 28th July 1984, published ZPE 71 (1988), 172f, no. 3. Plate XIV.

357 ILS 4882, Scardona in Dalmatia. 358 ILS 2288, Rome. Its companion in Moesia Superior, VII Claudia, took part in Trajan’s campaigns in expeditione [PJartica etAr(meniaca), AE 1905,163; cf Arrian, Parthica, frag. 80, and ILS 2083, Campania. See no. 7, n. 34. 359 Nos. 8 and 7. 360 Compare ILS 2345, Nicopolis in Egypt. 361 Compare ILS 2446, Lambaesis. A centurion of V Maced?nica fuit ordine in sexta hastatus posterior, and was buried near Comana Pontica, Mitford, ZPE 71 (1988), 176ff., no. 12. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 255-

A much abbreviated inscription. L. 1 Probably Ter (etina). L. 2/3 the cognomen is unknown in eastern Pontus and Armenia Minor. A namesake, T. Flavius Mansuetus, centurion of III Augusta, appears to have commanded a numerus Palmyrenorum in Numidia, perhaps under Marcus Aurelius.362 L. 4 Perhaps (domo) Vir (uno), b (eneficiarius) leg (ati).Virunum lay beside the Dravus in Noricum, about forty miles east of Klagenfurt: suggesting that Mansuetus too transferred from the Danube with XV Apollinaris. For the abbreviation b (eneficiarius), compare at Tokat P. Iulius Tryphon, B. ‘Ioʋλíoʋ Cɛoʋήροʋ ὑπατιxοῦ.363 11. (SP 387E). Found with no. 8, but not transferred to the Er- zurum Museum, and by 1987 evidently lost. Tall stele of local, brownish limestone, broken above. H. 1.99 m; L. 0.63 m; Th. 0.22 m. Worn letters 5,5-7 cm. Copy and squeeze of TBM 28th July 1984, published ZPE 71 (1988), 173, no. 4. Plate VIII.

362 ILS 4339, cf 2625, el-Kantara, Numidia. 363 The tribe at Virunum is normally Claudia, ILS 2113, Rome; cf 2248, Mainz. For Tryphon, see Mitford, Byzantion 36 (1966), 472f. - 256- Kemal Saylan

Valentina is a name frequently found among legionary wives. Compare Aelia Valentina, daughter of P. Aelius Valens, tribune of XV Apollinaris at Kainepolis, probably under Marcus Aurelius.364 The nomina suggest an early date; her age that Flavia Valentina died under Domitian, or more probably under Trajan. If this is so, she is likely to have married Silvanus before Trajan’s eastern campaigns. That her stele was discovered with three legionary inscriptions implies that her husband too was a soldier. He may of course have served in XVI Flavia Firma. But it seems on balance more likely that he and Valentina accompanied from Camuntum those with whom she was buried.365 For Silvanus, compare the priest of Zeus Epikarpios at Corum, in an inscription probably of AD 144/5.366 12. (SP 388). In 1894 built into the living room in the house of Baloglu Hasan (as no. 25); in 1900, and still in 1964 but evidently resi- ted, built into the outside of the western wall enclosing the forecourt of the mosque. Slab of pinkish limestone, complete below and apparently on each side, but by 1964 broken above and top left. The surface is much worn, and traces of only four lines survive towards the bottom of the stone. H. 1.02 m; L. 0.73 m; Th. uncertain, but probably c. 0.23 m. Let- ters 5-6 cm. “Un espace blanc separe les mots” (Cumont, who recorded H. 1.27 m; L. 0.68 m; Th. 0.23 m; letters 4 cm). Copies a. of Hogarth and Yorke in 1894 “in a very bad light, and impossible to have it moved” (consequently the readings are doubtful), published Yorke, JHS 18 (1898), 323, no. 40; cf. CIL 3, 13630. b. of Cumont with a photograph (Plate 12) 4th June 1900. c. of TBM with squeeze 18th August 1964. Text of TBM. Drawing from Cumont’s notebook. Plate XIII.

364 SEG 15, 839, Eçmiadzin. 365 The same journey was perhaps made by Iulia Aequa, no. 17. 366 SP 189, Çorum. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 257-

The stone is rather wider than the normal in tombstones at Sata- la, and may have been smoothed or recut on both sides. But the dimensions suggest that the inscription was funerary. The letters may be as late as Severus. But the inscription is evidently not Justinianic, for by then Greek would invariably be expected at Satala. Restorations have hinged on the reading in L. 3. a. Ntia, which is correct, suggested to the Corpus ala Secunda Armeniaca instantia Iustini viri clarissimi perfecta castra. Hogarth’s copy offers no improvement. b. contra, read by Cumont, but not supported by the squeeze, suggested to Heuten Di.... M al [ae S] Ecunda[e] Arme [n (iorum) Co] ntra Iustini...... ]imi(t) perfecta ca[ ede, or ca[stigatione, or ca[ptivitate hos- tium], or ca[ erimonia]. He construed the words beginning with perfecta as an ablative absolute, and concluded «L’inscription semble etre le recit de sa mission, fait par un officier envoye contre Justini (anus?), commandant de troupes revoltees, ou au service d’un pretendant a l’empire.» Both restorations introduce an ala Secunda Armeniaca or Arme- niorum. Arrian’s army certainly included mounted Armenian archers, who have not been identified with a known auxiliary unit. The Notitia records an ala II Armeniorum in the Oasis Minor in Egypt.367 The squeeze, however, does not support letters consistent with any reference to Armeniaca or Armeniorum. Indeed, if an ala is in question, it is easier to reconstruct traces of, for example, ala II Auriana, the regiment at Dascusa; or ala nuper constituta, listed in the Armeni- an section of the Notitia Diqnitatum.368 In contrast, the text seems much more likely to be a standard funerary dedication, a woman’s tombstone. Words like Secunda (her cognomen), constantia (which seems certain), iustitia (if real trace exis-

367 “Exταξις 29; Armenian hoplites also formed a part of the allied contingent, ibid., 7 and 14. ND 25, A, 9; cf. Ritterling, RE 12,1457, s.v. legio Secunda Armeniaca; and Orgeval, L’Empereur Hadrien (Paris 1950), 371. 368 ILS 2535, Pingan (Zimara). ND 38, 26, ala prima praetoria nuper constituta. - 258- Kemal Saylan ted of the letters which created lustin and his exploits), and perfecta combine to suggest something less dramatic than the sense normally read into this stone. It appears to be a tribute, perhaps of the second century, by a man whose name and status are lost, to a woman who was no doubt his wife; who was perhaps called Iulia Secunda; and who possessed an assortment of virtues, of which one was constantia. As a cognomen, Secundus appears twice in eastern Pontus: at Sebastopolis, the Governor of Cappadocia, Statorius Secundus; and at Sunisa, at the western end of the plain of Niksar (Neocaesareia), T. Caelia Secunda.369 13. (SP 389). Evidently from the village (cf. SP 2, 351). Traces of red survived in the letters. Copy of William Everett, English Consul in Kurdistan, sent to Gustav Hirschfeld, and published Eph. Ep. 5 (1884), 36; cf. CIL 3, 6744; Biicheler, Carmina Epigraphica, 418. Drawing from CIL.

L. 4. Everett was uncertain of the first T. The Corpus observes “nempe hospita terra Armenia Romanae mulieri sedem aeternam dedit”. Compare Venuleia Irene, domo Roma, buried at Sebastopolis.370 A Greek metrical inscription at Neocaesareia was the tombstone of a man from Olympia.371

369 SP 282, Sebastopolis = Mitford, ZPE 87 (1991), no. 1. SP 332, Sunisa, unpublished. Secunda is found as a nomen near Amaseia, SP 235. 370 SP 301 = IGR 3,117 and 1442; Mitford, ZPE 87 (1991), no. 28. 371 SP 338A, unpublished. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 259-

L. 5-7. Compare Cornelia, turba comitata meorum;372 and a doctor who died abroad and was brought back to his home at Nicopolis.373 14. (SP 390). In 1894 built into the house wall of Suleiman Se- lim Cavus. By 1900 the stone had been turned back to front. Altar. Copy of Hogarth and Yorke in 1894, published Yorke, JHS 18 (1894), 323f; cf. CIL 3, 13629. Drawing from Hogarth and Yorke in JHS.

The single word cor (ona) is inscribed on another face of the same altar, beneath a garland. Hogarth restored Gen (io) col (oniae) Ile (gio) fecit/. .. s (acris) f (aciundis). But the restoration of the Corpus adopted here seems preferable. For there is no evidence that a colony was ever established at Satala; nor was money struck there. Le is not the normal abbreviation for legio, and reference to a magistrate sacris faciundis in a distant πóλις cannot readily be supported. Sf is perhaps an abbreviation for signifer.374 The text must be treated with some reserve. Hogarth did not have the opportunity to verify his copies against squeezes. Where stones have survived and comparison has been possible, his texts can normally be improved. Yorke notes “we also found a milestone in the village, but it is in such bad condition that little more than the letters IMP could be made out”. 15. (SP 390A). Forming a step in the outside staircase leading to the misafir oda of the teacher Dursun Göz, some fifty metres west of the mosque. Stele of white limestone, broken below. A moulding survives on both sides of the text, with a triangular moulding above. H. 0.74 m; L. 0.41 m; Th. 0.19 m. Letters 7 cm. Copy and squeeze of TBM 18th August 1964. Plate VIII.

372 Propertius 5,98; Ovid, Met. 6, 594, turba... comitata; and Verg., Aen. 2,580. 373 SEG 6,798. Compare also the inscription by the rock-cut heroon overlooking Amaseia, SP 103. 374 Cf ILS 2198, Rome, Secundinio Vero s. f. equi. sing. imp. n. - 260- Kemal Saylan

L. 1 Several readings - Ermeti li[b], Ermeti l (iberto) L (ucius), or Ermetili - cannot be excluded. And Syme compares the name Her- metidius.375 But Hermes is a very common name for Liberti, and the form Ermeti can be supported.376 The abbreviation li (bertus) is listed by Cagnat. L. 3 of the fifth letter of the cognomen, only the tip of a hasta survives: it must be V or L. Procullus is an obvious solution; the name is common,377 whereas Procl/ius is not found in RE, and Procu [le] lius is too long for the stone. L. 4 Traces of a fourth letter, perhaps 0 or C, appear on the squeeze. Professor Richmond suggested a centurial sign. Iulius Procu [lus], a centurion of XII Fulminata, is known at Trapezus. He may be the same man, honouring his freedman who died at Satala while on a journey to or from Melitene.378 16. (SP 390B). Found in 1963 close to no. 18, some three hundred metres south of the ancient fountain, on the hillside dominating the fortress. Now built into a wall beside the house of Yusuf Erdogan, the highest in the village. Fragment of cream coloured limestone, complete left beside the surviving line. The original surface and edges are otherwise completely destroyed. H. 0.34 m; L. 0.42 m; Th. 0.28 m. Careful letters 4,5 cm. Copy and squeeze of TBM 18th August 1964. Plate XIII. EM.ET..VEXIL. Perhaps [per cohort]/em et vexil [lationem] (?). But the fourth letter may be I. Professor Richmond suggested a reference to an irregular detachment of cavalry, of the type found attached to cohorts in the third century: as, for example, the vexillatio Germanorum at Old Pen-

375 PIR 2, H. 143, governor of Judaea in AD 93. 376 Antio Hermeti, ILS 8463, Rome; and Ermetis Mat(idiae) Auq(ustae) (servi), ILS 8623, Etruria (?). Cf Lucil(ii?) Ermet(is), CIL 14, 5244, Ostia, of AD 149. The nomen is known near Neoclaudiopolis, in eastern Pontus, SP 59. 377 Cf RE 10,783f, sv Iulius Proculus, nos. 412-21. 378 CIL 3, 6745. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 261- rith.379 But the letters are typical of second century work. A building inscription by a vexillatio is inappropriate in the legionary fortress. The stone is probably a fragment from a funerary inscription, of a man whose career included service in a vexillation.380 It seems unlikely that this stone was removed from the mosque, even if rebuilt since 1900 (see no. 3). 17. (SP 391). Lying near where it was found in 1954, outside the house of Yaşar Çelik, some four hundred metres north-west of the mosque. Stele of white limestone, broken above and below. The back is rough. The text is set in a panel between mouldings. H. 1.08 m; L. 0.67 m; Th. 0.20 m. Letters 7 cm, some with surviving traces of red. Copy and squeeze of TBM 18th August 1964. Plate IX.

L. 1 of the first letter of the cognomen, Aequae, the squeeze shows only the lower tip of the second hasta. But it suggests the outline of A. L. 6 Hylas seems best to fit the letter traces, Gelos less well.381 L. 8 V (ovit) M (onumentum), or V (otum) M (eritae). Letter forms and style suggest a date in the early or mid second century. For all her virtues, Iulia Aequa did not long survive at Sata- la. This, and perhaps the curious epithet univira, may imply that life at the fortress had not yet become settled. As has been suggested of Flavia Valentina, Iulia Aequa too may have accompanied her husband from Camuntum.382 18. (SP 391A). Found in 1963 with no. 16. Now built into an adja-

379 Haverfield, Eph. Ep. 9, 65. 380 For the detachment of legionary vexillations at strategic points north and east of the limes, see no. 7. 381 For Gelos, compare ILS 8064, Rome, and 6579, Veii. 382 No. 11. - 262- Kemal Saylan cent garden wall beside the same house. Block of light coloured limestone, presumably a stele, broken above, and with a moulding lO cm wide on each side of the panel. H. 0.80 m; L. 0.58 m; Th. 0.21 m. Letters 4 cm, very badly weathered, but retaining traces of red paint. Copy and squeeze of TBM 18th August 1964. Plate IX.

L. 1 Perhaps [Iulio... i] ano, the end of their patron’s cognomen. L. 2 the first letter may be Hor P, but the traces suggest BE. O Tyana, or perhaps BE [N] ETIANO. Nevertheless, domo Tyana should probably be read.383 L. 3 LX. OrLV. L. 4 the first letter of the cognomen appears to be H or B; the third, N or K. The name is, nevertheless, perhaps Zenon or Menon. The date is probably early or mid second century. It is interesting to find at Satala a native apparently of a more civilised part of Cappa- docia, with his two freedmen. The centurion Iulius Proculus remembe- red his freedman, also with a Greek name. 384 19. (SP 392). In 1900 built into a wall to the south of the village. In 1972 built into the outside comer of the misafir oda of Ihsan Kor- kut, some fifty metres west of the mosque, and three metres above the ground. Stele (?) of coarse brown limestone, cut above and probably broken right. The face is worn, and a groove has been cut below and through the top line. H. 0.81 m; L. 0.49 m; Th. 0.29 m (Cumont, 0.43 m). Letters 3,7-5 cm. Copy and photograph of Cumont 4th June 1900. Copy and squ-

383 Compare no. 13 384 No. 15. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 263- eeze of TBM 2nd November 1972. Text of TBM. Drawing of Cumont after his notebook and photograph. Plate IX.

L. 4 Perhaps Helia [. Cumont’s photograph shows that the whole face of the stone was very badly worn. Dessau, examining it, wrote to Cumont “Jene puis rien tirer de ce texte sauf la derniere ligne”, and could read only L.3 ...TIA L. 5 TACIT...... Heuten, however, restored from the photograph .....fidens ...per euntia Fea tr. mil. Leg. Faciendum 5 curavit The dimensions, and the last two lines, suggest that Cumont’s “bloc cubique de calcaire” was the stone found in 1972. But his estima- tion or measurement of thickness was incorrect, and the stone appears to have been the lower part of a stele, perhaps slightly thicker than normal. It is evidently the epitaph of a discharged soldier, or, by his age, of a serving centurion. The nomen Flavia suggests an early date.385 20. (SP 392A). Provenance not recorded. Presumably from the village.

385 The text and broad dimensions recall other early, probably legionary tombstones at Satala: compare nos. 11 and 17. - 264- Kemal Saylan

Stone type and dimensions not recorded. Copy of Hogarth in 1894, published Yorke, JHS 18 (1898), 322, no. 28. Cf. CIL 3, 13632. Drawing from Hogarth in JHS.

Probably two freedmen, their cognomina do not recur in Pontus or Armenia Minor. 21. (SP 393). At the edge of a threshing floor, some two hundred metres south east of the mosque. Limestone block, broken above and right. Probably complete below, although the lowest line is very cramped. The back is rough. H. 0.41m; L.0.49 m; Th. 0.215 m. Letters 8 cm. Copy and squeeze of TBM 17th August 1964. Plate XIV.

The text is obscure, the letters unusually large. If this is a tombstone, five or six letters may be missing right, and four or five lines above. It is perhaps mistaken to attempt to make consecutive sense out of the surviving letters. L. 1 Apparently vixit. But the last letter may be E. L. 2 Annos is usually abbreviated an (nos) at Satala; the number normally indicated by a figure rather than written in full. The text is perhaps to be restored an] lno sext [o; or may conceal a name in the dative. The top of a vertical hasta can be seen after X. L. 3 Subrexit (?), perhaps derived from surgo. L. 5 the squeeze suggests IHNNSIḷḄẸ; the last three letters perhaps ṬṚF. 22. (SP 393A). In the forecourt of the village school, forming the end of a low wall. Block of yellowish limestone, apparently complete, but badly Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 265- worn above and left. The bottom line is broken. At the top, traces of a moulding. H. 0.74 m; L. 0.58 m; Th. at least 0.64 m. Careful letters 8 cm. Copy and squeeze of TBM 18th August 1964. Plate IX.

L. 3 Perhaps A] equae, a cognomen known at Satala.386 Or quae [ET= Ka.L L. 4 Perhaps ME, followed by (?) ntia ma [ter}. The stone is far too thick to have been a tombstone. The dimensions, and the traces of a moulding, suggest a statue base, or part of a building inscription. 23. (SP 393B). “In the house of Schamluoglu”. Fragment. Stone type and dimensions not recorded. Copy of Hogarth in 1894, published CIL 3, 13633. Drawing from CIL.

The text is evidently in Latin, and is therefore almost certainly pre-Christian, and probably funerary. The apparent superlative recalls pientissimus in three early stelae with legionary associations at Satala; and suggests a restoration... [f]r(atri) [c]a[ri]ssim[o] .. ., or ...[uxo]r[i c] a[ri]ssim[ae] . . .387 24. (SP 394). Found among old gravestones at Sheikh Kassem, about one hour south east of Satala, in the high valley of the Lycus (probably the Sadak). “This stone from our subsequent discoveries must

386 No. 17. 387 Nos. 10, 11 and 17. Carissimus is not found elsewhere in eastern Pontus or Armenia Minor. Hogarth may have misread piissim, as in no. 17; and see no. 14. - 266- Kemal Saylan have been procured from the ruins of Saddack “Sattala” close to”. “One (old grave stone) bearing part of a Latin inscription.” Type, dimensions and condition of the stone are not recorded. Copy of Taylor in 1866, recorded JRGS 38 (1868), 286. Cf. CIL 3, 14184/4. DEIIV The restoration of the Corpus, Dei Lu (lius), is unconvincing. The text perhaps read D. M. /Lu (lius). The standard opening formula in legionary tombstones at Satala, D (is) M (anibus), would suggest that the stone is military, the name that it is early. 25. (SP 394A). “In the house of Baloglu Hassan” (as no. 12). Stone type and dimensions not recorded. Copy of Hogarth in 1894, published CIL 3, 13634. Drawing from CIL.

If the recorded letters are correct, the text must contain an abbreviation, it seems, for primopilus, or Pater Patriae. Primopilus, followed presumably by the name of a legion, would suggest a military, perhaps equestrian cursus.But the surrounding letters, OB and ET, do not readily fit. Pater Patriae would link the titles of one Emperor with those of another: for example, Hadrian and Aelius Caesar. Assuming that Ho- garth read B in error for S, the fragment might thus be restored to contain the last words of the first titulary: for example, [imp... Hadr. Aug. pontif. Max. Trib. pot. c] Os. p. p., ET [imp. T Ael. Caes. Antonino...388 26. (SP 395). Found in c. 1952 near the ruins of the fortress wall, in the centre of the northern part of the fortress. In 1964 serving as a bench outside the house of Cemil Nahir, some two hundred metres west of the mosque, and beside the house of Mumtaz Nahir (no. 43). Block of soft, whitish limestone, broken above and below. The sides are complete, with a moulding, of which worn traces survive above the text. The back is smooth. The inscription is complete, but badly worn right. H. 1.22 m; L. 0.75 m; Th. 0.25 m. Letters 5 cm, some with

388 Compare ILS 8909, Dacia Inferior. For Hogarth’s readings, see no. 14. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 267- traces of red. Copy and squeeze ofTBM 18th August 1964, published JRS 64 (1974), 170f, no. 6. Plate X.

The layout and closing formula suggest the second century. If so, this is the earliest Greek inscription known from Satala. It is evidently military, for it mentions a legate, and perhaps his cornicularius or cor- nicen. Unfortunately, the right hand portion of each line was already badly worn by 1964, and the text cannot be restored with any certainty. By 1972 the surface had been almost entirely obliterated.

27. (SP 395A). Forming a bench outside the house of Hamit Yegin, some two hundred metres north of the mosque. Block of pinkish limestone, broken above; with a moulding left, right, and preserved in outline below. The panel is narrowed top left by a subsidiary moulding. The centre of the stone is badly worn. H. - 268- Kemal Saylan

0.60 m; L. 0.66 m; Th. 0.21 m. Large, well cut letters 7-8 cm. Three lines may be lost at the beginning of the text, which is complete below, for a vine leaf follows the final line. Copy and squeeze of TBM 16th August 1965. Plate X.

Five lines are preserved, and at the top of the stone are traces of a sixth. The dimensions, and concluding formula, suggest that the stone was funerary. The text apparently contains many ligatures, and cannot be restored with conviction. It may have started

28. (SP 396). In the cemetery, presumably of the mosque. Large stele of white sandstone, broken above. Below the text a large cross. H. 1.07 m; L. 0.71 m; Th. 0.12 m. Letters 4 cm. Copy of Cumont 6th June 1900. Tracing from his notebook.

Cumont does not offer a text, but suggests L. 1 πoγιτενσάενος. L. 2 τόν βίον καί. L. 4 Perhaps Mινάς, a proper name.389

389 Compare at Sanan, near Yildizeli, Cumont, Byzantion 6 (1931), 531, no. 4; at Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 269-

29. (SP 397). In the hearth of a house. Stone, broken above and right, and blackened by soot. H. 0.45 m; L. 0.22 m. Letters 5 cm. Copy of Cumont 4th June 1900. Tracing from his notebook.

Cumont does not offer a text, but suggests L. 1-2 Tερεντιανός Tερεντιανοΰ L. 4 Bίβιος; evidently Vibius.390 30. (SP 397A). Found in fields in 1956 at the north end of the village, some four hundred metres from the mosque. Rectangular block of white limestone. The inscribed face is con- vex in the vertical plane, and is broken left and top left. H. 0.44 m; L. 0.90 m; Th. 0.57 m. Letters 5-5, 5 cm. Copy and squeeze of TBM 18th August 1964. Plate XIV.

Nicopolis, the primicerius of numerus Mattiacorum seniorum, Gregoire, BCH 30 (1909) 34, no. 12; and at Gorneae (Garni, near Yerevan), the mason (?) Menneas, SEG 15, 836, perhaps of AD 76/7. 390 For the spelling, compare in eastern Pontus SP 118, 179 and 263, where Bictorius, Beriane and Beratius are all pagan, and appear to date from the late second or early third centuries; and perhaps in Armenia Major, Christian and seemingly of the same period, Baler? A, daughter of Balereos, Macler, Nouv. Arch. Miss. Orient. 19 (2, 1910), 5 and fig. 1. This - 270- Kemal Saylan

L. 3 the final letter is perhaps a or /: J... The block, fairly smooth on all sides, was clearly one of a series extending horizontally along the foot (?) of a large public monument. The inscription is perhaps metrical, the date late second century. But Mr. P. M. Fraser has suggested a date in the third or fourth centuries. 31. (SP 398). Found in 1960 with no. 32, during excavations in an ancient cemetery about one hundred metres south of the remains of the “aqueduct”. In 1964 under a sofa in the front room of the house of Suleiman Ko9, in the south eastern part of the village. Stele of grey granite, complete. Below the text a large cross, surrounded by bunches of grapes. H. 1.02 m; L. 0.64 m; Th. 8 cm. Letters 3-5 cm. Copy and squeeze of TBM 17th August 1964. Plate XI.

Became the official usage when Justinian discontinued the consulship in AD 542.391 Maria is the older sister. The other memorial is, presumably, the epitaph of Theodora.392 32. (SP 398A). Found with no. 31 in 1960. In 1964 lining a hearth

391 Compare no. 32; at Trapezus, CIG 8636; and MRE Gough, Anatolian Studies 5 (1955), 116f. For the abbreviation Hri(vo?), cf. Mitford, Byzantion 20 (1950), 119, no. 5, and 141, no. 12; and Lebas-Waddington 2763 and 2765, of the seventh century 392 No. 32. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 271- in the house of Suleiman Koç, who kindly allowed the stone to be un- covered. Stele of grey granite, apparently complete. Below the inscription are shapes resembling palm trees. H. 1.46 m; L. 0.53 m; Th. c. 8 cm. Letters 3-6.5 cm. Copy and squeeze of TBM 17th August 1964. Plate XII.

This and the preceding epitaph reveal the location of the Byzan- tine cemetery at Satala. Theodora died even younger than Iulia Aequa. Her name is found twice again at Satala, and twice in eastern Pontus.393 L. 10 έπινμησις: ίνδικτίων394 33. (SP 399). In the hall of a house close to no. 42, on the south west side of the village. Stone, broken right. H. 0.56 m; L. 0.33 m. Letters 3.5 cm. Copy of Cumont 6th June 1900. Tracing from his notebook.

393 No. 34; and, with a different spelling, no. 35. Compare at Neoclaudiopolis, SP 83; and near Euchaita, SP 223. For Iulia Aequa, see no. 17. 394 RE 1, 666, s.v. “Aera, Tafel der Indiktionen”. - 272- Kemal Saylan

34. (SP 399A). Outside the front door of the house of l§mail Ke- les, some two hundred and fifty metres east of the mosque. Tall stele of limestone, complete, but the surface chipped top left. H. 1.79 m; L. 0.66 m; Th. 0.13 m. Poorly formed letters 2-4.5 cm. Copy and squeeze of TBM 18th August 1964. Plate X.

35. (SP 399B). Forming the threshold of the house of Namludog- lu Bulut (the owner of no. 5), one hundred metres north of the mosque. Slab of grey limestone, broken left, and obscured left by the door step. Below the inscription a large cross. H. 1.18 m; L. at least 0.35 m; Th. probably approx 0.05 m. Letters 3-5 cm. Copy and squeeze of TBM 16th August 1965. Plate XL Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 273-

L. 617 Paulos was an abbot or prior, suggesting the existence of a monastery at Satala.395 36. (SP 400). Provenance not precisely recorded. Stele, crudely inscribed. Beneath the inscription a rose. Copy of Hogarth in 1894, communicated to Cumont. Drawing of Hogarth

As name, Makarios is unattested at Satala: elsewhere it is invariably an adjective applied to the eeceased. It is, however, apparently found at ergele, near yildizeli; while Makaria seems certain int the plain of Niksar.396 Alternatively, the reading may be κατάκιτε (ό) μακάριος Φίλαδρο (ς) or, supposing the loss of a final line, κατάκιτε (ό) μακάριος [τοΰ] Φίλαδρου [νίών…]. Hogarth›s rose is, presumably, a cross.397 37. (SP 400A). Provenance not precisely recorded. Stele. Copy of Hogarth in 1894, communicated to Cumont. Drawing of Hogarth.

Andronicus is restored near Neoclaudiopolis.398 38. (SP 401). In use in 1894 as a hearth stone. In 1900 in a stable. Stele of brown limestone. A fragment, broken left and cut away right, was rediscovered by Cumont. Dimensions of the fragment H. 0.90 m; L. 0.35 m; Th. 0.06 m. Letters 6 cm. Copies of Hogarth in 1894, and of Cumont 6th June 1900. Text after Hogarth’s copy. Drawing of Hogarth.

395 For Paulos’ title, compare at Çorum SP 202; and near Zela, SP 275. 396 Cumont, REG 15 (1902), 320, no. 22; de Jerphanion, MFO 3 (1908), 444, no. 4. 397 As, for example, in no. 43. 398 SP 35B. - 274- Kemal Saylan

L. 1 Cumont read ... HMA only. L. 4 were suggested by Heuten. But are easier restorations. And may also be possible.399 L. 5 L. 7 Amen is found beside the Euphrates on the Byzantine bridge over the Arabkir Çay.400 39. (SP 402). Built into the window of a house (with no. 40). Stone. H. 0.63 m; L. 0.59 m. «Encastree dans le mur, une lettre manque. Gravee en caracteres beaucoup plus beaux” (than no. 40, Cu- mont). Fine letters 4 cm. Identical copies of Hogarth in 1894, and of Cumont, with a wax rubbing, 5th June 1900. Tracing from Cumont’s notebook.

L. 1 For the spelling, compare SP 12A, Amisos; and no. 40. 40. (SP 402A). Built into the window of a house (with no. 39). Stone. H. 0. 42 m; L. 0.49 m. Irregular and poorly inscribed letters, 5 cm. Identical copies of Hogarth in 1894, and of Cumont 5th June 1900. Tracing from Cumont’s notebook.

399 Of the various restorations, only Cuspia, found at Satala in no. 26, is known in eastern Pontus and Armenia Minor. 400 J. G. Taylor, JRGS 38 (1868), 314. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 275-

Compare no. 39. Although Sergius is apparently absent, there is no parallel in Pontus or eastern Cappadocia for a pair of inscriptions with almost identical texts. L. 3 Heuten writes “peut-etre “brouillon” avec oubli de Tryphon recurs in eastern Pontus, at Amaseia and Comana.401 But Ser- gius is not attested. L. 4 Perhaps the intention was 41. (SP 403). In the graveyard (presumably beside the mosque), where Yorke noticed several other epitaphs, but judged them of little interest. Stone type and dimensions not recorded. Copy of Yorke in 1894, published JHS 18 (1898), 322, no. 37. Re- viewed by Cumont, who con firmed Yorke’s reading. Drawing from JHS.

L. 4/5 (Yorke).402 The name Andreas recurs in a Christian inscription at Sebasto- polis.403 42. (SP 404). At the edge of a chimney, on the roof of a house, close to no. 33, on the south west side of the village.

401 Amaseia, SP 121, of AD 172/3; at Comana, Mitford, Byzantion 36 (1966), 473. 402 For the formula, compare, at Nicopolis, Hogarth, JHS loc. cit., 325, no. 44. 403 Mitford, ZPE 87 (1991), 229f., no. 37. - 276- Kemal Saylan

Fragment of limestone. H. 0.37 m; L. 0.43 m; Th. 0.12 m. Copy of Cumont 6th June 1900. Tracing from his notebook.

The name of the deceased is lost below. 43. (SP 404A). In the stable of Mumtaz Nahir, some two hundred metres west of the mosque, and beside the house of Cemil Nahir (no. 26). Tall stele of greyish limestone. The inscription is set in a small ansate panel towards the top of the stone. Above, and towards the base, are two large crosses in relief, in circular panels. H. 1.88 m; L. 0.60 m; Th. 0.11 m. Letters 1.5-2.5 cm. Copy and squeeze of TBM 18th August 1964. Plate XII.

The name Hieronimos, unattested in Pontus or eastern Cappa- docia, is suggested by the reading in line 5. The squeeze allows this, but supports 44. (SP 404B). In a house twenty metres west of the mosque. Slab of sandstone, broken right and below. The top left comer and part of the lower right edge are complete. The inscription, incomp- lete right, is set in an ansate panel. H. 0.53 m; L. 0.50 m; Th. 4.5 cm. Letters 2-3 cm. Copy and squeeze of TBM 17th August 1964. Plate XV. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 277-

The name is unclear. Perhaps Qu (artus) or Qu (intus), or possibly Co (rnelius) Tatianus. 45. (SP 404C). In the house of erif ahin, one hundred and fifty metres north east of the mosque. Stele of reddish limestone, complete. The inscription is set in an ansate panel. Below, two arrows. H. 0.97 m; L. 0.46 m; Th. 8 cm. Letters 4-6 cm. Copy and squeeze of TBM 18th August 1964. Plate XL

Leon recurs as a cognomen on a fragment of a public monument near Nicopolis.404 46. (SP 405). In the hall of a house. Fragment. H. 0.19 m; L. 0.22 m. Letters 3.5 cm. Copy of Cumont 6th June 1900. Tracing from his notebook.

The name is Christian.405 Several bishops were called Nikostra- tus. 47. (SP 405A). In the house of Osman Nahir, with no. 7. Forming the back of the hearth, behind the fire. Stele of local limestone, broken below and partially buried right. H. 0.37 m; L. at least 0.35 m; Th. at least 5 cm. Copy and squeeze of TBM 2nd November 1972. Plate X.

404 Erected by Septimius Leon in AD 232, SP 362, Argawouz, unpublished; cf. SP 2,313. 405 Cf. CIG 3, 8219. - 278- Kemal Saylan

L. 3 The reading is also possible. L. 5 Compare the abbot Paulos, no. 35 48. (SP 405B). In the house of Coskun Çelik, a hundred metres north of the mosque. Fragment of a stele of hard dark limestone, broken right and below. The back is rough. H. 0.46 m; L. 0.46 m; Th. 0.12 m. Copy and squeeze of TBM 2nd November 1972. Plate XIII.

A Christian Gregoria is known at Sebastopolis.406 49. (SP 405C). Found inside the eastern part of the fortress. In 1972 in the house of Niyazi Yegin, beside no. 1, a hundred metres North West of the mosque. Fragment of a stele of lightish coloured limestone, broken left, with a moulding below. H. 0.28 m; L. 0.20 m; Th. 5.5 cm. Copy and squeeze of TBM 2nd November 1972.

50. (SP 405D), Dug up near the centre of the fortress some 40 years ago, and in 1996 cemented into a long seat outside the house of Mehmet <;elik, a hundred metres north east of the mosque. Stele of whitish limestone, probably complete left, but evidently cut above and right, and buried below in cement. The back is very rou-

406 SP 304 = Mitford, ZPE 87 (1991), no. 35. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 279- gh. H. 0.69 m; L. 0.66 m; Th. 0.15 m. roughly cut letters, 4-5an Copy and squeeze of TBM 27th July 1996. Plate XV.

51. (SP 406). Presented to Cumont by the owner of the misafir oda. Fragment of limestone, broken on three sides. H. 0.16 m; L. 0.17 m; Th. 0.08 m. Letters 4 cm. Copy of Cumont 5th June 1900. Tracing from his notebook.

52. (SP 406A). Forming a bridge over a small stream, outside a house seventy five metres east of the mosque. Rectangular slab of limestone, broken below right. Traces of only five lines of text survive, towards the lower right part of the stone. H. 1.0 m; L. 0.80 m; Th. 0.22 m. Rough letters, very badly worn, 2-3 cm. Copy and squeeze of TBM 17th August 1964. Plate XIII.

53. (SP 406B). Extracted from a Christian burial ground south east of the basilica, and shown to Biliotti in 1874. Stele. Dimensions not recorded. Letters very coarsely cut. Copy of Biliotti, attached to his Report (seen. 2). - 280- Kemal Saylan

Georgia recurs in a Christian epitaph at Nicopolis.407 The text is strikingly similar, and brings to mind the direct link between fortress and city two days to the west, via the strategic road that led across the high Çimen Daglari. 54. (SP 406C). Extracted from a Christian burial ground south east of the basilica, and shown to Biliotti in 1874. Now lost. Stele, evidently broken right. Dimensions not recorded. Letters very coarsely cut. Copy of Biliotti in September 1874, attached to his Report (seen. 2).

L. 2-3 Perhaps Theodora, frequently attested in Satala; cf. no. 32, of similar age and date. L. 6-8 the restoration is suggested by a plaque found by Gregoire at $ar Yeri (? Dagalassos), near Nicopolis.408 55. (SP 406D). Extracted from a Christian burial ground south east of the basilica, and shown to Biliotti in 1874. Now lost.

407 G. Hogarth, JHS 18 (1898) 325, no. 44 = SP 367. And cf. no. 57. 408 Grégoire, BCH 33 (1909), 39, no. 15, Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 281-

Stele. Dimensions not recorded. Letters very coarsely cut. Copy of Biliotti in September 1874, attached to his Report (seen. 2).

56. (SP 406E). Evidently extracted from a Christian burial ground south east of the basilica, and shown to Biliotti in 1874. Now lost. Sarcophagus. H. 0.38 m; L. 0.91 m; Th. 0.43 m. Letters very coarsely cut. Copy of Biliotti in September 1874, attached to his Report (seen. 2).

The names do not recur in Pontus or Armenia Minor. No other small sarcophagi are known from Satala. But Biliotti saw “a Roman sarcophagus, coarsely cut out of a block of grey stone ... found outside the Northern wall, where the necropolis seems to have extended”. And in 1987 a very large, uninscribed sarcophagus stood on the hillside west of the cistern, high above the fortress. By 1996 it had disappeared. 57. (SP 406F). Evidently extracted from a Christian burial ground south east of the basilica, and transported to Djourouzma (Çorosma), two hours east of Satala. Shown to Biliotti in 1874. Now lost. Large slab. Dimensions not recorded. Letters very coarsely cut. Copy of Biliotti in September 1874, attached to his Report (seen. - 282- Kemal Saylan

2, and Mitford, 230 and 235).

For the formula cf. no. 53. Corpus Christi College, Oxford T. B. Mitford Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 283-

37. Charles Boswell Norman (1877)

1877/78 Osmanlı-Rus Harbi döneminde Times Gazetesi’nin Anadolu’da özel savaş muhabirliğini yapan Charles Boswell Norman, Mayıs 1877 yılında Trabzon üzerinden Erzurum’a, buradan da Kars’a yaptığı yolculukta tuttuğu notları “Armenia and The Campaign of 1877” adlı kitapta yayınlamıştır. Bu kitap 1878 senesinde Londra’da basıl- mıştır. Gümüşhane ile ilgili anılarına kitabın 22-24. sayfaları arası ile 467, 475-476. sayfalarında yer vermiştir.

CHAPTER II

Trebizond to Erzeroum

It was dark ere I reached the crest of the Chulat Dagh, near 8,000 feet above sea-level. The snow had been cleared from the roadway, but still lay in widespread masses on the neighbouring slopes; a chill breeze whistling up the pass, grew still more piercing as it gained intensity from the snowy bed it passed over. It was with no small sense of relief that I spurred my pony down the mountain road, and gained the shelter of the thick forests on the southern slopes of the range. The “bir sat” (one hour) of my zaptieh was not unlike the “ek koss” of an Indian guide, for it was past ten by my watch ere I reached the village of Zigana, which (notwithstanding the noisy greeting accor- ded me by the numerous dogs my entrance disturbed from their slum- bers) seemed locked in everlasting sleep. Not a light was to be seen, not a sound to be heard, except the dreary howl of the village dogs as they accompanied us in our search for a night’s shelter. After knocking at the doors of about a dozen khans, my zaptieh broke the news gently to me that he feared there was no help for it, but the Bey must sleep in the post-house stable. It was with some difficulty we could induce the owner of this edifice to open his doors to us, and when, having succeeded in doing so, I looked in, and saw the number and nature of my fellow-lodgers, I could scarcely persuade myself to enter. A sharp rain drove all thoughts of sleeping in the open out of my head, so procuring a light and despatching my zaptieh for some wood, water, and fire, I strolled round my bed-room. It was the basement floor of the principal khan in the place, in - 284- Kemal Saylan which (it being filled with troops proceeding to the front) I could obtain not even a corner. The stable consisted of a long, low room, measu- ring fortyeight feet by eighteen feet, scarcely six feet in height. Down the centre was a long heap of manure, the accumulation of months; on either side were rows of horses and bullocks, whilst huddled up at the farther end lay a group of sheep and lambs. Forty-three animals and six men shared my humble abode. These latter were crowded round a small lamp in one corner of the room, smoking and using not very complimentary language towards the Griaour who had invaded their sanctum. The atmosphere inside the place was stifling, the odour overpowering, so I took up a strong position near the door, determined to have as much fresh air as possible. My zaptieh returned in about a quarter of an hour, and we together made a fiire, then ferreting out a saucepan from myhoorjeen (small leather mule trunk), and a cake of “Eiz-au-gras” from my holsters, I prepared my dinner. I cannot too strongly recommend these invaluable productions of the “Societe Ge- neral des Potages Economiques” to those travellers to whom expense is an object. They are very cheap, very portable, and, though not quite so tempting as the more costly soups, yet the fact that eight cakes of the “Eiz-au-gras” occupy the same space as one tin of soup makes them preferable to those whose means of carriage are limited. A tumbler of very dirty water, the evil effects of which were nullified by a dash of brandy, washed down my meal, and was conducive to a sound sleep. Alas! My fellow-lodgers wereaverse to fresh air, and no sooner had I rolled myself up in my blanket than one stealthily rose and closed the door. To open it again was the work of an instant, and as there appeared every probability of a second Eastern Question being raised on that same subject, I informed my zaptieh that if it was again closed he should have to stand sentry with his back against it for the remainder of the night. This threat induced him to enter into an. alliance, offen- sive and defensive, with me, and I turned round once more in search of sleep. Vain effort! I had counted forty-three animals in that den but half an hour previously; I now was turned into a grazing ground for a hundred times that number of those domestic insects, which are supposed to haunt English lodging-houses. I learnt a little of the habits of these diminutive creatm’es when occupying Barra-durrees, on the road to Srinuggur, but a real knowledge of their powers must be re- served for those whose fortune leads them to the khans and odahs of Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 285-

Armenia. I was forced to own that I was profoundly ignorant of their ways: their sole aim and object seem to be to deprive their human ene- mies of all sleep; and the ingenuity they display in discovering new methods of assault, their perseverance in overcoming every obstacle that man can contrive to prevent their access to his flesh, the utter dis- regard they have for all those chemical preparations which are pre- sumed to be “insect destroyers” prove most conclusively to my mind that Armenia is the home and birthplace of the ‘’ industrious flea.” It was with no small sense of relief that at one a.m. I heard footsteps outside, and my fellow-traveller from Constantinople, “Mr. Williams” entered the stable; fortunately, my soup was still hot, and I was enabled to give him what he stood in great need of a good meal. Leaving him in undisturbed possession of the khan, I got up at four a.m., and started off once more towards Erzeroum, descending the lower slopes of the Chulat Dagh, and passing through Ardasat, Gumesh Khaneh, and Khadrak, I reached Baiboort about two p.m.

Memorandum on the Nature of the Armenian Theatre of War, as regards Requirements for Military Purposes Roads

Trehizond to Erzeroum.—An excellent hill-road, of an average width of twenty-seven feet: it passes over ranges of a height of 8,000 feet, consequently the gradients in many places are steep, but are practicable everywhere for heavy guns. Bridges.—All the streams are bridged over, and culverts thrown over small mountain torrents. The bridges do not admit of guns or wheeled vehicles passing each other. The stages, which are dealt with farther on, are somewhat longer than we consider an average march, but there is good accommodation for troops at each.

Routes Route No. 1 Trebizond to Erzeroum

1st Stage, Djevizlik; distance, 18 miles.—Koad excellent; a slight ascent the whole way. Water and grazing in abundance. Djevizlik is a village containing about 80 stone houses; there is a good deal of fruit in the vicinity during the season. Supplies of all sorts to be obtained in any quantity in giving short notice. There is a post-horse station here, - 286- Kemal Saylan and fair Armenian accommodation for the traveller. 2nd Stage, Khamsikui; distance, 16 miles. — Eoad good; still an ascent. The village contains about 100 houses, scattered a good deal. Wa- ter and grazing in abundance; also fuel. Supplies in large quantities on giving short notice. Excellent accommodation for the traveller in one of the many stone khans which abound in the village. There is also a post-horse station. Khamsikui to Zigana; distance, 21 miles. — Over a very stiff mountain range. The road, though good, is very ste ep, and it, is a long stage for wheeled vehicles or guns. There is Kop to Farna-kapan distance, 16 miles. — Koad good, but very steep, crossing the Kop Dagh, nearly 9,000 feet above sea level. The stage, which is also a post-horse station, consists of a small hamlet. Supplies very scanty; accommodation bad. Farna-kapan to Karabooyuk; distance, 16 miles. — Road good and level. The halting-place consists of a khan, where only very small quantities could be obtained. There are villages in the vicinity whence supplies could be obtained. The water supply is from a spring opposite the khan, and would have to be carefully guarded. This is a post-horse station. Karabooyuk to Erzeroum; distance 27 miles. — Passing through Ilidja, famous for its hot springs. This village is of considerable size, and would furnish supplies to a large extent. Fuel is the scarcest commodity. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 287-

38. Charles Snodgrass Ryan (1877)

Charles Snodgrass Ryan Osmanlı hükümetinin hizmetine gi- rerek 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’na katıldı. Savaş sonunda Erzu- rum’da Ruslara esir düştü. Ryan, savaş sırasında yaptığı seyahatleri 1897 tarihinde New York’ta basılan “Under the Red Crescent: Adventu- res Of an English Surgeon with the Turkish Army at Plevna and Erzeroum, 1877-1878” adlı eserde yayınlandı. Gümüşhane ile ilgili anılarına kita- bın 319-320. sayfalarında yer vermiştir.

CHAPTER XII

From Constantınople to Erzeroum

On the second day we were able to push on a good deal faster as the road was more level, and in the evening we came to the small township of Ghumish Khané, which was chiefly known to fame owing to the existence of some very old silver mines in the neighbourhood. To an Australian like myself it did not look at all like a mining township. Where were the familiar poppet heads, the heaps of mullock, and the diligently fossicked alluvial? There was no roar of stampers, no monotonous gurgle of pumps, and there was not one decent bush shanty in the place. We had seen enough of the comforts of a khan on the previous night, so like wise men we went straight to the hammam, or Turkish bath, with which even the smallest Turkish township is always provided. Here we enjoyed the refreshing luxury of being well steamed; and backsheesh, in the shape of a few piastres to the man in charge, procured for us ermission to sleep on the divans provided for patrons of the establishment. We had supper a spent the night in the hammam. Leaving Ghumish Khané next morning, we rode on through a narrow valley between two ranges of hills covered with hazel trees and other light scrub. İn this valley, which was about seven miles long by half a mile wide, we found magnificent groves of pear trees fringing the road on either side. When we passed through in the middle of autumn, the fruit was just ripe, and the great juicy pears amost knocked against our faces as we rode on under the trees with the branches in- terlancing overhead. - 288- Kemal Saylan

39. Henry Charles Barkley (1879)

İngiliz bir mühendis olan Henry Charles Barkley Bölgeden ge- çerken Erzincan-Gümüşhane-Trabzon güzergâhını kullanmıştır. Bark- ley, Gümüşhane ile ilgili anılarına 1891 seneside Londra’da basılan “A Ride through Asia Minor and Armenia” adlı kitabın 342-343. Sayfalarında yer vermiştir.

CHAPTER XXX

The Trebizond-Erzeroom Road-Pitched Roofs-Soganli Dagh

An hour or so after we had come upon the chaussée, we passed the town of Gumish-Khanné, and here, for the first time since leaving Eski-Shehr (four days from Brusa), we saw once more pitched roofs in the place of the wretched flat mud-covered affairs that are never water- proof. With this improvement in roofs came other improvements. Gar- dens and orchards surrounded every house where a piece of land sufficiently flat existed, shops appeared all along the road, and as we went farther khans and cafés multiplied. Then we noticed another welcome change. We were no longer stared at and jeered as if we were some curious foreign wild beasts. Hardly any one looked at us, and only a very few made any remarks, and when they did it was only “There, goes the post” or quite in a friendly tone, “There go two Muscovs.” Three hours below Gumish-Khanné the road left the valley, and, bearing to the right, began to wind up the slopes of the mountains, and before we had followed it far we came across forests of fine spruce-fir, intermingled with beech and pine, and the country became prettier and prettier every mile we rode. For four hours we were continually ascending, and at nightfall had not nearly reached the summit of the mountain, which, by-the-by, is named the Soghanli Dagh after the small village of Soghan, which stands just where our road left the valley. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 289-

40. Henry Fanshawe Tozer (1879)

İngiliz yazar, öğretmen ve seyyah olan Henry Fanshawe Tozer, Anadolu’da yaptığı seyahat notlarını “Turkish Armenia and Eastren Asia Minor” adıyla yayınlamıştır. Kitap, 1881 senesinde Londra’da basıl- mıştır. Gümüşhane ile ilgili anılarına kitabın 426-432. sayfaları arasın- da yer vermiştir.

CHAPTER XV

Erzeroum and Baiburt

There are two routes which lead from Baiburt to Trebizond, one of which is taken by the main road, and follows the course of the river valleys, while the other strikes across the intervening mountains. The former of these is the easier of the two, but much more circuitous, and accordingly at Erzeroum we were recommended to take the mountain road; but here the Turkish authorities, when we applied to them, appeared to know but little about the latter way, and discouraged us from following it, saying that in bad weather if clouds came over it was easy to miss the track, and recommending us at the same time to take five zaptiehs as a protection — a proposal which we at once declined as unnecessary. We determined to follow this route, though there seemed to be some slight risk attending it, for we had heard of people being robbed in those parts, and possibly at this time there was an additional element of insecurity owing to the Mussulman emigrants from Lazis- tan, many of whom had passed through this country, when they left their homes in order to avoid becoming Russian subjects; but it was at once shorter, and likely to prove the more interesting. The two roads diverge at the village of Varzahan, about two hours distant from Bai- burt, and here we made our first halt, when we resumed our journey on the following day, in order to visit the remarkable architectural remains at that place. The ancient buildings at Varzahan occupy a rising ground above the modem village. From a distance they might easily be mistaken for towers; but as you approach, you find that they are mediaeval Arme- nian edifices of very elaborate design. The best preserved of these is a small octagonal chapel or tomb, the outer wall of which is standing, - 290- Kemal Saylan though the roof and most of the interior is destroyed, A single column, however, remains upright within, and this formed one of a circle of similar shafts, between which and the wall a sort of aisle or passage must have run round, and which would seem to have supported a cupola. On the western, northern, and southern sides are entrance doors, and in a corresponding position towards the east is a small apse. Over the west door there is a large window, but the others throughout the building are mere slits, the lights being usually double with a small pier dividing them, while above these again is another opening equally narrow. All the arches are roimd, and here and there in the ope- nings of the windows are the remains of rude patterns in fresco. Close by this stands another building, so ruined that its plan can hardly be made out, but on the eastern side a pointed arch remaina, and over it a fragment of a blind arcade, with niches on its external fece, which seems to have formed part of the drum or lantern of a cupola. In both these the ornamentation was careful and delicate, the cable or twisted moulding prevailing. In the neighbourhood was an ancient cemetery, in one part of which, side by side, were three tombs cut into the shape of rams, the carving of the limbs and tails being in very low relief, At a little distance from this group, and on higher groimd, is another church, which appears to have been in the form of a Greek cross, with a central cupola; a large part of the drum of the cupola remains, with numerous small round-headed windows, but it was impossible to visit the interior of the building, as all the entrances had been blocked up. The architects of these edifices were no despicable artists, but neither inscriptions nor other sources of evidence remain to show at what period they lived. In their architectural features, the buildings show many points of resemblance to those of Ani in Russian Armenia, and from this we may conclude that they are of the eleventh or twelfth century. But they possess very few features in common with the other remarkable churches which we have noticed in this country, such as that of Utch Keliseh, near Diyadin, or that of the monastery of Surp Ga- rabed, near Mush. Indeed, it seems almost impossible to trace any consecutive development in the styles of Armenian architecture, though the influence both of Persian and Byzantine art may be visible in them. With regard to the forms of these edifices, Mr. Fergusson remarks in his “History of Architecture:” “The plans of Armenian churches defy classification; some are square, or rectangles of every conceivable pro- Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 291- portion of length to breadth, some octagons or hexagons, and some of the most indescribable irregularity.”* At Varzahan we noticed for the first time that there was fireshly fallen snow on the neighbouring mountain tops, and this seemed to be a warning to us that we ought to soon to be leaving the country. The plentiful rain which subsequently fell during our stay at Trebizond and our voyage along the coast of the Black Sea, fully confirmed this, and showed that the season for travelling in Armenia was past. During the afternoon of the same day we reached a khan, where the intricate passes begin that lead to Trebizond; here we stopped for the night, and commenced the ascent the following morning. Our way now lay over Granite Mountains, wild and bare, though with some elements of grandeur, such as are found in the inferior passes of the Alps. The path was a mere mountain track, far less well marked than we had expected to find it; and in the winter-time it can hardly be passable, for the steep slopes which it frequently traverses must at that time of year be covered with ice or frozen snow. At this season large flocks of broad-tailed sheep were feeding in the valleys or along the declivities. The pass consists of a succession of cols, on the first of which is a small cemetery, containing the tomb of a Turkish saint, whence the whole pass gets the name of Hadji Vali Mezari, or “the tomb of Hadji Vali.” All round this numerous white crocuses were springing from the ground. Then followed an extensive space of upland pasture, in the midst ofwhich is a small fountain with a Turkish inscription — a friendly object in so desolate a spot. Once more we ascended to a higher col, and on the further side of this rested awhile by a spring in a regular Alpine meadow covered with short green turf. At last a steep descent of 1,600 feet, down which we had to lead our horses, brought us to the entrance of a narrow gorge between steep and lofty granite cliffs, the scenery of which was not unworthy of the St, Gothard pass. A stream flows through this, and when we emerged at the further end we might have hoped to follow its course downwards, but the mountain ranges in this part are far too much jumbled together to allow of so simple an outlet, and we were forced to diverge from it through a side valley in which a tributary flows. Thus far the day had been fine, and in this we were fortunate, for in bad weather the path might have been difficult to find; but now the clouds which had added to the grandeur of the

* Vol. ii. p. 473 (2nd ed.). - 292- Kemal Saylan gorge by drifting through it and trailing about its precipices, closed in around us, and in the midst of these we mounted once more to a great height, imtil at last a short descent brought us to our resting-place, the village of Tasch Kiupri, which is so called from a stone bridge in its neighbourhood. The whole of this day’s ride had been strangely solitary, and it is evident that very few travellers pass by this way. The khanji here was a Greek, and spoke Greek as his native language — not Tur- kish, as is the case with the Greeks in the interior of Asia Minor; this was our first evidence that we were approaching a district inhabited by that people. Let us return for a moment to the Ten Thousand, to whom we must now say farewell. We left them on the plain of Pasin to the eastward of Erzeroum. As I have already remarked, the probabilities are in favour of their having followed very nearly the same route which we have taken, though the spot from which they first saw the sea, and the pass by which they descended from the highlands to the coast, appear to have lam somewhat further to the east. This would be the natural direction for them to take, and the accoimt which Xenophon has given seems to be less difficult to reconcile with this tiian with any other. When they reached the head waters of the Firat, as it would have defeated their object to follow that stream, they would be almost forced to make their way over the moimtains to the north-west. The two principal points which are mentioned in their route are a large river called Harpasus, and an important town called Gymnias. The former of these is probably to be identified with the Tchoruk, and the site of the latter (though this is purely a matter of conjecture) may have been at no great distance from Baiburt. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 293-

41. Edward Granville Browne (1887)

Ünlü bir İngiliz şarkiyatçısı olan Edward Granville Browne, 1887 yılı Ekim ayında Trabzon’dan Doğubeyazıt’a doğru yola çıktığı yol- culuğunda edindiği izlenimleri 1893 senesinde Londra’da basılan “A Year Among The Persians” adlı kitabında yayınlamıştır. Gümüşhane ilgili anılarına kitabın 25-30. sayfalarında yer vermiştir.

CHAPTER II

From England to the Persian Frontier

After the completion of our meal we proceeded on our journey, and towards evening reached the pretty little hamlet of Kyüpri-báshí situated on a river called, from the town of Ardessa through which it flows, Ardessa-irmághi, in which we enjoyed the luxury of a bathe. The inhabitants of this delightful spot were few in numlier, peaceable in appeavance, and totally devoid of that inquisitiveness about strangers which is so characteristic of the Persians. Although it can hardly be the case that many Europeans pass through their village, they scarcely looked at us, and asked but few questions as to our business, nationality, or destination. This lack of curiosity, which, so far as my experience goes, usually characterises the Turkish peasant, extends to all his surroundings. Enquiries as to the name of a wayside flower, or the fate of a traveller whose last resting-place was marked by a mound of earth at the roadside, were alike met with a half-scornful, halfamused “kim bilir?” (“Who knows?”), indicative of surprise on the part of the person addressed at being questioned on a matter in which, as it did not concern himself, he felt no interest. In Persia, more especially in Southern Persia, it is quite otherwise; and, whether right or wrong, an ingenious answer is usually forthcoming to the traveller’s enquiries. Our third day’s march took us first through the town of Ardessa, and then through the village of Demirjí-súyú, on emerging from which we were confronted and stopped by two most evillooking individuals armed to the teeth with pistols and daggers. My first idea was that they were robbers; but, on riding forward to ascertain their business, I discovered that they were excisemen of a kind called díghtabán, whose - 294- Kemal Saylan business it is to watch for and seize tobacco which does not bear the stamp of the Ottoman Régie. It appeared that some one, either from malice or a misdirected sense of humour, had laid information against us, alleging that we had in our possession a quantity of such tobacco. A violent altercation took place between the excisemen and our servant ‘Alí, whose pockets they insisted on searching, and whose tobacco-pouch was torn in two in the struggle. Meanwhile the muleteers continued to manifest the most ostentatious eagerness to unloadour baggage and submit it to examination, until finally, by protestations and remonstrances, we prevailed on the custom-house officers to let us pass. The cause of the muleteers’ unnecessary eagerness to open our baggage now became apparent. Sidling up to my horse, one of these honest fellows triumphantly showed me a great bag of smugg- led tobacco which he had secreted in his pocket. I asked him what he would have done if it had been detected, whereat he tapped the stock of a pistol which was thrust into his belt with a sinister and suggestive smile. Although I could not help being amused at his cool impudence, I was far from being reassured by the warlike propensities which this gesture revealed. Continuing on our way, and still keeping near the river, we passed one or two old castles, situated on rocky heights, which, we were informed, had been built by the Genoese Towards noon we entered the valley of Gyumish-Kháné, socalled from the silver mines which occur in the neighbourhood. This valley is walled in by steep and rocky cliffs, and is barren and arid, except near the river, which is surrounded by beautiful orchards. Indeed the pears and apples of Gyumish-Kháné are celebrated throughout the district. We passed several prosperous- looking villages, at one of which we halted for lunch. Here for the first time I tasted petmez, a kind of treacle or syrup made from fruit. In Per- sia this is known as dúsháp or shíré; it is not unpalatable, and we used occasionally to eat it with boiled rice as a substitute for pudding. Here also we fell in with a respectable-looking Armenian going on foot to Erzeroum. Anyone worse equipped for a journey of 150 miles on foot I never saw. He wore a black frock coat and a fez; his feet were shod with slippers down at the heels; and to protect himself from the heat of the sun he carried a large white umbrella. He looked so hot and tired and dusty that I was moved to compassion, and asked him whether he would not like to ride my horse for a while. This offer he gladly Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 295- accepted, where upon I dismounted and walked for a few miles, until he announced that he was sufficiently rested and would proceed on foot. He was so grateful for this indulgence that he bore us company as far as Erzeroum, and would readily have followed us farther had we encouraged him to do so. Every day H----- and myself allowed him to ride for some distance on our horses, and the poor man’s journey was, I trust, thereby rendered less fatiguing to him. During the latter part of the day our course lay through a most gloomy and desolate valley, walled in with red rocks and utterly devoid of trees or verdure. Emerging from this, and passing another line old castle situated on a lofty and precipitous crag, we arrived about 5 p.m. at the little hamlet of Tekké, where we halted for the night. It is rather miserable place, containing several kháns swarming with Persi- an camel-drivers, but very few private houses. A shallow river which runs near it again enabled us to enjoy the luxury of a bathe. Our fourth day’s march was very dreary, lying for the most part through gloomy ravines walled in with reddish rocks, like tliat which we had traversed at the end of the previous days Journey. In addition to the depressing character of the scene, there was a report that robbers were lurking in the neighbourhood, and we were consequently joined by several pedestrians, all armed to the teeth, who sought safety in numbers. Shortly after noon we halted at a small roadside inn, where we obtained some cheese, and a not very savoury compound called kawúrma, which consists of small square lumps of mutton imbedded in fat. At 3 p.m. we reached the solitary khán of Kádarak, which was to be our halting-place for the night. A few zabtiyyés were lounging about outside, waiting for the post, which was expected to pass shortly. As it was still early, I went out into the balcony to write my diary and contemplate the somewhat cheerless view; but I was soon inter- rupted by our Armenian fellow-traveller, who came to tell me that the zabtiyyés outside were watching my proceedings with no favourable eye, and suspected that I was drawing maps of the country. He therefore advised me either to stop writing or to retire indoors, lest my diary should be seized and destroyed. Whether the Armenian spoke the truth, or whether he was merely indulging that propensity to re- vile the ruling race for which the Christian subjects of the Porte are conspicuous, I had no means of deciding, so I thought it best to follow his advice and retire from the balcony till I had completed my writing. - 296- Kemal Saylan

Our fifth day’s march led us through the interesting old Arme- nian village of Varzahán. Just before reaching this we passed several horsemen, who were engaged in wild and apparently purposeless evolutions, accompanied with much firing of guns. It appeared that these had come out to welcome the Ká’im-makám of Diyádín, who had been dismissed from office, and was returning to his native town of Gyumish-Kháné; and we had scarcely passed them when he appeared in sight, met, and passed us. I wished to examine the curious old churches which still bear witness that Varzahán, notwithstanding its present decayed condition, must formerly have been a place of some importance. Our Armenian fellow-traveller offered to conduct me, and I was glad to avail myself of his guidance. After I had examined the strange construction of the churches, the Armenian inscriptions cut here and there on their walls, and the tombstones which surrounded them (amongst which were several carved in the form of a sheep), my companion suggested that we should try and obtain some refreshment. Although I was anxious to overtake our caravan, I yielded to his importunity, and followed him into n, large and dimlylighted room, to which we only obtained admission after prolonged knocking. The door was at length opened by an old man, with whom my companion conversed for a while in Armenian, after he had bidden me to be seated. Presently several other men, all armed to the teeth, entered the room, and seated themselves by the door. A considerable time elapsed, and still no signs of food appeared. The annoyance which I felt at this useless delay gradually gave way to a vague feeling of alarm. This was heightened by the fact that I was unable to comprehend the drift of the conversation, which was still carried on in Armenian. I began to wonder whether I had been enticed into a trap where I could be robbed at leisure, and to speculate on the chances of escape or resistance, in case such an attempt should be made. I could not but feel that these were slender, for I had no weapon except a small pocket revolver; five or six armed men sat by the heavy wooden door, which had been closed, and, for anything that I knew, bolted; and even should I succe- ed in effecting an exit, I knew that our caravan must have proceeded a considerable distance. My apprehensions were, however, relieved by the appearance of a bowl of yoghúrt (curds) and a quantity of the insipid wafer-like bread called lawásh. Having eaten, we rose to go; and when my companion, whom I had suspected of harbouring such Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 297- sinister designs against my property and perhaps my life, refused to let mo pay for our refreshment, I was filled with shame at my unwar- ranted suspicions. On emerging once more into the road I found the faitliful ‘Alí patiently awaiting me. Perhaps he too had been doubtful of the honesty of the Armenian villagers. At any rate he had refused to proceed without me. - 298- Kemal Saylan

42. Edmund Naumann (1890)

Alman bir jeolog olan Edmund Naumann Japonya, Anadolu ve Mezopotamya’da yaptığı gezilerle ilgili seyahat raporlarını yayınla- mıştır. Gümüşhane ile ilgili anılarına “Vom Goldnen Horn zu den quellen des Euphrat” adlı kitabının 347-348. sayfalarında yer vermiştir. Kitap, 1893 senesinde Müngen und Leipzig’de basılmıştır.

XXIV Ans Meer Eine stunde vor Gümüshkhane ändert sich die Landschast. Biel Grün deckt den Thalgrund, und in der Umgebung von hainen und Gärten liegen schumcke häuser. Eine allzu genaue Brüsung vertragen die menschenwohneplatze dieser Gegend allerdings nicht, denn mit wenigen Ausnahmen besinden sie sich im Zustande fürchterlichster Berwahrlosung. Auch verlassene Gebäude find in erstaunlich groβer Zahl überden Thalgrund hingestreut Moderne ruinen, mohustätten, die vor kurzem noch bewohut sien Maβnahme endlich einmal gelingt, der betrübenden Auswanderung halt zu gebieten. Bei Aunäherung an Gümüshkhane versch winden die Eindrücke der Berödung; es erscheinen gut gehatene Wohnhäuser, groβe Gehöste, und überall treten uns Zeicheneiner gewissen Wahl habenheit entgegen. Wunderbar schöne Felspartien begleiten das Thal. Ban fer- nher schauen hohe Zack enmauern herein. Die Straβe ist in einem entseβlichen Zustand. Ueberall weist sie groβe Löcher auf, oder sie ist vom Wasser zerrissen. Solche stellen find dem Fourgonverkehr nur zu gesährlich. Für dem im Wagen Reisedenden bedingen sie groβe zeit- verluste. Gümüshkhane, seit alter Zeit berühmt durch seinen silberber- gbau, liegt links obenin den Bergen. Es blieb mir nich zeit genug, die Stadt zu besuchen, ich muβte in einem der dich an der Straβe tiegen- den khans übernachten. In den Länden, die sich längs der Strβe hinzagen, wurden Trau- ben, Rüsse, Aeufel, Kartoffeln nebst allerhand Kramware feilgeboten. Kaum hatten wir am andern tage Gümüshkhane varlassen, so wurde mein Fourgon von einer langen Ochsenwagen Kolanne aufge- halten Da war guter Rat teuer, wie jeder Ochse an dem Fourgon und der Fourgon anjedem Ochsen vorbeikaommen sollte. Die Kutscher Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 299- ipaunten zwei Bferde ans und versuchten ihr Slück; aber wenn das Ugetün von einem Wagen nicht von fünfzehn Männern gestüβt woden wäre, läge es längst zerschmettert im abgrund. Man muβte fich mit einem βferde begnügen, und der Fourgon wurde nun mit untestüβung sömtlicher mannschasten unter unfäglicher Mühe mehr varüberge ho- ben als gefahren. Das Manöver war eben glücklich abgelaufen, da kam ein neuer Schrecken: ein Eoupé mit zwei Frauen und füf groβe Hare- mwagen. Diesmal ging es besser mit dem Borbeikommen. Die Landschaft ist reich an Wundern in diesem Terle des Thales. Bald steigen die Felsen pfeilerartig empor, bald bilden sie groβortige Mauern; festung sartige Bartien ziehen den hang hiauf, groβe natürlic- he Bollwerke mit hochrageuden Zinnen, Türmen und Spiβen. - 300- Kemal Saylan

43. Alexander MacDonald (1891)

Hakkında pek bilgi bulunmayan ancak kitabının iç kapağında özel bir muhabir olarak tanıtılan Alexander MacDonald’ın kitabının adı “The Land Of Ararat or up the Roof of the World”dur. Eser 1893 senesinde Londra’da basılmıştır. MacDonald, Gümüşhane ve çevresiyle ilgili anılarına kitabın 62-75. sayfalarında yer vermiştir.

CHAPTER V

The Road from Zigana-Ardassa and its Surrounding-Gûmûsch Khane Khan

Our road now led up the valley of the Karshut River to the Va- vouk range, which forms the “divide” between it and the Tchoruk, which falls into the Black Sea near Batûm, the Karshut doing so at Ti- reboli, some distance west of Trebizond. For the first five miles we followed the left bank of a tributary of the river, and then that of the stream itself, but at a great elevation above it. The road, which was built many years ago as a military one, displayed great engineering ability; and was macadamized over 30ft. wide from Trebizond to Erzeroum. In some places it had to be cut through the rocks jutting from the mountain’s sides, and sometimes for long distances. As the dip of the strata ranged from 80 ͦ to 90 ͦ , these rock cuttings supplied a most interesting geological panorama to us as we rode along. Thus the slates, limestones, conglomerates, mica schists, and other rocks, including the trap and granite, were in succession brought to view. Here and there abundant indications of iron were visible, and, when the talcose slates and greenstone put in an appearance, also copper and zinc, and in one place tin. Our road, as stated, led up the right side of the valley, through which the Karshut River flowed, but at a considerable height above it; and its steep declivities, so far as we could see, were wellcovered with a rather small growth of mixed limber. The slopes on the opposite side were, on the contrary, but sparsely wooded. Its rocky and strangely shaped hills and its soil were of a reddish brown colour. The latter was cultivated here and there in patches of various dimensions, and they appeared to slope so much as to make one think a heavy rain Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 301- storm would wash their soil down the steeper sides of the valley below them. But, of course, this was evidently based upon an ocular deception owing to the acuteness of the angle of their surfaces as viewed from our standpoint — for they were and had for years been cultivated, but whether profitably it was difficult to say. The single farmhouses and hamlets on these slopes had, however, such a well-to-do appearance as to lead to the conclusion that they might be. Upon inquiry, however, we found that agricultural pursuits hereabouts, as well as elsewhere in the interior of Turkey, were not as profitable as the soil and climate warranted they might be if cheap facilities of transport for their products to a market had existed. Soon after leaving Zigana the road for some distance was covered with several inches of snow, and here and there with the ice of the frozen water of springs in the hillside flowing over it. An hour after we had started it began to descend rapidly as it wound round the jutting arms of the mountains, and in and out of the “land bays” between them. This soon brought us to a lower level, when these wintry signs had nearly disappeared. At length, by a series of “short tacks” down a steep side of the valley, we reached the Karshut and a dusty road. Crossing the narrow river by a substantial stone bridge we came in ten minutes to Ardassa, when we halted for luncheon. This tidy-looking village, the Christians of which call themselves Greeks, is 2,800 feet lower than the summit of the Zigana Pass, which, as stated, has an altitude of 6,500 feet. The distance between these points in a straight line, according to Kieppert’s map, is only sixteen miles, but by our turning and twisting road we had made it nearly twenty-four miles. Ardassa is prettily situated on the Karshut, round the base of three high, precipitous, and curiously-shaped hills of a light red colour. The road led us between two of them as we rode out Curiously-shaped hills of a light red colour. The road led us between two of them as we rodeo ut from the village. Large masses of rock had fallen from the sides of the hill on our left, and some of its cliffs resembled the ruins of ancient fortresses, and one of them those of an ancient castle. After passing through this short defile the road followed the bank of the river through an interesting country, so far as scenery was concerned. After eight hours on horseback we reached Saad-Ullah-Ef- fendi’s khan, stiff from the cold and tired out. It seemed at first, however, that we should, be obliged to continue our cold journey in the dark - 302- Kemal Saylan to the next khan, for there was “no room for us in the inn” here, as it was crowded. Our dragoman, however, managed to save us from this discomfort by securing a one-roomed house next to the khan, of which we took immediate possession. It had four windows, two each on two of its sides, and a high divan under them, on which were some dirty looking straw mats. Then there was the usual oval sheet-iron stove and a petroleum lamp, this time smaller than usual. Our baggage completed the furniture of our bijou detached villa, which, as a rule never to be forgotten, must always, day and night, be kept iinder your eye. We found, on entering, a tall turbaned old Turk squatting in a corner of the divan. Whether the old chap was the veritable Saad-Ul- lah-Effendi who ran the adjacent khan did not appear, and was not mentioned in the verbal agreement our dragoman had made with him. Nor did it seem clearly to have been stated in it that we were to have sole possession of the place for the night. There he sat curled up in a corner, smoking a cigarette, watching our luggage being brought in and the preparations for our evening meal, as if he intended sharing it and the room with us. But we did not like his looks, and so, when supper was ready, by orders, our dragoman gave him a hint to withd- raw, which he did with apparent dissatisfaction, and muttering some words in Turkish which were not friendly. This made us rather une- asy, as neither our dragoman nor the Zaptieh would be near us during the night. Happily we were provided with a sleepless watchman in the shape of a large dark grey wolfish dog, which, having been attracted by the odour of our cooking dinner, came in to us and received a portion of it. In return for our hospitality, or expecting more food later on, he lay outside of our door, and barked at all intending intruders. As he was a strange dog, owned by a Greek trader who had put up at the khan, we now. Felt satisfied that our old Turk would not venture near us, and so laid down and had a good sound sleep till six o’clock next morning. We mounted at 8 a.m., and in an hour and a half reached the “Gümüsch-Khane Khan” about a mile from the village of that name. As the roads were now quite bare of snow, and as voorghans, or native carts, might be obtained here, we halted and tried to hire a couple to take us on to Kadraack, where we had ordered sleighs from Baibourt to meet us; or, at any rate, as far in that direction as wheel vehicles were practicable. Our new Zaptieh from the village brought us the rep- Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 303- ly that two voorghans could be obtained, but at such an unreasonable rate of charges as decided us to proceed on horseback. Before reaching Gümüsch-Khane Khan our road led on the right under high rocky hills, on the summit of one of which was perched a Greek church. This reminds us that we have forgotten to notice the fact that the region from Trebizond thus far is largely inhabited by Greeks; that: is; by the descendants of its early Hellenic settlers, who still adhe- re to their national church. At Zigana we procured a very ancient coin, probably of, the age of Justinian. Gümüsch-Khane, or the silver village, as its Turkish name imports, was so called on account of a silver lead mine in its immediate vicinity, which used to yield the Ottoman Government a large return. It seems now, however, like a good many other such enterprises under Turkish administration, to have come to a standstill. There are two or three rich but unworked deposits of copper ore in the vicinity, traces of one lode of which we noticed in the rocks as we rode along before arriving at the khan. When we emerged from the rocky defile by which we had come to Gümüsch-Khane, the valley of the Karschut widened out into an open and cultivated region, many of the houses having large gardens, with fruit trees in them, and were surrounded by stone walls. The apples grown here, though small, are deliciously flavoured, judging from some we purchased in the bazaar near our last stopping place. Riding on, we passed scores of magpies and crows picking up a living about the villages and on the road. Diminutive, but noisy spar- rows feasted on the dung heaps here and at all the khans, and a cloud of them would rise when disturbed, and, flying off to a neighbouring bush, sit chattering on its branches until the disturber had removed to a safe distance from them. Tame pigeons were very numerous about some of the villages we passed, and just before we reached Tekke, where we halted at its comfortable khan an hour for luncheon, our dragoman shied a stone at a flock and brought down one of them. As they belonged to the village we reprimanded him accordingly, but he made light of the matter, and expressed his regret at not having a fowlingpiece. He then went on to recount his sporting adventures up the valley of this river and elsewhere in this region when he came provided with one. Oh, if he only had - 304- Kemal Saylan a gun now, how many partridges he could kill! Why, according to his glowing account, we might have lived upon them. And then the snipe, and woodcock, and duck! It made one’s teeth water to hear him, and caused us deep regret that he had not indeed brought a gun with him. Later on his allegations were substantially confirmed about the plen- tifulness of game in this region, for we bought partridges (redlegged) for eightpence each. The plain in which Baibourt stands and that of Erzeroum afford splendid fields for the sportsman as well as the natu- ralist (as will be noticed further on), for the number of birds of many species which frequent it is enormous. As we had now considerably increased our altitude, the temperature had become colder, with a marked increase in the depth of snow around us. This change in the temperature was fully realized when we reached Tékké, which stands upon a high hill, and therefore exposed to the full blast of the strong northerly wind which prevailed as if in mockery of the brilliant sunshine. At Gümüsch-Khane Khan our altitude had been 4,300 ft., above sea level; but now it was 4,660 ft., or nearly 1,000 ft. higher than it had been in the consequently milder temperature of Ardassa. We had set out to-day wuth the intention of pushing on to Gets- chid Khan for the night, and knew its distance from Gümüsch-Khane Khan. Towards 4 p.m., the question was discussed about reaching it. The muleteers disputed our reckoning of the time it would take us to get to this hostelry, and the natives we met and questioned on the subject were rather equivocal in their replies. Even our dragoman, who had been over the route several times, was either befogged or in conspiracy with the muleteers to keep us from reaching the place. Perhaps our information was wrong, but it was too cold to- look at the map, and the roughness and iciness of the road causing the horses, especially those carrying our baggage, to slip and tumble about, we consented to halt for the night at Murad Khan. Murad Khan was not found very inviting in its appearance, and, besides, was crowded by travellers and Persian caravans, so we decided to push on to Kaladjik, which was reached at 5.30 p.m. It was therefore almost dusk when we halted at the khan, which was situated 200 yards from the village, and owned by Mussulmans, or Turks, as they are called hereabouts. Our dragoman knew something about them or knew somebody they knew at Trebizond, and for some time Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 305- everything went on in the friendliest manner. There was nothing they would not do for us, etc. There were several brothers of them, and they all came in, from the eldest to the youngest — about ten years of age — to pay their respects, but overdid the thing with true Oriental obsequiousness. This made us suspicious of their friendship, and this suspicion was confirmed by missing a canister of coffee carelessly left on a box near the door. The youngster was near this box, and no doubt carried it away as a souvenir of our visit. Experience of the gushing friendship manifested by Orientals towards strangers led thenceforth to placing our intercourse with these people on a purely business foundation. So we bought their eggs, cooking butter, and a brace of plump partridges at fixed prices, the latter for an equivalent of sixteenpence British currency. We then ordered out all visitors, and refused to open the door in response to several subsequent knocks at it. After enjoying our repast, sumptuous under the circumstances, and including the brace of partridges, which were done to a turn, we laid down and slept until early morning. Kaladjik village is prettily situated at the foot of several rocky, high-peaked hills, on the summit of one of which are the ruins of a castle, probably of Genoese origin. Leaving our dragoman to settle up with his quondam friends and our gushing hosts, and to see to the loading of our baggage, we walked on ahead with a view of sketching these ruins, now lit up by the golden rays of the sun. When our caravan overtook us we learned that our obsequious hosts of the night before had refused to let the baggage of the “Rich Englishman” go unless paid a Turkish lira (18s.) for our night’s accommodation. They had also attempted to double and treble the prices at which we had purchased supplies from them. It was only when he threatened them with my revolver and our Zaptieh that they would accept their just dues. Mentioning our experience here to a friend at Erzeroum, he called the people at this khan brigands, and said we had come off better than many others had done who had fallen into their hands. Any who may follow us on this route, warned by our experience, will push on to Getschid Khan — only, as we found, an hour further on, and so avoid these Kaladjik rogues. It must have been ten or twelve degrees below freezing as I stood sketching the old castle, judging by my fingers, for it took some time after we mounted before I could restore the circulation of the blood through them by rubbing. - 306- Kemal Saylan

About ten o’clock it became intensely cold, and, stumbling upon an unexpected khan, we were glad to take shelter in it, sending on the baggage to Khadrak, under charge of the Zaptieh, with instructions to send the sleigh ordered thence from Baibourt to meet us. The khan in which we had taken refuge was a wretchedly poor one. Its single room, about 14ft. by loft, was lighted by two apertures in the wall. Sin. And loin. İn size, one filled with glass and the other by oiled paper — a common substitute in this region for the former. There was a good supply of firewood, but the stove smoked, and when in full blast made the place as hot as an oven. As its patrons were accustomed to squatting on the floor, its only accommodation for sitting were two small threelegged stools. A number of passing travellers came and went during our stay, wearing their thin native coverings, and showing the effects of the bit- ter cold without on them by their shivering. When thawed out, they began to chatter and then to eat of the food they carried with them, consisting chiefly of bread and apples. It was evident that we were very strange travellers to them, for they stared at us as they ate and chatted. Probably had they dropped into a London café just as they were, they would have been as curious objects as we were then to them? After waiting an hour and a half and no sleigh appearing, the im- pression grew upon us that perhaps the sleigh ordered from Baibourt to Khadrak had not been sent. Acting under it, and the weather now being milder, we decided ta proceed, hoping still, however, to meet the vehicleon the way. Only a tree or a bush here and there lifted their heads above the glistening snow, which lay more than a foot deep on the gracefully rolling hills of the Vavouk range, up and over which we were now riding in the bright sunshine. Just as we turned the crest of one of them, down at its foot was our expected sleigh. And such a sleigh! In design and construction, and compared with sleighs to which we had been accustomed, it seemed but as the second or third attempt on the original model of this kind of conveyan- ce. It had, however, a good back seat, which by pillows and a cushion of our own was soon made passably comfortable. Our wraps and a scarlet blanket were good substitutes for, either the bear-skin aprons or buffalo robes associated with sleigh riding. Rude as it is, we thought, it is a great improvement on our recent mode of progress in such weather, and resolving to get as much comfort out of it as possible, Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 307- took our seats and drove off, enjoying to the full that most delightful gliding sensation excited by the movement in a sleigh over hard beaten snow on a smpoth road. The harness of the horses which drew us along was in harmony with the style of our rudely-constructed and unpainted winter vehicle. For example, its traces were of rope about the size of a thick clothes line; the whiffle-trees, to which they were attached, were not, as usual, fastened to the cross-bar of the pole, but to the front of the runners by a piece of cord. In fact the pole had no cross-bar, for it was only a roughly hewn beam of wood fastened to the sleigh like a bowsprit to a ship, entering the front of the vehicle about 2ft., and held to the bottom of it by an iron clasp or bolt. The reins were also of rope. However rude their harness, not so the pair of horses, for they were much better than we had bargained for. They were fully 15 hands high, and in splendid condition, and evidently sound in wind and limb. The near one was dark grey, and the off horse a bay, and younger than his mate; they were good specimens of the breed of horses for which this region is celebrated, and which comparatively are absurdly cheap. Such horses, for example, as ours were, we learned subsequently, could be bought at Erzeroum or Baibourt for from £6 to £8 Turkish. As double these prices could be had for them at Trebizond, we resolved next time to buy, not hire, beyond these points, for economical reasons. After some capering when ready to start, and the off horse getting his legs twice over the rope traces, and once with the risk of an en- tanglement in them, and then in his buoyancy of spirits exhibiting an inclination to run away with us, and worrying his grey mate to induce him to join in his intended mischief, the pair cooled down to a steady pace, bringing us to Khadrak at 1.30 p.m., having travelled at the rate of nearly seven miles an hour. - 308- Kemal Saylan

44. Edwin Lord Weeks (1892)

Amerikalı sanatçı olan Edwin Lord Weeks doğuya birçok gezi yapmıştır. 1892 yılı Temmuz ayında Trabzon’dan yola çıkarak Trab- zon-Gümüşhane-Erzurum-Tebriz arasındaki kervan yolu güzergâhı- nı takip etmiştir. Gümüşhane ile ilgili anılarına 1896 tarihinde New York’da basılan“From The Black Sea Through Persiaand İndia” adlı kita- bın 9-11. sayfalarında yer vermiştir.

By Caravan from Trebizond to Tabreez

Taschkeupreu, July 25th. 1892— Here we halt for the night, quite in the heart of this Turkish Switzerland. Mounting a rickety wooden staircase from the road, we unpack our belongings in the small but clean guest-room of the khan. From a raised platform built against the railing of the veranda we watch the arrival of the other four arabas and the unloading of their freight of home-ward-bound Persians as they draw up in the street below. These travellers settle themselves on the green turf, along the whitewashed wall of a low house adjoining the khan, and spread out all their paraphernalia of rugs and blankets, samovars, and copper pots. Wreaths of mist which have been accumu- lating in the valley below now settle among the pine-clad slopes above us, and a gray twilight envelops all. Fires flash out along the street; there is a sound of sizzling and frying, with the attendant odors. The horses are picturesquely grouped in circles around the hempen trays attached to the poles of the wagons, in which their barley is supplied. After the culinary functions are over, the drivers and some of the pilg- rims organize a sort of country dance. All stand in a row, one or two of them sing a monotonous chant, agitating their handkerchiefs, while the rest beat time with their feet. Several of the spectators seated along the stone wall which borders the road are roughly but good-naturedly dragged up and made to take part in the performance. July 26th. — Our road still ascends through magnificent forests with towering beeches, poplars, and evergreens. Streams of water cross the road, and there is a dense and tangled growth in the deep ravines below. Sometimes we are blockaded by trains of little ox-carts carrying timber. The wooden trucks of these carts when in motion keep up a monotonous shrieking and groaning which can be heard a Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 309- mile away. Squads of Turkish infantry occasionally pass, on their way to the interior. At a turn of the road the forest ceases, and we come at once upon a country of ochre-tinted, glaring hills, sparsely dotted with stunted evergreen shrubs. We halt at mid-day on a high, bare ridge. A fresh breeze blows straight in our faces from the line of snow-streaked ridges a day’s journey beyond us. Henceforward these snow-spotted heights are always in sight, but never by any chance do we reach them. The landscape is severe and monotonous, but there is variety within its monotony. We descend steep hill-sides shaded by scattered pines. The sun burns fiercely; at times a boisterous wind envelops us in clouds of dust; this is almost a relief, as it helps us to resist the ever -increasing drowsiness. There are places where the yellow cliffs behind us reflect an overpowering glare, and we ride through a stratum of heated air like the breath of a furnace. Yet the pocket-thermometer held on the saddle seldom shows more than 105° Fahr, save in these exceptional spots. The nights at this elevation are almost invariably fresh and cool. Erqui, July 27th. — Today an accident nearly led to the utter wrecking of the araba and its contents, and one of the horses is so badly injured that we shall have to replace him at the next town. We enter a series of deep and narrow ravines, with walls of no great height, but rocky and savage in character. The road, narrow and rudely built, passes in one place under an overhanging cliff on the left, and some fifteen feet below, on the other side, lies the channel of a torrent. There is not room for the four horses to past abreast, and scarcely room for the breadth of the araba, but the men urge their beasts on, with shouts and blows. The outermost horse falls over the ledge, and hangs suspended by the bit and one or two straps which have not parted, vainly struggling to find a foothold on the sliding soil. The road oaves in and crumbles away under the feet of the second horse, and he, too, is dragged down. Then the men in the cart throw their weight on the inner side, which restores its balance, and cutting loose the fallen horse, manage to rescue the second. The poor brute which fell first is badly cut and bruised. - 310- Kemal Saylan

45. Vital Cuinet (1893)

Saha araştırmaları yapan ve nüfus istatistikleri veren Fransız bir coğrafyacı olan Vital Cuinet, 1893 yılında Paris’te basılan “La Turqui- ed’Asie: Géographie Administrative, Statistique, Descriptive Et Raisonnéede Chaque Province De L’asie-Mineure” adlı kitabının 122-128. sayfalarında Gümüşhane ile ilgili ayrıntılı bilgiler vermiştir.

Sandjak De Gumuch-Hané

Le sandjak de Gumuch-Hané (en grec Aργυροπολις) relevant da vilayet de Trébizonde, est stué par 40° 27’de latitude nord et 37° 22’de longitude est. Il est borné au nord par le sandjak de Trébizonde, à l’est par le caza de Tiréboli, au sud par le vilayet d’Erzéroum, et à l’ouest par le vilayet de Sivas. Division administrative.- Le sandjak comprend puatre cazas: 1- Gumuch-Hané; 2- Toroul; 3- Kelkit*; 4- Chiran*; Population- La population du caza de Gumuch-Hané s’élève, d’après le recensement officiel, à 29,842 habitants du sexe masculin, dont: 19,261 musulmans et 10,581 chrétiens. Ce chiffre de 29,842, pour la pupulation màle, fait supposer que la population totale ne doit pas dépasser, pour ce caza, 60 à 65,000 âmes. Il n’existe pas d’autre statistique pour la population des autres cazas, mais, d’apès des renseignements certains, on peul évaluer à 130,000 âmes la population entière du sandjak de Gumuch-Hané, çömme suit: Musulmans...... 118,770 Grecs orthodoxes...... 9,000 Arméniens grégoriens...... 2,100 Arméniens catholiques...... 100 Catholiques latins...... 30 TOTAL...... 130,000 Dans tout le sandjak on ne rencontre pas une ville vraiment dig- ne de ce nom. Aprés le chef-lieu, Gumuch-Hané, on ne comple que sept ou huit * Ces deux cazas, qui faisaient partie du sandjak D’erzindjan, ont été incorporés dans celai de Gumuch-Hané le 1/13 Mars 1888. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 311- grands centres, ne comprenant guère plus de 500 maisons chacun, les autres villages n’ont que 40 à 50 habitants. Autrefois, lorsque les riches mines de cette contrée étaient exp- loitées, la population était trés dense et trés prospére; on comptait de nombreuses familles dans l’opulence. Depuis que l’exploitation des mines a cessé, les habitants, qui ne vivaient que de cette industrie, ont dù allé chercher ailleurs des moyens d’existence. Une grande émigration eut lieu en 1829, époque à laquelle l’armée russe quitta le territoire; depuis, l’émigration continue, malgré tous les efforts faits pour l’arrêter. Mœurs et caractére des habitants.- la civilisation était jadis assez avancée dans ce pays à cause de la richesse et du bien-être qui y rég- naient. Tout cela a changé, et cependant, on remarque toujours, chez une certaine classe, un penchant na’urel pour l’instruction; quoique pauvres, les habitants font de grands sacrifices pour maintenir leurs écoles. Leur caractére est doux et hospitalier; mais ces qualités, pous- sées à l’excès, leur deviennent nuisibles, car on ne se fait pas faute d’en abuser, au grand détriment de leurs intérêts. Gumuch-Hané.- la ville de Gumuch-hané, de construction plus ancienne, est b^tie non loin de l’ancienne ville de “kaniş”, sur les flancs de deux montagnes, et traversée par la rivièere “Kanis.” Cette ville est le siège du mutessarif (gouverneur) et d’un are- hevêpue gree orthodoxe. L’archevêque, que l’on désigne sous le nom d’ “archevêque de Chaldée,” a sous son autorité tout pays métallifère, n’importe oùil se trouve. C’est là une division ecclésiastique assez étrange, puisque les villages grecs de bulgar-dagh meme, dans le vilayet de Koniah, dépen- dent de ce prélat. Les autres autorités sont: Un conseil administratif, sous la présidence du mutessarif; Un tribunal çivil composé de deux juges, de deux juges asses- seurs et d’un adjoint. Ce meme tribunal, sous la présidence du naib, siège çömme tribunal criminel; Un notariat; Un mudiriet de la Dette publique, Une agence de la Régie des tabacs. Statistique.- La ville de Gumuch-Hané compte environ 550 ma- - 312- Kemal Saylan isons réparties çömme süit: 300 maisons grecques orthodoxes, 150 ar- méniennes, 100 musulmanes, ce qui indique une population d’environ 3000 habitants. D’aprés un recensement officiel récemment opéré, le caza de Gu- much-Hané renferme: 1 caserne; 95 églises; 3 tékkés; 80 médressés; 97 écoles; 131 mosquées; 1,744 terrains pour constructions; 1,873 forêts et bois; 49 pâturages; 511 champs non cultivés; 2,632 jardins fruitiers; 18,647 dépôts de paille et autres: 392 moulins; 2 bains; 270 auberges (khans); 160 boulangeries; 704 magasins; 10,975 maisons; 1 résidence de l’archevêque grec; 1 station de police; 103 fontaines publiques Ecoles- Il n’y a presque aucun village qui u’ait une école, mais cette école est tout élémentaire, faute de ressources suflisantes, En général, les musulmans s’occupent trés peu de leurs écoles; les arc- hevêques et les évêques pourralent aussi, dit-on, s’intéresser davante- ge aux leurs. Climat-Tout le sandjak est situé sur la grande chaine des montagnes Pontiques et ses embranchements, Le sol y est trés accidenté: ce n’est partout que montagnes abruptes, ravins, précipices et profonds abimes. Naturellement, sur ces montagnes, la température est froide, mais saine; elle n’est tempérée que dans quelques vallons. Oréographie-Hydrographie- les principaux sommets des montagnes comprises dans le sandjak sont: à l’est, Cascana, Saint-paul, Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 313-

Tépé-Boïon, Murat-dagh, Elpiz-Dagh; au sud, la chaine de Tchimen- dagh; à l’ouest, Ghiavour-dagh; Nadir-baba; au nord, Yalin-dagh et Koulak-dagh. Le pays est tellement montagneux qu’on n’y rencontre pas une vallée de plus de 5,000 mètres. Il est traverse par de petits cours d’eau portant chacun le nom du village le plus important qu’il arrose, et près duquel il sejette dans le Karchoud-Sou. Ce fleuve prend sa source au mont mourad-dagh et se jette dans la mer Noire, pres de Halcavala, à l’est de Tripoli, ap- rès un pracours d’environ 120 kilomètres. Les principaux affluents du Khanis sont: à droite, Arab-déré qui passe par le village de Roumlouk (ancienne Lérion); Cromni, qui traverse le village de Crom; à gauche, le Pir-ahmed, le Toroul, qui prend sa source aux montagnes Tarsou et Ghiavour-dagh et le Kurtoum. Aprés avoir reçu ce dernier cours d’eau, le Khanis prend le nom de karchout-déré-sou, qu’il garde jusqu’à son embouchure. Un autre important cours d’eau prend également sa source au mourad-dagh; il traverse, sous le nom de Kilkit-Irmak, les cazas de Kelkit et de Chiran; puis, passant pres sa réunion au Tokat-Sou, ces deux cours d’eau ne forment plus qu’un seul Flueve qui, sous le nom de Yéchil-Irmak (Iris), va se jeter dans la mer noire, au-dessous de Tc- harchamba, à 25 kilomètres environ à l’est de Samsoun. Géologie.- mine. —La géoglogie du sandjak est pour ainsi dire la plus importante de l’Asie-Mineure. Depuis l’antiquité, ce pays est renommé pour ses mines d’argent; c’est, du reste, ce qui a valu au chef-lieu le nom de Gumuch-Hané, en grec “Aργυροπολις, c’est-à-dire ville d’argent.” Ce sont assurément ces contrées qu’Homère, dans sa Deuxième rapsodie, nomme Pays natal de l’argent. Le terrain parait ètre de formation jurassique de l’époque secondaire; il est sillonné partout de filons de plomb et surtout de cuivre argentifère. Les gisements présentent un grand nombre de fissures et de crevasses. L’exploitation de ces mines, connues depuis si longtemps. A con- tinué justqu’à la fin du siècle précédent, assez activement; depuis, la production a diminué et l’eşploitation a été peu à peu abandonnée. Il y a quelques années seulement, une compagnie européenne a entrepris - 314- Kemal Saylan d’exploiter à nouveau la mine de Gumuch-Hané; il est difficile de pré- voir si elle réussira. Ce serait à souhaiter, noun seulement pour la compagnie, mais aussi pour les habitant qui retrouveraient l des moyens d’existence. De puissantes pompes out été apportées par la compagnie pour épuiser l’eau qu7une irruption de la rivière avoisinante a amenée dans les galaries et dans les puits les plus riches laissés ouverts par l’ancienne exploitation; on a déjà, parait-il, obtenu des succès satisfai- sants. Depuis des temps reculés, il s’est formé des familles qui se trans- mettent, de pere en fils, la profession de chef mineur. On nomme ces ouvriers oda-bachi; ils jouissent d’une certaine notori été, mais l’émig- ration en a enlevé un grand nombre. Les seuls vestiges de l’ancienne splendeur du pays sont les mag- nifiques présents en argent que les riches Grecs d’autrefois ont faits aux églises, et dont un certain nombre y sont encore conservés. Si le gouvernement envoyait sur les lieux quelques géologues et minéralogistes instruits pour étudier de pres cette contrée, on mettrait sans doute à dé découvert des millions enfouis dans le sol, trésors per- dus, dans l’état actuel, pour le gouvernement et pour les populations. Agriculture.- Élevage des bestiaux.- dans cette contrée montag- neuse, l’agriculture est peu praticable et l’élevage des bestiaux y donne des résultats insignifiants; aussi les habitants, privés des ressources des mines, ne pouvant s’adonner à la culture des céréales, sont tombés dans une extrème misère. Ils ne cultivent que les fruits, et encore n’y a-t-il que les poires qui aient quelque renommée. Commerce.-Industrie.- Le commerce est presque nul. On importe dans ce pays des céréales, la production ne suffisant pas pour les besions de la population; Texportation de fruits et de peaux de chèvre a seule quelque importance. L’industrie y est presque nulle; autrefois, elle avait pour objet l’extraction et la mise en œuvre de l’argent et du cuivre; actuellement on ne s’en occupe que fort peu. Langues.- On parle dans ce sandjak la langue turque et la langue grecque. La langue turque est la meme que partout ailleurs; mais la langue grecque est assez corrompue, ainsi que dans toutes les contrées environnantes. Forêts.-Faune.- Il n’existe presque plus de forêts en haute futaie Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 315- dans le sandjak; elles ont été détruites pour l’alimentation des fonde- ries dans l’exploitation des mines; les buissons et les arbrisseaux qui subsistent, suffisent à peine aux besoins des habitants. Auprès des villages de Coassie, Mavranghel, Atri, Tarso, Avliana, Fourfoura, etc., on trouve encore quelques parties boisées, mais qui disparaîtront aussi, parce qu’on les ravage sans pitié. Les essences d’arbres sont les mêmes que celles de toute cette zone. La faune ne differe pas de celle de Ké- rassunde et d’Ordon. - 316- Kemal Saylan

46. Kölnishe Zeitung Gazetesi Muhabiri (1896)

Alman Kölnische Zeitung Gazetesi’nin muhabiridir. Anado- lu’nun çeşitli bölgelerini ziyaret ederek Trabzon güzergâhından Gü- müşhane’ye uğramış, buradan Bayburt’a devam etmiştir. İzlenimleri tefrika halinde 1896 yılında yayınlanan bu muhabirin ismini tespit edemedik.409

VIII Asiatische Wanderbriefe (Von unserm besondern Berichterstatter.) Von Gümüschhaneh nach Baiburt.

Baiburt, im December.

(Gümüschhaneh. – Der Mütessarif. – Türkische Höflichkeit. – Die Silbergruben. – Das Gemetzel (?). - An den Tschorochsquellen. – Eine Uebung mit gemischten Waffen. – Biblische Erinnerungen: Eden und der Erzengel. – Noah und Sündflut. – Die Ziegenburg. – Straßenpolizei. – In einem armenischen Dorfe.)

Manche Stadt sieht man im Leben und vergißt ihrer: wer Gü- müschhaneh gesehen hat, wird seiner niemals vergessen. Ein Schlan- genweg wendet sich von der Landstraße festab (?) zur Stadt hinauf. Hinter grotesten Felscoulissen versteckt, baut sich der Ort an nackter Gesteinswand empor. Ausnahmslos haben alle Häuser flache Dächer aus gestampftem Lehm; nur die armenische Kirche steht wie ein wet- terfester Kiefer inmitten des elenden Behaufungens von Türken und Armeniern. Hinter der Stadt steigt der Fels noch höher Senkrecht empor. Abenteuerliche Steinflumpen hängen über und scheine die Häu- ser zu bedrohen. Das Innere der Stadt ist Ducheinander von Trümmern, Straßen- resten, krummen Winteln, müden Lehm- und Steinmauern, armseli- gen Kräinerbuden und nackten Felsrippen. Es bedarf einiger Uebung, sich in diesem Chaos zurechtzufinden und schier unerklärlich scheint es, daß Fußgänger und Reiter nicht die elenden Dächer der tiefs- tehenden Häuser für eine Straße ansehen und auf sie ablenken. Der

409 Alkan, Avrupalı Seyyahların Tasvirlerinde Gümüşhane, s. 84 Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 317-

Europäer wird sich oft in diesem Irrtum, verfallen, verführt durch die größere Sauberkeit der Dächer. Dem Eingeborenen deutelt der walze- nartige Stein auf jedem Dache den Zweck dieser Stelle an. Eine troslose Armut umgibt den Besucher hier. Ein Schauern überläuft uns, wenn wir denken, daß ein böses Geschid uns hier lange, vielleicht zeitlebens, festhalten könnte! Im Sommer spendet ein spärliches Grün eine Abwe- chslung; nach Korben hin schmeist der Blick über Obstbaumpflanzun- gen in der Kiederung auf die anatolische Steinwildnis; im Winter ist die Trostlosigkeit vollkommen. Ein Bataiflon (?) Kedif-Jufanterie (?) und eine Abteilung Sapties bilden die Garnison. Langsam und geleingweilt schleicht man auf den Gemosteigen ähnelten Straßen dâhin. Der Mütessarif (Governeuer) des Ortes hat eine wahre Freude, die Freuden zu empfangen. Er ist ein stiller Gelehrter, mit dem man über Faust, Bellamy und Freiland, über Xenophou und Zole, über Byron und Heine plaudern kann, wäh- rend Zaptiehs Wache stehen und die Effendie seiner Begleitung mit untergeschlagenen Beinen auf dem Divan oder dem Teppich hocken und die Hände fest unter ihrem Bauche kreuzen, …., als ob sie sagen wollten: “O Herr, der du ein großer Khann bist, verzeihe deinem Kne- chte, daß er es sich in Deinem Dienste so wohl ergeben ließ, daß er sich einen Bauch stehen lassen konnte! Aber sich, o Herr, ein großer Khann bist, sich, mein Bauch, dessen ich mich in deiner hohen Gegenwart schäme, sich, er ist nur ganz klein!” Wer bei einem Türken bei einem Türken zu Gaste ist, hat keinen Grund, sich zu beklagen. Was irgend in der Möglichkeit liegt, geschieht gern und ohne viele Worte. So geleitet uns denn die hohe Obrigkeit sorgsam umher, und die Prügel der Saptiehs halten allzu zudringliche Bettler vom Leibe. Cinft (?) war Gümüschhaneh durch seine Silbergruben ein woh- lhabender Ort, Heute lohnt sich der Bau nicht mehr wie früher. Und dennoch könnte eine capitalkräftige Gesellschaft mit eigenen Beför- derungsmitteln bis zur Küste den Bau mit Aussicht auf Gewinn betreiben, umsomehr als – wie der schlechte Ausdruck lautet – die Ar- beit in Gümüschhaneh erstaunlich billig ist und die Silbererze nicht unbedeutenden Goldgehalt haben. Die Gruben gehören heute einem deutschem Ingenieur in Konstantinopel; die Arbeiten sind einsweilen eingefüllt. Anfangs October war der Stadt der Schauplatz eine Gemeßels. Der gelernte Mütesarrif rückt nicht mit der Sprache heraus, er beteu- - 318- Kemal Saylan ert, nun herrschte Ruhe, und die frühere Eintracht sei zurückgelehrt. Wie überall in diesen Gebieten hatte ich auch in Gümüschhaneh bei den Muselmanen der Gedanke festgeseßt, die Armenier bereiten einen großen Putsch vor. Der Zufall hat das seiniger, und eine Zahl von Ar- meniern, die zwischen 10 und 200 schwankt, wurde niedergemacht. Die Türken beklagen heute das Geschehnis, und sie thun freiwillig manches, um die Not der hinterbliebenen zu mildern; sie sind aber unerschüchterlich der Ansicht, daß ohne die Wühlarbeit der Armenier der Frieden erhalten geblieben wäre. “Reformen!” sagte ein höherer Beamter, “wer braucht sie nicht! Die Türkei sicher mehr, als andere Staaten! Die Armenier wollen aber herrschen, und dagegen werden sich alle Muselmanen mit Gewalt sträuben. Die Armenier in den Städ- ten haben sich nicht zu beklagen, viel mehr die auf dem Lande, wo ihnen duch die Kurden manch Unheil zugefügt wird. Das wollen wir ändern, damit müssen die Armenier zufrieden sein.” Die Armenier ihrerseits glauben nicht an die Aufrichtigkeit der Reformen; der armenische Dreibund hat in vielen die Hoffnung erstehen lassen, daß ein selbstständiges Armenien aufleben könne, und die blutigen Ereig- nesse, denen Tausende von Landsleuten zum Opfer fielen, haben eine bittere Verzweiflung erzeugt. Heute sitzen Türken, Griechen und Armenier in dem Ausschuffe (?), der die den Armeniern geraubten Sachen ihren Eigentümmer wieder zustellen soll. Man arbeitet in äuserem Frieden weiter und sichtet (?) einen Haufen wertlosen Haushalts, während wir im Sitzungssaa- le einen türkischen Kaffee schlürfen, den uns ein Schreiber – die eine Hand fest unter dem Bauche - dargereicht hat. Gümüschhaneh scheint das Land der sogenannten Angoralatzen zu sein. Weiss, grau, gelb und dreifarbig hufchen sie über die flachen Dächer. In Angora selbst sind diese Raßen ebenso unbekannt, wie die Rosen Mirza Schaffns in Schiras. Die guten Leute von Gümüschhaneh wollten uns durchaus von ihrem Raßenreichtum etwas abtreten. Ja, wenn diese langhaarige Zeitgenossen unseren Wagen gleich Freyas (?) Raßen hätten durch die Luft befördern können! Von Gümüschhaneh führt der Weg uns abermals durch eine wilde Schlucht auf die Wasserscheide zwischen der Marschka und dem Stromgebiete des Tschoroch, dessen Kündung wir bei Batum gesehen hatten. Aug 2310m Höhe befinden wir und an den Quellen eines was- serreichen Rebenflusses. Ein weltvergessener Bau liegt hier im Schnee Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 319- begraben: -12 (derece) (…..), einzelne Ekstern (?) wiegen sich auf den Telegrapfenstangen, Fuchs und Wolfelpuren, und vor dem Bau steht seine Garnison mit präsentiertem Gewehr: Ein Onbaschi hält den Säbel vor sich hingestreckt, sein Rebenmann sein Gewehr, und der Dritte, ach der Dritte präsentierte ein glas Tee eigentlich hätte er eine Kanone präsentierten sollten. Eine Uebung mit gemischen Waffen an den Ts- chorochsquellen. Die Aussicht auf Bachschisch (……) die Saptiehs an der Landstraße immer höchs menschenfreundlich. Die Bibel ist ja ein sehr schönes Buch, und wohl dem, der aus ihr Trost, und Lebensmut schöpfen kann; er hat vor andern etwas voraus und ist Stärkere im harten Leben. Die Bäter (?) der heiligen Schrift mögen uns aber verzeihen, wenn wir hier oben am einsamen Bau an den Tschorochsquellen inmitten von Muselmanen ganz profane Gedanken haben. Hierher ver- legt die heilige Schrift das Paradies! Vier Ströme sollen dem Eden ente- ilen: der Bhrson (heute Tschoroch), der Euphrat, der Tigris, der Arares. Dies Eden wäre somit der östliche Teil des Vilajets Erzurum. Vielleicht befinden wir uns in diesem Augenblicke an der Stelle, wo Herr Adam und Frau Eva die überaschende Entdeckung gemacht haben, daß iher Bekleidung den Aufprüchen der Zeit nicht gewaschen sei! Dort auf je- nem Apfelbaume, der nun seine Inorrigen Aeste dürr über einem Sch- neefeld ausbreitet, mit ihrer Collegin, der Schlange, hat vielleicht die halbe Urmutter der Weiblichkeit gesessen und dem Manne ihrer Wahl den verhängnissollen Apfel herabgereicht! Und hier, wo der alte On- baschi der türkischen Sapties sein rostiges Schlachtschwert dem Frem- den dienseifrig entgegenhielt, hat der Erzengel, hat der Erzengel sein Flammenschwert geschmungen und die lockere Gesellschaft heraus- gesorgen! Als die ehren Festgenossen von heute unter diesen Umstän- den und Rumflasche entsorgten und sich anschickten, diese erhabene Stelle durch ein christliches Getränk essen, schnitt der Onbaschi ein so grimmig Gesicht, wie weiland der Erzengel – und hätten wir nicht die eigenen metallenen Trinkbecher, sondern die kleinen Gläser der Saptiehs zu unserem Trunke verwendet, so würde der Onbaschi zum Erzengel und seine Klinge zum Flammenschwert geworden sein und trotz aller Empfehlungen wären die Freunde des Alkohols zum Pa- radies hinausgeflogen. Mit etwas Lebensweisheit und Welterfahrung wäre die durchlauchtigste Ahnenfamilie (?) aller Zeitgenossen mit und ohne Kronen entschieden weiter gekommen. Reugestärkt(?) und friedlich-heiter halten wir unsern Einzug in - 320- Kemal Saylan das paradiesliches Land. Vielleicht war die Sonne noch heiter, und wo heute auf den Schneefeldern die Räder des Wagens knitschen, wogten die breiten Webel der Palmen in lauem Bauche der Luft. Damals muß dies Land schön, wunderschön gewesehn sein, eine Märchenlandsc- haft aus Dorrs Urachtbibel! Ist schon dafür gesogt, daß nirgendwo die Bäume in den Him- mel wachsen, so sogt die türkische Straßenverwaltung noch (…) dafür, daß der Reisende sich nicht allzulange einer Stimmung der Weltver- gessenheit, der süßen Träumerei von Schönheit, Liebe, Glück und Fri- eden hingegen darf. Bergab jagt der Wagen hart am Rande des Abg- rundes: eine Brücke vor uns Krachen und Boltern, wir sind hinüber, aber hinter uns gähnt ein Loch, wo die Brücke stand, und schäumend stürzen dei Wasser des Gebirgebaches über die Trümmer. Nach uns die Sündflut! Vivant sequentes! Welche Fügung des Geschichtes, daß das Badpferd uns schon voraus ist! Von Trapezunt angefangen bis zum Buncte der Straße Gümüsch- haneh-Baiburt, wo der wilde Leri-Bach in den Charschut fällt, sind wir denselben Weg gezogen, den die tapfern Rückzugskrieger Xenophons dereist gegangen sind. Sie waren von Süden kommend in der Gegend des heutigen Bau Rhadraf ungeduldig grade nach Haram gezogen und die stille Gebirgewand der pontischen Rüftenberge zu (7. Capitel der Anabosia), und das Geliebte Herr zu erblicken. Die Frage, ob die Griechen nun von dem “heiligen Berge Theches”, der heute Kolat (?) heißt, wieder wirklich nach Süden abbiegen mußten oder doch trotz des Winters den Kamin überschreiten konnten, ist noch als ungelöst zu betrachten. Und ist es Wahrscheinlicher, daß dieser Umweg nach Sü- den vermieden wurde. Die in langem Marsche an die Ueberwindung der großten Schwierigkeiten gewöhnten Griechen werden durch die Stillheit des nördlichen Abbangers kaum abgeschrenkt worden sein, in möglichst grader Linie das Meer zu gewinnen. Man kann allerdings dagegen einwenden, daß der Leri-Bach, der am Südabhange des Kolat abspringt, den Griechen jedenfalls von den Matronen (?), den Bewoh- nern des Landes, nach dem Austausch des Landen als ein Bach bezeichnet worden ist, der sein Wasser in das schwarze Meer entsendet. Da die Griechen bisher einen solchen Fluß wahrscheinlich nicht berührt hatten (außer kleinen Quellbächer des Tschorochs), so ist es möglich, daß sie hofften, durch Verfolgung des Leri-Baches trotz des Abweic- hens von der graden Linie schneller an ihr Ziel zu gelangen. Für die Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 321- erste Auffassung spricht die Angabe Xenophone, daß die Griechen von den Berge Theches in fünf Tagemärchen nach Trapezunt rücken. Es ist hier erwähnt, daß in dieser Gegend der von Xenophone erwäh- nte Tolfhonig (?), der seinen Soldaten die Besinnung raubte, bekannt ist; man vermochte aber nicht mitzuteilen, wo und unter welchen Be- dingungen der Honig diese Eigenschaft erhält. Bezeichnend ist, daß in einem Bau der bärtige Gastwirt uns warnte, ungekochten Honig zu verzehren ein Rat, den wir allerdings nicht befolgten, ohne deswegen die Folgen zu verfpüren, von denen Xenophone erzählt.

- 322- Kemal Saylan

47. William Eleroy Curtis (1896)

Amerikalı gazeteci olan William Eleroy Curtis, Erzurum’dan Trabzon’a giderken Gümüşhane’den geçmiş ve bu yolla ilgili anılarına 1911 tarihinde New York’da basılan “Around The Black Sea-Armenia, Caucasus, Circassia, Daghestan, The Crimea, Roumania” adlı eserinin 46- 47. sayfalarında yer vermiştir.

CHAPTER II

The Ancient City of Trebizond

Trebizond is the terminus of the northern caravan route from Persia, and about 30 per cent, of the commerce of the city is carried back and forth on camels. The road over which the caravans travel is the same that Xenophon followed in the retreat of the “Ten Thousand” and it has been kept in fairly good condition all these centuries, although it is scarcely fit for vehicles. In former years about twenty thousand camels arrived annually at Trebizond, each carrying from four hundred to five hundred pounds. So much of the trade has been diverted through the Caucasus by the new Russian road from Teheran to Rescht and the railway through the Caucasus, that not more than eight thousand to ten thousand camels are employed at present. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 323-

48. Sidney Whitman (1897)

New York Herald Gazetesi’nde muhabir olarak çalışan Sidney Whitman, 1897 senesinin Eylül ayında Trabzon’dan Erzurum’a giderken bölgeden geçmiş ve Gümüşhane ile ilgili anılarına 1914 tarihinde Londra’da basılan “Turkish Memories” adlı kitabın 83-86. sayfalarında yer vermiştir.

CHAPTER V

Journey through Asiatic Turkey: II

Our first station of any note was a place called Gumysch Hanè, a name which denoted that silvermines were or had been worked in the neighbour hood. Here we changed our carriages for saddlehorses, with which next morning we crossed the Zigana Pass 6000 feet high and one of the most perilous sections of our journey now that in the winter, owing to the snow, the road, at its best little better than a brid- le-path, was narrowed to the breadth of a mere wooden plank, with yawning ravines on the off-side of us. It was here that we met the most thrilling experiences of our whole journey namely, the encountering of caravans of mules, camels, and droves of sheep proceeding in the opposite direction. We were told that only a short time previously on this road a number of camels connected together by ropes had lost their footing and been precipitated into the abyss below. Here I cannot resist the temptation of quoting a passage describing Professor Vambéry’s experience over the same road, as it exactly tallies with my own: “On our way we met a long line of over-loaded mules descending amidst the wild screams of their Persian drivers. It is a rare sight to watch them advancing with the utmost care, without any accident upon the slippery path cut into the rock, scarcely two spans wide, flanked by the bottomless abyss. And yet it is a very unusual thing for a mule to be precipitated into the abyss yawning along the path. If ever it happens it is in winter. The danger is greatest when two caravans happen to meet face to face. In order to avoid such an encounter big bells, heard at a great distance, are used by them, warning the caravans to keep out of each other’s way. The continuously steep ascent lasted over four hours. There is hardly a worse road in all Asia, yet this is the only commercial - 324- Kemal Saylan road which connects Armenia with Persia, nay, Central Asia with the West. During the summer hundreds of thousands of these animals are traversing this route, going and coming, loaded with the products of Asia and the manufactures of Europe.” Thus our feeling of relief was great when we had happily crossed the Zigana Pass without further trouble than the anxious moments involved in dodging the camels, mules, and sheep we met; their tinkling bells warning us of their approach, whilst we in our turn warned them with our own bells hanging at our horse’s necks. There was only one critical moment, at least for me, when my horse became restive, for it looked as if intent on negotiating the abyss. I rose in my stirrup, ready to jump off on the inside, so as to allow of my mount taking the fatal leap alone. On the evening of November 21 we arrived at Baiburt, the largest town in the Armenian Highlands after Erzeroum, from which it is still 105 kilometres away. Baiburt is about 1638 metres above sea level, and occupies an important commercial and strategic position. It is situated on the fringe of the Armenian Highlands and the pontine mountain range, and forms a connecting link between the two. Previous to the Russo-Turkish war of 1877 it possessed 10,000 inhabitants, which have since diminished to about one-half. It had also been taken by the Rus- sians under General Paskiewitsch In 1828, and had buffered severely. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 325-

49. George Hughes Hepworth (1897)

Bir gazeteci ve vaiz olan George hughes Hepworth, İstanbul üze- rinden Trabzon’a gelmiş ve buradan Erzurum-Diyarbakır-Antep gü- zergâhını takip ederek Doğu Anadolu Bölgesi’ni gezmiştir. Bu gezi ile ilgili izlenimlerini “Throught on Ermenia of Horsback” adlı kitapta yer vermiştir. Kitap, 1898 senesinde Londra’da basılmıştır. Gümüşhane ile ilgili anılarına kitabın 86-88. sayfalarında yer vermiştir.

CHAPTER V

Over Kop Dagh

After Zigana, we traversed a high country, but it was somewhat monotonous. The plateau was on the average from three to four thousand feet from sea-level, and there were quantities of mountains, nothing else, in fact. If we had suddenly dropped from the sky into this region we should have admired it greatly, and expended all our spare adjectives in describing it. It was about equal to the Adirondacks, for example, but hardly worth noticing after the experience we had recently passed through. The days were a constant delight, but the nights were a horror. I am glad to keep company with my horse from sunrise to sunset, but I object to sleeping with him all night. I have the same objection to camels and donkeys, and buffaloes. After a hard ride it is not restful to order your servant to sweep a corner ofthe stable, and put up your camp-bed. I can begin the day with a cup and a half of chocolate and a raw egg, and ride six hours without feeling seriously hungry. And I can eat four sardines, and a lemon, and a few crackers for lunch, and ride six hours more without complaining of fate. Yes, after twelve hours in the saddle I can be satisfied with a very poor chop, or some bread and cheese — indeed I have happily grown thin on that diet, a consummation devoutly to be wished — but I have a strong prejudice in favor of a decent bed. I do not ask for linen sheets or for a hair pil- low, but I do prefer to go to bed without my topboots, and also without my fur overcoat. In asking this much I can hardly regard myself as unreasonable, and if I add that you will oblige me by giving the cattle a separate apartment, I am still within the bounds of propriety. When a - 326- Kemal Saylan man is doing work which tries his nerves, he ought to have two things, a nightshirt and a wash-basin. If he can neither change his clothes, nor shave, nor wash for ten days, he becomes demoralized. A clean face and clean hands help to keep the heart brave, and the consciousness of uncleanliness throws a man out of mental gear. We passed Gumush-Khaneh, a town filled with hospitable Gre- eks, and once famous for its silver mines, and the little village of Tek- ke, built on a hillside and reminding me of pictures of Hebrew towns which I used, as a boy, to find in the old-fashioned family Bible, and Varzahan, with its two mediaeval ruins the people are all Armenians and these ruins date back as far as the twelfth century and then came to Baiburt, the only important town between Trebizond and Erzeroom. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 327-

50. Henry Finnis Blosse Lynch (1898)

Henry Finnis Blosse Lynch, 1898 yılının Temmuz ayında Erzu- rum’dan Trabzon’a yaptığı yolculuğu sırasında Gümüşhane üzerinden geçmiştir. Doğu Anadolu bölgesinde 1893-94 ve 1898 senelerinde yaptığı seyahatleriyle ilgili izlenimlerini 2 cilt halinde 1901 senesinde Londra’da basılan “Armania Travelsand Studies” adlı kitapta yayınlamıştır. Gümüş- hane ile ilgili anılarına kitabın 233-236. sayfalarında yer vermiştir.

CHAPTER X

Return To The Border Ranges -θáλaττa, -θáλaττa!

The ova or plain of Varzahan, to which we descended, is, in some sense, a westerly extension of that portion of the valley of the Chorokh which lies below the town of Baiburt. Yet it was separated by a range of hills from the trough in the surrounding outlines through which we knew that the river must flow. These hills circle southwards from the latitudinal chain of distant heights which confine this ova and the Chorokh valley alike. A passage is no doubt found by the streams which collect in the plain and find their way to the Chorokh. We were reminded by its appearance of the plain of Erzerum, of which many of the features were reproduced on a smaller scale. It seemed to strike the last note of the distinctive theme to which we had been listening for so many long months. The plain has an elevation of about 5300 feet, and it is possible to scale the heights on its northern border and, in summer, to pursue the journey to Trebizond. But in winter you are taken up an opening at its westerly extremity which we may call, after a considerable village which lies within it, the valley of Balakhor. This valley conducts you in a westerly direction, to the ridge or ridges which form the water-parting on the south of the Lycus, and on the west and east of the Kharshut and Chorokh. - 328- Kemal Saylan

It was towards those dividing heights that we set out on the 9th of February from the lonely station of Khadrak in the valley of Balak- hor. The stream which waters this valley and finds its way to the plain of Varzahan was buried beneath a continuous canopy of snow. The heights on either side were of insignificant elevation, relative to the general level of the ground. In half an hour a way diverged, well beaten by traffic, leading to Kelkid and Erzinjan. It branched off on the left hand; we were at the head of the valley, surrounded by an amphitheatre of hills. Our course was directed to the wall upon our right; and in another ten minutes we had gained the eminence. We were standing not exactly on a ridge, but on the face of an upland, over which the winds sweep in stormy weather with considerable force. Yet another half- hour brought us to an elevation of 6468 feet, the saddle of the Vavuk Pass. We had arrived upon the boundary line between two vilayets, of Erzerum and of Trebizond. I was informed that quite recently a Tatar horseman had met his death while carrying the post across this pass. He was overtaken and overwhelmed by a tipe or blizzard before he could reach the shelter of the valleys on either side. Indeed the loss of life to beasts of burden is considerable along this road. No more eloquent evidence could be furnished of the want of humanity in the natives than the callous indiffe- rence to the sufferings of dumb animals which day by day is displayed upon these passes. Such a habit of cruelty at once argues a lapse into barbarism, and explains the perpetration of the nameless horrors which so often shock the conscience of the West. We kept passing strings of heavily-laden quadrupeds, which with their dull eyes, drooping heads, and fleshless bodies, covered with sores, had lost the distinctive qualities of the horse. None of them had any thighs to enable them to breast the ascents, and most were incurabh’ lame. Their hocks were bent with curbs or swollen by spavins; one poor beast was dragging his hind legs behind him, and another had one of his forelegs bent almost double. Neither — it could not be doubted — were destined to reach Trebizond. So they crawl over the ground, from year’s end to year’s end, until they close their miserable existence by sinking exhausted on a pass. Even at the moment of liberation they are doomed to a prolonged agony; and, having been martyred all their life by the barbarity of the human animal, they become victims of his perverse humanity in their death. You will see them prone upon the road, whe- Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 329- re their drivers have abandoned them to kick out their life in the snow. Religious scruples prevent these misguided monsters from giving them the despatch. We were sickened on one occasion by the spectacle of a wretched horse which, with glazed eyes, continued to paw in a convulsive manner a space of ground which in his agony he had cleared of ice. At the end of my revolver I compelled one of the drivers to sever his jugular vein. From such scenes the traveller turns to the contemplation of Na- ture, not only with a sense of relief, but under an added consciousness of her sublimity, the high exponent of the harmony of things. The pass of Vavuk divides two landscapes of exactly opposite nature, and leads over into a new climate and a new world. The opposite wall of rock is dotted with low fir trees, which, as you proceed, increase in height and shade. The opposite valley to which you descend is already warm by comparison with the bleak highlands from which you have come. By the time the river is approached, the winding reaches of the Kharshut, free, even at this season, of ice, great rolling masses of cloud are sailing over the mountains, distilling into mingled snow and rain. Even at this distance the senses recognise the sea. All the characteristics of the border ranges, aligned in a deep belt upon the coast, are displayed during the successive stages of a ride of two and a half days. If the forests are less luxuriant than on the side of the Rion, the view in places recalls, even during this season, those tree-clad parapets. Valleys of immense depth are overtowered by rocky precipices; it is essentially a land of crest and trough. And just as the scene contrasts with the Armenian landscapes, so the people and the types are new. The familiar features of the Greek take the place of the Armenians, and the ear is greeted by the language of the Greeks.* Yet another pass must be traversed, the

* Not that all the people one meets of distinctively Greek type are Christians. Especially in the valleys most remote from the coast, as in that of the Kharshut, the inhabitants of Greek race have largely been converted to Mohammedanism, or have become Mohammedan for prudential or worldly motives. So complete has been the transformation in some places, hat, when I asked my host at Besh Kilisa — a man whose physiognomy showed him to be a typical Greek — to what nationality he belonged, he replied “Osmanli.” A section of the inhabitants of Hamsi Keui— a village south of the Zigana — represent a transitional stage. Their children are baptized, but a mollah recites prayers over them. They bear a Mohammedan and a Christian name, as, for instance, that of Ahmed Apostolos. When they die the papa and the mollah dispute the corpse. They have neither church nor mosque. When they meet a Greek they bid him kallispera, and, when a Mohammedan, incrhaba. - 330- Kemal Saylan wintry pass of Zigana (6640 feet), and from its further slopes expands a vista of the distant sea. The thermometer has risen to 62° by the time the sea-board is reached. And there, at Trebizond, the roses blossom in the gardens while the Armenian rivers are buried beneath the ice. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 331-

51. Eduard von Hoffmeister (1910)

1910 senesinde Erzurum-Gümüşhane-Trabzon hattını takip eden Eduard von Hoffmeister bu yolculukla ilgili izlenimlerini Leip- zig/Berlin’de 1911 tarihinde basılan “Durch Armenien. eine wanderung und der zug Xenophons bis zum Schwarzen Meere eine militär-Geographis- che studie” adlı kitapta yayınlamıştır. Gümüşhane ile ilgili hatırlarına kitabın 122, 134-139. sayfalarında yer vermiştir.

VIII Erserûm – Dschevizlik

Die Entfernung zwischen Erserûm und Trapezunt beträgt in der Luftlinie kaum 180 km; an Flußläufen hin und über die drei Pässe des Kop Dagh, Vavuk Dagh und Zigana Dagh beschreibt die Straße jedoch einen weiten, nach Westen gerichteten Bogen und ist so an 100 km länger. Von der Natur ward dieser die Richtung vorgezeichnet. Es ist der uralte Karawanenweg vom Schwarzen Meere nach Armeni- en und Iran; die Perser, Griechen, Römer und Genuesen, die Araber, Tataren und Turkomanen zogen hier entlang. In den siebziger Jahren des vorigen Jahrhunderts ward die Straße für militärische Zwecke von französischen Ingenieuren mit großen Kosten zu einer vortrefflichen Chaussee ausgebaut. Natürlich geschah nichts für die Instandhaltung; so geriet sie allmählich in Verfall und ist jetzt besonders an Steilabhän- gen und auf den Paßhöhen derart ausgebrochen, daß man zu Wagen kaum fortkommen kann und jeden Augenblick gewärtig sein muß, ab- zurutschen und in die Tiefe zu stürzen. Am andern Tage brach ich mit der Sonne auf, galt es doch, wie gestern den Kop Dagh, so heute den Vavuk Dagh zu überschreiten. Die Ausfahrt über den Chorok Su durch die ungewöhnlich säubern, bereits belebten Straßen - im Orient steht man frühe auf - an den neuen Ka- sernen vorbei, vor mir die leuchtenden Schneeflächen des Pontischen Gebirges und zurück hoch oben das alte Kastell, war reizvoll, der Weg gut, das Wetter herrlich. Nach zweieinhalb Stunden erreichten wir in - 332- Kemal Saylan fruchtbarer Talebene das Dorf Varzahan. Von hier zweigt sich von der Chaussee ein Weg nordwärts ab, der späterhin zum Saumpfad wird und unmittelbar über den Kitowa Dagh nachTrapezuntführt. Da nach vielfacher Ansicht Xenophon diesen Weg eingeschlagen haben soll, so war es meine Absicht, die Wagen in Varzahan auf ein oder zwei Tage zu belassen und mit Maultieren den Aufstieg nach dem Kitowa Dagh zu versuchen. Ich wandte mich sofort an den Orts- vorstand. Dieser erklärte jedoch in Übereinstimmung mit den zusam- mengerufenen Bewohnern auf das bestimmteste, über den Kitowa Dagh könne man im Winter nur mit großen Schwierigkeiten, in der gegenwärtigen Jahreszeit aber überhaupt nicht kommen, zudem sei der Pfad nur für wenige Reiter gangbar. So mußte ich mein Vorhaben aufgeben. Varzahan ist von alters her ein rein armenischer Ort. Dies bezeu- gen mehrere Ruinen armenischer Bauart, darunter eine ernste Basilika, zu der ich mich durch Gestrüpp und über Bewässerungsgräben weg mühsam hindurcharbeitete (Abb. S. 134). Ein großer. Teil der Außenmauern in ursprünglich achteckiger Grund- form steht noch, Decke und Inne- res sind eingestürzt. Im Ganzen zeigt sie eine große Ähnlichkeit mit den Bauten von Ani und dürf- te auch gleich diesen aus der Blütezeit armenischer Kunst her- rühren. Als ich aus dem Innenra- ume heraustrat, fand ich ein paar nette Jungen gerade dabei, auf einer Tragbahre gedörrten Mist zu Feuerungszwecken in das Haus ihrer Mutter zu tragen, die mit einem Steinkruge in der Türe stand. Ein Hahn, wie immer in großer Uniform, gestiefelt und gespornt und gleich einem Märchenkönig mit vielgezackter Krone, stand inmitten seines Harems daneben und beklagte mit schmerzlichem Krähen die Zerstörung seiner Lieblingstätte. Im Sonnenglanze ein hübsches Stim- mungsbild. Mehrere Stunden westlich Varzahan überschreitet die Chaussee einen von Süden kommenden reißenden Zufluß des Chorok Su und Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 333- beginnt dann von dem Dörfchen Chadrak aus nach dem Vavuk- Pas- se anzusteigen. Der Paß bildet die Grenze der Wilajets Erserüm und Trapezunt und eine schon von weitem erkennbare Einsattelung in der mächtigen Schneekette des Vavuk Dagh, der das Tal des Chorok Su von zahlreichen nordwärts zum Schwarzen Meere eilenden Flußläu- fen trennt; er liegt zwar 2000 m hoch, jedoch nur 300 m über Chadrak, so daß die Ersteigung von ihm aus, d. h. von Osten her, sich unschwer bewerkstelligen läßt. Hier ist ohne Zweifel auch Xenophon marschiert. Nach vier Stunden hatte ich von Chadrak aus, bald wiederum inmitten unabsehbarer Schneefelder, die Paßhöhe erreicht. Der Weg war an sich nicht schlecht, aber gänzlich verwahrlost, tiefgrundig und bald schmal, bald breit. Leuchtend schwebte die Sonne in dem tiefb- lauen Himmel und lag blendend auf den Schneeund Eisflächen; man mußte die Augen schützen. Das Wetter konnte nicht schöner sein, sc- huf aber für mich eben dadurch eine große Störung, indem es die in Trapezunt schon lange wartenden Karawanenführer bewogen hatte, sich mit ihren Tieren auf den Weg in das Innere zu machen. So begegneten mir in unablässiger Folge lange Karawanen, denen man immer und immer wieder ausweichen und auf dem Wege Raum schaffen mußte. Dies war besonders schwierig und zeitraubend, wenn es sich um Ochsentransporte handelte, deren Arbengespanne nur eine gerin- ge Lenkbarkeit haben. Der über drei Stunden währende Abstieg führtin langen Win- dungen zuerst hoch über dem wildrauschenden Charshut Su durch öde, kahle Felsenschluchten, über denen Geier schwebten, nach gefallenen Tieren Umschau zu halten, und dann in einem freundlichen Wiesentale 600 m hinunter nach dem am Flusse zwischen grünenden Büschen und Pappelweiden gelegenen Murad Chan, meinem ersehn- ten Nachtquartier. Hier traf ich mit einer entgegenkommenden Kamel- karawane zusammen, an deren Spitze ein mit einem festlichen Aufput- ze geschmücktes Maultier schritt. Man nannte mir diesen Zierat, den ich bis dahin noch niemals gesehen hatte und der als Glücksbringer für den Weg eine gewisse religiöse Verehrung genießt, “Pershanki”. Natürlich wollte ich meinen Kodak in Tätigkeit setzen, aber erst nach langwierigen Verhandlungen gelang es mir, die Furcht des Karawa- nenführers vor dem bösen Blick (vgl. S. 113) und vor künftigem Unheil insoweit zu beschwichtigen, daß er mich ein Bild nehmen ließ. Eine gewiß nur selten gewährte Gunst. - 334- Kemal Saylan

Welch ein Unterschied besteht doch in Natur und Menschen zwischen dem Jenseits und dem Diesseits des Vavuk- Passes: dort noch Winter, alles öde und baumlos, hier Frühling, grünende Büsche und Pappelweiden; dort Armenier und Türken, hier fast nur Griechen in farbenfroher Kleidung! Wiederum weckt mich die Sonne zu weiter Fahrt. Die Luft ist frisch und herb, auf den Gräsern glitzert der Tau, von den Hängen springen Quellen und Bäche. Bald verengt sich das Tal zu einer Sch- lucht, in der rechts (nördlich) an steilen Felswänden malerisch das Dörfchen Tekke haftet. Es bildet eine richtige Talsperre und war auch anscheinend früher mit Befestigungen versehen. Wie von Varzahan führt auch von Tekke aus ein abkürzender Weg über das Gebirge nach Trapezunt, und einige Forscher wollen auf diesem die Griechen hinü- bergehen lassen. Da er mir indessen als sehr schwierig und im Winter und Frühjahr sogar für einzelne Reiter als nahezu ungangbar geschil- dert wurde, so hat anfangs Februar seinetwegen Xenophon gewiß nicht die bequeme Talstraße verlassen, um mit seiner Armee über die Berge zu klettern. Weiter ging es denn, immer zwischen hohen, kahlen Felsen und unter schattenspendenden Bäumen nach Gymyschchaneh, wo gerastet wurde. Die im Altertume und noch im Mittelalter (Marco Polo) durch ihre jetzt außer Betrieb gesetzten Sil- berbergwerke berühmte Stadt, bis zu der im Kriege 1828 29 die Russen unter Paskewitsch von Erserüm her vordrangen, zieht sich mit ihren gra- uen Häusern und Hütten am Berg- hange hinauf; aber auch längs der Straße reiht sich Gehöft an Gehöft, Dorf an Dorf, sämtlich zu Gymysch- chaneh gehörig und seinen Namen führend. Eine lachende Gegend und wundervolle Frühlingsfahrt! Mandel-, Kirschen- und Birnenbäume stehen weiß und rosa gepudert in voller Blüte, dazwischen Azaleen, blaßrote Rhododendren und riesige Farne, und all die Herrlichkeit ein- gehüllt in den Glanz südlicher Sonne! Gegen zwei Uhr fuhr ich in Ardasa ein, einem ersichtlich sc- Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 335- hon von der Kultur beleckten Griechenstädtchen, inmitten von Gär- ten gelegen und überragt auf hohem Felsen von den Trümmern eines ehemaligen Kastells, wahrscheinlich genuesischen Ursprunges. Hin- ter Ardasa verläßt die vortrefflich angelegte, aber leider allenthalben verfallene Chaussee das Tal des Charshut und wendet sich, meist den Felsen abgerungen und hart an jähen Abgründen hin, dem dritten und letzten Passe zu, dem Zigana-Passe. Immer großartiger wird jetzt die Landschaft; Tannen, Fichten und mächtige Zedern besäumen und krönen die Höhen, tief unten rauscht ein Wildbach, und vor mir treten - sieben Uhr abends — am Fuße einer senkrechten Felswand eines neben dem andern, wie auf eine Schnur gereiht, saubere, schindelgedachte Häuschen hervor, das osmanische Alpendörfchen Zigana. Bald waren alle Dorfbewohner versammelt; die Männer, lauter kräftige Gestalten mit ausdrucksvol- len Gesichtszügen, verhalfen meinem Gepäck eine Holztreppe hinauf, und unter tiefer Verhüllung hervor musterten mich neugierig die Au- gen der Frauen. - 336- Kemal Saylan

52. Ahmet Şerif (1911)

Tanin Gazetesi yazarı olan Ahmet Şerif, İttihad ve Terraki Partisi iktidarı döneminde 1909-1914 yılları arasında partinin yayın or- ganı durumundaki Tanin Gazetesi adına bütün Osmanlı topraklarını dolaşmış ve gördüklerini gezi notları şeklinde bu gazetede yayınlan- mıştır. Ahmet Şerif’in, Tanîn Gazetesi’nde yayınladığı yazılar Meh- med Çetin Börekçi tarafından derlenerek “Ahmet Şerif Anadolu’da Ta- nin” adıyla kitap haline getirilmiştir. İki ciltten oluşan kitap Türk Tarih Kurumu tarafından 1999 tarihinde basılmıştır. Ahmet Şerif’in Gümüş- hane ile ilgili anıları kitabın 1. cildinin 315-325. sayfaları arasında yer almaktadır.

Zigana Köyü’nden Torul’a

VAN 21 Ağustos 1911* 26 Temmuz Çarşamba gecesini geçireceğimiz “Zigana” Kö- yü’nün, indiğimiz noktasında, bir-iki han ve dünkkân vardı. Bizim misafir olduğumuz han, pek düzensiz ve pis binâ idi. Bununlar berâber, memleketimizde uzun seyâhatlere çıkanlar için, bu han, her vakit ele geçmeyecek, bir otel kadar kıymete sâhib olmak gerekirdi. Onun için, burada, zor beğenirliğe gerek yoktu. Zâten, biz de buna gerek gör- memiş ve odalarımıza yerleşmiştik. Yalnız, yemek masasına getirilen kuzuyu ağıza almak mümkün olamadı. Bu kuzu, pek fenâ ve iğrenç kokuyordu. Bunun neden ileri geldiği, önemli bir mesele şeklini aldı. Sonunda, kuzunun, suda pişirilmiş olduğu anlaşıldı ve sofradan kal- dırıldı. “Zigana” Köyü’nün olduğu yer, çukur ve kapanık olduğundan, burada hava ve su, o kadar iyi değildi. Burada, geçen gece, o kadar râhat olmadı. Ertesi gün, sabahleyin kalkıldı. Hududu içinde bulundu- ğumuz Arta Kazâsı kaymakamı, karşılamak için buraya kadar gelmiş- ti. Sabahleyin, sâat onda, arabalara bindik ve iki-üç saatlik bir mesâfe- de bulunan Arta Kazâsı’nın merkezi olan, Torul’a doğru hareket ettik. Bundan evvelki mektûbda, “Zigana”nın, tâm anlamıyla, tabîî ve sun’î, ayırt edici bir çizgi, hudûd meydâana getirdiğini söylemiş- tim, “Zigana” Köyü’nden sonra, bu farklılık, her şeyde, bütün tabîî ve

* Bu mektûb, 1095 numaralı, 25 Ramazân 1329 hicrî, 5 Eylül 1327 rûmî, 18 Eylül 1911 milâdi târihli, Tanîn Gazetesi’nde, yayınlanmıştır. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 337- hayâtla ilgili manzaralarda görülüyordu. Köyden sonra her tarafa, her şeye, insânlığa ve hayâta işâret eden eserlere çıplaklık, fakirlik ve sefâ- let gelmişti. Dünkü yeşil ve tâze rengin yerine, siyahlık ve ihtiyarlık gelmişti. Etrâfımızı çeviren dağlarda, yavaş yavaş, hiçbir ağaç kalma- mış ve bunlar, kaya hâlinde yükselmeye başlamışlardı. Burada, tabiat, ortama, sıkıntı verici bir kıyâfete girmişti. Artık, yol da fenâalaşmış, arabaların yürüyüşü zorlaşmaya başlamıştı. Epeyce dik olan bir yokuş üzerindeki, dar yoldan çıkarken, birçok “kağnı” arabalarına rastladık. Bunlar, yolu kaplamıştı, sol taraf, müdhiş uçurumlarla, aşağıdaki derede son buluyordu, kağnıların arasından yol bulup geçmek, o kadar kolay olmadı. Yokuşun sonuna vardıktan sonra, tabîî iniş başlayacaktı. Gerçekten böyle oldu. Fakat bu iniş, şimdiye kadar “Zigana” Dağı’na çıktığımız yokuşların inişi idi. Burada, manzara tehlikeli ve korkunç bir şekil aldı. Her taraf uçurumlarla çevrildi. Birâz zayıf bünyeli olan- ların, buradan geçmesi, gerçekten pek zor bir işti. Arabalardan indik, yürüdük. Sanki, “Zigana” Dağı, bu şekilde, bugün, bizden, dünkü hoş- luklarının, güzelliklerinin intikamını, pek haşin alıyordu. Bu inişi, kalbimizde heyecân ve titreme duyarak, tamamladıktan sonra, kaya hâ- linde yükselmiş dağların arasında, dar bir vâdîde, şûh ve şen akmakta olan dereyi, üzerindeki köprüden geçtik ve artık bu vâdîyi ta’kîb ettik. Yol biraz düzen kazanmıştı. Arabalar, “Torul”da, hükümet konaağı önünde durduğu vakit sâat birdi. “Torul”a girmek için büyükçe bir derenin üstündeki, eski zaman insânlarının bıraktığı, köprüyü geçmiştik. Köprünün öbür tarâfında, beş-on ev varsa da, asıl kasaba bu tarâfta idi. Hükümet konağı, köprü- nün yanında bulunuyordu. Trabzon-Erzurum Caddesi, Torul’un orta- sından geçiyor, iki tarâfında, uzunlamasına bir şerit gibi uzanan, mer- kez kazâyı, ikiye ayırıyordu. Bu kazâ merkezi, pek küçüktü. Ancak iki yüz kadar hâne tahmin edilebilirdi. İçinde oturanlar da her hâlde, binden fazla değildi. Bununla berâber, Torul, küçük olmakla berâber, oldukça güzel evleri, düzenli dükkânları ve mağazaları vardı. Genel görünüşü de, birçok kazâ merkezlerinden daha bayındır ve güzel görünüyordu. Fa- kat, bu binâların içinde, en perişân ve sefili devlete âid binâ, hükümet konağı idi. Elbette, onun bu sefâlet ve harabelik derecesinde, az çok, buradaki me’muûrların da payı ve etkisi vardı. Hükümet kanğında, tabîî, en düzenli oda kaymakamın oturduğu oda idi. Diğer me’mûr- ların oturdukları odaların, pisliği, perişânlıı kadar, gülünecek manza- - 338- Kemal Saylan raları da vardı. Odalarda, yerlere çuvallar serilmiş, kırık dökük birkaç iskemle konmuş, bunların önüne masa yerine gaz sandıkları konul- muştu. Rengi kaçmış kağıtlar, bir harâbeye, enkaza, dönmüş defterler de şâirâne bir karışıklık içinde, öteye beriye serpilmişti, odaların, bizim köylerdeki bakkal dükkânlarından farkı yoktu ve işte, me’mûr efendiler, çalışıyordu, “Arta” Kazası’nın önemli işlerini idâre ediyor- lardı. Bizim bulunduğumuz sâatlerde, hükümet dairesinin pis salonu, hemen hemen, seyircilerle dolmuş, denilebilecek bir durumdaydı. Şu- rada burada, jandarmadan başka her şeye benzeyen, yırtık elbiseli pej- mürde kıyâfetli, ba’zı adamların dolaştığı görülüyordu. Dâirenin alt katında, bodrum kısmında hapishâne vardı. İnsân, hapishâne denilen bu yerin kapısından girince, karanlık içinde kalıyor, rutubetin, derhâl etkisini duyuyordu. Pis bir koku, bur- nu, râhatsız ediyordu. Tahta parmaklıkla çevrilmiş kapıdan, pencere- lerden, hapishanenin iç manzarası görülüyordu. Bugün, bu karanlık yerde, insânların diri diri gömüldüğü bu seîl kabristânda, oturanlar, tutuklu, mahbûs, dokuz yarı ölü bidi. Bunlar, bir yabancının yanlarına geldiğini görünce, tabîî, feryâda, şikâyete başladılar. İçimden, şikâyet Allah’adır dedim. Bunların içinde, bir öldürme olayından dolayı, on beş aydan beri, tutuklu, Nûri isminde biri vardı. Bu adamın işi, hâlâ, Torul istintâ dairesinden çıkmamış, hakkında, bir karâr verilmemiş ve evrâkı, mürâcaata gönderilmemişti. Bu adamın, on beş aydan beri, bu zındanda, hürriyyeti elinden alındığı, belki, kimsenin aklına bile gelmiyordu. Arta Kazâsı’nın, görebildiğimiz me’mûrları, çoğunlukla, insâana üzüntü verecek bir durumda idi. Bu üzüntü, onlar için değil, kazâ için oluyordu. Böyle me’mûrların elinde, bir kazânın durumu ne olurdu? Başta bir kaymakam var ki, bu adam, kendi kendini idâreden âcizdi. İki-üç saatlik, derine inmeyen bir incelemenin verdiği yetki ile, bu me’mûrun, hiç kimse yanında, etkisi ve önemi olmadığına karâr verilebiliyordu. Bunun için böyle, kendinden ve âlemden haberi olmayan bir kimsenin, bir kazânın idâresinin başına geçirilmesi, bence, keder verici oldu. Nâib efendi, daha zavallı idi. Pek ihtiyâr olan bu kimsenin, birâz aklında ve fikrinde hafiflik olduğunu ileri sürenler de var. Yalnız, duruşma sıra- sında, kızarak, hiddet ederek, ba’zâ avâzı çıktığı kadar bağırarak, iş sâhib- lerini korkuttuğu, ürküttüğü, kesindir. İşte, kazânın iki büyük me’mûru bu durumda… Üzüm üzüme bakarken kararırmış, diğer me’mûrların da, onlara benzediğinde yâhûd benzeyeceğine şübhe yoktur. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 339-

Halk, buralarda, pek sefîl ve fakirdir. Çünki, toprak, pek hasîstir, dardır. Ne kadar çalışılsa, ancak, ölmeyecek kadar bir gıdâ elde edebiliyor. Bu bölgeyi Karadağ’a benzetmek pek büyük bir abartma olmaz. Her taraf taş ve kayalıktır. İnşanlar, bunların arasındaki arâzîyi, tam bir zorlukla, ekip biçiyorlar. Bunun için, bir göç seli, rusya’ya doğru, bir hücum, vardır. Bunun, belki mâddî faydaları düşünülebilir, fakat, bence, ma’nen kötü etkisi pek önemlidir. Arabalara binerken, Câvid Bey, sayıları zâten pek az olan halka, bir nutuk verdi. Sâat beşte, Gümüşhâne’ye doğru hareket ettik.

Torul’dan Gümüşhâne’ye

VAN 22 Ağustos 1911* Temmuzun yirmialtıncı, Çarşamba günü, öğle vaktinde, iki-üç sâat dinlendiğimiz kazâ merkezi “Torul”dan hareket ediyorduk. Gü- müşhâne’ye kadar aşacağımız yol, dört saatten fazla değildi. Torul’da başlayan sıcak, kasabadan çıkınca, büsbütün artmış, hayvânların bastı- ğı ve tekerleklerin geçtiği yerlerden kalkan toz bulutlarının katılmasıy- la, pek râhatsız edici bir şekil almıştı. Gümüşhâne’den karşılama için gleenlerle, seyâhat kafilesi, bugün de zengindi. Yolumuz, bir vâdîden akan dereye paralel olarak gidiyordu. Arâzî, bütünüyle çıplaktı. Etra- fımızdaki dağlar hep kayalık, taşlıktı. Ne bir parça yeşillik, ne de bir ağaç vardı. İlerledikçe, bu çoraklık, hayâtsızlık artıyordu. Buralarda, tabiat, kum çöllerinde olduğu kadar, kıskanç ve verimsiz idi. Etrâta te- sâdüf edilen tek tük köyler, yolda görüleğn köylüler, fakirliğin ve sefâ- letin en çıplak ve koyu örnekleri idiler. Köylerdeki evler, ilk insânların kovuklarından çok farklı değildiler. Trabzon’dan sonra, adım adım fakirlik ve sefâletin arttığı pek açık bir şekilde dikkate çarpıyordu. Çünki, toprakta ürün verme gücü kalmıyor, ekilecek tarlalar azalıyor. Köylü, o basit durumuyla, ne kadar çalışsa, ancak, kendisini öldürme- yecek kadar, bir ürün elde edebiliyor ve işte bunun için, bu bölgeden, Rusya’ya doğru, gidenler çoğalıyor. Bugün, gittikçe etkisi ve şiddeti artan güneşin sıcaklığı altında, yolculuk pek zor oluyordu. Esan hafif bir rüzgârın, faydasından çok, zararını duyuyorduk. Bu rüzgâr, etraftan topladığı toz toprak sütün- larını getiriyor, bize hediye ediyordu. Hepimizin renkleri değişmi, her

* Bu mektûb, 1095 numaralı, 25 Ramazân 1329 hicrî, 5 Eylül 1327 rûmî, 18 Eylül 1911 milâdi târihli, Tanîn Gazetesi’nde, yayınlanmıştır. - 340- Kemal Saylan tarafımı toz içinde kalmıştı. Yolun kenârında, bir köyden geiyorduk. Köylülerden biri, bize, vişne ikrâm etti ve “Ölmüş babamın ruhu için yiyin, fâtiha okuyun” dedi. Gerçekten, bu iri ve nefis vişnelerin, böyle bir günde, bir değil, yüz fâtihaya değeri vardı. Üç sâat devâm eden bu rahatsızlık verici yolculuktan sonra, sâat sekizde, Gümüşhâne’nin altında, bir mahallesi demek olan, “Daltaban”a girdik. Bütün halk tarafından karşılandık. Trabzon’dan beri kabul edilen merâsim yapıldı. İttihâd ve Terakkî’nin buradaki klübünde, bir sâat kadar din- lendik. Pek çukur bir vâdide bulunan “Daltaban”da, tahminen, bir-iki yüz binâ olmalıydı. Ortasından bir dere geiyordu. Burası, bahçelik ve ağaçlıktı. Her cins meyve özellikle vişne, elma ve armut yetiştiriyordu. Buraları, senede, İstanbul’a, yirmi bin sandık vişne gönderiyor. “Daltaban”ın havası iyi olmamakla berâber, Gümüşhâne’nin sayfiyesi durumundadır. Gerçekten, çıplak dağların, kayalıkların arasında sıkışmış kalmış olan bu yeşil köy, inşanda, pek hoş duygular uyandırıyor ve âdetâ, uzun çöllerde, bir vâha duygusu veriyor. Yapılması kararlaştırılmış olan Trabzon-Erzurum Demiryolu, kesinlikle Daltaban’dan geçece- ğinden, ilerde, ilerlemesi ve daha bayındır bir duruma geleceği şüphe- sizdir. İşte, Daltabanlılar, bunu, şimdiden düşünerek, livâ merkezinin, buraya taşınmasını arzâ ediyorlar ve hükümetin yapacağı binâlar için, her türlü yardım va’dediyorlardı. Asıl Gümüşhâneliler ise, tabîî, buna karşı bulunuyorlar. Bunun için, bu konuda, iki taraf arasında, dediko- du ve anlaşmazlık vardır. Gümüşhâne, Daltaban’ın tepesinde bulunuyordu. Oraya gitmek için, bir sâat yukarı çıkmak, tırmanmak lazımdı. Arabalara binerek, bu zor seyâhata başladık. Yol, o kadar düzenli değildi, helezonlar ve zikzaklar birbirini ta’kîb ediyordu. Dolaştık, dolaştık. Karşılama töre- ni arasında, sonunda, asıl Gümüşhâne’ye çıkabildik. Bununla birlikte, biz de hayvânlar da, bitmiştik. Yorgunluk içinde, hiçbir tarafa bakma- ya vaktimiz yoktu. Hemen oturmamıza ayrılan ve şehrin kenârında, ayrı bir yerde bulunan, idâdî mektebine sağındık. Fakat, daha kapıdan içeri girmeğe vakit bulamadan, çocuklardan biri, nutuk okudu, üç- dört saatlik bir toz banyosundan, yüzü gözü simsiyâh ve arkasındaki siyâh elbisesi bembeyâz bir hâlde çıkmış olan ve hareketlerinden, bizim kadar yorgun olduğu anlaşılan Câvid, her şeyi unutarak, bir sâat Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 341- kadar devâm eden sözleriyle, ona cevâb verdi. Sonra, iik hoca efendi de duâlarını yaptılar. Ancak, bundan sonra dinlenmeye hak kazanabil- dik. Dün geceki uykusuzluğa eklenen, bugünkü sıcak ve yorgunluğun derecesini, bir iskemleye oturunca, bütün şiddetiyle anladık. Bu yorgunluk, bende, âdetâ, nöbet yapıyordu. Sâat akşamın on biri olmasına rağmen, Nâcî ile yataklara girdik, hemen bir sâat kadar uyku kestirdik. Kalktığımızda, yorgunluğun yarısının kaybolduğunu duyuyorduk. Gümüşhâne’nin kuru, rutubetsiz havâsının, iyi olduğunu anlıyorduk. Câvid ve Nâcî’yi da’vet için Şirân ve Kelkit’den hey’etler gelmiş- ti. Bunlar, da’vetlerinde son derece ısrâr ediyorlar, eğer, kasabalıran gidilmezse, ahâlinin üzüleceğini söylüyorlardı. Câvid ve Nâcî Beyler, kendilerine teşekkür ve özürlerini bildirdiler. Zâten, şimdiye kadar devâm eden seyâhatimizde, her tarafta, halkın ittihâd ve Terâkki’ye ve onu temsil eden Câvid’le Nâcî’ye karşı gösterdiği hürmet ve yakınlık, bizde pek kıymetli hâtıralar bırakıyordu. Bu gösterilerden, bütün iddi- alara rağmen, İttihâd ve Terakkî’nin milletin kalbinde pek samîmî bir şekilde yaşamakta olduğu görülüyordu ve bu, en büyük bir mükâfattı. Bu mâ’nevî mükâfatın verdiği vicdânî râhatlama ve zevk karşısında, seyâhatin zorluk ve sıkıntıları sönüyordu. Bu vicdânî râhatlama ile, sâat üçten sonra, bize gülen temiz yataklara girmiştik.

Gümüşhâne

VAN, 22 Ağustos 1911* Misâfir olduğumuz idâdî mektebinde, iyi ve râhat bir gece ge- çirmiştik. Temmuzun 27. Perşembe günü, hemen güneşle uyanmıştık. Gümüşhâne’nin havası pek sâf ve kuruydu. Bu sâyede, vücudumuz dinlenmiş ve dünkü yorgunluktan hiçbir eser kalmamıştı. Bugün, öğ- leden sonra, yola çıkacağımızdan, Gümüşhâne’yi görmek için, ancak birkaç sâatimiz vardı. Trabzon-Erzurûm Caddesi’nin yüzlerce metre tepesinde bulunan Gümüşhâne, etrâfı yalçın ve çıplak kayalarla örtülü, dar bir bo- ğazın içine yapılmıştır. Çeşitli geometrik şekiller gösteren, ba’zıları, hemen hemen havâada asılı duran kaya parçaları, şehrin üzerine düş- meye hâzır gibidir. Bunların görünüşüne karşı, insân, korkuya ve deh- şete düşüyor.

* Bu mektûb, 1098 numaralı, 28 Ramazân 1329 hicrî, 8 Eylül 1327 rûmî, 21 Eylül 1911 milâdî târihli, Tanîn Gazetesi’nde, yayınlanmıştır. - 342- Kemal Saylan

Şehir, kademe kademedi, genel görünüşüyle, bir harâbeyi, eski bir kal’ayı pek andırır. Medenî insânlara oturma yeri olmaktan pek uzak olan evler, birbirinin içine girmiş, sokaklar pek dar kalmıştır. Ben, Gümüşhâne’nin bir aynîni, Ermenâk’da görmüştüm. Fakat, Er- menâk, pek sulak, bahçeli, ağaçlı bir yer olduğu hâlde, burada, küçük bir yeşillik, ağaç görmek ihtimâli yoktur. İnsân, Gümüşhânelileri arz- dan çok, semaya mensub zannediyor! Gümüşhâne, bu taşlık yerde, kayalar arasında, ma’denler sebebiyle kurulmuştur, vaktiyle, gümüş ma’denleri, bu insânları buraya çekmiştir. Gerçekten, o vakit, hükümetin de yardımıyla, halk, ma’den- lerde çalışmış ve az çok râhata ermiş, mutluluğa kavuşmuştur. Fakat, zaman ilerlemiş, her şey değişmiş, bizim ma’denciler ise, ilk gördük- leri usûl dışına çıkamamışlar, taşit araçlarından yoksun kalmışlar ve bunun için, gözleri önündeki damarlardan faydalanamamışlardır. Gü- müşhânei ma’denleri, şu anda bile, zengindir. Fakat, silinen usûl araç- ların tıklığı sebebiyle, bu hazinelerden faydalanmak, bu an için, müm- kün değildir. Dediğim gibi, toprak pek pinti ve dar olduğundan, şimdi, Gümüşhâne halkı, müdhiş bir fakirliğe ve çaresizliğe mahkûmdur, Za- vallılar, yaşamak, geçimlerini elde etmek için, çğuklukla, memleketlerini terkediyorlar, başka memleketlere çekilmeye mecbur kalıyorlar. Aynî fakirliği ve sefâleti, geçen sene, Konya Vilâyeti’nde, Bulgardağı, Simli Kurşun Ma’deni’nde de görmüştüm. Oradaki ma’denciler de, Sultan ikinci Mahmûd’un teşvikiyle, oraya giden Gümüşhânelilerdi. Ma’denler, başka memleketlerdeki insânları kalkındırırken, bu zavallı Gümüşhânelilerin, her yerde, dâimâ, felâketine sebeb olmuş! Gümüşhâne halkı, İslâ, Ermeni ve Rûmdur. Hemen, genellikle konuşulan dil, Türkçedir. İslâmların bulunduğu toplumsal durum, her yerdeki gibidir ve belki, daha acıdır. Zirâate pek az uygun olan bu yerde, ticâretle o kadar ilgileri olmayan İslâm halk, pek fakirdir, hayâtını, tam bir zorlukla, kazanır. Rûhen ve fikren pak aşağı ve merhamete değer bir durum- dadır. İslâmlardan, rusya’ya gidenlerden ba’zıları, memleketlerine, az çok para göndermektedirler, fakat, çoğunun, orada, ma’nen zarar ettiği ve ahlâklarının bozulduğu da şüphesizdir. Ermenilerin durumu islâmlardan daha iyi gibi görünüyor. Onlar, fikren de İslâmlardan ileridirler. Teşekküre ve memnûniyyete değer olan taraf, iki unsurun, birbirleriyle, iyi ve kardaşca geçinmekte olmasıdır. Ermeniler de zirâata ve ufak tefek ticâretle uğraşıyorlar. Rûm- Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 343- ların durumu daha iyi görünüyor. Bununla berâber, Rûm vatandaşla- rımızın, burada da fikrî yerenetleri arttıkça, duygu ve emellerinin de aşırılıklara ve yanılmalara kaçtığı görülüyr. Fakat, her hâlde, Gümüş- haâne halkı, pekiyi geçinmektedirler. Bizim bulunduğumuz okulla, Gümüşhâne arasında, bir dere vardı ve asıl Gümüşhâne, bu derenin öbür tarâfında bulunuyordu. Gü- müşhâne’yi dolaşmak, yüzlerce kademeli dik bir merdiveni çıkmaktan çok, inşanı yorar. Sokaklar, gayet dar, ârızalı ve pistir. Binâlar, hiçbir mimâri usulün kabul ve ta’rif etmediği şekilde yapılmıştır. Lağımlar, her türlü pislikler meydânda akar. Bütün şehri, geceleri aydınlatacak, ancak çarşıdaki bir-iki fenerdir. Şehrin düzensizliği ve pisliğine bakarak, belediyesinin varlığı hakkında, doğru bir fikir alınabilir. Gümüş- hâne belediyesinin, bütünüyle ve düzenli olarak toplanamayan, yıl- lık geliri, üç-dört yüz lira arasındadır. Bir şehir için, aslında hiçbir şey olan bu para, belediyye ile, bütün bütün, bîsemere kalmaktadır. Gümüşhâne’de bugünlarda mutasarrıf yoktu. İstanbul’da bulunan mutasarrıf zöhrab Efendi’den, bütün halk, özellikle Ermeniler, son derecede şikâyetçi idiler. Doğrusu, inceleme sonunda, pek saygıdeğer bir kimse olan ve fakat bir idâre me’mûrunda bulunması gereken niteliklere sâhib bulunmayan mutasarrıf hakkında, şikâyetlerde, halkı, haklı bulduk. Dâhiliyye Nezâreti, idâre me’mûrlarının seçiminde ve ta’yîninde, biraz daha inceden araştırma yapsa çok iyi olur. Pek çok senelerden beri, Osmanlı Hükümeti’nin bir livâ merkezi olan Gümüş- hâne, bugün, bir idâreden yoksun bulunuyor. Dâireler, kirâ ile tutul- muş olan, üç-beş binâya dağılmıştır. Me’mûrlar, göçebe insânler gibi, oradan oraya, gidip gelirler. Zâten, Gümüşhâne’de oturulacak bir yer olmadığından dâireler için seçilen binâlar da pek düzensiz, karanlık ve dardır. Tabîî, birer insân olan me’mûrların, buralarda, nasıl iş gördük- lerine, iş sâhiblerinin işlerini gördüklerine, hayret edilir. Daha doğrusu, böyle pis ve sefîl yerlerden çıkacak işlerin de zo- runlu olarak, pis olacağını anlayarak, buradaki hükümet için, derhâl, bir güvensizlik duyulur. İsterseniz, bu dâirelerden ba’zılarını, benimle berâber geziniz. Ben, oturduğumuz okuldan çıktıktan sonra, adliyye dâiresi diye gösterilen binâya girdim. Küçük bir kapı, dar ve karanlık, pis bir sofa… içlerinde birçok me’mûrların bulunduğu, üç-dört oda, bu odaların içi, bizim mahalle kahvelerinden daha karışık ve sefildir. Ta- vanlar gayet basıktır, oturulan iskemleler çatlak ve kırıktır. Masaların rengi, şekli kaybolmuştur. Bunların etrâfında me’mûrlar, kâtibler otu- - 344- Kemal Saylan rur. Kocaman ve eski defterlere, uzun kağıtlara, o bitmez tükenmez, yazılarını, devâmlı yazarlar. Birine selâm vererek, mahkemelerine senede kaç iş geldiğini sordum. Pek zor bir soru karşısında kalmış gibi, birçok düşündükten sonra, bir sayı söyledi. Hâlbuki bu sayı, gerçeğin pek altında idi. Üye arasında, bakkal Ohannes, Hancı Mehmet Ağa gibi kimseler vardır. Hergün, bilerek, bilmeyerek, birçok ma’sûm insânla- rın günâhlarını alan bu zavallılar ve ötekiler kadar merhamet çekici hâkimlerin durumuna bakara, kalbimin sızladığını duydum. Her vakit konuştuğumuz adâleti, dağıtacak, işte bu kimselerdi. Hâkmimleri gör- dükten sonra, diğer me’mûrları, odaları ve diğer görülebilecek şeyleri görmeye gerek yoktu. Beş-altı ayak bir merdivenden indik. Önünde, iki-üç metre genişliğinde bir bahçesi olan ve adliyye dairesinin bir alt katını meydâna getiren, bir binâya girdik. Hâcede, beş-on adam, güyâ, havâ alıyordu. Hapishâne kapısından içeri girdik. Biri me’mûrların, diğerleri de misâfirlerin oturmasına ayrılmış dört oda var. Bu odalarda, dâimâ gece, hem de karanlık bir gece hüküm sürer. Rutubet, kötü bir koku, havâyı istilâ etmiştir. Odalar pek küçüktür. Her birinin için- de, on beş-yirmi kişi bulunuyor. Bu zavallıların yüzlerine dikkat ettim. İnşandan başka ir şey olmuşlar, renkleri mumya gibi. Bugün, burada, tutuklu ve hüküm giymiş olanlar, karmakarışık, elli dokuz kişi, misâfir bulunuyordu. Te’mîn ederim ki, onların zavallılıkları, sefâletleri karşı- sında, inşan, insânlıktan nefret ediyor ve bunda, vicdân, kendi için de, bir sorumluluk payı olarak, pişmânlıkla susuyor. Şimdi, bu sefîl hapishanenin içinde, bu elli dokuz zavallı ve haksızlığa uğramış insân kar- şısında, bir bu fecî sahneyi, bir de onları bu duruma koymaya, kanûn, adâlet bakımından, yetkili olan, yukarı kattaki hâkimleri düşündüm. Elimde olmayarak, mahbûsların bana söylemek istedikleri şeyleri işit- meyerek, bu yerden kaçtım. Bilmem, hangi mantık, bu hapishaneye, beş gardiyan ta’yîn etmiş, gerçi paramızın çok, pek çok, olduğunu bilirim. Ben, yalnız, buna, mantık ve usûl yönünden güldüm. Diğer bir binâda da, başka dâireler vardı. Onlar da adliyeden iyi değildi. Ufak odalar, masa yerine kullanılan sandıklar, pis tavanlar ve duvarlar, sararmış kağıt ve eski defterler ve bunların üstünde toz bulutları… Özetle, öyle şeyler ki, dokunmaktan korkarsınız. İşte böyle âletler ve araçlar ile, hükümet, Gümüşhâne Livâsı’ndan, güzel ve doğ- ru işler, eksiksiz işlemler, bekleye dursun. Bütün bu şakalar, aldanmalar ve aldatmalar içinde, en düoğru bir gerçek, Gümüşhâne’nin, acı yoksulluğudur. Buna çâre, devâ, an- Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 345- cak, taşıt araçları ve demiryolu olabilir. Câvid Bey, bugün verdiği nu- tukta, halka birçok açıklamalarda bulundu ve kendilerini teselli etmek istedi. Ben de, hepsiyle berâber, “in-şâ-Allah” dedim. Okulda, misâ- fir kalmakla berâber, yine Gümüşhâne’nin okullarından, maârifinden bahsedemeyeceğim, çünki, ta’tîl zamanıdır. İşittiklerime dayanarak, fikir ileri sürmek, işime gelmiyor.

Gümüşhâne’den Varzan Köyü’ne

VAN 23 Ağustos 1911* 27 Temmuz Perşembe günü, sâat dörtte, yolculuğumuza devâm etmek üzere, Gümüşhâne’den, “Daltaban”a, yaya olarak, iniyorduk. Arabalarımız orada bekliyordu. Karşılamada olduğu gibi, uğurlama- da da, tüfenkler atılıyor, okul çocukları şiirler okuyor, bütün halk, yolu doldurmuş bulunuyordu. Sıcak bir güneşin altında, yarım saatten fazla süren yolu aştık. Klübte birâz vakmit geçirdikten sonra, öğle yeme- ğini yiyeceğimiz eve gittik. Bu evin, çok güzel bir bahçesi vardı, sofra- lar da burada kurulmuştu. Sofrada, sahanlar birbirini ta’kîb ediyordu. Ben, bunların sayısını, on beş kadar saydım. Bu sahanların hepsinden almak, âdetâ, zorunluydu. Aksî takdirde, ev sâhibi, kendisini haka- ret görmüş sayardı. Yemekten sonra, büyük ağaçların koyu gölgesi altında serilen minderlerde, hafif bir uyku kestirmek ne hoş ve tatlı olacaktı. Nâcî ile benim fikrimiz buydu. Fakat, Câvid Bey, hiçbir vakit terketmediği, fikr-i ta’kîb ve düzenle, “yolcu yolunda gerek” diye, bizi kaldırdı. Öğleden iki sâat sonra, arabalara binmiştik. Daltaban’dan sonra, yol, daha fazla fenâlaşmıştı. Manzaraların kelliği devâm ediyordu. Daltaban’dan çaktıktan sonra, ağaçtan, yeşil- likten hiçbir belirti kalmamıştı. Her taraf taş ve kaya idi. Bütün dağlar, tepeler, siyâh ve ihtiyârdı. Devâmlı, böyle fenâ manzaralar arasında seyâhat, rûhu üşütüyor, duygulara sıkıntı ve uyuşukluk veriyordu. Buralarda da arâziî pek dar, toprak pek az olduğundan, halk, müdhiş kayaların, taşların arasında, başka yerlerden toprak getirerek, âdetâ, sun’î tarlalar meydâna getirmişler. İnşanın yürüyemiyeceği, dengesini bulamayacağı bu yerlerde, kendilerini bağlayarak, çalışıyorlardı. Za- vallıların, buna karşılık, çıkarabildikleri, ancak ölmeyecek kadar bir şeydi. Bu durum, ihtiyâcın, inşanlar için nasıl, çalışmaya sürükleyici

* Bu yazı, 1100 numaralı, 30 Ramazân 1329 hicrî, 10 Eylül 1327 rûmî, 23 Eylül 1911 milâdî târihli, Tanîn Gazetesi’nde, yayınlanmıştır. - 346- Kemal Saylan bir etkisi olduğuna, pek açık bir örnekti. Bu bölge köylülerine tenbel denemez. Aksine, onlar, bu hasîs toprak üzerinde, pek çok çalışıyorlar. Buna karşılık, tabîat, onlara, hazinesinden, pek az şey veriyor. Bunun için, hayât, onlar için, bütün anlamıyla, didinmeden, tabiatın bütün zorluk ve engellemeleriyle çarpışmaktan başka bir anlam ifâde etmez. Her şeyde aşırı bir korku gösteren bu dağlar, yalnız suralıyla temiz ve asîl idiler. Sık sık, pek leziz ve soğuk sulara, kaynaklara, tesâdüf ediliyordu. Biz, çocuk gibi, bu suların hepsinden içmek istiyorduk. Yol üstende, ba’zân, ma’den suları da vardı. Bunlar akıp gidiyordu. Yolun kenârında, hafif meyilli bir yerde, üç yerden ma’den suyu çıkıyordu. Bunlardan da içtik. Biri çok sert, diğer ikisi daha hafiftir. Sert olan su, çıktığı ve aktığı yerde, kırmızılık meydâna getiriyor ve inşana çok ge- ğirti veriyor. Bizim, şimdiye kadar, şişelerin içinde görmeye alıştığı- mız ma’den sularının, böyle, yolda, çamur yapacak kadar bol olarak, akıp gitmesi, inşana pek garîb geliyordu. Akşam üstü, saâat on bire doğru, bu geceyi getireceğimiz, Mu- rathânoğlu’na geldik. Burası, güya nâhiye merkezi idi. Fakat, hükümet konağı denilen yerle, bir iki hândan ve üç-beş dükkândan başka bir şeyler yoktu. İndiğimiz hân, benzerlerine göre, fenâ değildi. Hânın se- kiz-on odası vardı. Odaları gezdik, her şeyden evvel, duvarlarındaki yazılar dikkatimizi çekti. Bunların arasında, Hakkâri Meb’ûsu Seyyid Tâhâ Efendi’nin bile ismi ve yazısı vardı. Herkes, buradaki tahta bitlerinden şikâyet etmişti. Muradhânoğlu’nun kenarından bir dere akı- yordu. Bu derenin etrafına, beş-on söğüt dikilmiş olduğundan, göz, biraz yeşillik görüyordu. Hânın arkasında da, her türlü meyve ağaçla- rıyla süslü, güzel bir bahçesi vardı. Akşam yemeğini, kendi kendimize, orada yedik. Biraz sonra da yataklarımıza girdik. Bu gece tahta bitle- rinin hücum ve taaruzuna uğrayan, yalnız Nâci olmuştu. Sabahleyin, gece hiç uyku uyuyamamış olduğunu söylüyordu. Havâsı pekiyi olan Muradhânoğlu’nda geçen bir geceden, hepimiz memnun olmuştuk. Sabahleyin, daha karanlıkta, kalkmış ve sâat dokuzda arabalara bin- miştik. Bu sabah, havâ pek hoştu. Manzaraların tekdüzeliğinden ve sı- kıntısından başka, şikâyet edilecek bir şey yoktu. Yol da düzdü. Hay- vânlar kolaylıkla yürüyorlar, arabalar o kadar çok sarsılmıyordu. Birâz sonra, vaktiyle bu bölgenin derebeyleri olan Muradhânoğulları’nın arâzîsi içinden geçtik ve bir takım kal’a harâbeleri gördük. Yolda, birçok “kağnı”lara tesâdüf ediyorduk. Ba’zısını dört öküz çekiyordu. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 347-

İçlerinde en fazla dört çuval bulunuyordu. Arabacılar, tekerleklerin çıkardığı iniltiden, sizden merhamet dileniyor zannedilen, o râhatsız edici gıcırtıdan, memnun ve sarhoş olmuş gibiydiler. Kendilerinden sorduk; bu şekilde, on beş-yirmi gün devâm eden yolculuktan, ancak, kırk-elli kuruş kadar bir şey kazanabilirlermiş. Muradhânoğlu’ndan hareketten iki buçuk-üç sâat sonra, “Had- rak” Köyü’ne geldik. Burası, Trabzon-Erzurum Yolu’nun yarısı idi. Ve burada, Trabzon hududu bitiyor, Erzurûm Vilâyeti başlıyordu. - 348- Kemal Saylan

53. Ahmed Refik (1918)

17 Nisan-20 Mayıs 1918 tarihleri arasında, Ermeni zulümlerini yerinde tespit etmek için kurulan komisyonda yer alan Ahmed Re- fik’in tuttuğu bu gezi notları 1919 yılında İstanbul’da Orhaniye Matba- ası’nda “Kafkas Yollarında Hâtıralar ve Tahassüsler” adıyla eski harflerle yayınlanmıştır. Kitabı daha sonra Yunus Zeyrek yeni yazıya aktarmış ve Milli Eğitim Bakanlığı tarafından 2001 senesinde İstanbul’da tekrar basılmıştır. Yazarın Gümüşhane ilgili anıları kitabın 10-13. sayfaları arasında yer almaktadır.

Kafkas Yollarında

Ardasa (Torul), 25 Nisan Zigana’da yol genişletilmiş. Çamlardan birçoğu telgraf direği, dekovil traversi için kesilmiş. Keçi çıkamayacak derecede yüksek tepe- lerden yontulup bırakılmış çamlar sırtlarda küme küme yatıyor. Yol- larda Rusların yaptıkları kereste fabrikalarına, harap yol makinelerine tesadüf olunuyor. Bu imar arzusuna karşılık, harap edilmemiş hiçbir Müslüman köyü yok. Yollarda ve köylerde hiçbir adam görülmüyor. Ziganalardan inildikçe, karlı dağlar ve tepeler arasında kafile kafile ka- dınlara tesadüf olunuyor. Zigana hanları bomboş. Fakir birkaç genç, evlerden birine sığınmışlar, yolculara Ruslardan kalma çayları pişiri- yorlar, beş on para kazanıyorlar. Biraz ötede, Rus yer altı barınakları görülüyor. İçlerinden birine Rus idaresi zamanında nasıl yaşadıklarını sordum. Şu cevabı verdi: “Efendi, Urus bize bakıyordu, fakat yüreğimiz korkuda idi. Şimdi korku yok, ama açlık kötü.” * * * Ardasa (Torul)’ya geldiğimiz zaman, harabeden başka bir şey gö- rülmüyordu. Ortalık karardı. Güneşsiz, gurûbsuz, donuk ve soğuk bir akşam. Rusların tahribatından, Ermenilerin mezaliminden kalbe deh- şet geliyor. İnsan bir fener direği görse, darağacı zannediyor. Arda- sa harap. Caminin içi, mezarlık, tamamen perişan. Cami ile medrese, ahıra çevrilmiş. Mezarlığın bir kısmına kahvehane yapılmış. Sokaklar mermi kovanları ile dolu. Burada Rus idaresi zamanında yaşayan Ha- san Baba, şehrin bütün menkıbelerini biliyor. Hasan Babanın rivayeti- ne göre Ardasa, eskiden cümbüşlü bir yermiş. Düğünler yapılır, zevk- ler edilir, türküler söylenirmiş. Köyün delikanlıları bazen coşarlar: Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 349-

Ağa beni vurursun Kız kolların kurusun Ben nereye gidersem Yine beni bulursun Ey dereler dereler Neler bilirim neler Senin değildir benim Koynumdaki memeler Türküsünün şen ve şakrak nağmeleriyle oynarlarmış. Şimdi, bu nağmelerin hazin bir hatırası bile kalmamış. Ruslar, burada pek çok insan öldürmüşler. Ordumuzun Kabaktepe Zaferi, Ardasa’da Rusla- rı çıldırtmış. Birçok ehli İslâm, Rumların teşviki yüzünden casuslukla suçlanarak haksız yere öldürülmüş. Rumlardan bazıları, Ruslara kar- şılıksız casusluk etmişler. Kendilerini, Moskof idaresi altında ebedi- yen yaşayacak sanmışlar. Rus komünistliği İslâmların felâketini bir kat daha artırmış. Hasan Baba diyor ki: -Rusların hürriyet bayramları tuhaftı. Sokaklar o Rus karılarıyla doluydu. Boyunlarındaki çantalara kurdeleler doldurmuşlar, herkese takıyorlar, para topluyorlardı. Bir karı bana da geldi. Türkçe biliyordu. Kurdeleyi takmak istedi. Almadım: -Devletimiz bize hürriyeti çoktan verdi madama. Eyvallah. Bize artık lüzumu yok, dedim. Karının yanındaki asker: “Ne diyor?” diye sor- du. O da Moskofça anlattı. İkisi de gülüşe gülüşe yanımdan ayrıldılar. Burada subaylar hep karılarla gezerlerdi. Bilmem, bu yanlarındaki ka- rılar, kendi avratları mı, yoksa emanet mi? Ama hürriyetten sonra su- bayların da neş’esi kaçtı. Askerler, generallerin bile nişanlarını söktüler. Efendi, bir görseydiniz, her akşam Kazaklar, şu derenin kenarına top- lanırlar, biteviye türkü çağırırlar, oynarlardı. Baktım dere, muntazam bir köprü altından çağıl çağıl akıyor. Ardasa’da iki sıra dükkânların önü arabalarla dolu. Arabalardan biri, kim bilir hangi tabur doktoru- nun eşyasını taşıyor. İçinde bir insan kellesi, sırıtmış dişleriyle, arabada gitmekten hoşlanmış, âdeta gülüyor. Ortalık kararıyor. Ardasa’nın ar- kasından yüksek bir kaya, tepesinde taştan işlenmiş gibi zarif, ince bir duvar, Romalılardan kalma bir kalenin kıymetli harabesi var. Köylüler, bu kalede kral kızının oturduğunu söylüyorlar. Sağda yüksek bir dağın böğründe, sarı kayalar arasında, ince bir yol, kordon gibi dağı çeviriyor. Dükkânlar arasındaki yol, muhacir arabalarıyla dolu. Akşam. Karanlık gittikçe artıyor, uzak bayırlardan araba sesleri geliyor. - 350- Kemal Saylan

Erzincan, 29 Nisan Ardasa’dan Erzincan’a kadar yol gayet berbat. Kayalık boğazlar, çorak dağlar, çıplak ovalar, çamur, kar, soğuk, bir yolcu için en can sıkıcı zorluklar güya hep bu mıntıkaya toplanmış. Dağlar geçilmekle bitmiyor, yollar gittikçe uzuyor, ruha sıkıntı veriyor. Kalbimizde Er- zincan’a bir an evvel kavuşmak arzusu var, fakat ne mümkün! Şimdi yol dönecek, şimdi güzel bir manzara meydana çıkacak, şimdi bütün bu zorluklar sona erecek zannediliyor. Fakat yeni bir dağ, yeni bir ova, bütün ümitleri kırıyor. Bu dağlar sıra dağlar Sılada yârim ağlar. diyen sevdalı, bilseniz, ne kadar haklı imiş... Ardasa’dan Erzincan’a giden yol üzerinde en güzel, ruha tesellî veren yer, Gümüşhane. Gümüşhane’nin bağları, bahçeleri, elma, zer- dali ve ceviz ağaçlarıyla dolu bahçeler dar bir vadide. Yol vadinin ke- narından geçiyor. Yolun etrafı tek tük evlerle çevrili. Çiçekli ağaçlar, geniş çayırlar, gümüş yapraklı söğütler altından, dere uzayan bir ça- ğıltı ile akıp gidiyor. Ruslar en güzel meyve bahçelerini harap etmiş- ler. Söğütlerin, cevizlerin, kıymetli meyve ağaçlarının kesilmiş kökleri, geniş ve beyaz kesim yerleri, öldürülmüş bir insan gibi yerlerde duru- yor. Bahçe setlerinin taşları yıkılmış, yola dökülmek için küme küme kırdırılmış. Gümüşhane’nin çarşısı, camii, meydanı bu yıkımdan nasıl- sa kurtulmuş. Tekye köyü bütünüyle harap. Civarındaki maden suyu, toprakları turuncu renklere boyayarak mütemadiyen kaynıyor. Fakat kükürdü pek çok olduğu için içimi leziz değil. Pirahmet’ten hareket ettiğimiz gün şiddetli bir kar ortalığı bembeyaz etti. Yollarda çamurlardan geçilmiyor. Köse dağının çamları bembeyaz. Yürümek mümkün değil. Her taraf yeknesak. Hiçbir köy görülmüyor. Hiçbir dere, çağıltısıyla, hiçbir ağaç, çiçekleriyle gözü teselli edemiyor. Köseler, harap, çıplak, soğuk, kasvetli, geniş bir ova ortasında, sevimsiz bir köy. Civarındaki leziz suyundan başka güzel hiçbir şeyi yok. Sokaklarında kümelerle serçeler oynaşıyor, uçuşuyor. Köpekler duvar diplerinde uyuyor. Ruslar burada bir erzak ambarı kurmuşlar. Köyün en zarif binası Mehmet Ağanın evi. Burası âdeta bir köşk. Rusların hemen her köyde bıraktıkları büyük saç sobalar burada yok. Odanın sobaları Rus tarzında, yerli şömineler gibi. Tavanı ve du- varları gayet süslü. Duvarlarda kelime-i tevhid, zırhlı, saat, keşkül ve Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 351-

çiçek resimleri görülüyor. Hava gayet soğuk. Her tarafta açlık hüküm sürüyor. Bu zengin Anadolu hiç bahtiyar olmayacak mı? Köseler’den Günbatır’a kadar kar ve yağmur altında ilerledik. Soğuktan ziyade, yollar ve çamurlar asaba dokunuyor. Günbatır’a geldiğimiz zaman, kendimizi âdeta çamurlara batmış gördük. Fakat Erzincan’a kadar daha uzun bir mesafe var. Karşımızdaki dağlar bembeyaz. Bu dağların beyaz tepeleri arasında, ufak ve sivri bir dağ görü- lüyor ki, işte burası Sipikör dağı. Köylüler, karın azlığından bahsedi- yorlar. Fakat atlar pek yorgun. Çamurlar fazla ise, gece dağ başlarında kalmak, kurtlarla pençeleşmek ihtimali var. Bir gün evvel de, yolda birkaç kişi parçalanmış diyorlar. Sipikör’e doğru yola çıktığımız zaman, öğle idi. Dağın eteğine kadar, çamurlu yollardan, soğuk ovalardan gelmiştik. Bu ovalarda arabaların yürümesi de imkânsız. Tekerlekler çamurlara saplanıyor. Hayvanlar, birkaç adımda durmaya mecbur oluyor. Yürümeyi tercih ettik. Fakat bu dağ, yürüyerek nasıl aşılabilir? Zaten akşam oluyor. Si- pikör’de yatacak ve barınacak hiçbir yer yok. Yüksekliği iki bin met- reye yakın. O kadar sarp ve dik ki, arabaların geçmesi için rampalar yapılmış. Karlar içinde, gökyüzünün maviliklerine karışan zirvesine baktığımız zaman, manevî kuvvetimizin kırıldığını hissediyoruz. Ba- caklarımızda zaten derman kalmadı. Arabalar geride. Onların dağa çıkması, o akşam mümkün değil. Erzincan’a yürüye yürüye gitmeye mecburuz. Fakat bir rampayı bile güç çıkıyoruz. Ayaklarımız su içinde. Her rampayı çıktığımız zaman, uçuruma düşmemek için duvarlarına tutunuyor, bitkin ve mecalsiz, karlar üzerine çöküyoruz. Sonra, diğer rampayı çıkmak için düşünüyor, uzun kalp çarpıntıları içinde takatsiz bir hâlde kalkıyor, ayaklarımız kayarak, nefes nefese çıkıyoruz. Güneş, karlar üzerine yaldız serperek batıyor. Her taraf sessiz. Ne derelerin çağıltısı, ne kuşların cıvıltısı, hiçbir ses işitilmiyor. Ortalık kararıyor. Daha tepenin yarısına gelmedik. Büyük felâket. Her taraf kar, uçurum, ölüm ve ıssızlık. Birkaç adım ileride, bir geyik, karlar üzerinden geçip gitmiş. İki sıra iz, gurûb eden güneşe doğru uzanıp kayboluyor. Ağır ağır, karlar içinde tırmanıyoruz. Tepeye geldiğimiz zaman, ortalık karardı. Sıradağların beyazlıklarından başka bir şey gö- rülmüyor. Vücudumuz bîtap. Fakat yine yürümeye, yine Erzincan’a kadar gitmeye mecburuz. Soğuk gittikçe artıyor. Gece. Sert bir rüzgâr esiyor. Sipikör’ü inmek, çıkmak kadar güç değil. Fakat bu sefer, karan- lıkta uçurumlara yuvarlanmak tehlikesi var. - 352- Kemal Saylan

Bereket versin, ayın tatlı aydınlığı, bizi bu felâketten de kurtardı. Marmara’da gümüş gibi parıltılar, adanın karanlık çamlarında pürnur ışık oyunları, güzel İstanbul’un latif semasında nurlar peyda eden ay, buradaki karlı dağlar, sarp kayalar, korkunç uçurumlarda da bedbaht yolculara kurtarıcı bir meş’ale vazifesi görüyor. İmdadımıza ondan başka gelen olmadı... Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 353-

54. Alfred Frederick Rawlinson (1919)

1877 sonrasında Trabzon-Erzurum-Bayezit güzergâhının önemi iyice artması ve IX. Ordunun silah ve teçhizatıyla Erzurum’da bulun- durulacağını dikkate alan İngilizler, bir hayli güç vazife için Yarbay Alfred Frederick Rawlinson’u bu göreve tayin etmişlerdir. Trabzon- Erzurum yolculuğunu “The Adventures in The Near East (1918-1922)” isimli eserinde anlatan Rawlinson, Gümüşhane ile ilgili anılarına kita- bın 143, 153-154 ve 258-259. sayfalarında yer vermiştir. 1923 senesinde Londra’da basılan kitabın ikinci baskısı 1934 senesinde yapılmıştır.

CHAPTER III

Eastern Anatolıa-Trebizond and Erzeroum

Above its junction with the road the valley becomes wider and receives three large tributaries in the next twenty miles. Here, before entering the town of Gumush Khaneh (the Silver House), we halted and closed up our column again, as we heard the late Army Comman- der from Erzeroum was in the town, on his way to Constantinople, whither he had been called by order of the Sultan. We passed him in the main street with a polite salute, about 5 p.m., and made the best of our way up the valley beyond, without making any halt at all in the town. The Kharshut Valley round Gumush Khaneh is far from spaci- ous, being not more than a mile across at the widest point, with steep mountains everywhere rising to the snow on either side. The valley itself, however, is here well cultivated and the land rich and sheltered, there being many orchards which produce apples and cherries famous throughout all the upland country — a beautiful sight at this time in April, when the whole valley was a mass of apple-blossom. We kept on till dark, rising all the time, and were finally forced to bivouac at the roadside in the darkness, just under 100 miles from Trebizond, with the defile leading to the Vavok Pass just before us. Our bivouac was only 500 feet higher than our camp of the previous night, but was infi- nitely warmer, as, although the snow was all round us, yet the roadside where we halted was well sheltered by the steep sides of the gorge. Next morning, at daylight we were quickly on the move, as we - 354- Kemal Saylan hoped we might be able to cross two passes during the day. Immedi- ately on leaving, the gorge became so narrow as to barely leave room for a car beside the roaring torrent, but after not more than a quarter of a mile we came suddenly out on to the snowfield, with the ridge of the Vavok Pass (6,500 feet) two miles in front of us. Once over the ridge, on the southern slope the snow was less and the gradient favourable, and so we made good progress, passing through the outskirts of the town of Baiburt at 5,300 feet, 125 miles from Trebizond, before mid- day. We reached the edge of the snow below the Khop Pass as the sun was sinking and camped there in the snow for the night. Amongst the many difficult passes of Eastern Anatolia, very few can be passed by wheeled vehicles. The Khop is certainly the most difficult of these, as, although the road is well traced and constructed, not only is the actual tipper pass unusually long (about fifteen miles), but half of it is at over 8,000 feet, the road there is also much exposed, the wind being frequently very high and so cold as to have an absolutely paralysing effect on anyone exposed to its full force. On the 7th, at daybreak, I started for Trebizond, with two cars and three men only, hoping, with these very light loads and a road which I expected now to find dry, to do the 200 miles in two days. Grossing the Erzeroum Plain the road was dry and good but the foot- hills of the Khop were deep in mud, though the pass itself was dry and fairly clear of snow; so, in spite of deep mud again in the Baiburt Plain, we were able to camp for the night in a beautiful orchard on the banks of the Kharshut River, eight miles east of Gumush Khaneh and 120 miles west of Erzeroum. This camp was in such a really beautiful spot that it has lived in my memory ever since, and it was pure chance that enabled us to find it. We spent a most delightful evening amongst the flowers and grass, the air heavy with scent of apple-blossom and two torrents roaring one on either side of us. I fancy anyone would have appreciated the beauty of this spot, but to us, after so many months of snow and ice, without ever a shrub or tree, or even a green blade of grass, to gladden our eyes, the contrast here was restful beyond expression, and we dreamed we were in England far away, and woke next morning with the same idea. That one lovely summer evening still remains in my recollection as just one beautiful dream amidst a long succession of nightmares. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 355-

CHAPTER V

Prison Again

We reached Jeveslik, at 1,800 feet altitude and seventeen miles from Trebizond, at 6.30 p.m., and found good quarters, or, at least, a small dry room to ourselves. The road was fair, but in., the deep valley the heat was quite considerable - that is, much hotter than the hottest day of an English summer - this, of course, being caused by the powerful rays of the sun striking on the rocky walls of the confined valley. That night our very jumpy officer told me he intended next day to cross the Zigana and reach Zigana Khan, on the other side of the pass, and that we should be accompanied by a large detachment of mounted gendarmerie, who scout ahead of us over the upper would pass. The distance from Jeveslik to Zigana Khan is thirty-two miles, and the summit of the pass is 5,600 feet above our starting-point, after which we should have to descend a further 2,500 feet to reach Zigana Khan. It was easy, therefore, to foresee that we were in for a terribly severe day, especially as the upper pass lay deep in snow. I was not surpri- sed, therefore, when we were told we should start in the dark, at 4.30 a.m., which we did. There was much less snow on the pass than when we had come over it, in such high spirits, just fourteen days before, and we reached our destination at 7.30 p.m., having seen no signs of anyone but our numerous guards, my only comment in my notes on the journey being A very long day, which description, I think, will be considered as amply justified by our fifteen hours continuous march! The next night we reached Gumush Khaneh, after ten hours’ travelling, and on arrival the men told me they had seen and spoken to some Americans on entering the town. We were, as on our last halt at this place, quartered in the large common room, which serves the purpose, fulfilled in more civilized countries by an inn, of affording shelter for travellers; hut on this occasion, thanks to the extreme nervousness of our young officer, all the public were ejected and we were hurried inside as quickly as possible. Before reaching the door, however, I saw an obvious American in the crowd, who shouted “Hulloa!” to which, however, I was only able to answer by a sign that I could not talk to him, as he was hurriedly shepherded off by Turkish soldiers, I being as hurriedly hustled into the building, where even the windows were - 356- Kemal Saylan promptly closed and covered. Our officer himself sat up the whole night to make sure that no communication should be possible between us and our American sympathizers in the town. I understood that the gentlemen formed part of the American Relief staff, who had, to my knowledge, for long been doing their usual splendid work in relieving the starving Armenians in the Kars and Erivan districts. I gathered that they were now being forced to leave the country by the Turks, to whom, of coursea any idea of philanth- ropy is hopelessly inexplicable, and who were inclined to treat these heroic workers in the cause of humanity as spies whose objects were to excite the sympathy of Europe and America in favour of the Christian minority, whom it is, and has long been, the deliberate policy of the Turkish Government to exterminate. Next morning our departure was delayed, and we were not allowed outside, until the Americans had left the town on their way to Trebizond, when we continued our journey in the opposite direction. The Americans, however, had seen our party, and, having actually re- cognized me, were therefore able to report that fact on their arrival at Constantinople, from whence it was telegraphed home. This formed the first and only reliable news received as to my then being still alive, though on my way again to captivity in the interior. The remainder of our journey was uneventful but exceedingly disagreeable, as the mar- ches were long and our guards brutal to a degree, whilst the anxious young officer was a most unsuitable person for such duty. Above all else, we knew well with what misery we were now confronted, and therefore suffered even more in our minds than in our bodies. Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 357-

İNDEKS

Yer ve Coğrafi Bölge Adları*

-A- Bayburt Djeveslik A’rdassī, 233, 239 Boztépèh Dorila Ach-Kalá, 130 Bülbül Oglu Dschewizlik Ajerah Valley, 148 Akçakale, 94 -C- -E- Akçaköy, 68, 94 Cadaca Elpis Dağı Akhyr-su, 245 Canca Elpiz-Dagh Alansa, 51, 251 Canha Embrek-su Amassérah, 203 Caraja Emin Mahallesi Amborlo Cascana Emrik Arab-déré Caucasus Ermenâk Araköy Cevizlik karyesi Erserûm Arapdere Chiftlík Erzerum Ardase karyesi Chimán-dagh Erzindjan Ardassi Chiran Erzingan Ardessa-irmághi Chorok Su Erzinjan Armenia Chorokh valley Erz-Rúm Arzerum Chulat Dagh Arz-roum Coassie -F- Atasö Cohchian Farna-kapan Atri Crom Folköy Avliana Cromni Fourfoura Aydoğdu Funduklee Bell

-B- -Ç- -G- Bacuch-Dağ Çağır Galian Keupru Baibourt Çimen Dağı Galian-déré Baïbourt Gamisch Khana Baibout -D- Gavur Dağı Baiburt Dag-Dibi-Hani Geçid hanı Bairbout Däghdibi Gellatorna Balachor Daltaban Gemeri Balahor Daltaban mahâllesi Gemishkhana Bâlâhor karyesi Demircisuyu Genis-kaleh Balakhor Demirjí-súyú Ger Bash-chiftlík Derbend hanları Germeri Batúm Deveh Koori Gérmery Bayburd Kasabası Dinmen-Déré Getschid Khan,

* Yer ve coğrafi bölge adlarının birçoğu her seyyahın eserinde farklı yazıldığı için bu isimlerin metinlerdeki yazılışına sadık kalınmış ve indekste bu şekilde gösterilmiştir. - 358- Kemal Saylan

Ghévanis Kará Hisar Koraş Dağı Ghiavour-dagh Kara Hissar Koulak-dagh Ghumish Khana Kara Kúlák Koula Giaoor-dagh Kará Sú Köseler Giaour Daug Karäbiyik Kromm Gjaur-Dag Karabooyuk Kromni Guelchid Khan Karabök Kroum Gumish Khaneh Karaçukur, Kulak dağı Gumish-hanah Karadağ Kuleh-Hisár Gúmish-Kháneh Karagumse Kurtoum Gumuch-Khané Kará-Hisár Kürtün nahiyesi Gûmûsch Khane Khan Karahissar Küsse Gumusch-Khânéh Kara-Hissár Kyüpri-báshí Gumush Hané Karakaban Gumysch-Haneh Karakaban-Dagh Gümisch-Chaneh Karasu -L- Gümüschhane Karchout-déré-sou Larkana-déré Gümüschhané Kaukasus Lerion Gümüsch-Hané Kavuh hanı Lycus Gümüschhane-Su Kâvur pınarı Gümüschkhane Kelkit -M- Gümüsch-Khane Khan Kerekli Maden-Khan Gümüş Kerekli-köi Mavranghel Gümüşhâne Livâsı Kerkíd-chiftlík Meadow Mountain Günbatır Kerkit Chiftlik Meiran-anadéré Gymnias Kesheesh Dagh Messo-Khaldia Gyumish-Kháné Khadrak Minor Asia Khaldia Mount Théchés -H- Khamsikui Mourad Khan Hadrak Köyü Khán of Kádarak Murat Dağı Halcavala Kharshoot Murat-dagh Harpasos Kharshút Murathânoğlu Harrâk hanları Khop Pass Hart Khorshat -N- Kızılot Nadir baba -I- Kilkit-Tschiftlik Nadir-baba Istawros Kitowa Dagh Niksar Istolos Kizil Irmack Níksár Kiz-kalessi -K- Kizzilbahs village -P- Kaïa-Kalé Kocabeğ hanı Palima Kaladjik village Kōdil Pass of Vavuk Kalé Kōdil baghtsche Pir-ahmed Kale köyü Kodja Pounar Pirahmet Kaledjik Kodja-Mezari Pyxites Kalkit-tschai Kootee Koi Kanish Irmağı Korash Dag Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 359-

-S- Tekké Yokuş başı Saad-Ullah-Effendi’s Tekye karyesi khan Temlia -Z- Sabran Khan Tépé-Boïon Zegan Sadak Tepeboyun Zığana dağı Saint Poul Terrain Zığana hanları Saint-paul Teyrsoom Zigana Samsoun Tilkicik Zigana Dagh Sámsún Tokat Zigana Pass Satala Tókát, Schámurlū Tokat-Sou Scharchut-Sou Toroul Scheilan-déré Torul Sevas Trabzon Vilayeti Seythian Trapezunt Shebb-kháneh Trebizond Sheherán Trébizonde Sheyran Sifon Vadisi -U- Silver House U’leh-Sheïván Singana Uleh Sipikör Ulehsheran Sívás U’lu Schehrän Sobran Ulu-Scheiran Soghan Valley of Khorshat Soghanli Dagh Valley of the Karschut Starves Stavri -V- Stavros Varzahan Suddak Varzan Surmala Vavok Pass Sywas Vavough-Dagh Vavoug-Khan -Ş- Vesernik Şenük Vesnereik Şiran Veyserni Village de Roumlouk -T- Village of Ger Tach Keupru Village of Kizziljay Tarkanas Vizernik Tarso Tcharchamba -Y- Tchifflick Yalın Dağı Tchifflick-Khan Yalin-dagh Tchiftlik Yéchil-Irmak (Iris) Tchimen-dagh Yer köprü Tchoruk Yer köprü karyesi - 360- Kemal Saylan

Şahıs İsimleri Gray Otis Jahia-Pascha İndeksi Eugene Schyler James Brant Evliya Çelebi James Justinian Morier -F- Johann Saremba - A - Francis Rawdon Ches- John Macdonald Kin- A. C. Laemmlein ney neir A. D. Mordmann Frederick Walpole John Ussher Abdallah Joseph Wolff Abdullah Paşa -G- Ahmed Refik General Hesse -K- Ahmet Şakir Paşa General Pankratieff Kazım Karabekir Ahmet Şerif General Paskevitch Kolnische Zeitung Ga- Alexander Macdonald General Paskiewitch zetesi Muhabiri Alfred Frederick Raw- General Sergheeff Ksenophon linson George Fowler Aminius Vambéry George Hughes -L- Austen Henry Layard Hepworth Longworth Guilliame de Ruysb- -B- roeck -M- Bakkal Ohannes M. P. Rorit Betasch-Bek -H- Mahmud Effendi Halit Paşa Marco Polo -C- Hancı Mehmet Ağa Mareşal Fevzi Çakmak Cabasica Hassan-Aga Mehmed Ali Ayni Câvid Heinrich Barth Mehmed Hurşîd Paşa Charles Boswell Nor- Henry Charles Barkley Mehmed Şevki Bey man Henry Fanshawe Tozer Mehmet Ağa Charles Snodgrass Henry Finnis Blosse Moritz Wagner Ryan Lynch Mustafa Kemal Charles Texier Henry Martyn Mustafa Nihat Ozön Colonel Charles Stuart Henry Suter Mustapha-Pascha Hommaire De Hell -D- Horace Maynard -N- Deli Halit Paşa Horotio Southgate Nâcî Humphry Sandwith -E- -O- Edmund Naumann -İ- Omer-Aga Eduard von Hoffme- İbn Battûta Omer-Aga ister İskender Osman Pasha Edward Granville İsmail Paşa Otto von Blau Browne Edwin Lord Weeks -J- -P- Eli Smith-Harrison J. G. Taylor P. V. Tschihatscheeff Seyyahların Gözüyle Gümüşhane - 361-

Palgrave Sir Alfred Biliotti Victor Fontainer Pierre-Amédée Jaubert Sir Fenwick Williams Vital Cuinet Pordenone’li Odericus Sohn des Pascha Sultân Hasan -W- -R- William Eleroy Curtis Reshid Mohammed -Ş- William John Hamilton Páshá Şakir Paşa William Monteith Robert Curzon Ruy Gonzales de Cla- -T- -Y- vijo Theophile Deyrolle Yarbay Halit Paşa Youssuf pacha -S- -U- Yussuf Wolff Seyyid Taha Efendi Uzun Hasan Seyyid Tâhâ Efendi -Z- Sidney Whitman -V- Zöhrab Efendi