Objaœnienia Do Szczegółowej

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

EL¯BIETA DOBRACKA

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — S. LISICKI Koordynator regionu Polski zachodniej — B. PRZYBYLSKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Drawsko Pomorskie (195) (z 1 fig., 2 tab. i 3 tabl.)

Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

WARSZAWA 2008 Autor: El¿bieta DOBRACKA Pañstwowy Instytut Geologiczny Oddzia³ Pomorski ul. Wieniawskiego 20, 71–130 Szczecin

Redakcja merytoryczna: Ewa MI£ACZEWSKA

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego doc. dr hab. Jerzy NAWROCKI

ISBN 978-83-7538-398-0

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu...... 10

III. Budowa geologiczna ...... 17

A. Stratygrafia...... 17

1. Trias...... 18

a. Trias górny ...... 18

Kajper ...... 18

Kajper dolny ...... 18

Kajper górny ...... 19

„Retyk”...... 19

2. Jura ...... 20

a. Jura dolna ...... 20

3. Paleogen ...... 20

a. Eocen ...... 20

b. Oligocen...... 20

4. Neogen ...... 22

a. Miocen ...... 22

5. Czwartorzêd ...... 23

a. Plejstocen ...... 23

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 24

Zlodowacenie Nidy ...... 24

Zlodowacenie Sanu 1 ...... 25

Zlodowacenie Sanu 2 ...... 26

Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 28

3 Zlodowacenie Odry ...... 28

Interglacja³ lubawski ...... 31

Zlodowacenie Warty ...... 33

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 36

Zlodowacenie Wis³y ...... 36

Stadia³ górny ...... 36

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 51

c. Holocen ...... 52

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 55

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 57

IV. Podsumowanie ...... 66

Literatura ...... 68

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

Tablica III — Przekrój geologiczny C–D

4 I. WSTÊP

Granice obszaru nale¿¹cego do arkusza Drawsko Pomorskie (195) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 wyznaczaj¹ wspó³rzêdne geograficzne 15°45’–16°00’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 54°30’–54°40’szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Kartowana powierzchnia wynosi 307 km2. Wed³ug podzia³u fizyczno-geograficznego Polski (Kondracki, 2000) obszar przedstawiony na arkuszu znajduje siê w obrêbie makroregionu Pojezierze Zachodniopomorskie (podprowincja Po- jezierza Po³udniowoba³tyckie) i wchodzi w sk³ad mezoregionu Pojezierze Drawskie, a tylko jego niewielka, po³udniowo-zachodnia czêœæ nale¿y do Równiny Drawskiej. Administracyjnie obszar ten nale¿y do województwa zachodniopomorskiego i obejmuje fragmenty powiatów: drawskiego (miasto i czêœæ gminy Drawsko Pomorskie, fragment miasta i gminy Z³ocieniec, fragment gminy Ostrowice i Wierzchowo), ³obeskiego (niewielki pó³nocno-zachodni fragment; gmina £obez) i œwidwiñskiego (niewielki pó³nocny fragment; gmina BrzeŸno). Obszar ob- jêty arkuszem jest rejonem rolniczo-turystycznym. Najwiêkszym oœrodkiem miejskim i przemys³owym jest Drawsko Pomorskie, bêd¹ce siedzib¹ gminy. Miasto to zlokalizowane w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru, liczy oko³o 11 tysiêcy mieszkañców i jest oœrodkiem przemys³u odzie¿owego, spo¿ywczego, drzewnego, ale przede wszystkim jest znan¹ miejscowoœci¹ turystyczn¹ ze wzglêdu na liczne zabytki, coroczne imprezy kulturalne — prezentacje folklorystyczne i muzyczne oraz mo¿liwoœæ uprawiania sportów wodnych (m.in. sp³ywy kajakowe Draw¹). W pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru, nad rzek¹ Kokn¹, po³o¿ona jest du¿a wieœ Ostrowice, a w po³udniowo-wschodniej czêœci — przemys³owa dzielnica Z³ocieñca. Najwiê- kszymi zak³adami przemys³owymi s¹ Zak³ady Miêsne i Wytwórnia Substancji Bitumicznych w Draw- sku Pomorskim, kopalnie kruszywa w rejonie Drawska Pomorskiego oraz cegielnie w Rzêœnicy. W czêœci centralnej obszaru, na miejscu by³ych PGR-ów powsta³y niedu¿e gospodarstwa rolne, przede wszystkim o charakterze hodowlanym. Najmniej zagospodarowana jest wschodnia czêœæ obszaru pokryta la- sami (obszar dolin rzek Kokny, Rakonu i Parpli). Ogó³em lasy stanowi¹ ok. 25% powierzchni kartowanego

5 obszaru. Mniejsze kompleksy leœne znajduj¹ siê w rejonie Jeziora Klêckiego, na wschód i po³udnie od wsi £abêdzie, na pó³noc od Jeziora Ma³e Do³gie oraz w okolicach wsi Zagórki. Charakterystyczne dla lasów tego regionu jest ich zró¿nicowanie gatunkowe. Wystêpuj¹ tu lasy sosnowe, bukowe, œwierko- we, a w dolinach rzek — ³êgi jesionowo-olszowe i olsy. Lasy nad Jeziorem Klêckim znajduj¹ siê w ob- rêbie Zespo³u Przyrodniczo-Krajobrazowego Karsibór utworzonego w roku 1997 dla ochrony leœnych i bagiennych siedlisk rzadkich roœlin i zwierz¹t. Powszechnie wystêpuj¹ na badanym obszarze gleby chronione w klasach bonitacyjnych od I do IVa w postaci kompleksów ró¿nej wielkoœci. Najwiêksze rozprzestrzenienie maj¹ gleby tych klas w rejonie miejscowoœci Rydzewo, Ostrowice oraz w okolicach Drawska Pomorskiego. Obszary ³¹k pochodzenia organicznego zajmuj¹ niewielkie powierzchnie. Wiêksz¹ czêœæ omawianego terenu zajmuje obszar chronionego krajobrazu Pojezierze Drawskie. Celem ochrony jest krajobraz leœny i naturalne walory œrodowiska. Wschodnia czêœæ obszaru objêta jest stref¹ ochronn¹ (otulin¹) Drawskiego Parku Krajobrazowego (DPK). Obszar otuliny objêty zosta³ ochron¹ w roku 1979 w celu buforowania i ochrony DPK. Ochronie podlega 16 stanowisk drzew pomnikowych, 1 u¿y- tek ekologiczny oraz 1 g³az narzutowy w miejscowoœci Gronowo (granitoid o obwodzie 7,5 m). Prawie ca³y obszar przedstawiony na arkuszu, wed³ug krajowej sieci ekologicznej ECONET-PL, po³o¿ony jest w obrêbie obszaru wêz³owego o znaczeniu miêdzynarodowym — Pojezierze Drawskie (6M). Ze wzglêdu na atrakcyjne po³o¿enie przyrodnicze oraz du¿e powierzchnie zajmowane przez gleby wysokich klas botanicznych, podstawowymi kierunkami rozwoju i inwestycji omawianego obszaru, oprócz rolnictwa i przetwórstwa rolno-spo¿ywczego oraz drobnego przemys³u powinny byæ turystyka i rekreacja (Krogulec, Wierchowiec, 2003). Opracowanie arkusza Drawsko Pomorskie zosta³o zrealizowane w Oddziale Pomorskim Pañstwo- wego Instytutu Geologicznego w Szczecinie na podstawie projektu badañ geologicznych (Sochan i in., 2000) obejmuj¹cego arkusze: Rusinowo (156), Œwidwin (157), £obez (194), Drawsko Pomorskie (195) zatwierdzonego przez Ministra Œrodowiska decyzj¹ DG/KOK/AO/489-NY-13/2001 z dnia 31.10.2001 r. Prace nad realizacj¹ niniejszego opracowania by³y prowadzone w latach 2003–2006. Sporz¹dzono zdjêcie geologiczne obszaru na podstawie terenowych prac kartograficznych, w ramach których wykonano 782 punkty dokumentacyjne, w tym 749 sond rêcznych o metra¿u 2133 m i œred- niej g³êbokoœci 3 m, 27 wkopów o ³¹cznej kubaturze 97,2 m3 oraz sprofilowano 87 œcian ods³oniêæ o ³¹cznej powierzchni 428,3 m2. Wykonano równie¿ 121 sond mechanicznych o ³¹cznym metra¿u 1123 m do g³êbokoœci od 5 do 10 m (w tym 103 sondy do g³êbokoœci 10 m). W celu okreœlenia g³êbokoœci zalegania pod³o¿a podczwartorzêdowego, rozdzielenia osadów czwartorzêdowych na poziomy glacjalne, przebiegu dyslokacji oraz uœciœlenia lokalizacji projektowa- nych otworów kartograficznych wykonano wzd³u¿ projektowanej linii przekroju geologicznego A–B

6 ci¹g elektrooporowy o d³ugoœci oko³o 23 km oraz sondowania krzy¿owe na otworach. £¹cznie zosta³o wykonanych 136 sondowañ geoelektrycznych przez firmê Geoserwis z Warszawy (Jagodziñska, Ka- litiuk, 2005). Analizê pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego wykona³ Twarogowski (2006). W celu udokumentowania pe³nego profilu utworów czwartorzêdowych wykonano w roku 2004 na linii przekroju geologicznego trzy pe³nordzeniowe otwory kartograficzne o ³¹cznym metra¿u 434,0 m (wykonawca — Geofizyka–Toruñ): D-1 Jankowo (otw. 91) zakoñczony na g³êbokoœci 143,0 m w utworach dolnego oligocenu, D-2 Zarañsko (otw. 64) o g³êbokoœci 116,0 m nawiercaj¹cy osady miocenu oraz D-3 Borne (otw. 36) zakoñczony na g³êbokoœci 175,0 m w utworach oligocenu (fig. 1).Z rdzeni wiertniczych pobrano 134 próbki do badañ laboratoryjnych zarówno z osadów czwartorzêdowych, jak i z osadów pod³o¿a podczwartorzêdowego. Próbki poddano badaniom litologiczno-petrograficznym, które zosta³y wykonane w Oddziale Geologii Morza Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Gdañsku (Szelewicka, Micha³owska, 2005a). Wykonano 332 analizy i oznaczenia, w tym analizê uziarnienia, stopnia obtoczenia ziaren kwarcu, zawartoœci wêglanów, sk³adu minera³ów ciê¿kich oraz sk³adu petrograficznego. W celu okreœlenia stratygrafii osadów pod³o¿a wykonano badania palinologiczne 8 próbek w Zak³adzie Kartografii Geologicznej PIG (S³odkowska, 2006a). Pozwoli³y one na wyró¿nienie zespo³u py³kowo-fito- planktonowego najni¿szego oligocenu dolnego facji “latorf” w profilu otworu Jankowo (otw. 91) i Borne (otw. 36). Przynale¿noœæ stratygraficzna osadów pod³o¿a w profilu otworu Zarañsko (otw. 64) nie zosta³a okreœlona przy pomocy analizy palinologicznej ze wzglêdu na znikom¹ iloœæ palinomorf. Osady te zaliczono do miocenu ze wzglêdu na wykszta³cenie litologiczne. Wyniki wy¿ej wymienionych badañ zosta³y opracowane w formie ekspertyzy (S³odkowska, 2006a). W celu bli¿szego sprecyzowania stratygrafii osa- dów plejstocenu wykonano analizy palinologiczne 32 próbek z osadów organicznych z 3 otworów kartograficznych (36, 64, 91). Wyniki tych analiz nie da³y mo¿liwoœci okreœlenia wieku badanych osadów (Winter, Danel, 2006). Stwierdzono jedynie, ¿e sedymentacja osadów wystêpuj¹cych na g³êbokoœci 55,7–76,7 m w otworze Borne (otw. 36) nastêpowa³a podczas interstadia³u. Jak dot¹d analizy py³kowe nie dostarczaj¹ dowodów na jednoznaczne rozró¿nienie poszczególnych sukcesji interstadialnych, w zwi¹zku z tym omawian¹ seriê osadów ze wzglêdu na jej po³o¿enie pomiêdzy zlodowaceniem Odry i Warty zaliczono wstêpnie do interglacja³u lubawskiego (lubelskiego). Równoczeœnie nale¿y nadmieniæ, i¿ ranga i pozycja tego interglacja³u? (interstadia³u) jest ró¿na w schematach stratygraficznych Polski i Europy (Lindner i in., 2006). Przy interpretacji budowy geologicznej obszaru przedstawionego na arkuszu obok analizy materia³ów w³asnych wykorzystano ró¿norodne materia³y archiwalne, na które sk³adaj¹ siê opisy 137 otwo- rów wiertniczych, w tym 121 otworów hydrogeologicznych, 2 otworów surowcowych, 2 dokumentacji geologiczno-in¿ynierskich, 2 dokumentacji geofizycznych i 1 dokumentacji hydrogeologicznej.

7 m n.p.m. Borne D-3 Zarañsko 140 D-2 137,5 m n.p.m. 134,0 m n.p.m. 0,0 0,0 i³y 130 4,0

Jankowo B3Pm 12,5 mu³ki Q 4 D-1 p 16,0 120 117,5 m n.p.m. piaski mu³kowe/ 0,0 16,7 mu³ki piaszczyste 20,5

110 piaski ilaste

29,5 14,0 34,2 piaski 100 37,5 19,0 20,0 39,8 B3LP piaski ze ¿wirami 24,0 Q 4 41,7 - 43,0 p 90 ¿wiry 29,7 - 30,0 49,8 53,0 50,0 - 50,7 55,7 35,2 otoczaki 80 60,0 - 60,4 57,5 59,15 ¿wiry zaglinione 46,0 62,5 W 65,6 - 66,0 70 46,5 Q 3 67,3 65,5 p gliny zwa³owe

54,4 L 73,3 Q 3 60 75,2 p 77,0 i³owce 60,0 63,0 78,8 84,9 mu³owce 50

73,0 93,6 torf 92,6 O 96,0 40 Q 3 79,0 95,4 p 80,6 96,8 detrytus roœlinny 83,0 99,3 L Q 3 30 85,7 p 107,6 111,4 115,0 - 115,7 20 M 100,0 116,0m G Q 2 G p 10 107,2 Q 2 107,5 p otwór przestawiony Borne bis 134,7 114,9 S 135,0 0 137,2 Q 2 p 140,0 122,9 142,5

-10 G Q 2 p 132,6 135,3 -20 157,8 - 158,2 S Ol1 Q 2 p 143,0m 166,0 -30 170,0

Ol1 175,0m

Fig. 1 Zestawienie profili otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych)

Najwczeœniejsze opracowania geologiczno-kartograficzne wykonane w centralnej czêœci Pojezie- rza Pomorskiego pochodz¹ z pocz¹tku XX wieku. Badania prowadzili geolodzy niemieccy, a ich syntez¹ by³y mapy geologiczno-geomorfologiczne Pomorza w skali 1:200 000 i 1:500 000 (Habermann, 1913; Keilhack, 1901, 1930) oraz pierwsze opracowania „sambijskiej formacji burowêglowej” Pomorza (Jentzsch, 1927). Powsta³y wówczas mapy geologiczno-glebowe w skali 1:25 000 — Geologische Karte von Preussen und benachbarten Bundesstaaten deutschen Landern. Po³udniowo – zachodnia czêœæ obszaru arkusza Drawsko Pomorskie pokryta jest 1 arkuszem w/w mapy — Dramburg–Drawsko Pomor- skie (Mühlen, 1929). Przegl¹dowy obraz budowy geologicznej tego obszaru zawiera wykonana w 1907 roku monografia geologiczna (Deecke, 1907).

8 Pierwsze polskie opracowanie geologiczno-kartograficzne to Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski w skali 1:300 000 ark. Szczecin, wyd. A (Rühle, 1948) i wyd. B (Ró¿ycki, Tyski, 1955). Syn- tez¹ kartograficzn¹ obszaru jest arkusz Œwidwin Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, wyd. A i B wraz z objaœnieniami (Butrymowicz, 1975; Butrymowicz, Nosek, 1975, 1977). Budowa geologiczna i litologia antyklinorium pomorskiego zosta³a opisana w kilku opracowaniach regionalnych (Dadlez, Dembowska, 1962a, 1965; Dadlez, Marek, 1969; Dadlez (red.), 1976, 1998, Dadlez, 2001; Raczyñska (red.), 1987; Marek, Pajchlowa (red.), 1997; Znosko (red.), 1998). Zagadnieniami stratygrafii paleogenu i neogenu zajmowali siê Ciuk (1970, 1974), Piwocki, Olkowicz-Paprocka (1987), Piwocki, Ziembiñska-Tworzyd³o (1995), Peryt, Piwocki (red.), (2004). Badania geofizyczne przeprowadzone przez Przedsiêbiorstwo Poszukiwañ Geofizycznych na obszarze wa³u pomorskiego dostarczy³y cennych danych odnoœnie budowy i stylu tektonicznego kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego. Podsumowanie tych badañ znajduje siê na Mapie grawimetryczno-sejsmicznych elementów strukturalnych w skali 1:200 000, arkusze Ko³obrzeg i Œwidwin (Wronicz, 1988). Kompleksow¹ interpretacjê grawimetryczno-magnetyczn¹ dla Polski zachodniej (ark. Szczecinek 1:500 000) przedstawili Cieœla i in. (1997). W celu wyznaczenia liniowych elemen- tów strukturalnych Polski wykonano Mapê fotolineamentów satelitarnych w skali 1:200 000 (Doktór, Graniczny, 1990) oraz przeprowadzono analizê komputerow¹ zdjêæ grawimetrycznych i teledetekcyj- nych (Doktór i in., 1995). Materia³y te wykorzystano dla sporz¹dzenia szkicu pod³o¿a podczwartorzê- dowego kartowanego obszaru. Zagadnienia hydrogeologiczne zwi¹zane z wydajnoœci¹ poziomów wodonoœnych, ich chemi- zmem oraz zasiêgiem struktur wodonoœnych zosta³y przedstawione na mapach hydrogeologicznych Polski w skali 1:200 000 (Matkowska, 1983) i 1:50 000 (Oficjalska, Piegat, 2000). Problematykê su- rowcow¹ przedstawia Przegl¹dowa mapa surowców skalnych w skali 1:300 000, arkusz Szczecin, pod redakcj¹ Brodowicz (1966), opracowania geologiczne bazy kopalin miejscowych powiatu œwidwiñskie- go (Piszczka i in., 1964) oraz dokumentacje z³ó¿ kruszywa mineralnego, torfów i gytii. Problem neotektonicznej aktywnoœci permomezozoicznych elementów i jednostek strukturalnych poruszany by³ w pracach Schoeneicha (1962 a, b), Doktora i in. (1995). Zagadnieniami rzeŸby pod³o¿a osadów czwartorzêdowych, jej genezy oraz wp³ywu na ukszta³towanie rzeŸby wspó³czesnej zajmowali: siê Ciuk (1965), Krygowski (1959), Kopczyñska-¯andarska (1970a, b). O zjawiskach glacitektonicznych w utworach plejstoceñskich, paleogeñskich i neogeñskich na obszarze zachodniej i pó³nocnej Polski pisa³ Ciuk (1955). Problematykê czwartorzêdow¹ Pojezierza Pomorskiego zapocz¹tkowa³y prace Woldstedta (1935, 1950). Prace polskich badaczy rozpoczête w latach szeœædziesi¹tych i siedemdziesi¹tych koncentrowa³y siê g³ównie nad zasiêgiem oraz przebiegiem deglacjacji ostatniego l¹dolodu skandynawskiego na Poje-

9 zierzu Pomorskim (Galon, 1967, 1968, 1969, 1972; Galon, Roszkówka, 1967, Bartkowski, 1969, 1972; Pachucki, 1961; Roszkówna, 1968; Maksiak, Mróz, 1978). Badania nad przebiegiem strefy marginalnej fazy pomorskiej oraz jej przestrzennym zró¿nicowaniem na Pojezierzu Drawskim prowadzili Karczew- ski (1989, 1991, 1994) i K³ysz (1990, 2000, 2001). Syntezê procesów deglacjacji podczas ostatniego zlodowacenia w Polsce pó³nocno-zachodniej opracowa³ Kozarski (1995). W nawi¹zaniu do wczeœniejszych badañ oraz w oparciu o testowanie pro- cesów paleoglacjalnych Jania i Bukowska-Jania (1997) opracowali teoretyczny model rozwoju i zaniku lodu Parsêty. Podsumowaniem dotychczasowych wyników badañ kartograficzno-geologicznych na Pomorzu Œrodkowym by³a IX Konferencja Stratygrafia Plejstocenu Polski. Materia³y konferencji zosta³y opublikowane w przewodniku Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Par- sêty (Dobracka, Lewandowski, 2002; Dobracka, Piotrowski, 2002; Dobracki, Lewandowski, 2002). Najnowszy obraz budowy geologicznej czwartorzêdu przedstawia Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000 (Marks i in. (red.), 2006) wraz z objaœnieniami (Ber, Dobracki, Lisicki, 2006) podsumo- wuj¹ca wyniki dotychczasowych prac nad Szczegó³ow¹ map¹ geologiczn¹ Polski 1:50 000.

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar przedstawiony na arkuszu Drawsko Pomorskie znajduje siê w obrêbie rejonu fizyczno-geograficznego Pojezierze Zachodniopomorskie i wchodzi w sk³ad mezoregionu Pojezierze Drawskie, a tylko jego niewielka, po³udniowo-zachodnia czêœæ nale¿y do Równiny Drawskiej (Kon- dracki, 2000). W obrêbie mezoregionu Pojezierze Drawskie wystêpuje krajobraz m³odoglacjalny, któ- ry ukszta³towa³ siê w wyniku transgresji, a nastêpnie deglacjacji l¹dolodu fazy pomorskiej stadia³u g³ównego zlodowacenia Wis³y. D³u¿szy postój aktywnego czo³a l¹dolodu zaznaczy³ siê na dwóch liniach podkreœlonych obecnoœci¹ akumulacyjnych moren czo³owych, nasad¹ sandrów i moren ablacyjnych. S¹ to linie maksymalnego zasiêgu czo³a l¹dolodu i jego g³ównego postoju. Ukoœnie przez kartowany obszar przebiega strefa czo³owomorenowa wyznaczaj¹ca g³ówny zasiêg l¹dolodu fazy pomorskiej, której towarzyszy od po³udnia rozleg³a powierzchnia sandrowa (sandr Drawy) oraz obni¿e- nie zastoiska z³ocienieckiego. G³ówny ci¹g moren czo³owych (tabl. I) biegnie od Jankowa przez Zarañsko–Do³gie–Ostrowice i dalej ku wschodowi przez Nowe Worowo–Kluczewo (ark. Czaplinek, Lewandowski i in., 2006) w kierunku Ch³opowa (ark. Barwice, Popielski, 1999). W zachodniej czêœci tego ci¹gu wysokoœci pagórków kszta³tuj¹ siê w granicach od 133 do 140 m n.p.m., w czêœci œrodko- wej ci¹gu (rejon Zarañska) od 140 do 163 m n.p.m., a w czêœci pó³nocno-wschodniej od 144,0 do 163,8 m n.p.m. Na zapleczu g³ównego ci¹gu morenowego wystêpuj¹ dwa do trzech równoleg³ych ci¹gów pagórków morenowych. Du¿e nagromadzenie form morenowych wystêpuje pomiêdzy rynn¹

10 jezior Wielkie D¹bie–Kamieñ oraz rynn¹ Jeziora Do³gie. W tym obszarze trudno wyró¿niæ poszcze- gólne ci¹gi morenowe, poniewa¿ zarówno wa³y, jak i pagórki morenowe ³¹cz¹ siê ze sob¹, a pomiêdzy nimi wystêpuj¹ liczne zag³êbienia, których znaczn¹ czêœæ zajmuj¹ jeziora: Niecino, Niecino Ma³e, Kie³piñskie i Wornowo. Pagórki morenowe osi¹gaj¹ tu wysokoœci od 156,0 do 161,7 m n.p.m. (Miej- ska Górka). Najwy¿sze wzgórze morenowe (173,9 m n.p.m.) po³o¿one jest nad jeziorem Kamieñ. Na wschód od Zarañska g³ówny ci¹g morenowy rozcinaj¹ wyloty rynien subglacjalnych jeziora R¹bin oraz jezior Przytonko–Wielkie D¹bie i Kamieñ. Wiêkszoœæ pagórków buduj¹cych g³ówny ci¹g morenowy oraz wystêpuj¹cych na jego zapleczu to typowe formy moren akumulacyjnych, które mo¿na okreœliæ za Kozarskim (1974, 1978, 1981) mianem ablacyjnych moren czo³owych. Moreny te powsta³y przez wytapianie siê i sk³adanie materia³u morenowego u podnó¿a krawêdzi lodu ¿ywego. W¹skie, wyd³u¿one wa³y morenowe powsta³y natomiast z wytopienia trzonów lodowo-morenowych podczas powolnej recesji frontalnej z zachowaniem ¿ywego czo³a l¹dolodu, do którego materia³ morenowy by³ transportowany wzd³u¿ p³aszczyzn œlizgu. W wyniku deglacjacji l¹dolodu powsta³a na zapleczu strefy marginalnej falista i pagórkowata wysoczyzna morenowa porozcinana systemem radialnych rynien lodowcowych i urozmaicona formami kemowymi, szczelinowymi i morenami martwego lodu. Rynny posiadaj¹ orientacjê NNW–SEE lub NE–SW. Najwiêksza i najd³u¿sza rynna na omawianym obszarze zajêta przez jeziora G¹gnowo–Bêdargowo–Rydzewo i Zarañsko bierze swój pocz¹tek w rejonie Œwidwina. D³ugoœæ jej od Œwidwina do linii moren czo³owych wynosi 22 km. Rynna ta rozwidla siê w rejonie Rydzewa. Jej zachodni¹ odnogê stanowi w¹skie, o po³udnikowym przebiegu obni¿enie, zajête w koñcowym odcinku przez Jezioro Ma³e Do³gie. Rynnie towarzysz¹ liczne wa³y ozowe i formy szczelinowe. Obszar ich wystêpowania znajduje siê pomiêdzy wsi¹ £abêdzie i Rydzewem. Ozy w £abêdziu tworz¹ dwa równoleg³e wa³y o d³ugoœci oko³o 2 km, oddalone od siebie od 100 do 300 m. Wysokoœæ wzglêdna tych form waha siê od 10 do 15 m, przy szerokoœci od 50 do 150 m. Omawiane wa³y ozowe rozszerzaj¹ siê ku po³udniowi i przechodz¹ w formê szczelinow¹ o szerokoœci 250–300 m i wysokoœci wzglêdnej 17,5 m, biegn¹c¹ wzd³u¿ wschodniego brzegu jeziora G¹gnowo. Bardzo malowniczo po³o¿ona jest rynna subglacjalna zajêta przez trzy piêkne jeziora: Przytonko, Wielkie D¹bie i Kamieñ. Rynna ta wcina siê g³êboko w wysoczyznê morenow¹. Ograniczaj¹ j¹ strome gliniaste stoki o wysokoœci 20–30 m i góruje nad ni¹ najwy¿sze w tym pasie moren wzgórze morenowe o wysokoœci 173,9 m n.p.m. po³o¿one nad jeziorem Kamieñ. Lustro wody w tym jeziorze znajduje siê na wysokoœci 144,0 m n.p.m. U wylotu tej rynny oraz rynny prostopad³ej do niej z jeziorami Do³gie i Ostro- wiec bierze pocz¹tek sandr Drawy. Notuje siê tu najwy¿sze po³o¿enie jego powierzchni 155,4 m n.p.m. Rynna lodowcowa jezior Ostrowiec–Do³gie o przebiegu po³udnikowym dochodzi do linii moren maksymalnego zasiêgu fazy pomorskiej. Jej kontynuacj¹ w kierunku po³udniowym jest wyd³u¿one obni¿e- nie na powierzchni sandru, które wykorzystuje strumieñ Kokna. Dalszy przebieg rynny jest czytelny

11 w obszarze wysoczyzny w po³udniowej czêœci obszaru. Odcinek ten zajmuj¹ jeziora: Darskowo i Cho- cieb¹dŸ Wielki (Kosobudy). Szerokoœæ strefy marginalnej jest doœæ znaczna, wynosi w rejonie Drawska 6 km i zwiêksza siê do 8 km w czêœci pó³nocno-wschodniej obszaru. Cech¹ charakterystyczn¹ tej strefy jest wystêpowanie drobnopromiennej rzeŸby, na któr¹ sk³ada siê wielka iloœæ pagórków i wa³ów morenowych oraz rozdzielaj¹cych je drobnych, przewa¿nie zatorfionych zag³êbieñ bezodp³ywowych. Zaplecze strefy marginalnej tworzy falista i pagórkowata wysoczyzna morenowa, której powierzchnia podnosi siê w kierunku pó³nocno-wschodnim od wysokoœci 105,0–120,0 do 183,6 m n.p.m. w rejonie Jelenina. Wysoczyznê morenow¹ urozmaicaj¹ niewysokie pagórki kemów oraz moren martwego lodu. Najwiêksz¹ form¹ kemow¹, wysoko wznosz¹c¹ siê ponad otaczaj¹c¹ wysoczyznê, jest stoliwo (plateau) kemowe w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru, na po³udnie od Rynowa. Jest to rozleg³a, owalna forma o szerokoœci oko³o 1 km, rozcz³onkowana w czêœci po³udniowo-wschodniej na ma³e pagórki kemowe, porozdzielane zatorfionymi obni¿eniami wytopiskowymi. Najwy¿sze kulminacje w obrêbie omawianej formy osi¹gaj¹ wysokoœæ powy¿ej 130 m n.p.m. (134,4 m n.p.m.), a wyso- koœci poszczególnych pagórków oscyluj¹ w granicach od 10 do 25 m. Od pó³nocnego zachodu przylega do niej pó³ka tarasu kemowego po³o¿ona na wysokoœci 105–120 m n.p.m. Pojedyncze pagórki kemowe wystêpuj¹ w obrze¿eniu niecki wytopiskowej Jeziora Klêckiego, na po³udnie od jeziora Rydzewo oraz na pó³nocny wschód od Jeziora Ma³e Do³gie. Niewielkie, ale bardzo czytelne w hipsometrii terenu pagórki kemowe wystêpuj¹ w dnie rynny subglacjalnej w rejonie Ostrowic. Pagórki moren martwego lodu wystêpuj¹ na zapleczu g³ównego ci¹gu morenowego, na pó³nocny-zachód od Drawska Pomorskiego, pomiêdzy rynn¹ jeziora Wielkie D¹bie i jeziorem Niecino Ma³e oraz w po³udniowej czêœci misy wytopiskowej, zajêtej przez torfowisko wysokie Karsibór. Oprócz moren czo³owych, wyznaczaj¹cych liniê g³ównego zasiêgu l¹dolodu fazy pomorskiej, wystêpuje w po³udniowej czêœci kartowanego obszaru ci¹g pagórków morenowych, znacz¹cych kolejn¹, recesyjn¹ liniê postojow¹ czo³a l¹dolodu z etapu jego maksymalnego zasiêgu. Ci¹g tych pagórków uk³ada siê w wyraŸny ³uk obramowuj¹cy od po³udnia jezioro Okra (lob Okry). Wysokoœæ pagórków nad jeziorem Okra wynosi 120–130 m n.p.m. i dochodzi do 148 m n.p.m. w Zagórkach. Dalsze przed³u¿enie tego ci¹gu ku wschodowi znajduje siê na ostañcu wysoczyzny morenowej pomiêdzy Suliszewem i Rzê- œnic¹, po wschodniej stronie rynny jezior: Darskowo i Chocieb¹dŸ Wielki (Kosobudy). W po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru, na po³udnie od Z³ocieñca, znajduje siê najwiêksza na badanym obszarze forma kemowa o wysokoœci 173,5 m n.p.m. Jest to rozleg³a i bardzo wyraŸnie zaznaczaj¹ca siê w morfologii terenu forma, wznosz¹ca siê wysoko ponad p³ask¹ równinê zastoiska z³ocienieckiego po³o¿on¹ na wysokoœci oko³o 130 m n.p.m. Forma ta nadbudowuje pó³nocn¹ czêœæ wysoczyzny morenowej rozdzielaj¹cej zastoisko z³ocienieckie na dwa baseny zachodni i wschodni.

12 Jej wysokoœæ wzglêdna dochodzi do 53 m. Czêœæ pó³nocn¹ formy rozdziela rynna jezior: Rakowo Przednie i Rakowo Tylne, a czêœæ po³udniow¹ rynna jeziora Kañsko. Wschodni brzeg rynny jezior Ra- kowskich ogranicza stromy stok o wysokoœci 25 m. Jest to stok akumulacyjny (Lewandowski i in., 2006), który powsta³ na stromym sk³onie bry³ martwego lodu wype³niaj¹cych rynnê subglacjaln¹. Wzd³u¿ zachodniego brzegu omawianej formy rozci¹ga siê w¹ska listwa tarasu kemowego o szeroko- œci od 100 do 500 m po³o¿ona na wysokoœci 130–135 m n.p.m. Na przedpolu g³ównego ci¹gu moren czo³owych znajduje siê proksymalna czêœæ sandru Drawy. Akumulacja sandru odbywa³a siê na ca³ej rozci¹g³oœci stagnuj¹cego czo³a l¹dolodu, a olbrzymiej ilo- œci wód lodowcowych dostarcza³y wielkie rynny subglacjalne rozcinaj¹ce garb pojezierny. Najwy¿sze po³o¿enie nasady sandru (155,4 m n.p.m.) znajduje siê u wylotu rynny jezior Przytonko–Wielkie D¹bie i Kamieñ. Najni¿ej po³o¿ony jest sandr nad dolin¹ Drawy w rejonie Drawska Pomorskiego i w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru w rejonie ¿wirowni w Mielenku Drawskim. Generalnie powierzchnia sandru obni¿a siê ku po³udniowi w kierunku zastoiska z³ocienieckiego i doliny Drawy oraz ku po³udniowemu-zachodowi w kierunku Równiny Drawskiej do wysokoœci 118–120 m n.p.m. Czêœæ wschodnia sandru obfituje w du¿e zag³êbienia wytopiskowe po bry³ach martwego lodu zajête przez jeziora: Leœniówek, Kleszczno, M³ode Jezioro, Piaski, Czarne Ma³e lub zatorfione. Pozosta³e niewielkie zag³êbienia wytopiskowe na powierzchni sandru by³y zwi¹zane z lodami zimowymi, a obecnoœæ wyd³u¿onych obni¿eñ wyznacza przebieg poszczególnych potoków sandrowych. Na wysokoœci Draw- ska Pomorskiego sandr gwa³townie zwê¿a siê do szerokoœci 1,2 km, a nastêpnie rozszerza siê u wylotu bramy lodowcowej BrzeŸnickiej Wêgorzy przechodz¹c w rozleg³¹ równinê sandrow¹ (Równina Drawska). W tej czêœci sandru znajduj¹ siê du¿e z³o¿a kruszywa eksploatowane przez szereg ¿wirowni w rejonie Drawska Pomorskiego, Woliczna i Mielenka Drawskiego. U wylotu rynny jeziora R¹bin, po jej zachodniej stronie, zaznacza siê na powierzchni sandru krawêdŸ morfologiczna oddzielaj¹ca wy¿szy i ni¿szy poziom sandrowy. Poziom wy¿szy po³o¿ony jest na wysoko- œci 140–149 m n.p.m., a poziom ni¿szy na wysokoœci od 120 do 140 m n.p.m. Powierzchnia sandru stopniowo obni¿a siê ku po³udniowi i przechodzi w p³ask¹ równinê zastoiska z³ocienieckiego. Obszar tego zbiornika zajmuje powierzchniê oko³o 26 km2 (Paluszkiewicz, 2004). Jego pó³nocn¹ granicê wyznaczaj¹ miejscowoœci Suliszewo–Darskowo–Z³ocieniec, a granicê po³udniow¹ miejscowoœæ Stawno. Zastoisko z³ocienieckie rozdziela na dwa baseny: zachodni i wschodni w¹ski rygiel wysoczyzny morenowej z rynn¹ subglacjaln¹ jezior Darskowo i Chocieb¹dŸ Wielki (Kosobudy). Morfologicznie jest to obszar stanowi¹cy prawie p³ask¹ powierzchniê, po³o¿on¹ na wysokoœci oko³o 130 m n.p.m., opadaj¹c¹ ku dolinie rzeki Drawy i Czerwonki (prawy odp³yw Drawy). Wysokoœci bezwzglêdne w czêœci zachodniej zastoiska pomiêdzy Suli- szewem i rynn¹ jezior: Darskowo i Chocieb¹dŸ Wielki (Kosobudy) wahaj¹ siê od 117,0 do 129,4 m n.p.m., a w czêœci wschodniej, pomiêdzy Darskowem–Kosobudami i Z³ocieñcem kszta³tuj¹ siê na poziomie od

13 123,0 m n.p.m. do 134,8 m n.p.m. Zastoisko z³ocienieckie ³¹czy siê rynn¹ jeziora W¹sosze z zastoiskiem wierzchowskim (ark. Miros³awiec, Piotrowski, 2003a). Ogranicza je od po³udnia ³uk moren czo³owych maksymalnego zasiêgu fazy pomorskiej. Tak wiêc zastoisko z³ocienieckie by³o jeziorem limnoglacjal- nym, które utworzy³o siê pomiêdzy maksymalnym i g³ównym (recesyjnym) zasiêgiem l¹dolodu fazy pomorskiej. Poza rozleg³¹ powierzchni¹ sandru drawskiego wystêpuj¹ na omawianym obszarze krótkie drogi odp³ywu sandrowego, przecinaj¹ce strefê marginaln¹ lub wystêpuj¹ce na jej zapleczu. W pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru znajduj¹ siê dwa ekstramarginalne sto¿ki sandrowe usytuowane na przedpolu w¹skich wa³ów morenowych w rejonie jeziora Resko (ark. Œwidwin, Dobracka, 2006). Jeden z nich rozci¹ga siê od wschodniego brzegu Jeziora Klêckiego ku po³udniowi i by³ sypany na martwym lodzie („sandr dziurawy”). Jego powierzchniê urozmaicaj¹ drobne wytopiska i oczka wodne. KrawêdŸ sandru nad Jeziorem Klêckim tworzy klif o wysokoœci od 1 do 6 m. Drugi ze sto¿ków sandrowych, po³o¿ony na pó³noc od wsi Ostrowice, graniczy z rynn¹ jezior Ostrowiec i Do³gie. Sto¿ek ten powsta³ równie¿ w warunkach deponowania osadów w s¹siedztwie bry³ martwego lodu. Niewielki sto¿ek sandrowy znajduje siê u wylotu rynny Jeziora Ma³e Do³gie w rejonie wsi Ustok. W jego dystalnej czêœci znajduje siê zatorfione zag³êbienie wytopiskowe. W pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru, u podstawy wy¿szego stopnia wysoczyzny garbu pojeziernego przebiega rynna marginalna, któr¹ p³ynê³y wody sandrowe w kierunku po³udniowo-zachodnim. Rynna ta bierze swój pocz¹tek w rejonie Po³czyna Zdroju, nastêpnie przebiega ukoœnie przez obszar nale¿¹cy do arkusza Œwidwin, przez Red³o, Kluczkowo, Chomêtowo, BrzeŸno do Pêczerzyna, gdzie przecina j¹ dolina Starej Regi. Powierzchnia osadów sandrowych wype³niaj¹cych rynnê znajduje siê na wysokoœci 97–105 m n.p.m. Po wycofaniu siê l¹dolodu z kartowanego obszaru i uwolnieniu drogi odp³ywu na pó³noc nast¹pi³ okres gwa³townej erozji. Powsta³y wówczas doliny wód roztopowych odprowadzaj¹ce wody z obszaru wysoczyzny garbu pojeziernego w kierunku pó³nocno-zachodnim (dolina Starej Regi) oraz ku po³udniowi, w stronê zastoiska z³ocienieckiego. W obrêbie wiêkszych dolin wód roztopowych wykszta³ci³y siê dwa tarasy erozyjno-akumulacyjne: wy¿szy i ni¿szy. W dolinie rzeki Starej Regi, na odcinku Kolonia Rydzewo-Nowe £abêdzie oraz jej dop³ywu Grêzówki, wystêpuj¹ w¹skie listwy tarasu wy¿szego w poziomie 100–110 m n.p.m. W dolinie wód roztopowych przebiegaj¹cej w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru, na odcinku £abêdzie–Rynowo, taras wy¿szy po³o¿ony jest na wysokoœci 90–95 m n.p.m., a taras ni¿szy na poziomie 85–90 m n.p.m. Wysokoœci obu tarasów koreluj¹ siê z wy- sokoœci¹ tarasów w dolinie Regi w rejonie Œwidwina. W dolinie Drawy, na po³udnie od Drawska Pomorskiego, wystêpuje fragmentarycznie niewyso- ki taras nadzalewowy wznosz¹cy siê 2–3 metry nad poziom wody w rzece. Jest to taras akumulacyjny po³o¿ony na wysokoœci 102,5–105,5 m n.p.m. Dolina Drawy wcina siê na g³êbokoœæ oko³o 2 m, natomiast w strefie równiny zastoiska z³ocienieckiego, na odcinku od Rzêœnicy do Z³ocieñca, ograniczona

14 jest krawêdzi¹ erozyjn¹ o wysokoœci 5–9 metrów. Najwy¿sze krawêdzie, o wysokoœci 15–18 m posiada dolina Drawy na odcinku prze³omowym przez ³uk moren czo³owych lobu Okry, na po³udnie od Drawska Pomorskiego. Wokó³ wszystkich jezior (przewa¿nie rynnowych) wystêpuj¹ w¹skie listwy tarasów jeziornych. Stanowi¹ one fragmenty starych den jeziornych, w ich maksymalnym zasiêgu. W wyniku procesów zarastania czêœæ jezior uleg³a zatorfieniu, a kilka jezior przesta³o istnieæ, m.in. Jezioro Czarne Ma³e przy wschodniej granicy omawianego obszaru. Stopniowemu zanikowi uleg³a po³udniowa czêœæ Je- ziora Do³gie i G¹gnowo, zatorfieniu podlega misa jezior: Gielno, Maluda i Niecino. W stanie zabagnienia i w inicjalnej fazie zatorfienia znajduje siê obni¿enie pojezierne przylegaj¹ce od pó³nocy do jeziora G¹gnowo Ma³e, gdzie stwierdzono najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ gytii (10,3 m). Równiny torfowe wystêpuj¹ równie¿ w obrêbie zag³êbieñ wytopiskowych, bezodp³ywowych lub okresowo przep³ywowych oraz w dolinach rzecznych. Tworz¹ one torfowiska niskie, przejœciowe i wysokie. Najwiêksze torfowiska niskie wystêpuj¹ w dolinach rzeki Starej Regi i Drawy oraz w wid³ach Drawy i Kokny. Du¿e torfowisko przejœciowe wystêpuje w obni¿eniu pojeziernym granicz¹cym od strony pó³nocno-wschodniej z jeziorem Przytonko. Kilka ma³ych torfowisk przejœciowych znajduje siê w niewielkich obni¿eniach na wysoczyŸnie morenowej, na zapleczu g³ównego ci¹gu morenowego. Najwiêksze torfowisko wysokie, którego po³udniowa czêœæ znajduje siê na badanym obszarze (torfowisko Klêc- ko) wype³nia rozleg³¹ nieckê wytopiskow¹ po³o¿on¹ na pó³noc od jeziora Gielno i na zachód od jeziora Klêcko. Torfowisko to przed³u¿a siê w kierunku pó³nocno-zachodnim (ark. Œwidwin) i po³o¿one jest w obszarze Zespo³u Przyrodniczo-Krajobrazowego Karsibór utworzonego dla ochrony leœnych i bagiennych siedlisk rzadkich roœlin i zwierz¹t. Torfowiska wysokie wystêpuj¹ równie¿ w ma³ych obni¿eniach wytopiskowych na wysoczyŸnie morenowej pomiêdzy jeziorami: Zarañsko, Wêglino i R¹bin, na zapleczu g³ównego ci¹gu morenowego na pó³noc od Drawska oraz na równinie sandrowej w wid³ach Kokny i Rakonu. Formy antropogeniczne zaznaczaj¹ce siê w rzeŸbie terenu to przede wszystkim kopalnie kruszywa naturalnego (piaskownie i ¿wirownie), kopalnie surowców ilastych ceramiki budowlanej (Rzêœnica, Z³ocieniec) oraz kopalnia kredy jeziornej (Pêczerzyno–Rynowo). Na obszarze przedstawionym na arkuszu kruszywo naturalne eksploatowane jest ze z³o¿a Mielenko Drawskie V i Woliczno. W nieczynnych wyrobiskach w granicach terenu górniczego z³ó¿ Mielenko Drawskie IV i Mielenko Drawskie V, Wo- liczno II zlokalizowane s¹ 3 zwa³owiska przeróbczych odpadów mineralnych powsta³ych w procesie uszlachetniania (p³ukania) kruszywa naturalnego, wysypisko odpadów komunalnych i osadniki. Najstarsze zarejestrowane na tym terenie stanowiska archeologiczne datowane s¹ na okres wczesnoœredniowieczny. Z tego okresu pochodzi grodzisko po³o¿one w zakolu rzeki Drawy, na po³udnie od Drawska Pomorskiego, grodzisko w Suliszewie, na pó³wyspie jeziora Chocieb¹dŸ Wielki. Jest to grodzisko podkowiaste z czytelnym wa³em i wklês³ym majdanem. We wsi ¯ó³te, na pó³wyspie Je-

15 ziora Zarañsko zlokalizowane jest grodzisko wy¿ynne kszta³tu owalnego z czytelnym wa³em. W rejonie Donatowa, na pó³wyspie Jeziora Klêckiego znajduje siê grodzisko nizinne, owalne, z czytelnym wa³em, a na jeziorze G¹gnowo, na najwiêkszej wyspie, grodzisko pierœcieniowate po³¹czone mostem z brzegiem jeziora, z wa³ami o wysokoœci 6–8 m. Do form antropogenicznych nale¿¹ równie¿ nasypy drogowe i kolejowe, a w obrêbie Drawska Pomorskiego — grunty antropogeniczne. Przekopy i nasypy drogowe ci¹gn¹ siê wzd³u¿ nie ukoñczo- nej autostrady, budowanej w latach trzydziestych ubieg³ego wieku.

Tabela 1 Najwiêksze jeziora wystêpuj¹ce na obszarze przedstawionym na arkuszu Drawsko Pomorskie

Powierzchnia lustra wody (ha) wed³ug: Maksymalna Lustro wody Nazwa jeziora g³êbokoœæ (m n.p.m.) ABC(m)

Bêdargowo 34,79 30,00 28,30 **15,30 96,60

Chocieb¹dŸ Wlk. 58,76 47,50 47,50 5,70 118,80

Darskowo 43,15 41,00 36,90 18,50 116,30

Do³gie 98,14 66,00 60,00 8,10 119,??

G¹gnowo 8,50 85,92 57,00 61,70 96,40 Du¿e *6,50

Kamieñ 24,50 23,50 23,20 *22,00 144,00

Kañsko 52,80 52,50 54,10 5,40 118,10

Klêckie 101,45 89,00 97,50 14,20 129,00

Ma³e Do³gie 63,62 51,50 54,70 27,30 106,50

Niecino Du¿e 44,28 35,00 35,20 **11,2 130,40

Okra (Okunino) 52,23 50,00 50,50 21,80 103,20

Ostrowiec 100,88 69,00 75,10 3,00 120,10

Przytonko 111,80 111,00 109,70 20,30 121,70

R¹bin 13,50 14,00 **16,80 131,10

Rydzewo 47,50 42,50 40,00 *12,00 100,80

Wêglino Wlk. 11,75 10,00 10,40 *17,50 130,00

Wielkie D¹bie 57,64 58,50 49,50 29,20 124,00

Wornowo 24,46 21,00 21,00 **16,60 120,50

Zarañsko 185,85 149,50 174,40 18,60 115,00

A — dane uzyskane z by³ych Pañstwowych Gospodarstw Rybackich B — dane podawane przez Choiñskiego (1991) C — dane Instytutu Rybactwa Œródl¹dowego *17,5 — g³êbokoœæ maksymalna jeziora — dane uzyskane z by³ych Pañstwowych Gospodarstw Rybackich **11,2 — g³êbokoœæ maksymalna jeziora — dane IMiGW

Pod wzglêdem hydrograficznym omawiany obszar nale¿y do dorzecza Odry oraz do bezpoœred- niej zlewni Ba³tyku. Pó³nocno-zachodnia czêœæ obszaru po³o¿ona jest w obrêbie zlewni Regi (rzeka wp³ywa bezpoœrednio do Ba³tyku) oraz jej lewobrze¿nego dop³ywu — Starej Regi, po³udniowo-wschodnia czêœæ w obrêbie zlewni Drawy i jej prawobrze¿nego dop³ywu — Kokny (dorzecze Odry). D³ugoœæ

16 rzeki Drawy wynosi 185,9 km, a powierzchnia zlewni 3 296,4 km2, d³ugoœæ rzeki Kokny wynosi 23,9 km, a powierzchnia zlewni 142,4 km2. Przez obszar nale¿¹cy do arkusza przebiega wododzia³ pierwszego rzê- du, oddzielaj¹cy zlewisko przymorskie (zlewnia Regi) od dorzecza Odry (zlewnia Drawy). W pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru przebiegaj¹ dzia³y wód II i III rzêdu (Podzia³ hydrograficzny Polski, 1980). Drawa przep³ywa przez kartowany obszar ze wschodu na zachód i w Drawsku Pomorskim skrêca na po³udnie. W rejonie miejscowoœci Darskowo wp³ywa do niej od pó³nocy Kokna. Dolina Drawy od ujœcia Kokny do Drawska Pomorskiego jest szeroka i zabagniona. Rzeka charakteryzuje siê œrednim rocznym przep³ywem wynosz¹cym na przekroju Drawsko Pomorskie — 4,1 m3/s. Kokna przep³ywa przez obszar sandru w¹sk¹, zabagnion¹ dolin¹. Œredni roczny przep³yw Kokny przy ujœciu do Drawy wynosi 0,85 m3/s, przep³yw œredni niski — 0,3 m3/s, a przep³yw maksymalny (œredni wysoki) — 2,41 m3/s (Stachy (red.) 1986). Wody Drawy i Kokny w górnym odcinku s¹ pozaklasowe. Rzeka Stara Rega (lewobrze¿ny dop³yw Regi) wyp³ywa z jeziora G¹gnowo i p³ynie w kierunku pó³nocnym. Prowadzi wody klasy II, a jezioro G¹gnowo posiada wody pozaklasowe. Na badanym obszarze wystêpuje ponad 20 jezior, których powierzchnia jest wiêksza ni¿ 5 ha. Przewa¿nie s¹ to jeziora rynnowe o g³êbokoœci od kilku do 30 m. Najwiêksze jest jezioro Zarañsko (185,85 ha), a najg³êbsze jeziora to Wielkie D¹bie (29,2 m) i Ma³e Do³gie (27,3 m). Parametry najwiêk- szych jezior przedstawiono w tabeli 1 (Filipiak, Raczyñski, 2000). Wyniki badañ jakoœci wód przeprowadzone w latach 1994 i 1999 wykaza³y, i¿ wody w wiêkszo- œci jezior s¹ pozaklasowe lub zaliczaj¹ siê do III klasy czystoœci. Tylko 2 jeziora maj¹ wodê II klasy ja- koœci i podatnoœci na zanieczyszczenie (Raport…, 2002). S¹ to jeziora Przytonko i Klêckie.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Obszar przedstawiony na arkuszu Drawsko Pomorskie po³o¿ony jest w œrodkowej czêœci wa³u pomorskiego, w obrêbie bloku tektonicznego Czaplinka. W czêœci po³udniowo-zachodniej obszaru przebiega strefa dyslokacyjna Œwinoujœcie–Drawsko, oddzielaj¹ca wa³ pomorski od niecki szczeciñskiej. Wa³ pomorski jest jednostk¹ permo-mezozoicznego kompleksu strukturalnego, który zosta³ zdeponowany na speneplenizowanym pod³o¿u powaryscyjskim. Na zaburzonych podczas ruchów syn- i postsedymenta- cyjnych osadach mezozoicznych zalega niezgodnie seria osadów kenozoicznych reprezentowana przez utwory paleogenu i neogenu oraz czwartorzêdu. Utwory starsze od kenozoiku ods³aniaj¹ siê na powierzchni podczwartorzêdowej w pó³nocnej czêœci obszaru, w dnie kopalnej doliny przebiegaj¹cej od Ostrowic w kierunku £obza. Wychodnie utworów kajpru i retyku znajduj¹ siê w rejonie Ostrowic i Jeziora Klêckiego,

17 gdzie buduj¹ j¹dro antykliny Bierzwnicy. Utwory jury dolnej wystêpuj¹ na skrzyd³ach antykliny i tworz¹ szerok¹ wychodniê w dnie kopalnej doliny. Budowê geologiczn¹ obszaru rozpoznano profilami dwóch g³êbokich wierceñ badawczych Instytutu Geologicznego wykonanych w latach 1956–1957 (otw. 29 — Przytoñ IG1iotw.55—Za- gozd IG 1) i zakoñczonych w utworach jury dolnej na g³êbokoœci 294,0 m i 232,1 m (Dadlez, Dem- bowska, 1959, 1962b). Utwory kajpru dolnego, kajpru górnego oraz retyku dokumentuj¹ otwory badawcze wykonane na przedstawionym na arkuszu Œwidwin i Czaplinek terenie w bliskiej odleg³oœci od granic przyjêtych dla arkusza. S¹ to otwory Karsibór IG 1 (otw. 189 — ark. Œwidwin), Œwidwin 2 (otw. 190 — ark. Œwidwin) oraz Czaplinek IG 2 (otw. 2 — ark. Czaplinek). Obraz powierzchni podczwartorzêdowej zosta³ uszczegó³owiony w oparciu o dane uzyskane z 3 wier- ceñ kartograficznych wykonanych w roku 2004 na potrzeby opracowania. S¹ to otwory Jankowo D-1 (otw. 91) zakoñczony na g³êbokoœci 143,0 m w utworach dolnego oligocenu, Zarañsko D-2 (otw. 64) o g³êbokoœci 116,0 m nawiercaj¹cy osady miocenu oraz Borne D-3 (otw. 36) zakoñczony na g³êboko- œci 175,0 m w osadach oligocenu.

1. Trias

a. Trias górny Kajper

Najwy¿sze po³o¿enie stropu utworów kajpru i retyku na powierzchni podczwartorzêdowej znajduje siê w osi bloku tektonicznego Czaplinka (oœ Czaplinka), w obszarze jednego z najsilniejszych wypiêtrzeñ stropu pod³o¿a kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego (Tyski, 1957, M³ynarski i in., 1979). W osi tego wypiêtrzenia po³o¿ony jest ci¹g antyklin pogrzebanych Resko–Bierzwica. Wychod- nia tych osadów znajduje siê w dnie kopalnej doliny biegn¹cej ³ukiem od Po³czyna Zdroju przez Topo- rzyk, Ostrowice, wzd³u¿ pó³nocnej granicy kartowanego obszaru w kierunku £obza. W dnie doliny, poza utworami kajpru i retyku, ods³aniaj¹ siê osady jury dolnej, a w zboczach doliny utwory eocenu. Maksymaln¹ mi¹¿szoœæ osadów kajpru (479 m) stwierdzono w otworze Œwidwin 2 (otw. 190 — ark. Œwidwin).

Kajper dolny

I³owce z wk³adkami wapieni i piaskowców. S¹ to najstarsze osady ods³aniaj¹ce siê na powierzchni podczwartorzêdowej obszaru. Wystêpuj¹ w j¹drze antykliny Bierzw- nicy, a ich wychodnia stwierdzona otworem badawczym Karsibór IG 1 (otw. 189 — ark. Œwidwin) znajduje siê nad Jeziorem Klêckim na wysokoœci 68,2 m p.p.m. Jest to jedyne udokumentowane miejsce wystêpowania tych osadów bezpoœrednio pod czwartorzêdem na obszarze wa³u pomorskiego (Bu-

18 trymowicz, Nosek, 1977). Mi¹¿szoœæ osadów kajpru dolnego wynosi w tym rejonie 107,0 m (otw. 190 — ark. Œwidwin) i reprezentuj¹ one warstwy sulechowskie. W dolnej czêœci profilu wystêpuj¹ szare i ciemnoszare i³owce, które przechodz¹ ku stropowi kompleksu w barwy pstre, brunatnofioletowe i wiœniowe. Osadem dominuj¹cym staj¹ siê i³owce, w których obecne s¹ cienkie wk³adki drobnoziarnistych piaskowców oraz pojedyncze wk³adki wapieni. W i³owcach wystêpuje detrytus roœlinny oraz szcz¹tki ma³¿oraczków.

Kajper górny

I³owce z wk³adkami piaskowców i dolomitów oraz wtr¹ceniami gip- sów i anhydrytów.Osady kajpru górnego wystêpuj¹ w j¹drze antykliny Bierzwnicy. Najwy¿- sze po³o¿enie stropu tych osadów (57 m p.p.m.) dokumentuje otwór badawczy Œwidwin 2 (otw. 190 — ark. Œwidwin) i otwór Czaplinek IG 2 (otw. 2 — ark. Czaplinek) — 65,8 m p.p.m. Wychodnia utworów kajpru górnego na powierzchni podczwartorzêdowej znajduje siê w dnie kopalnej doliny w rejonie Jeziora Klêckiego. Od tego miejsca (oœ antykliny) strop osadów kajpru gór- nego gwa³townie obni¿a siê w kierunku pó³nocnym do wysokoœci 441 m p.p.m. (otw. 150 — Œwidwin 3 — ark. Œwidwin). Profil otworu Œwidwin 3 dokumentuje pe³ne wykszta³cenie osadów tego piêtra o mi¹¿szoœci 235 m. Doln¹ czêœæ kompleksu buduj¹ warstwy gipsowe dolne reprezentowane przez i³owce szare i bru- natnoczerwone, miejscami wapniste, z wk³adkami i przerostami anhydrytów i piaskowców. Ogniwo œrodkowe stanowi warstwa piaskowca trzcinowego wykszta³cona w postaci piaskowców drobnoziarnistych z wk³adami ilastymi i z du¿¹ iloœci¹ zwêglonych szcz¹tków roœlinnych. Ogniwo górne buduj¹ warstwy gipsowe górne sk³adaj¹ce siê z czerwonych i fioletowobrunatnych i³owców z pojedynczymi wpryœniêciami anhydrytów.

„Retyk”

I³owce z wk³adkami piaskowców, zlepieñców i dolomitów.Wychodnia utworów retyku, podobnie jak utworów kajpru, znajduje siê w dnie kopalnej doliny w pó³nocnej czê- œci kartowanego obszaru. Mi¹¿szoœæ osadów tego piêtra wynosi 142,5 m (otw. Œwidwin 3, ark. Œwid- win) i zosta³y one zaliczone do warstw zb¹szyneckich i warstw z Trileites. Warstwy zb¹szyneckie stanowi¹ najwy¿sz¹ czêœæ retyku ni¿szego i s¹ to i³owce wapnisto-dolomityczne br¹zowe i zielonka- we z wk³adkami wapieni dolomitycznych i mu³owców. Retyk wy¿szy jest reprezentowany przez piaskowce drobno i œrednioziarniste s³abozwiêz³e, cienko³awicowe, przewarstwione i³owcem ciemnoszarym z sieczk¹ roœlinn¹ zaliczone do warstw z Trileites.

19 2. Jura

a. Jura dolna

Piaskowce i piaski z wk³adkami i³owców, ³upków piaszczystych, syderytów oraz wêgli brunatnych.Jurê doln¹ tworzy kompleks osadów l¹dowych o cy- klicznej sedymentacji zawieraj¹cy wk³adki osadów morskich o ³¹cznej mi¹¿szoœci 152,5 m (otw. Œwid- win 3 — ark. Œwidwin). Utwory jury dolnej (hettangu, synemuru oraz pliensbachu) ods³aniaj¹ siê na powierzchni podczwartorzêdowej w dnie doliny w pó³nocnej czêœci obszaru. Otwory badawcze: Przytoñ IG 1 (otw. 29) i Zagozd 1 (otw. 55) dokumentuj¹ profil utworów synemuru górnego i pliensbachu. Synemur górny reprezentuj¹ piaskowce drobno- lub œrednioziarniste z przemazami ilastymi, zawieraj¹ce w stropie wk³adki piaskowców o spoiwie syderytycznym. W pliensbachu wystêpuj¹ zwiêz³e piaskowce drobno- lub gruboziarniste, szaro¿ó³te, z okrucha- mi syderytu, z cienkimi wk³adkami i³owców i ³upków ilastych lub mu³owców, z konkrecjami pirytu i wk³adkami syderytów. W stropie kompleksu wystêpuj¹ piaskowce drobno- i œrednioziarniste z wk³adkami jasnobrunatnych i³ów.

3. Paleogen

Utwory paleogenu i neogenu wystêpuj¹ pod pokryw¹ osadów czwartorzêdowych na ca³ym obszarze przedstawionym na arkuszu Drawsko Pomorskie. Brak tych osadów stwierdzono w dnie kopalnej doliny przebiegaj¹cej równole¿nikowo w pó³nocnej czêœci obszaru. W zboczach doliny ods³aniaj¹ siê utwory eocenu, które zalegaj¹ niezgodnie na osadach triasu i jury dolnej.

a. Eocen

Piaski kwarcowo-glaukonitowe, piaskowce glaukonitowe margliste, i³owce i mu³owce piaszczyste.Utwory te stwierdzono w otworze kartograficznym Pêczerzyno D-1 (otw. 176) na g³êbokoœci 147,3–155,0 m w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru nale¿¹cego do s¹siedniego arkusza Œwidwin (Dobracka, 2006). S¹ one wykszta³cone w postaci brunatnych mu³owców z przewarstwieniami zielonych i³owców oraz piasków glaukonitowych przechodz¹cych ku sp¹gowi w kruche, wapniste piaskowce glaukonitowe. Osady te zosta³y zaliczone do eocenu górnego na podstawie wyników badañ palinologicznych (S³odkowska, 2006b) i mineralogicznych (Szelewicka, Mi- cha³owska, 2005b) i reprezentuj¹ formacjê pomorsk¹ (Piwocki, Ziembiñska-Tworzyd³o, 1995).

b. Oligocen

I³owce, mu³owce, mu³ki z py³emwêgla brunatnego i wk³adkami pia- sków kwarcowo-glaukonitowych. Powierzchnia stropowa osadów oligocenu jest moc-

20 no zró¿nicowana hipsometrycznie. Obni¿a siê ona od wysokoœci 5–8 m n.p.m. w rejonie Drawska w kierunku po³udniowej granicy kartowanego obszaru, osi¹gaj¹c maksymalne przeg³êbienie 100 m p.p.m. w dnie rynny subglacjalnej Jeziora Lubie, za³o¿onej w strefie uskokowej Œwinoujœcie–Draw- sko (Winnicki, 2006). Niskie po³o¿enie stropu osadów oligocenu (50 m p.p.m.) zarejestrowano rów- nie¿ w obrêbie rynien subglacjalnych w pó³nocno-wschodniej czêœci kartowanego obszaru. Pe³ny profil osadów oligocenu o mi¹¿szoœci 73,9 m przedstawia otwór badawczy Zagozd 1 (otw. 55). W profilu tego otworu osady oligocenu wystêpuj¹ bezpoœrednio pod utworami czwartorzêdowymi na g³êbokoœci 139,3–213,2 m. S¹ to i³y i mu³ki piaszczyste brunatne, bezwapniste, jednorodne lub z przemazami piasków glaukonitowych. W górnej czêœci wystêpuj¹ w nich nieliczne kanaliki robaków. W sp¹gu obecna jest spora domieszka piasków œrednio- i gruboziarnistych oraz liczne toczeñce ilaste. Osady oligocenu podobnie wykszta³cone litologicznie zosta³y stwierdzone w otworze badawczym Przytoñ IG 1 (otw. 29) na g³êbokoœci 180,3–201,2 m oraz w otworach 76 i 79 w Drawsku Po- morskim. Zosta³y one ponadto szczegó³owo zbadane w dwóch otworach kartograficznych Borne D-3 (otw. 36) i Jankowo D-1 (otw. 91). W otworze 91 w Jankowie utwory oligocenu wystêpuj¹ na g³êbokoœci 135,3–143,0 m. W sp¹gu serii wystêpuj¹ mu³owce ilaste, czekoladowo-brunatne, z przewarstwieniami piasków py³owatych szarych i piasków drobnoziarnistych glaukonitowych. Wy¿ej le¿¹ mu³ki czekoladowe ilaste lub piaszczyste z py³em wêgla brunatnego i z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych i py³owatych szarych. Osady s¹ bezwapniste. Sk³ad mineralny tych osadów jest charakterystyczny dla oligocenu (Szelewicka, Micha³owska, 2005a). Zwraca uwagê znaczna iloœæ minera³ów nieprzezroczystych, która wzrasta ku sp¹gowi od 42 do 71,2%. Wœród minera³ów przezroczystych (nie uwzglêdniaj¹c chlorytów) dominuje epidot (œred- nio 29,5%) w asocjacji z minera³ami odpornymi (œrednio 30,9%), przy stosunkowo wysokim udziale granatów (23,6%). Zawartoœæ amfiboli jest niewielka (œrednio 3,5%). Wystêpuje równie¿ du¿a iloœæ dystenu (do 15,8%) i turmalinów (do 5,7%), natomiast iloœæ staurolitu jest niewiele wy¿sza ni¿ w osadach czwartorzêdowych (do 4%). Wyniki badañ palinologicznych (S³odkowska, 2006a) okreœli³y przynale¿noœæ omawianej serii do najni¿szego oligocenu dolnego w facji „latorf”. Py³ek roœlin nagonasiennych reprezentowa³ g³ównie Pinuspollenites do 46,3%, pozosta³e by³y znacznie mniej liczne, Sequoiapollenites do 6% i Inaperturo- pollenites hiatus do 4,1%. Okrytonasienne, bardziej zró¿nicowane taksonomicznie, zawiera³y py³ek ro- œlin ciep³olubnych: Castaneoideaepollis pusillus do 7,1%, Castaneoideaepollis oviformis do 3%, Platanipollis ipelensis do 3% oraz w mniejszych iloœciach: Tricolporopollenites pseudocingulum, Tri- colporopollenites staresedloensis, Platycaryapollenites Engelhardtioipollenites quieitus i inne.

21 Wœród fitoplanktonu oznaczono miêdzy innymi: Deflandrea phosphoritica, Membranophori- dium, Paucilobimorpha incurvata, Rhombodinium longimanum. W osadzie ponadto licznie wystêpo- wa³y fragmenty igie³ g¹bek oraz pojedyncze ziarna glaukonitu. W otworze kartograficznym Borne D-3 (otw. 36) utwory oligocenu nawiercono na g³êbokoœci 170,0–175,0 m. S¹ to i³owce mierzwiste, czekoladowo-brunatne z przewarstwieniami py³ów, mu³owce ciemnoszarobrunatne oraz i³owce silnie piaszczyste brunatnoczarne z przewarstwieniami i gniazdowymi sku- pieniami glaukonitu. Osady s¹ bezwapniste, w sp¹gu serii zlustrowane. W sk³adzie mineralnym osadów wœród minera³ów przezroczystych dominuj¹ chloryty (62,5%) i amfibole (od 15,8 do 20,6%). Stwier- dzono równie¿ znaczn¹ iloœæ (80,1%) minera³ów nieprzezroczystych takich jak magnetyt i ilmenit. Wyró¿niony zespó³ py³kowy omawianych osadów wskazuje na ich dolnooligoceñski wiek, naj- bardziej zbli¿ony do facji „latorf” (S³odkowska, 2006a). Py³ek roœlin nagonasiennych stanowi³ wiêk- szoœæ zespo³u z dominuj¹cymi: Pinuspollenites do 44%, Sequoiapollenites do 6,6%, Inaperturopollenites hiatus do 5,5%. Wœród okrytonasiennych wystêpowa³y: Castaneoideaepollis pusillus do 8,2%, Casta- neoideaepollis oviformis do 3,8%, Platanipollis ipelensis do 3,8%, Myssapollenites do 3%, Quercoidies henrici do 2,9% i inne. Obecny jest równie¿ wskaŸnikowy dolnooligoceñski gatunek Cu- panieidites eucalyptoides.

4. Neogen

a. Miocen

Piaski kwarcowo-³yszczykowe z wk³adkami mu³ków, i³ów i wêgla brunatnego. Utwory miocenu stanowi¹ bezpoœrednie pod³o¿e czwartorzêdu w obrêbie antykliny £obezu–Z³ocieñca i antykliny Bierzwnicy. Najwy¿sze po³o¿enie stropu tych osadów (34,7 m n.p.m.) dokumentuje otwór 64 (Zarañsko D-2). W profilu otworu wystêpuj¹ dwie serie osadów. W górnej czê- œci profilu (99,3–111,4 m) wystêpuje seria piasków drobnoziarnistych kwarcowo-³yszczykowych, jasnoszarych, z przewarstwieniami piasków zailonych i drobnolaminowanych zwêglonym detrytusem organicznym. W dolnej czêœci profilu (111,4–116,0 m) wystêpuj¹ mu³ki py³owate oliwkowo-brunatne masywne lub drobnolaminowane piaskami py³owatymi, z cienkimi przewarstwieniami drobnoziarnistych piasków zailonych, bogatych w zwêglony detrytus roœlinny. W sk³adzie przezroczystych minera³ów ciê¿kich najliczniejsz¹ grupê stanowi¹ amfibole, których iloœæ dochodzi do 28,8%, epidotu (do 18,7%) oraz granaty (do 15,9%). W sk³adzie minera³ów odpornych, których iloœæ dochodzi do 28,8%, przewa¿a cyrkon (8,7%), dysten (8,4%) oraz staurolit (7,4%). Na podstawie zawartoœci zespo³u mate- rii palinologicznej nie mo¿na by³o okreœliæ wieku zespo³u omawianych osadów, ze wzglêdu na spora- dyczne wystêpowanie palinomorf (S³odkowska, 2006a).

22 5. Czwartorzêd

Osady czwartorzêdu wystêpuj¹ na ca³ym obszarze osi¹gaj¹c najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ w g³êbokich depresjach pod³o¿a o charakterze rowów tektoniczno-erozyjnych. W rowie tektoniczno-erozyjnym, przebiegaj¹cym przez pó³nocn¹ czêœæ badanego obszaru, mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdowych dochodzi do 217 m w czêœci pó³nocno-wschodniej (rejon Donatowa). Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdowych (230 m) stwierdzono w rynnie subglacjalnej jeziora Lubie po³o¿onej w strefie dyslokacyjnej Œwinoujœcie–Drawsko. Najmniejsz¹ mi¹¿szoœæ posiada pokrywa osadów czwartorzêdo- wych (100–130 m) na kulminacjach pod³o¿a podczwartorzêdowego (antyklina £obezu–Z³ocieñca oraz rejon Ostrowic). Budowê geologiczn¹ oraz stratygrafiê osadów czwartorzêdowych opracowano na podstawie wyników badañ litologiczno-petrograficznych próbek z otworów kartograficznych (Szelewicka, Micha³owska, 2005a), na podstawie analizy poziomów morenowych, miêdzymoreno- wych i interglacjalnych w korelacji z obszarami s¹siednimi. Na kartowanym obszarze nie wystêpuj¹ udokumentowane palinologicznie piêtra interglacjalne. Osady organiczne stwierdzone w profilu otworu kartograficznego Borne (otw. 36) na g³êbokoœci 55,7–77,0 m zosta³y wstêpnie zaliczone do interglacja³u lubawskiego (lubelskiego) ze wzglêdu na ich po³o¿enie po- miêdzy glinami zwa³owymi zlodowacenia Odry i Warty. Wyniki przeprowadzonych analiz palinologicznych nie okreœli³y jednoznacznie ich pozycji stratygraficznej. Jedyne, w pe³ni udokumentowane stanowisko osadów interglacja³u eemskiego na Pojezierzu Zachodniopomorskim znajduje siê w Rzeci- nie (ark. Dobrowo) (Dobracka, 2001; Dobracka, Winter, 2001, 2003, 2004, Winter, 2002; Winter, Dobracka, 2006). Osady interstadia³u (grudzi¹dzkiego) zosta³y udokumentowane palinologicznie i radiowêglowo na obszarze przedstawionym na arkuszu S³awoborze (Dobracka, 2002). Na obszarze omawianym w niniejszym opracowaniu nie stwierdzono równie¿ wystêpowania osadów preglacjalnych oraz najstarszego zlodowacenia Narwi. Podczas tych okresów, pocz¹wszy od pliocenu, powsta³a na tym obszarze luka stratygraficzna. Za- chodzi³y tu wówczas intensywne procesy denudacji i erozji rzecznej. Potwierdzaj¹ to wyniki badañ geologiczno-kartograficznych przeprowadzonych na obszarze ca³ego Pomorza (Kopczyñska-¯andarska, 1970a i b; Butrymowicz, Nosek, 1975, 1977; Maksiak, Mróz, 1978; Dobracki, Lewandowski, 2002). Mapê geologiczn¹ powierzchniow¹ obszaru wykonano w oparciu o szczegó³ow¹ analizê geomorfologiczn¹ obszaru (rzeŸba, formy i ich geneza) oraz wyniki szczegó³owego zdjêcia geologicznego (litologia, tekstura i struktura osadów).

a. Plejstocen

Na badanym obszarze w obrêbie osadów plejstocenu wyró¿niono 7 poziomów glacigenicznych reprezentuj¹cych w œwietle wyników badañ geologicznych i litologiczno-petrograficznych 3 zlodowacenia po³udniowopolskie — zlodowacenie Nidy, zlodowacenie Sanu 1 i Sanu 2, 2 zlodowacenia

23 œrodkowopolskie — zlodowacenie Odry i Warty oraz stadia³ górny zlodowacenia Wis³y (faza leszczy- ñsko-poznañska i pomorska). Osady tych zlodowaceñ s¹ rozdzielone powierzchniami erozyjno-denu- dacyjnymi, a lokalnie osadami rzecznymi i jeziornymi interglacja³u lubawskiego (lubelskiego).

Zlodowacenia po³udniowopolskie

Do zlodowaceñ po³udniowopolskich zaliczono 2 poziomy glin zwa³owych oraz rozdzielaj¹ce je osady wodnolodowcowe i zastoiskowe. Najstarszym osadem w profilu geologicznym plejstocenu jest warstwa ¿wirowo-g³azowa (przemieszany materia³ lokalny i pó³nocny) stanowi¹ca rezyduum po glinach zwa³owych zlodowacenia Nidy. Warstwa ta wystêpuje bezpoœrednio na osadach kajpru dolnego w dnie g³êbokiej depresji o charakterze tektoniczno-erozyjnym pomiêdzy Ostrowicami i Jeleninem. Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 1 wyœcielaj¹ dna obni¿eñ egzaracyjnych, wystêpuj¹ w zboczach kopalnych dolin lub wype³niaj¹ rynny subglacjalne. Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 2 wystêpuj¹ bezpoœrednio na utworach paleogenu i neogenu, a w obni¿eniach pod³o¿a na osadach zastoiskowych lub wodnolodowcowych. Maksymaln¹ mi¹¿szoœæ osadów tego kompleksu (84 m) stwierdzono w obrêbie rowu tektoniczno-erozyjnego przebiegaj¹cego w pó³nocnej czêœci obszaru, najmniejsz¹ zaœ, rzêdu kilku do kilkunastu metrów, w zachodniej czêœci obszaru. Brak osadów zlodowaceñ po³udniowopolskich stwierdzono w centralnej czêœci obszaru (otw. 64 — Zarañsko) w obrêbie antykliny £obezu–Z³ocieñca. Osady tego kompleksu zosta³y w znacznym stopniu zaburzone glacitektonicznie przez l¹dolód zlodowacenia Odry, w szczególnoœci górna czêœæ kompleksu zbudowana z osadów zastoiskowych.

Zlodowacenie Nidy

¯wiry i g³azy rezydualne. Wdnie kopalnej doliny, pomiêdzy Ostrowicami i Jeleni- nem, wystêpuje warstwa z³o¿ona z g³azów piaskowców triasowych oraz g³azików pochodzenia pó³nocnego. Obecnoœæ tej warstwy dokumentuje otwór badawczy Karsibór IG 1 (otw. 189 — ark. Œwidwin) zlokalizowany nad Jeziorem Klêckim. Warstwa ¿wirowo-g³azowa, o mi¹¿szoœci 6,7 m, wy- stêpuje na g³êbokoœci od 185,5–192,2 m (61,5–68,2 m p.p.m.) bezpoœrednio na osadach kajpru dolnego (i³owce z wk³adkami wapieni i piaskowce). I³y i piaski zastoiskowe. Osady te wystêpuj¹ ponad warstw¹ ¿wirowo-g³azow¹ w otworze Karsibór IG 1 (otw. 189 — ark. Œwidwin) na g³êbokoœci 176,5–185,5 m, w dnie kopalnej doliny. S¹ to i³y mu³kowate szare, wapniste, ze smugami br¹zowych glin zwa³owych, z wk³adk¹ ciemnobrunatnych glin zwa³owych w sp¹gu. Strop omawianej serii znajduje siê na wysokoœci 52,5 m p.p.m. Osady zastoiskowe wykszta³cone w facji piaszczystej (piaski ilaste) stwierdzono w otworze 115 w Zagór- kach, w czêœci po³udniowej obszaru, na g³êbokoœci 168,0–171,0 m.

24 Zlodowacenie Sanu 1

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe. Powy¿ej osadów zastoiskowych stwierdzono w otworze 189 (ark. Œwidwin) na g³êbokoœci 167,7–176,5 m obecnoœæ warstwy piaszczystej. S¹ to piaski œrednioziarniste jasnoszare, s³abo wapniste. Strop warstwy po³o¿ony jest na wysokoœci 43,7 m p.p.m. Seria osadów wodnolodowcowych zosta³a stwierdzona równie¿ w otworze kartograficznym w Jan- kowie (otw. 91), w czêœci po³udniowo-zachodniej obszaru. Omawiana seria wystêpuje na g³êbokoœci 132,6–135,3 m (15,1–17,8 m p.p.m.) bezpoœrednio na osadach oligocenu. W jej sp¹gu wystêpuje warstwa g³azików krzemieni i ska³ krystalicznych o mi¹¿szoœci 5 cm, nad któr¹ le¿¹ piaski gruboziarniste z domieszk¹ ¿wirów i drobnych g³azików, s³abo wapniste (CaCO3 4,8%). Badania granulome- tryczne oraz analizy minera³ów ciê¿kich wskazuj¹, ¿e omawiane osady powstawa³y w dynamicznych warunkach œrodowiska sedymentacyjnego. Wœród minera³ów przezroczystych amfibole (24,9%) przewa¿aj¹ nad granatami (19,2%) i epidotem (15,3%). Zawartoœæ minera³ów odpornych wynosi 11,7%, w tym 5,4% dystenu. Mu³ki i piaski zastoiskowe. Osady te wystêpuj¹ pod glinami zwa³owymi na g³êbo- koœci 165,6–167,7 m w profilu otworu Karsibór IG 1 (otw. 189 — ark. Œwidwin). S¹ to mu³ki piaszczyste, wapniste, ciemnobrunatne, miejscami przechodz¹ce w piaski silnie ilaste. Gliny zwa³owe. Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 1 zosta³y stwierdzone na kartowanym obszarze w dwóch otworach kartograficznych (otw. 36 i 91) oraz w profilu otworu badawczego Przytoñ IG 1 (otw. 29). S¹ to gliny silnie piaszczyste, kruche do pó³zwartych, z przewarstwieniami piasków, mu³ków, i³ów oraz osadów pod³o¿a (i³owców oligoceñskich i czerwonych i³ów kajpru). Bar- dzo bogate w liczne przewarstwienia piaszczysto-mu³kowe s¹ gliny zwa³owe z otworu Borne (otw. 36) wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 166,0–170,0 m. Przewarstwienia stanowi¹ warstewki mu³ków, i³ów, drobnych piasków zailonych oraz i³owców brunatno-czarnych, bezwapnistych, silnie zbrekcjowanych. Gliny o podobnym wykszta³ceniu litologicznym wystêpuj¹ w profilu otworu badawczego Przytoñ IG 1 (otw. 29) na g³êbokoœci 170,0–180,3 m (30,0–40,3 m p.p.m.). S¹ to gliny piaszczyste, ciemnobrunatne, z licznymi warstewkami i³ów ciemnobrunatnych i mu³ków jasnoszarych, z przewarstwieniem glin szarych, w których liczne s¹ toczeñce czerwonych i³ów i miejscami czerwone plamy (materia³ pochodz¹cy z kajpru). Gliny zwa³owe z profilu otworu Jankowo (otw. 91), wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 122,9–132,6 m, s¹ natomiast bardzo bogate w materia³ kamienisty (fig. 1). S¹ to gliny brunatnoszare, kruche lub pó³zwarte, w sp¹gu poziomu ilaste, brunatnoczarne, z przemazami ciemnobrunatnych mu³owców oraz z warstwami otoczaków o mi¹¿szoœci od 30 do 70 cm. Gliny zwa³owe tego poziomu wyœcielaj¹ dna obni¿eñ egzaracyjnych, wystêpuj¹ w zboczach kopalnych dolin lub wype³niaj¹ rynny subglacjalne. Naj- wiêksz¹ ich mi¹¿szoœæ (32,6 m) stwierdzono w obrêbie g³êbokiej formy tektoniczno-erozyjnej w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru (otw. 189 — ark. Œwidwin). S¹ to gliny zwa³owe szare, w górnej i w dolnej

25 czêœci poziomu kruche, w œrodkowej czêœci poziomu zwiêz³e, z g³azami piaskowców drobnoziarnistych, gruz³owatych, dolomitycznych. Sk³ad petrograficzny glin z profilu otworu Borne (otw. 36) i z profilu otworu Jankowo (otw. 91) ró¿ni siê zawartoœci¹ ska³ skandynawskich, wykazuje natomiast podobn¹ zawartoœæ ska³ lokalnych. W glinach z otworu Borne (otw. 36) ska³y krystaliczne (52,3%) wystêpuj¹ w przewadze nad wapieniami paleozoicznymi (29,7%). Wœród nich stwierdzono niewielk¹ iloœæ dolo- mitów (0,9%). Zawartoœæ ska³ lokalnych wynosi 10,3%, w tym piaskowców (5,1%), wapieni (3,4%).

Zawartoœæ CaCO3 wynosi 8,5%. Wspó³czynniki petrograficzne s¹ nastêpuj¹ce: O/K — 0,57; K/W — 1,88; A/B — 0,52, gdzie: O — zawartoœæ ¿wirów ska³ osadowych; K — ska³ krystalicznych; W — wapieni; A — ziarn ma³o odpornych na wietrzenie; B — odpornych. Piaski lodowcowe wystêpuj¹ce w formie przewarstwieñ miêdzy glinami zwa³owymi zawieraj¹ podobn¹ iloœæ CaCO3 jak gliny (7,1%). W sk³adzie minera³ów przezroczystych amfibole (34,4%) dominuj¹ nad epidotem (12,5%) i granatami (11,7%). Zawartoœæ minera³ów odpornych jest niedu¿a i wynosi 8,4%, wœród których przewa¿a dysten (4,0%). W sk³adzie petrograficznym glin z otworu Jan- kowo (otw. 91) stwierdzono w dolnej ich czêœci kilkuprocentow¹ przewagê ska³ krystalicznych nad wapieniami paleozoicznymi, a w górnej czêœci kilkuprocentow¹ przewagê wapieni paleozoicznych nad ska³ami krystalicznymi. Wœród ska³ skandynawskich wystêpuje niewielka iloœæ dolomitów. Za- wartoœæ ska³ lokalnych wynosi 11,3%. Wspó³czynniki petrograficzne s¹ nastêpuj¹ce: O/K — 1,0; K/W — 1,05; A/B — 0,94. ¯wiry i g³azy rezydualne. Warstwa tych osadów o mi¹¿szoœci 4 m wystêpuje w profilu otworu 115 w Zagórkach na g³êbokoœci 162,0–166,0 m. Prawdopodobnie stanowi ona rezyduum glin zwa³owych zlodowacenia Sanu 1. Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe. Seria omawianych osadów zosta³a nawiercona w otworze Borne (otw. 36) na g³êbokoœci 158,2–166,0 m oraz w otworze Przytoñ IG 1 (otw. 29) na podobnej g³êbokoœci 156,0–170,0 m. Seriê buduj¹ dwie warstwy mu³ków i i³ów warwowych le¿¹cych w jej stropie i w sp¹gu, rozdzielone warstw¹ osadów piaszczystych, na któr¹ sk³adaj¹ siê piaski drobnoziarniste szare, laminowane piaskami ilastymi barwy ciemnobrunatnej. Piaski te s¹ silnie wapniste, o zawartoœci CaCO3 9,8%. W ich sk³adzie mineralnym wystêpuje 1,8% wêglanów, a w grupie minera³ów przezroczystych amfibole (32,1%) dominuj¹ nad epidotem (12,7%) i granatami (9,2%). Cech¹ charakterystyczn¹ tych osadów jest wysoka zawartoœæ biotytu (14,7%) oraz ma³a zawartoœæ minera³ów odpornych (7,8%), wœród których najwiêcej jest dystenu.

Zlodowacenie Sanu 2

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe. Wystêpowanie serii tych osadów dokumentuje otwór kartograficzny Borne-bis (otw. 36) i Jankowo (otw. 91). W profilu otworu Borne-bis seria ta o mi¹¿szoœci 15,3 m wystêpuje na g³êbokoœci 142,5–157,8 m (5,0–20,3 m p.p.m.). Reprezentuj¹ j¹

26 ¿wiry œrednio- i grubookruchowe z domieszk¹ piasków ró¿noziarnistych i pojedynczych otoczaków, których iloœæ zwiêksza siê w sp¹gu serii. W profilu otworu Jankowo (otw. 91) omawiana seria wystê- puje na g³êbokoœci 114,9–122,9 m (2,6 m n.p.m.–5,4 m p.p.m.) Jest ona z³o¿ona z drobnych ¿wirów z domieszk¹ piasków ró¿noziarnistych i z warstwy otoczaków w sp¹gu (fig. 1). W profilu otworu Borne-bis (otw. 36) omawiana seria osadów przechodzi w sposób ci¹g³y w se- riêmu³ków i piasków zastoiskowych wystêpuj¹c¹ na g³êbokoœci 135,0–142,5 m. W stropie i w sp¹gu tej serii wystêpuj¹ przewarstwienia glin sp³ywowych o mi¹¿szoœci od 20 do 70 cm. S¹ to gliny silnie piaszczyste z przewarstwieniami i gniazdami piasków, ze smugami i³ów, z licznymi ziarnami margli i otoczakami krzemieni. Czêœæ œrodkow¹ serii tworz¹ piaski py³owate zailone, ciemnoszare z laminami zwêglonego detrytusu roœlinnego oraz kilkoma przewarstwieniami mu³ków o mi¹¿szoœci 10–30 cm. S¹ to mu³ki warwowe drobnolaminowane piaskami py³owatymi lub mu³ki masywne, silnie wapniste o zawartoœci CaCO3 — 15,1%. W ich sk³adzie mineralnym wystêpuje 8% wêglanów i 4,2% glaukonitu, a w grupie minera³ów przezroczystych amfibole (31,2%) przewa¿aj¹ nad granatami (17,5%) i epidotem (13,7%). Zawartoœæ minera³ów odpornych jest niedu¿a i wynosi 7,5%. Strop tej serii jest zaburzony glacitektonicznie. Gliny zwa³owe. Wystêpuj¹ bezpoœrednio na utworach paleogenu lub neogenu, a w obni¿- eniach pod³o¿a na osadach zastoiskowych lub wodnolodowcowych. Mi¹¿szoœæ glin tego poziomu waha siê od 5 do 25 m, a ich brak stwierdzono na wynios³oœciach pod³o¿a podczwartorzêdowego. Osady te zosta³y rozpoznane w otworze 36 (Borne) na g³êbokoœci 134,7–140,0miwotworze 91 (Jan- kowo) na g³êbokoœci 107,5–114,9 m. S¹ to gliny ciemnobrunatnoszare, silnie wapniste, o zawartoœci

CaCO3 16,8%. W stropie poziomu obecne s¹ w nich przewarstwienia glin ilastych o brunatnowiœnio- wej barwie, piasków gruboziarnistych i gliniastych oraz mu³owców ilastych, zwartych, o ciemnoszarej barwie. Przewarstwienia te s¹ ustawione stromo, pod k¹tem 40–45o. Gliny te bogate s¹ w materia³ g³azowy, obecnoœæ którego spowodowa³a zaklinowanie otworu Borne (36) i zerwanie przewodu. Otwór ten zosta³ zlikwidowany i w odleg³oœci 20 m zosta³ wykonany otwór Borne-bis, rdzeniowany od g³êbokoœci 135,0 do 175,0 m. W sk³adzie petrograficznym glin z tego otworu obserwujemy zmien- noœæ: w próbce ze sp¹gu warstwy wystêpuje znaczna przewaga ska³ krystalicznych nad wapieniami paleozoicznymi (byæ mo¿e jest to porwak starszych glin zwa³owych), a wy¿ej niewielka przewaga wapieni paleozoicznych nad ska³ami krystalicznymi i ponownie przewaga ska³ krystalicznych. Wspó³czynniki petrograficzne dla dolnej próbki s¹ nastêpuj¹ce: O/K — 0,53; K/W — 1,99; A/B — 0,49, dla dwóch górnych próbek wynosz¹: O/K — 1,03; K/W — 1,02; A/B — 0,97. Wœród ska³ krystalicznych zanotowano obecnoœæ dolomitów (œrednio 2,2%) i niewielk¹ iloœæ ³upków paleozoicznych (1,4%). Udzia³ ska³ lokalnych jest œredni i wynosi 9,7%, wœród których prze- wagê stanowi¹ piaskowce (3,8%), wapienie (2,7%) i krzemienie (1,4%). Wystêpuj¹ równie¿ pojedyn-

27 cze fosforyty w iloœci 1,2%. W otworze 91 (Jankowo) wspó³czynniki petrograficzne dla glin tego poziomu s¹ niemal identyczne: O/K — 1,02; K/W — 1,06; A/B — 0,92. Nieco wiêkszy jest udzia³ do- lomitów (3,2%) przy ca³kowitym braku ³upków paleozoicznych. Udzia³ ska³ lokalnych jest równie¿ podobny i wynosi 9,9%, wœród których zanotowano obecnoœæ bia³ych wapieni kredowych, piaskow- ców, mu³owców (2,2%) oraz pojedynczych krzemieni i fosforytów. I³y i mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru, gdzie zosta³y udokumentowane wierceniami w rejonie Przytonia (otw. 29), Bornego (otw. 36) i Jelenina (otw. 17). Strop zastoiska uk³ada siê na wysokoœci 30–35 m n.p.m. W profilu otworu Borne (otw. 36) osady te wystêpuj¹ na g³êbokoœci 115,7–134,7 m. S¹ to mu³ki warwowe, oliwkowo-brunatno-szare, z cienkimi laminkami i³ów, p³asko laminowane piaskami py³owato-ilastymi. Laminy odznaczaj¹ siê zmienn¹ mi¹¿szoœci¹ od 1–2 mm do 1–2 cm. Od g³êbokoœci 122,9 m do sp¹gu serii zarejestrowano w obrêbie ciemnych, bardziej ilastych lamin, domieszkê zwêglonego detrytusu roœlinnego, a w przelocie 133,5–133,6 m laminy zwêglonego detrytusu roœlinnego o mi¹¿szoœci 0,5 cm. Osad jest silnie wapnisty o zawartoœci CaCO3 — 12,8%. Sk³ad minera³ów ciê¿kich wykazuje dominacjê minera³ów blaszkowych: chlorytów (33,2%), biotytu (17,0%), przy ma³ej zawartoœci minera³ów odpornych 5,5%. Osad by³ deponowany z zawiesiny frakcjonalnej przy z³o¿onych mechanizmach depozycji (na diagramie C–M Passegi typ osadu VII), a nastêpnie z zawiesiny jednorodnej przy niskiej turbulencji œrodo- wiska (na diagramie C–M Passegi typ osadu VI). Górna czêœæ osadów zastoiskowych, a niekiedy ca³e warstwy mu³ków s¹ silnie zaburzone glacitektonicznie razem z glinami zlodowacenia Odry. W otworze 189, po³o¿onym na obszarze nale¿¹cym do arkusza Œwidwin, stwierdzono na g³êbokoœci 94,0–111,5 m warstwy mu³ków z wk³adkami i smugami glin zwa³owych, z warstewkami piasków ze ¿wirami ustawione niemal pionowo.

Zlodowacenia œrodkowopolskie

Na obszarze przedstawionym na arkuszu Drawsko Pomorskie do zlodowaceñ œrodkowopolskich zaliczono 2 poziomy glin zwa³owych oraz rozdzielaj¹ce je osady wodnolodowcowe, zastoiskowe, rzeczne i jeziorne. W oparciu o wyniki badañ litologiczno-petrograficznych oraz korelacjê regionaln¹ gliny zwa³owe przyporz¹dkowano zlodowaceniu Odry i Warty, a osady rzeczne i jeziorne zaliczono do interglacja³u lubawskiego (lubelskiego). Mi¹¿szoœæ osadów tego kompleksu jest dosyæ wyrównana i uk³ada siê w granicach 75–85 m. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ osadów (95 m) stwierdzono w Zagórkach (otw. 115 — patrz tabl. III) , a najmniejsz¹ (40 m) w Zarañsku (otw. 64).

Zlodowacenie Odry

Piaski ilaste i mu³ki zastoiskowe. Osady te pochodz¹ z etapu transgresji l¹dolodu zlodowacenia Odry i wystêpuj¹ sporadycznie na kartowanym obszarze w obrêbie ma³ych, lokalnych zbiorników zastoiskowych. W rejonie Bornego (otw. 36) stwierdzono ich wystêpowanie na g³êboko-

28 œci 107,6–115,0 m na starszych osadach zastoiskowych, od których oddzielone s¹ cienk¹ warstw¹ glin. Strop zastoiska uk³ada siê na wysokoœci 30 m n.p.m. Pod wzglêdem litologicznym s¹ to piaski drobnoziarniste z przewarstwieniami mu³ków z du¿¹ iloœci¹ detrytusu ³yszczykowego, silnie wapniste

(CaCO3 — 13,3%). Osady by³y deponowane z zawiesiny jednorodnej przy niskiej turbulencji œrodo- wiska (na diagramie C–M Passegi typ osadu VI). Gliny zwa³owe tworz¹ na badanym obszarze ci¹g³y poziom o œredniej mi¹¿szoœci 20 m, którego strop uk³ada siê na wysokoœci 35–40 m n.p.m. i podnosi siê stopniowo w kierunku pó³nocno-wschodnim do 65 m n.p.m. w rejonie Grzybna i dochodzi do 80 m n.p.m. w rejonie Jelenina (otw. 17, 18). Najmniejsz¹ mi¹¿szoœæ tych osadów stwierdzono w Zarañsku (otw. 64), gdzie w wyniku erozji wód lodowcowych zosta³a ona zredukowana do 2,5 m. Gliny zlodowacenia Odry zosta³y udokumentowane w dwóch otworach kartograficznych (otw. 36 i 64). W otworze 36 (Borne) wystêpuj¹ one na g³êbokoœci 96,0–107,6 m, w otworze 64 (Zarañsko) od 96,8 do 99,3 m. W otworze 36 stwierdzono gliny ciemnobrunatnoszare, zwarte, homogeniczne, z du¿¹ iloœci¹ materia³u g³azowego. W przelocie 104,1–107,6 m zawieraj¹ one przewarstwienia ciemnoszarych mu³ków oraz laminy piasków py³owatych (gliny warstwowane). S¹ one silnie wapniste o zawartoœci CaCO3 17,1%. W sk³adzie petrograficznym ska³y krystaliczne (40,2%) nieznacznie przewa¿aj¹ nad wapieniami paleozoicznymi (38,6%), a iloœæ dolomitów wynosi 3,4%. Wœród ska³ lokalnych (12,1%) w podobnej iloœci wystêpuj¹ miêkkie, bia³e wapienie kredowe i piaskowce. Obecnie s¹ równie¿ w niewielkiej iloœci mu³owce (1,9%), których nie stwierdzono w starszych glinach. Wspó³czynniki petrograficzne glin s¹ nastê- puj¹ce O/K — 1,11; K/W — 0,96; A/B — 1,01. W Zarañsku (otw. 64) wystêpuj¹ gliny silnie piaszczyste ciemnostalowoszare, w sp¹gu silnie ilaste i zlustrowane z i³owcem wapnistym szaro-brunatno-oliwkowym, a w stropie piaszczysto-¿wirowate z warstw¹ g³azow¹. W glinach ilastych, bogatych w materia³ lokalny (20,4%), obecne s¹ du¿e kawa³ki margli kredowych i rozproszony detrytus marglisty oraz krzemienie (5,4%). Przewa¿aj¹ w ich sk³adzie petrograficznym ska³y krystaliczne (43,0%) nad wapieniami paleozoicznymi (26,5%), obecne s¹ równie¿ w ma³ej iloœci dolomity (2,0%) oraz ³upki (3,4%). Wspó³czynniki petrograficzne glin s¹ nastêpuj¹ce: O/K — 0,62; K/W — 1,64; A/B — 0,60. Sk³ad petrograficzny górnej próbki glin jest odmienny, stwierdzono tu znacz¹ przewagê wapieni paleozoicznych (56,0%) nad ska³ami krystalicznymi (35,1%) oraz niewielk¹ zawartoœæ ska³ lokalnych (3%). Wspó³czynniki petrograficzne tych glin s¹ nastêpuj¹ce: O/K — 1,63; K/W — 0,65; A/B — 1,39.

Zawartoœæ CaCO3 jest wysoka i wynosi od 15,6% w sp¹gu do 10,4% w stropie, a œrednio wynosi 13,9%. Gliny tego poziomu le¿¹ bezpoœrednio na osadach neogeñskich na wypiêtrzeniach pod³o¿a podczwartorzêdowego (Gogó³czyn–Zarañsko). W czêœci pó³nocno-wschodniej podœcielaj¹ je osady zastoiskowe, z którymi s¹ wspó³zaburzone glacitektonicznie. Na pozosta³ym obszarze le¿¹ bez ¿adnej

29 rozdzielnoœci na starszych glinach zwa³owych i st¹d prawdopodobnie pochodz¹ niewielkie ró¿nice ich sk³adu petrograficznego. W otworze badawczym Zagozd IG 1 (otw. 55) gliny zlodowacenia Odry, wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 97,89–118,0 m, podobnie jak gliny zlodowacenia Warty, bogate s¹ w kruszywo i otoczaki wapieni oraz ska³ krystalicznych pó³nocnych. Piaski i ¿wiry z domieszk¹ g³azów, wodnolodowcowe. Seria ta zwi¹zana z recesj¹ zlodowacenia Odry jest rzadko spotykana na opracowywanym obszarze, zastêpuje j¹ powszechnie wystêpuj¹ca seria z transgresji zlodowacenia Warty. Jej obecnoœæ stwierdzono w czêœci pó³nocno-wschodniej obszaru w dnach obni¿eñ, przekszta³conych póŸniej w zastoiska. Omawiana seria zosta³a rozpoznana w otworze 18 w Jeleninie na g³êbokoœci 86,5–94,5 m. Tworz¹ j¹ piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i otoczakami podœcielaj¹ce mu³ki zastoiskowe. Mu³ki, piaski i i³y zastoiskowe. Osady te wype³niaj¹ rozleg³e baseny zastoiskowe w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru i w czêœci po³udniowej w rejonie Zagórków (na wschód od Draw- ska). Mi¹¿szoœæ tych osadów waha siê od 20 do 40 metrów (otw. 115). W profilu otworu w Zagórkach (otw. 115) stwierdzono wystêpowanie warstwy i³ów warwowych od g³êbokoœci 78 do 152 m, któr¹ na przekroju geologicznym C–D (tabl. III) rozdzielono na 2 kompleksy. Kompleks dolny (117,0–152,0 m) przyporz¹dkowano zlodowaceniu Odry, kompleks górny (78,0–117,0 m) — zlodowaceniu Warty. W profilu otworu kartograficznego w Bornym (otw. 36) seria osadów zastoiskowych wystêpuje na g³êbokoœci 77,0–96,0 m. W sp¹gu serii, na g³êbokoœci 93,6–96,0 m stwierdzono piaski py³owate, zailone, szare, warstwowane p³asko, rytmitowo. Wy¿ej, na g³êbokoœci 92,0–93,6 m, wystêpuj¹ mu³ki piaszczyste, rytmitowe, brunatnoszare, o zawartoœci frakcji piaszczystych 50% i frakcji ¿wirowych

4,3%, w których iloœæ CaCO3 wynosi 17,9%. Osad zawiera ziarna toczone deponowane w pobli¿u Ÿród³a powstania osadów (na diagramie C–M Passegi typ osadu II). Wy¿ej, na g³êbokoœci 89,1–92,0 m w serii wystêpuj¹ mu³ki ciemnoszare i piaski drobne zailone warstwowane horyzontalnie p³asko. Osady deponowane by³y z zawiesiny frakcjonalnej przy z³o¿onych mechanizmach depozycji (na diagramie C–M Passegi typ osadu VII). Sk³ad mineralny mu³ków wykazuje 5,1% grupy wêglanów, a wœród minera³ów przezroczystych amfibole (35,7%) przewa¿aj¹ nad epidotem (15,4%) i granatami (4,8%). Udzia³ minera³ów odpornych wynosi 9,2%, w tym po 3,3% turmalinów i dystenu. Zawartoœæ CaCO3 w mu³kach wynosi 7,9%. Na g³êbokoœci 84,9–89,1 m stwierdzono seriê mu³ków warwowych o warstwowaniu rytmitowym, w której warstewki ilaste, brunatnoszare, maj¹ gruboœæ 5–10 mm, a warstewki pylaste, jasnoszare, 1–3 mm. W œrodku serii (interwa³ 87,4–87,7 m) stwierdzono zaburzenia laminacji sp³ywem œródformacyjnym i upad lamin pod k¹tem 50–80o. Od g³êbokoœci 84,9 m ku stropowi serii (77,0 m) seria mu³kowa z laminami szarych i³ów przechodzi w seriê piasków py³owatych, zailonych, jasnoszarych drobnolaminowanych rytmitowo, w której stwierdzono warstwowanie horyzontalne p³askie i ripplemar- kowe (ripplemarki oscylacyjne). Osady deponowane by³y z zawiesiny frakcjonalnej przy z³o¿onych mechanizmach depozycji (na diagramie C–M Passegi typ osadu VI). Zawartoœæ CaCO3 wynosi 7,2%.

30 Interglacja³ lubawski

Piaski ilaste z detrytusem roœlinnym, fragmentami drewna i warstewkami torfów, jeziorne oraz piaski z domieszk¹ ¿wirów, rzeczne.Osa- dy te zosta³y stwierdzone w otworze kartograficznym 36 w Bornym na g³êbokoœci 55,7–77,0 m (81,8–60,5 m n.p.m.) oraz w otworze 91 w Jankowie na g³êbokoœci 80,6–107,2 m (36,9–10,3 m n.p.m.). W otw. 36 w Bornym wystêpuj¹ one pomiêdzy seri¹ osadów zastoiskowych zlodowacenia Odry i glinami zwa³owymi zlodowacenia Warty, a w otworze w Jankowie (otw. 91) pomiêdzy glinami zwa³owymi zlodowacenia Odry i Warty. Wyniki analizy palinologicznej wykonanej dla próbek osadów z wiercenia Borne (otw. 36) wskazuj¹, ¿e sedymentacja tych osadów nastêpowa³a podczas interstadia³u, a charakter flory py³kowej i ro- dzaj roœlinnoœci wskazuje, ¿e by³ to ch³odny interstadia³ (Winter, Danel, 2006). Na podstawie korelacji poziomów glacjalnych zaliczono osady z t¹ flor¹ do interglacja³u lubawskiego (lubelskiego). W profilu otworu Borne (otw. 36) omawiany kompleks osadów sk³ada siê z dwóch serii: serii osadów rzecznych, wystêpuj¹cej na g³êbokoœci 55,7–65,6 m (81,8–71,9 m n.p.m.) oraz serii osadów jeziornych z g³êbokoœci 65,6–77,0 m. (71,9–60,5 m n.p.m.). W stropie serii rzecznej (55,7–56,0 m) wystêpuj¹ piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami, szarobrunatne, z rozproszon¹ substancj¹ humusow¹ i z drobnymi kawa³kami silnie zwêglonego drewna oraz z przewarstwieniami drobnych piasków zailonych, ciemnoszarych. Makroskopowo stwierdzono otoczaki o œrednicy do 2 cm zwêglonych kawa³ków drzew liœciastych. Analiza palinologiczna potwierdza obecnoœæ py³ków tych drzew: Betula, Alnus, Carpinus, Corylus, Quercus, Ericaceae oraz wskazuje na domieszkê py³ku drzew iglastych: Pinus silvestris, Picea (Winter, Danel, 2006). Wyniki badañ mineralogicznych (Szelewicka, Micha³owska, 2005a) wskazuj¹, i¿ w sk³adzie minera³ów przezroczystych granaty (30,2%) przewa¿aj¹ nad amfibo- lami (22,6%) i epidotem (9,2%), a zawartoœæ minera³ów odpornych wynosi 8,8%, w tym po 2,9% dystenu i cyrkonu. Zawartoœæ CaCO3 jest œrednia (8,5%). Osady deponowane by³y z zawiesiny frakcjonalnej przy wysokiej turbulencji (na diagramie C–M Passegi typ osadu IV) i s¹ bardzo s³abo wysortowane. Poni¿ej wystêpuj¹ ¿wiry z domieszk¹ piasków œrednio- i gruboziarnistych, w sp¹gu z warstw¹ g³azów na g³êbokoœci 60,0–60,4 m. Zawartoœæ CaCO3 wynosi 10,4%. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich amfibole (27,8%) i granaty (26,9%) wystêpuj¹ w równowadze. Zawartoœæ minera³ów odpornych wynosi 12%, w tym 4,1% dystenu i 3,5% cyrkonu. Osady te zawieraj¹ ziarna toczone deponowane w pobli¿u Ÿród³a powstawania osadów (na diagramie C–M Passegi typ osadu I) i s¹ s³abo wysortowane. Poni¿ej warstwy g³azowej (60,4–65,6 m) wystêpuje seria piasków gruboziarnistych o frakcji drob- niej¹cej ku sp¹gowi, w sp¹gu której ponownie obecne s¹ piaski gruboziarniste z pojedynczymi g³azikami i z domieszk¹ zwêglonej substancji roœlinnej. W stropie serii jeziornej wystêpuje warstwa organiczna (65,6–67,3 m). S¹ to silnie skomprymowane torfy drzewne, brunatne, z przemazami pia-

31 sków ilastych szarych w sp¹gu (65,6–66,0 m). Poni¿ej nich wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste lekko zailone, bardzo silnie przepojone substancj¹ humusow¹ z fragmentami muszli. W sp¹gu warstwy organicznej wystêpuj¹ piaski œrednioziarniste z pojedynczymi ¿wirami, lekko zailone z fragmentami zwêglonego drewna i grubym detrytusem roœlinnym. Badania mineralogiczne próbki z g³êbokoœci 67,0–67,3 m wykaza³y, ¿e wœród minera³ów przezroczystych amfibole (45,7%) przewa¿aj¹ nad granatami (16,2%) i epidotem (8,9%), przy niskiej zawartoœci dystenu (3,31%) i niskiej zawartoœci

CaCO3 (4,2%). Piaski te s¹ s³abo wysortowane i zawieraj¹ ziarna toczone deponowane w pobli¿u Ÿród³a powstawania osadów (na diagramie C–M Passegi typ osadu I). Poni¿ej warstwy organicznej wystêpuje na g³êbokoœci 67,3–73,3 m seria piasków drobnoziarnistych lekko zailonych, niekiedy z laminami szarych i³ów, bez domieszki detrytusu roœlinnego. Piaski dolnej próbki (72,5–73,0 m) s¹ umiarko- wane dobrze wysortowane i o wysokiej zawartoœci CaCO3 (19,1%). Wœród minera³ów przezroczystych amfibole (39,7%) przewa¿aj¹ nad epidotem (13,8%) i granatami (7,5%) przy du¿ym udziale dystenu (6,23%). W górnej próbce (70,5–71,0 m) wystêpuj¹ piaski kwarcowo-glaukonitowe ze skaleniami, bezwapniste, o 0,8% zawartoœci CaCO3. Spadek zawartoœci CaCO3 spowodowany jest prawdopodobnie domieszk¹ osadów oligoceñskich. Na g³êbokoœci od 73,3 do 77,0 m wystêpuje druga warstwa organiczna. W stropie warstwy wystêpuj¹ piaski drobne lekko zailone, szare, z cienkimi smugami zwêglonego detrytusu roœlinnego i kawa³kami zwêglonego drewna. Ni¿ej wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste z przewarstwieniami piasków œrednioziarnistych z domieszk¹ zwêglonego detrytusu roœlin- nego, w sp¹gu których stwierdzono 30 cm mi¹¿szoœci warstwê piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirkiem i g³azikami. W próbce z g³êbokoœci 76,0–76,5 m zawartoœæ CaCO3 wynosi 7,7%. Osady deponowane by³y z zawiesiny frakcjonalnej przy wysokiej turbulencji oœrodka sedymentacji (na diagramie C–M Passegi typ osadu IV). Wykonano analizy palinologiczne dla 29 próbek osadów organicznych z g³êbo- koœci od 55,7 do 76,7 m. Opracowano diagram py³kowy dla 24 próbek z serii osadów organicznych z interwa³u 65,62–67,08 m (Winter, Danel, 2006). W diagramie tym wydzielono 8 lokalnych pozio- mów py³kowych LPAZ. Wyniki analizy palinologicznej wskazuj¹, ¿e sedymentacja osadów nastêpo- wa³a podczas ch³odnego interstadia³u. Spektra py³kowe nie udokumentowa³y tu optymalnych lub charakterystycznych odcinków interglacjalnych sukcesji py³kowych. Wystêpowa³y równie¿ palino- morfy znajduj¹ce siê na wtórnym z³o¿u, co spowodowa³o trudnoœci w ocenie wieku badanych osadów. Roœlinnoœæ panuj¹ca podczas sedymentacji badanych osadów by³a zdominowana przez elementy nale¿¹ce g³ównie do umiarkowanej ch³odnej borealnej strefy klimatycznej. Do tych elementów zalicza siê miêdzy innymi: Pinus sylvestris typ., Picea, Larix, Betula, Salix, Alnus i Ericaceae. Omawiana sukcesja dobrze dokumentuje rozwiniêt¹ pokrywê leœn¹ typu tajgi.

32 W profilu otworu Jankowo (otw. 91) stwierdzono seriê osadów rzecznych o mi¹¿szoœci 26,6 m wype³niaj¹c¹ kopaln¹ dolinê, której dno wyciête w glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 znajduje siê na wysokoœci 10,3 m n.p.m. W obrêbie tej serii zaznaczaj¹ siê dwa cykle akumulacji. Osady rzeczne pierwszego cyklu wype³niaj¹ dolinê od g³êbokoœci 85,7–107,2 m. S¹ to ¿wiry œrednie i drobne z g³azami oraz piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami, a w stropie serii piaski drobnoziarniste z domieszk¹ piasków œred- nioziarnistych. W obrêbie tej serii, na g³êbokoœci 98,0–100,0 m, stwierdzono kawa³ki zwêglonego drewna. Osady rzeczne drugiego cyklu akumulacji wystêpuj¹ na g³êbokoœci 80,6–85,7 m. S¹ to piaski drobnoziarniste, przewa¿nie lekko zailone, w stropie z przewarstwieniami mu³ków ilastych, z domieszk¹ zwêglonego detrytusu roœlinnego i kawa³kami drewna. Na g³êbokoœci 83,0–83,15 m stwierdzono w tych piaskach otoczaki ska³ krystalicznych pó³nocnych o œrednicy do 6 cm. Analiza minera³ów ciê¿kich dla próbek piasków z g³êbokoœci 85,0–85,7 m wskazuje, ¿e wœród minera³ów przezroczystych amfibole (38,6%) przewa¿aj¹ nad epidotem (17,4%) i granatami (11,2%), a zawartoœæ minera³ów odpornych wynosi 10,6%, w tym 4,4% dystenu. Wystêpuje równie¿ 7,3% minera³ów z grupy wêglanów. Piaski s¹ umiarkowanie wysortowane, a zawartoœæ CaCO3 wynosi 6,8%. Osady deponowane by³y z zawiesiny frakcjonalnej przy umiarkowanej turbulencji oœrodka sedymentacji (na diagramie C–M Passegi typ osadu V). Strop serii osadów rzecznych znajduje siê na wysokoœci 36,9 m n.p.m.

Zlodowacenie Warty

Piaski i ¿wiry z domieszk¹ g³azów, wodnolodowcowe. Zetapu transgresji l¹dolodu pochodzi seria piaszczysto-¿wirowa wydzielona w otworze 64 w Zarañsku na g³êbokoœci 75,2–95,4 m. Zasiêg serii ogranicza siê do kopalnej rynny lub równiny sandrowej przebiegaj¹cej w obszarze wysokiego po³o¿enia stropu powierzchni podczwartorzêdowej. Seriê o mi¹¿szoœci 20,2 m buduj¹ osady grubofrakcyjne: piaski ró¿noziarniste z przewarstwieniami ¿wirów, z warstwami otoczaków i z cienk¹ warstw¹ glin sp³ywowych na g³êbokoœci 89,8–90,0 m. W sp¹gu serii (92,6–95,0 m), pomiêdzy warstwami otoczaków, wystêpuje warstwa piasków drobnoziarnistych, zailonych, jasnoszaro-seledy- nowych, kwarcowych. Piaski te s¹ umiarkowanie dobrze wysortowane o zawartoœci CaCO3 7,3%. Wysoka zawartoœæ wêglanów (15,5%) w sk³adzie minera³ów ciê¿kich wskazuje, ¿e osady te powstawa³y w umiarkowanych warunkach œrodowiska sedymentacyjnego, a materia³ dostarczany do zbiornika by³ niedalekiego transportu. Wœród minera³ów odpornych (20,1%) licznie wystêpuj¹ minera³y pochodz¹ce z pod³o¿a czwartorzêdu: dysten, turmaliny, cyrkon po oko³o (4%). Wœród minera³ów przezroczystych amfibole wystêpuj¹ w równowadze z epidotem po 24,6% przy udziale granatów w iloœci 16,9%. Gliny zwa³owe nakartowanym obszarze wystêpuj¹ w postaci ci¹g³ego poziomu o zmiennej mi¹¿szoœci (10–35 m). Najwiêksz¹ jego mi¹¿szoœæ (35 m) stwierdzono w otw. 17 i 18 w Jeleninie, a najmniejsz¹ (2,7 m) w otw. 36 w Bornym. Strop tego poziomu po³o¿ony jest najni¿ej (55–60 m

33 n.p.m.) w obszarze Równiny Drawskiej i w czêœci po³udniowo-zachodniej badanego obszaru. W czê- œci œrodkowej i po³udniowej obszaru uk³ada siê on na wysokoœci 70–80 m n.p.m. i podnosi siê stopniowo w kierunku pó³nocno-wschodnim do 120 m n.p.m. w rejonie Jelenina (otw. 17 i 18). Strop tego poziomu jest mocno porozcinany przez erozjê fluwioglacjaln¹, a mi¹¿szoœæ glin w zwi¹zku z tym znacznie zredukowana. Gliny zwa³owe tego zlodowacenia zosta³y rozpoznane w otworze 64 (Zarañsko) na g³êbokoœci 59,15–75,2 m i w otworze 36 (Borne) na g³êbokoœci 53,0–55,7 m. W Zarañsku (otw. 64) gliny te s¹ dwudzielne z warstw¹ piasków na g³êbokoœci 62,5–65,5 m. Górny poziom (59,15–62,5 m) reprezentowany jest przez gliny piaszczyste szare i brunatno-oliwkowe o wysokiej zawartoœci CaCO3 19,1%. W ich sk³adzie petrograficznym wystêpuje niewielka przewaga wapieni paleozoicznych nad ska³ami krystalicznymi i wysoka zawartoœæ ska³ lokalnych (13,3%). Wspó³czynniki petrograficzne dla glin tego poziomu wynosz¹: O/K — 1,14; K/W — 0,91; A/B — 1,10. Dolny poziom (65,5–75,2 m) reprezentuj¹ gliny piaszczyste szare, ciemnoszare do szarobrunatnych z licznymi przewarstwieniami pia- sków, z warstwami otoczaków i z ziarnami margli oraz z fragmentami wêgla brunatnego. Zawartoœæ

CaCO3 w tych glinach jest wysoka i waha siê od 15,2% w sp¹gu do 20,1% w czêœci œrodkowej, a œred- nio wynosi 17,6%. W sk³adzie petrograficznym badanych glin ska³y krystaliczne przewa¿aj¹ nad wapieniami paleozoicznymi przy niewielkim udziale ³upków paleozoicznych (od 1,0–4,0%) i dolomitów (do 2,7%). Udzia³ ska³ lokalnych zmienia siê od 7,3 do 18,2%, a œrednia wynosi 13,7%. W przewadze wy- stêpuj¹ bia³e wapienie kredowe (do 11,1%) przy mniejszym udziale piaskowców (do 6,0%) i mu³owców (do 2,5%). Wspó³czynniki petrograficzne dla glin tego poziomu wynosz¹: O/K — 0,93; K/W — 1,1; A/B — 0,90. Cechy petrograficzne glin obu poziomów pozwalaj¹ korelowaæ je z glinami stadia³u gór- nego i dolnego zlodowacenia Warty wydzielonymi na obszarze przedstawionym na arkuszu Œwidwin (Dobracka, 2006) i £obez (Piotrowski, 2006). Rozdzielnoœæ ta na obszarze omawianym w niniejszym opracowaniu jest lokalna i zanika w kierunku po³udniowym i wschodnim i na s¹siednich obszarach przedstawionych na arkuszach Konotop (Winnicki, 2006) i Czaplinek (Lewandowski i in., 2006) nie by³a sygnalizowana. Warstwa piaszczysta rozdzielaj¹ca oba poziomy glin w otworze 64 w Zarañsku (g³êbokoœæ 62,5–65,5 m) sk³ada siê w przewadze z piasków drobnoziarnistych silnie zailonych szarych, które przechodz¹ ku sp¹gowi w piaski œrednioziarniste oraz ró¿noziarniste silnie zaglinione z otoczakami. Analizy wykonane w piaskach drobnoziarnistych z g³êbokoœci 62,5–63,0 m wykaza³y bardzo wysok¹ zawartoœæ CaCO3 (21,6%), a w sk³adzie minera³ów ciê¿kich wysok¹ zawartoœæ grupy wêglanów (17,1%). W sk³adzie minera³ów ciê¿kich wystêpuje przewaga amfiboli (37,8%) nad granatami (15,0%) i epidotem (15,0%), przy uk³adzie minera³ów odpornych w iloœci 13,7%. W otworze 36 (Borne) w sp¹gu omawianego poziomu glin na g³êbokoœci 54,6–55,7 m wystêpuj¹ ¿wiry z piaskami i g³azami o maksymalnej œrednicy 6 cm. Wœród ¿wirków wystêpuj¹ kawa³ki gliny zwa³owej i piasków z substancj¹ organiczn¹. Powy¿ej tej przemieszanej warstwy, wystêpuj¹ na g³êbokoœci 53,0–54,6 m gliny

34 piaszczyste, ciemnoszare, smugowane i³ami, o zawartoœci CaCO3 11,2%. W sk³adzie petrograficznym tych glin ska³y krystaliczne (33,3%) i wapienie paleozoiczne (33,8%) wystêpuj¹ w równowadze. Udzia³ dolomitów wœród ska³ skandynawskich jest niedu¿y (0,4%), natomiast wiêkszy jest udzia³ ³upków paleozoicznych (5,2%). Bardzo wysoka jest zawartoœæ ska³ lokalnych (22,5%), w tym 13% pia- skowców i 4,8% wapieni. Wspó³czynniki petrograficzne glin s¹ nastêpuj¹ce: O/K — 1,06; K/W — 1,03; A/B — 0,90. Gliny zwa³owe zlodowacenia Warty dokumentuje równie¿ otwór badawczy Zagozd IG 1 (otw. 55), zlokalizowany przy zachodniej granicy obszaru badañ, na g³êbokoœci 88,82–92,78 m. S¹ to gliny brunatnoszare w górnej czêœci poziomu, ni¿ej szare, bogate w kruszywo i otoczaki wapieni oraz ska³ krystalicznych pó³nocnych o œrednicy przewa¿nie do 5 cm, maksymalnie do 15 cm. I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe. Osady te wystêpuj¹ w obrêbie lokalnych zbiorni- ków zastoiskowych. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ tych osadów (39 m) stwierdzono w otworze 115 w Zagór- kach na wschód od Drawska Pomorskiego. Strop serii i³ów warwowych znajduje siê na g³êbokoœci 78 m (62,8 m n.p.m.), a jej sp¹g na g³êbokoœci 117 m (23,8 m n.p.m.) bezpoœrednio na starszym kompleksie i³ów warwowych zlodowacenia Odry. Niewielkie i p³ytkie zbiorniki o charakterze zastoiskowo-jeziornym stwierdzono w rejonie Zagozdu i Drawska Pomorskiego. Wype³niaj¹ je mu³ki lub piaski py³owate z przewarstwieniami mu³ków. W stropie mu³ków w otworze 55 (Zagozd IG 1), wystêpuj¹ skorupki malakofauny, stwierdzone na g³êbokoœci 76,7 m. Pochodz¹ one prawdopodobnie z warstwy osadów jeziornych zniszczonych przez erozjê subglacjaln¹ w rynnie. Piaski i piaski ze ¿wirami, wodnolodowcowe. Osady te pochodz¹ z recesji l¹dolodu zlodowacenia Warty. Buduj¹ one rozleg³¹ równinê sandrow¹ o szerokim rozprzestrzenianiu w czêœci œrodkowej i po³udniowej kartowanego obszaru. Powierzchnia sandru od wysokoœci 70 m n.p.m. w czêœci zachodniej podnosi siê stopniowo ku wschodowi do 90 m n.p.m. i le¿y najwy¿ej (100 m n.p.m.) w rejonie Bornego. Mi¹¿szoœæ osadów wodnolodowcowych waha siê od 5 do 30 m. Osady buduj¹ce kopalny sandr to w przewadze piaski œrednio- i gruboziarniste, a w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru piaski ró¿noziarniste z domieszk¹ ¿wirów. Osady te zosta³y stwierdzone du¿¹ iloœci¹ otwo- rów hydrogeologicznych, poniewa¿ stanowi¹ g³ówny u¿ytkowy poziom wodonoœny na omawianym obszarze. Poziom ten jest eksploatowany przez wodoci¹gi wiejskie oraz przez najwiêksze ujêcie na kartowanym obszarze — wodoci¹g miejski w Drawsku Pomorskim (Oficjalska, Piegat, 2000). Osady tego sandru zosta³y rozpoznane w otworze kartograficznym Borne (otw. 36) na g³êbokoœci 39,8–53,0 m. W sp¹gu serii wystêpuj¹ ¿wiry grube i piaski gruboziarniste, które przechodz¹ wy¿ej w piaski gruboziarniste z domieszk¹ drobnych ¿wirów i koñcz¹ siê cienk¹ warstewk¹ drobnych, silnie zailonych pia- sków z przewarstwieniem mu³ków oliwkowoszarych. Piaski z g³êbokoœci 43,5–44,0 m i 39,8–40,3 m wykazuj¹ zawartoœæ CaCO3 9,3%. W sk³adzie minera³ów przezroczystych stwierdzono przewagê amfiboli (31,5%) nad granatami (20,0%) i epidotem (12,2%), przy kilkuprocentowej zawartoœci mine-

35 ra³ów odpornych. Osady deponowane by³y w pobli¿u Ÿród³a powstawiania osadów (diagram C–M Passegi typ osadu II i III). Omawiany poziom sandrowy z recesji l¹dolodu zlodowacenia Warty kontaktuje bezpoœrednio z osadami sandru proglacjalnego poprzedzaj¹cego transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Wis³y. Granica pomiêdzy tymi poziomami jest granic¹ umown¹ i postawiona zosta³a w oparciu o przes³anki litologiczne.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y

Stadia³ górny

Na obszarze przedstawionym na arkuszu Drawsko Pomorskie wyró¿niono dwa poziomy glacjalne zlodowacenia Wis³y reprezentuj¹ce dwie fazy stadia³u górnego: fazê leszczyñsko-poznañsk¹ i fazê pomorsk¹ (przekrój A–B i C–D). Obecnoœæ tych poziomów dokumentuje wystêpowanie, lokalnie mi¹¿szych (35–50 m) serii osadów fluwioglacjalnych, dobrze wykszta³cona strefa marginalna fazy pomorskiej oraz ró¿nice cech litologiczno-petrograficznych obu poziomów glin. O transgresywnym charakterze fazy pomorskiej w obszarze lobu Parsêty œwiadczy równie¿ dokumentacja geologiczna wierceñ i du¿ych ods³oniêæ. Liniê g³ównego zasiêgu fazy pomorskiej wyznacza ci¹g akumulacyjnych moren czo³owych przebiegaj¹cy ukoœnie (SW–NE) przez kartowany obszar od Jankowa przez Draw- sko Pomorskie do Ostrowic. Towarzyszy mu sandr Drawy na przedpolu oraz pagórki po wa³ach lodowo-morenowych i moreny ablacyjne na zapleczu. Osady zlodowacenia Wis³y wystêpuj¹ na powierzchni terenu na ca³ym obszarze. Pokrywa osadów tego zlodowacenia osi¹ga wartoœæ od 30 do 60 metrów. Wiêksz¹ mi¹¿szoœæ (do 75 m) osi¹ga ona w strefie czo³owo-morenowej (Zarañsko–Grzyb- no–Do³gie) oraz w rynnach subglacjalnych, gdzie dochodzi do 80 m (w rynnie Jankowa) (otw. 91) i do 85 m w rynnie jeziora Ma³e Do³gie. I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe. S¹toosady z transgresji l¹dolodu fazy lesz- czyñsko-poznañskiej. Wystêpuj¹ w profilach kilku otworów w rejonie Drawska Pomorskiego, ale najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ (21 m) osi¹gaj¹ w otworze 96. Osady te towarzysz¹ rynnie Jankowa po obu jej stronach. Strop osadów zastoiskowych obni¿a siê w kierunku po³udniowo-zachodnim od wysokoœci 85 w Drawsku do 78 m n.p.m. w Jankowie. Prawdopodobnie zasiêg oraz mi¹¿szoœæ tych osadów by³a znacznie wiêksza, ale uleg³y one erozyjnemu usuniêciu przez wody proglacjalne. S¹ one równie¿ glacitektonicznie zaburzone przez l¹dolód zlodowacenia Wis³y. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne). Osady te buduj¹ kopaln¹ równinê sandrow¹ o szerokim rozprzestrzenieniu i ma³ej mi¹¿szoœci. Le¿¹ one bezpoœrednio na osadach starszego poziomu sandrowego z etapu recesji l¹dolodu zlodowacenia Warty. Granica pomiêdzy tymi poziomami jest granic¹ umown¹ (litologiczn¹). W sp¹gu serii sandrowej wystêpuj¹ piaski z du¿ymi otoczakami, które przechodz¹ wy¿ej w piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami lub w ¿wiry piaszczyste z otoczakami.

36 Seria tych osadów zosta³a rozpoznana du¿¹ iloœci¹ wierceñ hydrogeologicznych, poniewa¿ buduje górn¹ czêœæ u¿ytkowego poziomu wodonoœnego na omawianym obszarze. W otworze kartograficznym 36 (Borne) wystêpuje ona na g³êbokoœci 34,2–37,5 m, a w otworze 64 (Zarañsko) w przelocie 50,7–57,5 m. Powierzchnia sandru le¿y na wysokoœci 80–90 m n.p.m., podnosi siê do 105 m n.p.m. w czê- œci SE i dochodzi do 120 m n.p.m. w rejonie Jelenina (czêœæ NE kartowanego obszaru). Stwierdzono silne zaburzenia glacitektoniczne serii tych osadów licznymi wierceniami w Drawsku Pomorskim (m.in. otw. 66, 69, 71, 96, 97, 98, 100, 101, 104) i w Zagórkach (otw. 114, 115). Piaski, ¿wiry i g³azy oraz mu³ki rynien subglacjalnych. Osady te wype³niaj¹ dwie kopalne rynny: rynnê Jankowa o g³êbokoœci 50 m i rynnê Jeziora Ma³e Do³gie o g³êbo- koœci 33 m. Rynna Jankowa zosta³a rozpoznana otworem kartograficznym 91 (Jankowo). Wype³nia j¹ seria osadów wodnolodowcowych le¿¹ca na g³êbokoœci 30,0–80,6 m i wykszta³cona w formie czterech cykli akumulacyjnych, rozdzielonych powierzchniami erozyjnymi z brukiem. Strop tej serii znajduje siê na wysokoœci 87,5 m n.p.m., a jej sp¹g — 36,9 m n.p.m. Ka¿dy z tych czterech cykli rozpoczyna siê warstw¹ g³azów i otoczaków o œrednicy od 10 do 12 cm. Wœród g³azów wystêpuj¹ ska³y krystaliczne pó³nocne, wapienie paleozoiczne, krzemienie, fosforyty o wyg³adzonej powierzchni. Dwa dolne cykle akumulacyjne (63,0–79,0 m; 46,5–63,0 m) zbudowane s¹ z osadów grubofrakcyjnych i rozpo- czynaj¹ siê warstwami bruku i otoczaków le¿¹cymi na g³êbokoœci 79,0–80,6 m i 46,0–46,5 m. Obie serie buduj¹ piaski gruboziarniste z przewarstwieniami ¿wirów drobnych i œrednich, a w stropie serii drugiego cyklu wystêpuj¹ osady drobniejsze, piaski drobnoziarniste, lekko zailone, ¿ó³toszare, z przewarstwieniem mu³ków wapnistych barwy szarej z detrytusem roœlinnym. Te wysokoenergetyczne li- tofacje buduj¹ce obie serie, charakterystyczne dla du¿ych wezbrañ, wskazuj¹ na gwa³town¹ akumulacjê glacifluwialn¹. Osady trzeciego cyklu le¿¹ na g³êbokoœci 35,2–46,5 m i s¹ wykszta³cone w postaci piasków œrednio- i gruboziarnistych z domieszk¹ drobnych g³azików i drobnych ¿wirów. Osady czwartego (górnego cyklu), zamykaj¹cego akumulacjê w rynnie, wystêpuj¹ na g³êbokoœci 30,0–35,2 m i sk³adaj¹ siê wy³¹cznie z osadów piaszczysto-mu³kowych z przewarstwieniami glin sp³ywowych. Analizy mineralogiczne wykonano dla 2 próbek osadów drobnych, wystêpuj¹cych w gór- nej czêœci trzeciego i czwartego cyklu. Pozosta³e próbki ze wzglêdu na silne nawodnienie osadów i po- bór prób korytowych nie nadawa³y siê do analiz. Próbka z piasków drobnoziarnistych z g³êbokoœci

46,5–47,0 m wskazuje na dobre wysortowanie osadu i zawartoœæ CaCO3 — 6,0%. W sk³adzie minera³ów przezroczystych, amfibole (34,7%) przewa¿aj¹ nad epidotem (18,1%) i granatami (8,9%), a za- wartoœæ minera³ów odpornych wynosi 11,5%, w tym 6,7% dystenu. Próbka pobrana ze stropu kompleksu, z g³êbokoœci 32,7–33,0 m, wskazuje na wysok¹ zawartoœæ CaCO3 w mu³kach, która wynosi 12,4%. W sk³adzie minera³ów przezroczystych, amfibole (31,7%) przewa¿aj¹ nad granatami (23,7) i epidotem (12,5%). Zawartoœæ minera³ów odpornych wynosi 14,7%, w tym minera³ów pochodz¹cych z pod³o¿a

37 czwartorzêdu: dystenu 7,7% i rutylu (2,9%). Rynnê subglacjaln¹ Jeziora Ma³e Do³gie dokumentuje otwór badawczy 55 (Zagozd IG 1) na g³êbokoœci 45,0–78,0 m oraz otwór hydrogeologiczny 54 „za- wieszony” w osadach rynny. Rynnê wype³niaj¹ piaski gruboziarniste ze ¿wirkami i otoczakami, które przechodz¹ ku górze w piaski œrednioziarniste z domieszk¹ piasków gruboziarnistych. Osady te reprezentuj¹ jeden cykl akumulacyjny. Gliny zwa³owe (dolne) fazy leszczyñsko-poznañskiej wystêpuj¹ w postaci poziomu o szerokim rozprzestrzenieniu i du¿ej mi¹¿szoœci (20–30 m) na przewa¿aj¹cej czêœci obszaru badañ. W czê- œci wschodniej obszaru odznaczaj¹ siê one mniejsz¹ mi¹¿szoœci¹ (10–15 m). Najmniejsz¹ mi¹¿szoœæ lub brak tych glin stwierdzono w rynnach subglacjalnych m.in. Zagozdu i Jankowa oraz pod osadami kopalnego sandru w strefie morenowej Zarañsko–Do³gie. W obszarze sandru Drawy stanowi¹ one najm³odszy poziom glacjalny, poniewa¿ gliny fazy pomorskiej zosta³y stamt¹d ca³kowicie usuniête przez erozjê wód proglacjalnych. Na wysoczyŸnie morenowej po³o¿onej na po³udnie od sandru Dra- wy wystêpuj¹ one bezpoœrednio pod glinami fazy pomorskiej, od których s¹ miejscami rozdzielone przez osady zastoiskowe wype³niaj¹ce ma³e zbiorniki limnoglacjalne. Strop tego poziomu glin po³o¿ony jest pod sandrem Drawy i w czêœci po³udniowej obszaru na wysokoœci 110–112 m n.p.m., podnosi siê do 123 m n.p.m. w rejonie Zagórków (otw. 114 i 115) i le¿y najwy¿ej (140–150 m n.p.m.) w czêœci pó³nocno-wschodniej. Gliny zwa³owe fazy leszczyñsko-poznañskiej s¹ przewa¿nie barwy ciemnoszarej i stalowoszarej do brunatnoszarej w stropie poziomu. S¹ one zwarte lub pó³zwarte, piaszczyste lub piaszczysto-ilaste, z du¿¹ domieszk¹ materia³u g³azowego. Czêsto w tych glinach wy- stêpuj¹ cienkie przewarstwienia lub smugi osadów ilastych b¹dŸ piaszczystych. Czasami w sp¹gu s¹ one wspó³zaburzone glacitektonicznie z osadami podœcielaj¹cymi (otw. 114 i 115) lub zazêbiaj¹ siê z nimi sedymentacyjnie w formie cienkich warstw glin sp³ywowych. Wystêpowanie glin sp³ywowych wœród osadów wodnolodowcowych stwierdzono w profilach otworów kartograficznych Zarañsko (otw. 64) na g³êbokoœci 41,7–41,8 m, 41,95–43,0 m, 50,3–50,7 m, Jankowo (otw. 91) od 29,7–30,0 m, Borne (otw. 36) na g³êbokoœci 37,5–39,8 m. Gliny zwa³owe tej fazy zosta³y najlepiej rozpoznane w profilu otworu 36, gdzie wystêpuj¹ na g³êbokoœci 16,0–34,2 m. Zawartoœæ CaCO3 w ca³ej warstwie glin jest podobna i œrednio wynosi 11,1%. W sk³adzie petrograficznym glin ska³y krystaliczne (37,0%) i wapienie (35,3%) wystêpuj¹ w równowadze. W porównaniu do starszych poziomów glin zwa³owych zmniejsza siê w nich zawartoœæ dolomitów (1,4%), a wzrasta udzia³ ³upków paleozoicznych (6,3%) oraz ska³ lokalnych (15,1%). Wœród ska³ lokalnych w przewa¿aj¹cej iloœci wystêpuj¹ piaskowce (do11%) nad wapieniami (do 4,5%) i mu³owcami (do 4,1%). Wspó³czynniki petrograficzne tych glin s¹ nastêpuj¹ce: O/K — 1,02; K/W — 1,06; A/B — 0,90. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (œrodkowe). S¹ to osady z recesji l¹dolodu fazy leszczyñsko-poznañskiej. Stwierdzono ich wystêpowanie na przedpolu strefy czo³owo-morenowej

38 pomiêdzy Zarañskiem–Grzybnem i Bornem, gdzie osi¹gaj¹ znaczn¹ mi¹¿szoœæ (do 30 m). Wystêpo- wanie serii tych osadów dokumentuj¹ otwory hydrogeologiczne 44, 45, 46, 47 oraz otwór kartograficzny Zarañsko (otw. 64). Strop tego poziomu znajduje siê na wysokoœci od 104,5 (otw. 64) do 108 m n.p.m. (otw. 46 i 47), a wysokoœci po³o¿enia sp¹gu s¹ zró¿nicowane i uzale¿nione od konfiguracji silnie zerodowanego stropu glin. W Zarañsku osady te wystêpuj¹ na g³êbokoœci 29,5–50,0mis¹wykszta³cone jako piaski ró¿noziarniste z domieszk¹ drobnych ¿wirów, a w dolnej czêœci jako ¿wiry piaszczyste z otoczakami. W œrodkowej czêœci serii, od g³êbokoœci 41,7–43,0 m, wystêpuj¹ przewarstwienia glin sp³ywowych, stalowoszarych, silnie ilastych, z otoczakami i³ów warwowych. S¹ to rozmyte gliny zwa³owe fazy leszczyñsko-poznañskiej, na co wskazuj¹ ich cechy litologiczno-petrograficzne. W sk³adzie petrograficznym tych glin wystêpuje niewielka przewaga w zawartoœci ska³ krystalicznych (38,6%) nad wapieniami paleozoicznymi (34,2%). Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹: O/K — 0,96; K/W — 1,11; A/B — 0,86 i s¹ one zgodne ze wspó³czynnikami dla glin z g³êbokoœci 50,0–50,7 m oraz dla glin tej fazy z otworu Borne (otw. 36). Podobna jest tak¿e zawartoœæ CaCO3, która wynosi 12,4% oraz zwiêkszony udzia³ ³upków paleozoicznych (8,1%). Podobnie wykszta³cone serie osadów wodnolo-dowcowych stwierdzono w Grzybnie (otw. 44 i 45) na g³êbokoœci 38,0–50,0 m i 34,0–43,0 m oraz w Do³giem (otw. 46 i 47) na g³êbokoœci 35,0–65,0 m. Mu³ki, piaski i i³y zastoiskowe. S¹toosady niewielkich zbiorników limnoglacjalnych z transgresji l¹dolodu fazy pomorskiej. Jeden z takich zbiorników zosta³ stwierdzony w Drawsku Pomorskim otworami 68 i 69. W czêœci pó³nocno-zachodniej zbiornika pod glinami zwa³owymi fazy pomorskiej wystêpuj¹ i³y warwowe podœcielone warstw¹ piasków drobnoziarnistych na g³êbokoœci 17,0–29,0 m (otw. 68). W czêœci po³udniowo-wschodniej zbiornika mia³a miejsce akumulacja mu³ków stwierdzonych od g³êbokoœci 18,0–26,0 m (otw. 69) nad którymi le¿¹ bezpoœrednio osady sandru Drawy. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) wystêpuj¹ w postaci rozleg³ej kopalnej równiny sandrowej na przedpolu strefy czo³owo-morenowej pomiêdzy Zarañskiem–Grzybnem i Bor- nem bezpoœrednio na osadach sandrowych z recesji l¹dolodu fazy leszczyñsko-poznañskiej. Granica pomiêdzy tymi poziomami jest granic¹ przypuszczaln¹. Mi¹¿szoœæ osadów wodnolodowcowych waha siê w tym obszarze od 10 do 30 m, najwiêksze wartoœci osi¹ga w Grzybnie (otw. 44 i 45) i w Do³giem (otw. 46 i 47). Strop serii wystêpuje na tym obszarze na g³êbokoœci od 6 do 25 m. Najwy¿sze po³o¿enie jego stropu (144 m n.p.m.) stwierdzono w Grzybnem (otw. 44) i w Do³giem (otw. 47), sk¹d obni¿a siê on w kierunku SW i NE do wysokoœci 110–120 m n.p.m. W sp¹gu serii wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste, które ku górze przechodz¹ w piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami z domieszk¹ otoczaków oraz ¿wiry z otoczakami w stropie serii. Wystêpowanie serii tych osadów stwierdzono równie¿ w rynnie subglacjalnej Jeziora Ma³e Do³gie i w rynnie Jankowa. W rynnie Jeziora Ma³e Do³gie osady te rozcinaj¹ gliny lesz- czyñsko-poznañskie i le¿¹ bezpoœrednio na starszych osadach wodnolodowcowych na g³êbokoœci

39 25,0–48,0 m. W stropie i w sp¹gu serii wystêpuj¹ tu piaski ró¿noziarniste z otoczakami, w czêœci œrodko- wej natomiast piaski drobnoziarniste, zaglinione. W rynnie Jankowa osady te zosta³y rozpoznane otworem kartograficznym 91 na g³êbokoœci 20,0–29,7 m, gdzie le¿¹ bezpoœrednio na glinach fazy leszczyñsko-pozna- ñskiej. W sp¹gu serii wystêpuj¹ g³azy i otoczaki o œrednicy od 4 do 8 cm, powy¿ej których le¿y seria piasków grubo- i œrednioziarnistych z przewarstwieniami ¿wirów piaszczystych. Na pozosta³ym obszarze omawiana seria osadów wodnolodowcowych wystêpuje w postaci warstwy o zmiennej mi¹¿szoœci i rozprzestrzenieniu rozdzielaj¹cej dwa poziomy glin zwa³owych stadia³u górnego. W czêœci pó³nocno-wschodniej obszaru jest to poziom ci¹g³y o mi¹¿szoœci od 5 do 12 m. W czêœci po³udniowej kartowanego obszaru osady te wystêpuj¹ sporadycznie w postaci cienkich i silnie zaburzonych glacitektonicznie warstw podœcielaj¹cych gliny fazy pomorskiej. Gliny zwa³owe (górne) fazy pomorskiej buduj¹ falist¹ i pagórkowat¹ wysoczyznê polo- dowcow¹ po³o¿on¹ na zapleczu g³ównego ci¹gu moren czo³owych fazy pomorskiej. Wysoczyzna ta porozcinana jest systemem g³êbokich rynien subglacjalnych, nadbudowana pagórkami moren czo³owych, moren martwego lodu oraz form szczelinowych. Powierzchnia wysoczyzny, mocno zró¿- nicowana hipsometrycznie, po³o¿ona jest na wysokoœci 110–180 m n.p.m. i osi¹ga najwy¿sze wyso- koœci w strefie moren czo³owych i w czêœci pó³nocno-wschodniej obszaru (183,6 m n.p.m. w Jeleninie). Gliny zwa³owe buduj¹ równie¿ ostaniec wysoczyzny morenowej w czêœci po³udniowej, po³o¿ony po- miêdzy sandrem Drawy na zachodzie i zastoiskiem z³ocienieckim na wschodzie. Wysokoœci w obrê- bie tej czêœci wysoczyzny kszta³tuj¹ siê w granicach 120–130 m n.p.m., a w obrêbie pagórków morenowych lobu Okry dochodz¹ do 148 m n.p.m. w Zagórkach. W strefach wysoczyzn polodowcowych gliny zwa³owe wystêpuj¹ na powierzchni terenu lub pod cienk¹ warstw¹ piasków lodowcowych lub wodnolodowcowych. Mi¹¿szoœæ glin jest zmienna i waha siê w granicach od kilku do kilkunastu metrów. Gliny te s¹ ca³kowicie rozmyte pod sandrem Drawy oraz w strefach przep³ywów proglacjalnych. Gliny zwa³owe fazy pomorskiej s¹ silnie piaszczyste, o zmiennym zabarwieniu od rdzawobrunatnych i brunatnych w stropie poziomu, do brunatnoszarych, szarooliwkowych i ciemnoszarych w œrodkowej i dolnej czêœci poziomu. W glinach licznie wystêpuj¹ otoczaki i g³azy narzutowe, czasami tworz¹ one warstwy o mi¹¿szoœci do 1,5 m (profil otworu 36). Zosta³y one rozpoznane otworem kartograficznym

Borne (otw. 36) na g³êbokoœci 0,0–12,5 m. Zawartoœæ CaCO3 jest w ca³ym poziomie glin podobna i œrednio wynosi 11,1%, z wyj¹tkiem stropowej czêœci glin (0–5 m), która jest bezwapnista, zwietrza³a i pozbawiona wapieni paleozoicznych. W sk³adzie petrograficznym glin, z pominiêciem partii zwietrza³ej, najczêœciej ska³y krystaliczne (43,2%) przewa¿aj¹ nad wapieniami paleozoicznymi (29,0%) lub ska³y krystaliczne (40,3%) i wapienie (37,9%) wystêpuj¹ w równowadze. Udzia³ innych ska³ skandynawskich jest niedu¿y (1,6% dolomitów, 2,2% ³upków). Zawartoœæ ska³ lokalnych waha siê od 21% w sp¹gu do 10,9% w stropie, a w partii zwietrza³ej wynosi 26,7%. Wœród ska³ lokalnych w przewa-

40 ¿aj¹cej iloœci wystêpuj¹ piaskowce, których iloœæ od wartoœci 9,9% maleje ku stropowi poziomu do 4,1% i ponownie wzrasta do 11,1% w partii zwietrza³ej. Wystêpuj¹ równie¿ w mniejszej iloœci wapienie (œrednio 5%), mu³owce (œrednio 2,9%), których iloœæ w partii zwietrza³ej, w stropie poziomu wzrasta do 13,3%. Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla 2 próbek (sp¹g) s¹ nastêpuj¹ce: O/K — 0,95; K/W — 1,08; A/B — 0,90, a dla trzech pozosta³ych próbek wynosz¹: O/K — 0,72; K/W — 1,52; A/B — 0,63. Wartoœci œrednie obliczone dla ca³ego poziomu glin s¹ nastêpuj¹ce: O/K — 0,83; K/W — 1,30; A/B — 0,76. Piaski py³owato-¿wirowate, lodowcowe. Utwory te wystêpuj¹ w obszarach wysoczyzn polodowcowych najczêœciej w formie pokryw o zmiennej mi¹¿szoœci na glinach zwa³owych moreny dennej. W przypadku, gdy mi¹¿szoœæ ich jest mniejsza od 2 m zosta³y wydzielone na mapie geologicznej jako piaski py³owato-¿wirowate lodowcowe na glinach zwa³owych. Omawia- ne osady wystêpuj¹ w ró¿nych sytuacjach morfologicznych na zapleczu moren czo³owych, towarzysz¹ rynnom subglacjalnym, dolinom wód roztopowych i sandrowych, formom kemowym i szczelinowym oraz wystêpuj¹ w czêœci proksymalnej sto¿ków sandrowych. Litofacjalnie s¹ to piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i otoczakami, z du¿¹ domieszk¹ frakcji pylastej i o ró¿nym stopniu zaglinienia. S¹ one przewa¿nie s³abo wysortowane. Liczne s¹ w nich g³azy narzutowe. Czasami zawieraj¹ przewarstwienia lub soczewy glin sp³ywowych. Mi¹¿szoœæ piasków i ¿wirów lodowcowych jest mocno zró¿nicowana, nieraz przekracza 10 m. Czêœæ tych piasków jest pochodzenia lodowcowego, czêœæ natomiast jest osadem rezydualnym i pochodzi z przemycia glin morenowych. Na osadach tych le¿¹ sporadycznie mu³ki i i³y zastoiskowe oraz piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (sandrowe). Piaski i mu³ki lodowcowo-jeziorne. Wystêpuj¹ w strefie czo³owomorenowej w obni¿eniach pomiêdzy pagórkami morenowymi. Osady te powsta³y w wyniku zatamowania odp³ywu wód w trakcie wytapiania siê trzonów lodowo-morenowych. Piaski i ¿wiry ozów oraz gliny zwa³owe ozów. Osady te buduj¹ formy wa³owe o po³udnikowym przebiegu wyraŸnie zaznaczaj¹ce siê w rzeŸbie terenu. D³ugie wa³y ozowe o przebiegu NNW–SSE znajduj¹ siê w pó³nocno-zachodniej czêœci badanego obszaru, w rejonie miejscowoœci £abêdzie. Towarzysz¹ one g³êbokiej rynnie subglacjalnej biegn¹cej od Œwidwina w kierunku Za- rañska, w której dnie znajduj¹ siê liczne jeziora: Bukowiec, Wilczkowo, BrzeŸno, Wiêc³aw (na ark. Œwidwin) oraz jezioro G¹gnowo i Rydzewo (na ark. Drawsko). Ozy w £abêdziu tworz¹ dwa równo- leg³e wa³y o d³ugoœci 2 km, oddalone od siebie o 100 do 300 metrów. Wysokoœæ wzglêdna tych wa³ów waha siê od 10 do 15 m, przy szerokoœci od 50 do 150 m. Na podstawie dostêpnych do obserwacji œcian nieczynnych obecnie dwóch ¿wirowni oraz profili sond WH mo¿na stwierdziæ, ¿e obie formy ozowe buduj¹ serie piaszczysto-¿wirowe o znacznej mi¹¿szoœci. W sondach WH wykonanych do g³êbokoœci 10 m nie osi¹gniêto sp¹gu serii z³o¿owej. W sondzie 6 wykonanej w dnie ¿wirowni w pó³nocnej czêœci

41 ozu, do g³êbokoœci 6,4 m wystêpuj¹ piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i pojedynczymi otoczakami, po- dœcielone seri¹ piaszczyst¹, któr¹ w przewadze stanowi¹ piaski drobnoziarniste z domieszk¹ piasków œrednioziarnistych. W sondzie 7 wykonanej w dnie nieczynnej ¿wirowni w czêœci œrodkowej formy, do g³êbokoœci 6 m wystêpuj¹ piaski gruboziarniste ze ¿wirami, ni¿ej zalegaj¹ ¿wiry. W dolnej czêœci ods³oniêcia wystêpuj¹ ³awice dobrze przemytych piasków œrednio- i gruboziarnistych, na przemian z ³awi- cami grubookruchowych ¿wirów z otoczakami warstwowanych przek¹tnie rynnowo lub tabularnie wysokok¹towo. W najni¿szej czêœci profilu stwierdzono równie¿ warstwowanie sigmoidalne (forese- towe) podkreœlone laminami drobnych ¿wirów. W œrodkowej czêœci profilu œciany ¿wirowni wystê- puj¹ w przewadze warstwy ¿wirów grubookruchowych z otoczakami, warstwowanych przek¹tnie niskok¹towo oraz przek¹tnie rynnowo, w obrêbie których obecne s¹ soczewy mocno upakowanych ¿wirów grubookruchowych. W mniejszej iloœci wystêpuj¹ w tej czêœci profilu warstwy piasków gruboziarnistych warstwowanych przek¹tnie niskok¹towo lub p³asko. W obrêbie omawianego kompleksu osadów stwierdzono wy³¹cznie zaburzenia w formie drobnych uskoków normalnych powsta³ych w wyniku osiadania. Górna czêœæ odkrywki by³a niedostêpna do obserwacji. W kulminacji wa³u ozo- wego przebiegaj¹cego po stronie zachodniej wystêpuje cienka pokrywa piaszczystych glin ablacyjnych, której mi¹¿szoœæ lokalnie osi¹ga wartoœæ 2,6–3,0 m. Drugi obszar wystêpowania wa³ów ozowych znajduje siê na pó³nocny zachód od miejscowoœci £abêdzie i kontynuuje siê na obszarze objêtym arkuszem Œwidwin. Na obszarze tym wystêpuj¹ krótkie, biegn¹ce równolegle do siebie wa³y, poprzedzielane p³ytkimi obni¿eniami. S¹ one zbudowane do g³êbo- koœci7mzgrubego materia³u piaszczysto-¿wirowego, z domieszk¹ otoczaków, w pod³o¿u którego wy- stêpuje seria piasków drobnoziarnistych. Krótki, pojedynczy wa³ ozowy towarzyszy od zachodu rynnie jeziora Siecino. Od strony po³udniowej otacza go rozleg³e obni¿enie pojezierne, przez które przep³ywa obecnie ciek Rakon. Jest to krótka forma o d³ugoœci 800 m, szerokoœci od 50 do 200 m i wysokoœci wzglêdnej 10 m. Jest ona zbudowana z piasków gruboziarnistych i ¿wirów o nieznanej mi¹¿szoœci. Piaski, ¿wiry i g³azy moren czo³owych oraz gliny zwa³owe moren czo³owych. Ukoœnie przez kartowany obszar przebiega strefa czo³owomorenowa wyznaczaj¹ca g³ówny zasiêg l¹dolodu fazy pomorskiej. Jest to strefa o szerokoœci 4,0–4,5 km, której po³udniow¹ krawêdŸ stanowi liniowo u³o¿ony ci¹g pagórków i wzgórz czo³owomorenowych porozcinany wylotami rynien subglacjalnych. Na jego zapleczu wystêpuj¹ dwa do trzech równoleg³ych ci¹gów pagórków morenowych powsta³ych w warunkach wytapiania siê trzonów lodowo-morenowych .G³ówny ci¹g moren czo³owych biegnie od Jankowa przez Zarañsko–Do³gie–Ostrowice i dalej ku wschodowi przez Nowe Worowo–Kluczewo (ark. Czaplinek) w kierunku Ch³opowa (ark. Barwice). W zachodniej czê- œci tego ci¹gu wysokoœci pagórków kszta³tuj¹ siê w granicach od 133 do 140 m n.p.m., w czêœci œrod- kowej ci¹gu (rejon Zarañska) od 140 do 163 m n.p.m., a w czêœci pó³nocno-wschodniej od 144 do

42 183,6 m n.p.m. Ze wzrostem wysokoœci tych form podnosi siê równie¿ powierzchnia moreny dennej, na której one wystêpuj¹. Du¿e nagromadzenie form morenowych wystêpuje pomiêdzy rynn¹ jezior Wielkie D¹bie–Kamieñ oraz rynn¹ Jeziora Do³gie. Trudno w tym obszarze wyró¿niæ poszczególne ci¹gi morenowe, poniewa¿ zarówno wa³y, jak i pagórki morenowe ³¹cz¹ siê ze sob¹, a pomiêdzy nimi wystêpuj¹ liczne zag³êbienia, których czêœæ zajmuj¹ jeziora m.in. Niecino, Niecino Ma³e, Kie³piñskie i Wornowo. Wysokoœci wzglêdne pagórków i wa³ów morenowych wahaj¹ siê od 7,5 do 18,0 m. Budo- wê wewnêtrzn¹ tych form poznano w kilku ods³oniêciach, wkopach oraz sondami WH i profilami wierceñ hydrogeologicznych. Pagórki morenowe w po³udniowo zachodniej czêœci obszaru (rejon Jan- kowa) zbudowane s¹ z grubego materia³u piaszczysto-¿wirowego z du¿¹ iloœci¹ otoczaków. Stoki pó³nocne tych form okrywa cienka (2,0–2,5 metrowa) warstwa piasków gliniastych i glin ablacyjnych. P³askie i rozleg³e formy morenowe w rejonie Drawska Pomorskiego pokrywa gruby materia³ ¿wirowo-kamienisty o mi¹¿szoœci do 4,5 m (otw. 94 i 95), pod którym wystêpuj¹ drobne piaski do g³êbo- koœci 10 m. Pomiêdzy Gogó³czynem i Zarañskiem, na d³ugoœci 4 km, ci¹gn¹ siê dwa wa³y morenowe, ³¹cz¹ce siê w jedn¹ wysok¹ (154,8 m n.p.m.) formê morenow¹ przy zatoce jeziora Zarañsko. Oba wa³y morenowe buduj¹ do g³êbokoœci 10 m (otw. 65, 66 i 67) piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i otoczakami, miejscowo wzbogacone w t³oki g³azowe. W okresowo czynnej ¿wirowni w Zarañsku stwierdzono wystêpowanie szeœciometrowej mi¹¿szoœci pokrywy supraglacjalnej na osadach wodnolodowcowych, zbudowanych g³ównie z piasków i ¿wirów warstwowanych horyzontalnie p³asko. Pokrywa ta sk³ada siê w dolnej czêœci ze ¿wirów masywnych i warstwowanych z przewarstwieniami glin sp³ywowych, a w górnej czêœci z gliny zwa³owej bogatej w materia³ g³azowy. Na wschód od Zarañska g³ówny ci¹g morenowy rozcina rynna jeziora R¹bin oraz rynna jezior: Przytonko, Wielkie D¹bie i Ka- mieñ. Wa³y morenowe przy wylocie rynny jeziora R¹bin buduj¹ w górnej czêœci (do g³êbokoœci 4,5 m) piaski drobnoziarniste z niewielk¹ domieszk¹ piasków ró¿noziarnistych, ni¿ej, do g³êbokoœci 10 m, piaski gruboziarniste ze ¿wirami (otw. 48). W nieczynnej ¿wirowni, zlokalizowanej na zboczu pó³nocnym wa³u morenowego, pod pokryw¹ supraglacjaln¹ o mi¹¿szoœci 1,5–2 m wystêpuje seria piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami i otoczakami warstwowana p³asko lub przek¹tnie, z przewarstwieniami pia- sków pylastych, wykazuj¹cych laminacjê ripplemarkow¹. Budowa wewnêtrzna tej formy wskazuje, i¿ osad akumulowany by³ w nieustabilizowanym re¿imie przep³ywu. Pokrywê supraglacjaln¹ tworz¹ piaski py³owato-¿wirowate z du¿¹ iloœci¹ otoczaków i g³azów. Wa³ morenowy przy wylocie rynny jeziora Kamieñ buduje seria piasków œrednioziarnistych ze ¿wirami do g³êbokoœci 6,7 m, poni¿ej do g³êbo- koœci 10 m seria piasków drobnoziarnistych (otw. 50). W stropie omawianych serii wystêpuje pokrywa piasków gliniastych z otoczakami o mi¹¿szoœci ok. 4 m. Wschodni¹ czêœæ g³ównego ci¹gu morenowego (rejon Ostrowic) buduj¹ ma³e, ale wysokie pagórki (do 14 m wysokoœci), zbudowanez osadów wodnolodowcowych, przykrytych pokryw¹ piaszczysto-¿wirowo-kamienist¹ lub gliniast¹

43 o mi¹¿szoœci od 2 do 4 m. Budowê wewnêtrzn¹ tych form dokumentuje stanowisko Ostrowice I (K³ysz, 1990), zachowane jako pomnik przyrody nieo¿ywionej. J¹dro kulminacji pagóra buduj¹ osady piaszczysto-¿wirowe, zaburzone glacitektonicznie, na których wzd³u¿ wyraŸnej powierzchni œciêcia le¿¹ niezgodnie gliny morenowe supraglacjalne w postaci t³oku g³azowego. Dolna czêœæ serii osadów wodnolodowcowych o mi¹¿szoœci ok. 7 m zapada pod k¹tem 30–40° ku SE, natomiast górna, dwumetrowej mi¹¿szoœci warstwa stropowa, wykazuje wiêkszy k¹t nachylenia ok. 70° w kierunku przeciw- nym ku NW. Kontakt pomiêdzy tymi seriami przebiega wzd³u¿ wyraŸnej powierzchni œlizgowej, a ca³oœæ osadów pociêta jest uskokami zarówno normalnymi jak i odwróconymi. Wed³ug K³ysza (1990) osady te zosta³y zaburzone w czasie transgresji l¹dolodu fazy pomorskiej i wraz z pokryw¹ piaszczysto-¿wirowo-kamienist¹ buduj¹ formê, któr¹ Kozarski (1974, 1978, 1981) nazywa ablacyjn¹ moren¹ czo³ow¹. Pagórek o podobnej budowie wewnêtrznej, znany z literatury jako stanowisko Ostrowice II (K³ysz, 1990) buduj¹ silnie zdeformowane, upadaj¹ce ku pó³nocy warstwy piasków, ¿wirów i glin, przykryte pokryw¹ piaszczysto-¿wirowo-kamienist¹ z g³azami dochodz¹cymi do 1 m œrednicy. Osady zaburzone glacitektonicznie buduj¹ równie¿ j¹dro pagórka po³o¿onego po zachodniej stronie rynny jeziora Wielkie D¹bie. W obrêbie osadów piaszczysto-mu³kowatych widoczne s¹ struktury fa³dów i ³usek z powierzchniami nasuniêæ i z licznymi uskokami odwróconymi. Na skrzyd³ach fa³dów wystêpuj¹ warstwy ¿wirowo-kamieniste oraz piaszczysto-¿wirowe. Zbocze pó³nocne pokrywaj¹ gliny ablacyjne. Wiêkszoœæ pagórków wystêpuj¹cych na zapleczu g³ównego ci¹gu morenowego to typowe formy moren akumulacyjnych z warstw¹ t³oku g³azowego w górnej czêœci, które mo¿na okreœliæ za Kozar- skim (1974, 1978,1981) mianem ablacyjnych moren czo³owych. Moreny te powsta³y przez wytapianie siê i sk³adanie materia³u morenowego u podnó¿a krawêdzi lodu ¿ywego. W¹skie, wyd³u¿one wa³y morenowe, zbudowane z osadów piaszczysto-¿wirowych z pokryw¹ ablacyjn¹ osadów gliniastych, powsta³y natomiast z wytopienia trzonów lodowo-morenowych podczas powolnej recesji frontalnej z zachowaniem ¿ywego czo³a l¹dolodu, do którego materia³ morenowy by³ transportowany wzd³u¿ p³aszczyzn œlizgu. Stwierdzone w ods³oniêciach niewielkie zaburzenia osadów czo³owo-morenowych s¹ prawdopodobnie w wiêkszoœci wywo³ane póŸniejszymi procesami osiadania, w zwi¹zku z wytapia- niem zagrzebanych by³ martwego lodu. Oprócz moren czo³owych, wyznaczaj¹cych liniê g³ównego zasiêgu l¹dolodu fazy pomorskiej, wystêpuje w po³udniowej czêœci kartowanego obszaru ci¹g pagór- ków morenowych, znacz¹cych kolejn¹, recesyjn¹ liniê postojow¹ czo³a l¹dolodu z etapu maksymalnego jego zasiêgu. Ci¹g tych pagórków uk³ada siê w wyraŸny ³uk obramowuj¹cy od po³udnia jezioro Okra (lob Okry). Dalsze jego przed³u¿enie ku wschodowi znajduje siê na ostañcu wysoczyzny morenowej pomiêdzy Suliszewem i Rzêœnic¹, po wschodniej stronie rynny jezior Darskowo i Chocieb¹dŸ Wielki (Kosobudy). Ci¹g ten kontynuuje siê na obszarze przedstawionym na arkuszu Czaplinek, bior¹c swój pocz¹tek od wschodniego brzegu zastoiska z³ocienieckiego, wzd³u¿ pó³nocnego brzegu

44 jeziora Wilczkowo, przez Siemczyno w kierunku zatoki jeziora Drawsko. Wysokoœæ pagórków w czê- œci zachodniej lobu Okry oscyluje w granicach 127–131 m n.p.m., w czêœci wschodniej od 142–148 m n.p.m., przy wysokoœci wzglêdnej tych pagórków od kilku do kilkunastu metrów. W budowie wew- nêtrznej tych form bior¹ udzia³ przewa¿nie piaski drobnoziarniste, w stropie których wystêpuje pokrywa piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami i otoczakami lub gliny zwa³owe. Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej. Wa³yozowe w £abêdziu rozszerzaj¹ siê ku po³udniowi i przechodz¹ w formê szczelinow¹ o szerokoœci 250–300 m i wysokoœci wzglêdnej 17,5 m, biegn¹c¹ wzd³u¿ wschodniego brzegu jeziora G¹gnowo. Forma ta rozci¹ga siê na d³ugoœci 2 km i zbudowana jest do g³êbokoœci 10 m (otw. 27) z drobnych piasków. W jej partii szczytowej wystêpuj¹ piaski ró¿noziarniste zaglinione ze ¿wirami i z otoczakami oraz piaszczyste gliny ablacyjne smugowane piaskami o mi¹¿szoœci do 2,6–3,0 m. Piaski i ¿wiry oraz mu³ki kemów. Wpó³nocno-zachodniej czêœci kartowanego obszaru, na SE od Rynowa, znajduje siê rozleg³a, owalna forma, o szerokoœci oko³o 1 km, nadbudowuj¹ca pó³nocn¹ czêœæ wysoczyzny morenowej. Ma ona charakterystyczny kszta³t rozleg³ego stoliwa (plateau) kemowego wznosz¹cego siê wysoko ponad otaczaj¹c¹ wysoczyznê. Najwy¿sze kulminacje w obrêbie omawianej formy osi¹gaj¹ wysokoœæ powy¿ej 130 m n.p.m. (134,4 m n.p.m.), a wysokoœci poszczególnych pagórków oscyluj¹ w granicach od 10 do 25 m. Budowa wewnêtrzna tej formy jest nieznana, ze wzglêdu na brak ods³oniêæ. Na podstawie profilu otworu 5 zlokalizowanego w pó³nocnej czêœci formy, mo¿na s¹dziæ, i¿ jest ona zbudowana z piasków drobnych i py³owatych do g³êbokoœci 21 m. Na szczytach pagórków stwierdzono obecnoœæ grubego materia³u piaszczysto-¿wirowego z przewarstwieniami glin sp³ywowych, a w obni¿- eniach pomiêdzy pagórkami oraz na sk³onie pó³nocno-zachodnim tej formy obecnoœæ piasków gliniastych oraz gliny zwa³owej. Najwiêksza forma kemowa znajduje siê w po³udniowo-wschodniej czêœci badanego obszaru, na po³udnie od Z³ocieñca. Jest to rozleg³a i bardzo wyraŸnie zaznaczaj¹ca siê w morfologii terenu forma okolona zastoiskiem z³ocienieckim. Nadbudowuje ona pó³nocn¹ czêœæ wysoczyzny morenowej rozdzielaj¹cej zastoisko z³ocienieckie na dwa baseny: zachodni i wschodni. Powsta³a w du¿ej szczelinie (przetainie) w obrêbie pasywnego lodu podczas recesji l¹dolodu fazy pomorskiej z linii moren czo³owych maksymalnego zasiêgu. Forma ta osi¹ga wysokoœæ 173,5 m n.p.m. na pó³noc od jeziora Kañsko, a jej wy- sokoœæ wzglêdna dochodzi do 53 m. Czêœæ pó³nocn¹ formy rozdziela rynna jezior Rakowo Przednie i Ra- kowo Tylne. Omawian¹ formê buduj¹ osady fluwioglacjalne o mi¹¿szoœci do 22 m (otw. 126) oraz osady ablacyjne ró¿nych litotypów. W czêœci pó³nocnej formy, przylegaj¹cej od zachodu do rynny jezior Rakow- skich, stwierdzono wystêpowanie osadów limnoglacjalnych kilkumetrowej mi¹¿szoœci (ods³oniêcie 12 — ark. Czaplinek). Jest to seria mu³ków masywnych, zaburzonych grawitacyjnie, przechodz¹ca ku stropowi ods³oniêcia w seriê mu³kowo-piaszczyst¹, warstwowan¹ horyzontalnie, nad któr¹ spoczywa dwumetrowej mi¹¿szoœci warstwa gliny sp³ywowej. Ze stropu serii limnoglacjalnej, z g³êbokoœci 3,0 m uzyskano datê OSL (Bluszcz, 2006) 12 400 ± 46 lat BP (Gd TL–834). W dnie wyrobiska, do g³êbokoœci 4 m, wystêpuj¹

45 piaski gliniaste, a poni¿ej nich piaski ró¿noziarniste do g³êbokoœci 10 m (otw. 127). W drugim ods³oniêciu zlokalizowanym w odleg³oœci 650 m na po³udnie, na tym samym zboczu formy, pod nieci¹g³¹ pokryw¹ glin ablacyjnych wystêpuje seria piaszczysto-¿wirowa o mi¹¿szoœci ok. 9 m, która w sp¹gu ods³oniêcia przechodzi w seriê mu³kowo-piaszczyst¹. S¹ to piaski drobne, zailone, warstwowane faliœcie, smu¿yœcie, zaburzone gêstoœciowo. Poni¿ej, stwierdzono sond¹ WH w dnie wyrobiska, wystêpowanie piasków ró¿- noziarnistych ze ¿wirami do g³êbokoœci 4,5 m, nastêpnie piasków ró¿noziarnistych do 7,2 m podœcielonych seri¹ drobnych piasków. Podczas prowadzenia prac terenowych K³ysz (1990) stwierdzi³ wystêpowanie u podstawy ods³oniêcia silnie zdeformowanego pok³adu glin o zmiennej mi¹¿szoœci od 2,0 m do ca³kowite- go jego zaniku, który podœciela³a seria piasków i ¿wirów, równie¿ zdeformowana. K³ysz wi¹za³ te zaburzenia z naciskiem l¹dolodu, a pok³ad glin interpretowa³ jako gliny bazalne (lodgement). Wg autorki niniejszego opracowania jest to pok³ad glin sp³ywowych, a osady le¿¹ce poni¿ej niego s¹ zaburzone grawitacyjnie. Oprócz form plateau kemowych, wystêpuj¹ równie¿ na kartowanym obszarze w niewielkiej iloœci pojedyncze pagórki kemowe. Znajduj¹ siê one na po³udnie od jeziora Rydzewo, na pó³nocny-wschód od Jeziora Ma³e Do³gie oraz obramowuj¹ od po³udnia Jezioro Klêckie. Niewielkie, ale bardzo czytelne w hipsometrii terenu pagórki kemowe wystêpuj¹ w dnie rynny subglacjalnej w rejonie Ostrowic. Budowê wewnêtrzn¹ tych form rozpoznano jedynie przypowierzchniowo przy pomocy sond rêcznych. Pagórki te buduj¹ piaski drobne i py³owate z niewielk¹ domieszk¹ mu³ków, a ich zbocza pokryte s¹ przewa¿nie osadami gliniastymi. Piaski, ¿wiry i g³azy moren martwego lodu oraz gliny zwa³owe i piaski py³owate moren martwego lodu lub kemów. Osady te buduj¹ niewielkie pagórki morenowe, które wystêpuj¹ na zapleczu g³ównego ci¹gu morenowego. Znaczne zagêszczenie tych form stwierdzono w trzech obszarach: na wysoczyŸnie morenowej na pó³nocny zachód od Drawska Pomorskiego, pomiêdzy rynn¹ Jeziora Wielkie D¹bie i jeziorem Niecino Ma³e oraz w po³udniowej czêœci misy wytopiskowej, zajêtej wspó³czeœnie przez torfowisko wysokie Karsibór. Pagórki moren martwego lodu zbudowane s¹ z osadów piaszczysto-¿wirowych, wœród których wystêpuj¹ wk³adki glin zwa³owych i piasków lodowcowych. S¹ to gliny sp³ywowe o strukturze fluidalnej z wk³adkami i przewarstwieniami piaszczysto-¿wirowymi. Piaski i ¿wiry tarasów kemowych wystêpuj¹ w postaci w¹skiej listwy rozci¹gaj¹cej siê wzd³u¿ brzegów jeziora Zarañsko, a krawêdzi¹ wysoczyzny morenowej. Na po³udnie od jeziora szerokoœæ tarasu zwiêksza siê do 400 m i obramowuje go od po³udnia ³uk moren czo³owych g³ównego zasiêgu l¹dolodu fazy pomorskiej. Mi¹¿szoœæ osadów tarasu kszta³tuje siê w granicach od 6,0 do 8,5 m (otw. 61). S¹ to osady gruboziarniste (piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami z du¿¹ iloœci¹ oto- czaków) przechodz¹ce ku stropowi w piaski œrednioziarniste. Szerokie listwy tarasów kemowych rozci¹gaj¹ siê u podnó¿y stoków rozleg³ych form kemowych (plateau kemowych) w czêœci pó³nocno-zachodniej i po³udniowo-wschodniej obszaru. W rejonie Z³ocieñca taras kemowy buduj¹ piaski drobnoziarniste od g³êbokoœci 3,0 do 6,8 m, które przechodz¹ ku sp¹gowi w piaski ró¿noziarni-

46 ste ze ¿wirami. W rejonie Rynowa, w stropie serii tarasu kemowego wystêpuj¹ cienkie warstwy glin sp³ywowych. Listwy tarasów kemowych rozci¹gaj¹ siê równie¿ pomiêdzy obni¿eniami wytopiskowymi, a krawêdzi¹ wysoczyzny po obu stronach rynny jeziora Przytonko. Mu³ki i i³y zastoiskowe oraz piaski i mu³ki piaszczyste zastoiskowe. Osady te wype³niaj¹ rozleg³y zbiornik limnoglacjalny po³o¿ony pomiêdzy Z³ocieñcem–Darsko- wem i Suliszewem na pó³nocy, a miejscowoœci¹ Stawno na po³udniu (ark. Konotop, Winnicki, 2006), znany z literatury pod nazw¹ zastoiska z³ocienieckiego (Butrymowicz, 1975; Maksiak, Mróz, 1978; Kozarski, 1986; Karczewski, 1998; Paluszkiewicz, 2004). Zbiornik ten rozdziela na dwa baseny w¹ski rygiel wysoczyzny morenowej o po³udnikowym przebiegu z rynn¹ subglacjaln¹ jezior Darskowo i Cho- cieb¹dŸ Wielki (Kosobudy). Od pó³nocy osady zastoiskowe ograniczone s¹ piaskami i ¿wirami glaciflu- wialnymi. Od zachodu obszar zastoiska ograniczaj¹ gliny zwa³owe, a od wschodu piaski i ¿wiry rozleglej formy kemowej (plateau kemowego). Mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych jest najwiêksza w czêœci pó³nocnej zbiornika wzd³u¿ linii przebiegaj¹cej od Rzêœnicy do Z³ocieñca, gdzie dochodzi do 30 m. Zmniejsza siê ona wyraŸnie ku po³udniowi i w rejonie miejscowoœci Stawno wynosi nieca³e 7 m. Równie¿ w kierunku pó³nocnym mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych maleje, aby w strefie granicznej przejœæ w osady facji fluwialnych. Nie jest znana ca³kowita mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych w zbiorniku zachodnim (rejon Suliszewa) ze wzglêdu na brak wierceñ. Stwierdzono, i¿ przekracza ona 12 m na terenie nieczynnej kopalni i³ów zlokalizowanej w centralnej czêœci tego zbiornika na pó³nocny wschód od Suliszewa. W profilu pionowym serii zastoiskowej nad i³ami warwowymi wystêpuj¹ mu³ki o mi¹¿szoœci do 2 m, a w czêœci po³udniowej tego zbiornika piaski, których mi¹¿szoœæ w rejonie Suliszewa waha siê od 2 do 4 m i zwiêk- sza siê ku po³udniowi do 12 m (otw. 120) ca³kowicie zastêpuj¹c facjê i³ów. Mu³ki posiadaj¹ strukturê bez³adn¹, bez œladów warstwowania lub zawieraj¹ przewarstwienia piasków w stropie i ku sp¹gowi przechodz¹ w mu³ki ilaste. Odznaczaj¹ siê zabarwieniem ¿ó³tym, br¹zowym lub szaro¿ó³tym. Piaski wype³niaj¹ce po³udniow¹ czêœæ zbiornika zachodniego reprezentowane s¹ przez piaski ilaste z cienkimi przewarstwieniami mu³ków przechodz¹ce ku stropowi w piaski py³owate, a w najg³êbszej czêœci zbiornika podœcielone s¹ przez mu³ki piaszczysto-ilaste. W obrêbie zbiornika wschodniego, w obszarze najwiêkszych mi¹¿szoœci osadów zastoiskowych, zlokalizowane s¹ trzy z³o¿a i³ów warwowych: Rzêœnica, Darskowo, Z³ocieniec. Na z³o¿u Rzêœnica mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych waha siê od 17,5 do 26,4 m. I³y warwowe wystêpuj¹ od powierzchni terenu lub przykrywa je warstwa piasków o mi¹¿szoœci do 3,6 m. Sp¹g serii zastoiskowej wyznaczaj¹ gliny morenowe. Na z³o¿ach Darskowo i Z³ocieniec mi¹¿szoœæ i³ów warwowych jest mocno zró¿nicowana i wynosi od 3 do 16 m. W zachodniej czêœci pola Darskowo zaznacza siê wyraŸnie wyklinowanie i³ów w kierunku pó³nocnym. W profilu pionowym serii zastoiskowej, prawie na ca³ej jego powierzchni,

47 wystêpuj¹ mu³ki o mi¹¿szoœci od 2 do 4 m. We wschodniej czêœci z³o¿a Z³ocieniec mi¹¿szoœæ mu³ków waha siê od 2,5 do 7,5 m. Miejscami, na z³o¿u Darskowo, nad mu³kami zalegaj¹ w formie cienkich p³atów o mi¹¿szoœci oko³o 1 m piaski drobno i œrednioziarniste. Bezpoœrednio pod mu³kami zalegaj¹ i³y warwowe o barwie ciemnoszarej z wyraŸnie zaznaczaj¹c¹ siê laminacj¹. Mi¹¿szoœæ i³ów na z³o¿u Z³ocieniec wynosi œrednio oko³o 10 m i maksymalnie dochodzi do 12,5 m. Generalnie stwierdza siê zwiêkszenie mi¹¿szoœci i³ów warwowych w kierunku wschodnim. Pod i³ami zalegaj¹ piaski drobno- i œrednioziarniste szare, a w niektórych miejscach piaski mu³kowate szare. W obrêbie zastoiska z³ocienieckiego Paluszkiewicz (2004) wyró¿ni³a trzy kompleksy litofacjalne: — kompleks C — stanowi¹cy fazê inicjaln¹ rozwoju zbiornika zastoiskowego, reprezentowany przez serie piaszczyste o mi¹¿szoœci oko³o 1 m, akumulowane przez wody proglacjalne zawieraj¹ce du¿o materia³u mineralnego; — kompleks B — stanowi¹cy fazê sedymentacji i³ów warwowych — deponowanych przez se- zonowe pr¹dy zawiesinowe i rejestruj¹cy najd³u¿szy w historii zbiornika etap jego rozwoju; — kompleks A — stanowi¹cy fazê zaniku zbiornika, reprezentowany przez masywn¹ seriê mu³kowo-ilast¹, po³o¿on¹ w stropie serii. W obrêbie osadów warwowych Paluszkiewicz (2004) wyró¿ni³a 385 cykli depozycyjnych, któ- re umownie okreœlaj¹ liczbê lat tworzenia siê zastoiska z³ocienieckiego. Z datowañ OSL (Bluszcz, 2006) wykonanych na terenie starej cegielni w Z³ocieñcu (ark. Czaplinek) wynika, i¿ schy³ek sedymentacji i³ów warwowych przypada na okres 11 530 ± 410 lat BP (Gd TL–836) — 13 160 ± 480 lat BP (Gd TL–837). Z analizy pomiarów strukturalnych wykonanych przez Paluszkiewicz w obrêbie serii zastoiskowej wynika, ¿e dominuj¹cym kierunkiem zasilania zbiornika by³ kierunek pó³nocno-zachodni, ale de- pozycja materia³u odbywa³a siê równie¿ z kierunku pó³nocno-wschodniego. Osady podœcielaj¹ce seriê zastoiskow¹ by³y akumulowane z kierunków NE i SE. Paluszkiewicz stwierdzi³a równie¿, ¿e warwy w profilach badawczych na z³o¿u Darskowo zalegaj¹ horyzontalnie, jedynie na g³êbokoœciach 10,8 i 14,0 m upad lamin jest zmienny i wynosi powy¿ej 5°. Autorka ta wyró¿ni³a w obrêbie omawianych osadów zastoiskowych deformacje zarówno syn- jak i postsedymentacyjne. Powszechnie spotykane by³y w osadach ilastych i mu³kowo-ilastych struktury obci¹¿eniowe, deformacje wywo³ane grawitacyjnymi ruchami masowymi oraz deformacje postsedymentacyjne w postaci drobnych uskoków. Na g³êbokoœci 9 m pod powierzchni¹ terenu znaleziono (Pa- luszkiewicz, 2004) struktury biogeniczne, tzw. hieroglify organiczne. Ich obecnoœæ œwiadczy o niskiej energii œrodowiska i powolnej sedymentacji. Jednak datowanie metod¹ 14C próbki tych osadów wskazuje, ¿e by³ to materia³ redeponowany z wczeœniejszych okresów ciep³ych (49 000 lat BP–Gd–7876).

48 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe w rynnach subglacjalnych. Stwier- dzono ich wystêpowanie w rynnie jeziora R¹bin i u jej wylotu na sandr oraz w rynnie jezior G¹gnowo i Rydzewo. Nad jeziorem Rydzewo mi¹¿szoœæ osadów piaszczysto-¿wirowych wynosi od 6 do 10 m (otw. 26), a u wylotu rynny jeziora R¹bin mi¹¿szoœæ tych osadów jest nieznana. Piaski oraz piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (sandrowe). Naobszarze przedstawionym na arkuszu Drawsko Pomorskie rozci¹ga siê wielka równina sandrowa bior¹ca swój pocz¹tek w strefie g³ównego ci¹gu moren czo³owych fazy pomorskiej, u wylotu wielkich rynien subglacjalnych (rynny jezior: Ostrowiec i Do³gie, Przytonko, Wielkie D¹bie i Kamieñ, G¹gnowo, Rydze- wo i Zarañsko). Akumulacja sandru odbywa³a siê na ca³ej rozci¹g³oœci stagnuj¹cego czo³a l¹dolodu, a olbrzymiej iloœci wód lodowcowych dostarcza³y wielkie rynny subglacjalne rozcinaj¹ce garb pojezierny. Jego powierzchnia, w proksymalnej czêœci, znajduje siê na wysokoœci 140–150 m n.p.m. i obni¿a siê stopniowo w kierunku po³udniowo-zachodnim do 115–120 m n.p.m.. Najwy¿sze po³o¿enie nasady sandru (155,4 m n.p.m.) znajduje siê u wylotu rynny jeziora Kamieñ, najni¿ej po³o¿ony jest sandr nad dolin¹ Drawy (110 m n.p.m.). Czêœæ wschodnia sandru obfituje w du¿e zag³êbienia bezodp³ywowe zajête obecnie przez jeziora (Leœniówek, Kleszczno, M³ode Jezioro, Piaski) lub zatorfione. Powierzchnia sandru opada stopniowo ku po³udniowi przechodz¹c w p³ask¹ równinê zastoiska z³ocienieckiego. Na wysokoœci Drawska Pomorskiego sandr gwa³townie zwê¿a siê do szerokoœci 1,2 km, a nastêpnie rozszerza siê u wylotu bramy lodowcowej BrzeŸnickiej Wêgorzy, znanej w literaturze pod nazw¹ bramy janikowskiej (Bartkowski, 1972) przechodz¹c w rozleg³y sandr drawski. W tej czêœci sandru znajduj¹ siê du¿e z³o¿a kruszywa eksploatowane przez szereg ¿wirowni w rejonie Drawska Po- morskiego, Woliczna i Mielenka Drawskiego. Maksymalna mi¹¿szoœæ osadów sandru drawskiego wynosi 23 m i zosta³a stwierdzona na z³o¿u Drawsko III (dok. 18S). Pó³nocn¹ (korzeniow¹) czêœæ sandru Drawy buduj¹ naprzemianleg³e warstwy piasków ró¿nej granulacji, pospó³ki, ¿wiry i otoczaki. Spoty- ka siê otoczaki o œrednicy >8 cm. W osadzie przewa¿a warstwowanie przek¹tne i horyzontalne. Wystêpuj¹ równie¿ wk³adki typu soczewkowatego osadów kamienistych z dodatkiem ¿wirów. W nasadzie sandru stwierdzono facje g³azowo-kamienisto-¿wirowe. Otwór kartograficzny Zarañsko 2 (otw. 64), zlokalizowany w nasadzie sandru, dokumentuje 20-metrowej mi¹¿szoœci seriê ¿wirów piaszczystych o zwiêk- szaj¹cej siê ku sp¹gowi frakcji, a w dole serii warstwê g³azow¹ z otoczakami o œrednicy do 10 cm. Otwory 62, 63 w Zarañsku dokumentuj¹ 16-metrowej mi¹¿szoœci seriê piaszczysto-¿wirow¹, w obrêbie której warstwa ¿wirowo-g³azowa osi¹ga mi¹¿szoœæ 11 m. Podobn¹ mi¹¿szoœæ (20 m) posiadaj¹ osady sandru w rejonie Gogó³czyna (otw. 77, 78) i Jankowa (otw. 91) i nieco mniejsz¹ (10–12 m) w po³udniowo-zachodniej czêœci Drawska Pomorskiego. Najmniejsz¹ mi¹¿szoœci¹ (4–5 m) odznaczaj¹ siê osady sandru w obrze¿eniu zastoiska z³ocienieckiego. Jest to strefa, gdzie osady sandrowe zazêbiaj¹ siê facjalnie z osadami zastoiskowymi. S¹ one wykszta³cone w postaci piasków œrednio i drobnoziarnistych przechodz¹cych ku sp¹gowi w piaski py³owate, a nastêpnie w mu³ki i i³y zastoiskowe.

49 Poza rozleg³¹ powierzchni¹ sandru drawskiego wystêpuj¹ na kartowanym obszarze krótkie drogi odp³ywu sandrowego przecinaj¹ce strefê marginaln¹ lub wystêpuj¹ce na jej zapleczu. Dwie z nich bior¹ pocz¹tek u wylotu rynny Jeziora Ma³e Do³gie. Jedna biegnie w kierunku po³udniowym, przecina strefê czo³owomorenow¹ i ³¹czy siê z sandrem drawskim w rejonie Drawska Pomorskiego. Druga kie- ruje siê ku po³udniowemu zachodowi i stanowi sto¿ek sandrowy usypany u wylotu rynny Jeziora Ma³e Do³gie. W ods³oniêciu usytuowanym w po³udniowej czêœci sto¿ka, w rejonie wsi Ustok (ark. £obez), stwierdzono wystêpowanie serii piaszczysto-¿wirowej do g³êbokoœci 5 m. Osady te s¹ warstwowane przek¹tnie niskok¹towo, p³asko równolegle oraz rynnowo w ma³ej skali. Wystêpuj¹ w nich cienkie przewarstwienia piasków masywnych. W pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru znajduj¹ siê dwa ekstramarginalne sto¿ki sandrowe usytuowane na przedpolu w¹skich wa³ów morenowych w rejonie jeziora Resko (ark. Œwidwin). Jeden z nich rozci¹ga siê od wschodniego brzegu Jeziora Klêckiego ku po³udniowi i by³ sypany na martwym lodzie („sandr dziurawy”). Jego powierzchniê urozmaicaj¹ drobne wytopiska i oczka wodne. KrawêdŸ sandru nad Jeziorem Klêckim tworzy klif o wysokoœci od 1 do 6 m. Drugi ze sto¿ków sandrowych, po³o¿ony na pó³noc od wsi Ostrowice, graniczy z rynn¹ jezior Ostrowiec i Do³gie. W obrêbie tego sto¿ka stwierdzono mi¹¿szoœæ osadów piaszczysto-¿wirowych siêgaj¹c¹ 12 m (wiercenia z³o¿owe z dok. 1S). Sto¿ek ten powsta³ równie¿ w warunkach deponowania osadów w s¹siedztwie bry³ martwego lodu. Osady sandrowe wystêpuj¹ równie¿ w pó³nocno-zachodnim skraju badanego obszaru w rejonie Rynowa. Mi¹¿szoœæ osadów piaszczysto-¿wirowych wynosi od 6 do 10 m (otw. 1) i przekracza 12 m w obrêbie ¿wirowni na pólnocny zachód od Rynowa (ark. Œwidwin). W osadach stwierdzono warstwowania typowe dla œrodowiska czo³a delty. W stropie serii wystêpuj¹ osady i struktury peryglacjalne. Piaski i ¿wiry rzeczne i wodnolodowcowe dolin wód roztopowych. Osady te wype³niaj¹ w¹skie (do 200 m szerokoœci), krótkie dolinki utworzone w wyniku odp³ywu wód roztopowych w stronê wiêkszych dolin marginalnych, gdzie buduj¹ dwa poziomy tarasów erozyjno-akumulacyjnych. S¹ to g³ównie piaski drobno i œrednioziarniste z domieszk¹ ¿wirów o zró¿nico- wanej mi¹¿szoœci. Piaski i ¿wiry rzeczne i wodnolodowcowe tarasów dolin wód roztopowych 5,0–10,0 m n.p. rzeki oraz 2,0–5,0 m n.p. rzeki. Wdolinie rzeki Starej Regi na odcinku Kolonia Rydzewo-Nowe £abêdzie oraz jej dop³ywu Grêzówki wystêpuj¹ w¹skie listwy tarasu œrodkowego (wy¿szego) w poziomie 100–110 m n.p.m. W dolinie wód roztopowych przebiegaj¹cej w czêœci pó³nocno-zachodniej obszaru, na odcinku £abêdzie–Rynowo, taras œrodkowy po³o¿ony jest na wysokoœci 90–95 m n.p.m. i jego wysokoœæ koreluje siê z wysokoœci¹ tarasów w dolinie Regi w rejonie Œwidwina.

50 Taras œrodkowy buduj¹ osady piaszczyste z domieszk¹ ¿wirów, które w dolinie Regi w rejonie Œwidwina osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 12–14 m. W przewadze s¹ to piaski œrednioziarniste z przewarstwieniami piasków gruboziarnistych ze ¿wirami oraz drobnych piasków. Taras dolny wystêpuje powszechnie w dolinie Regi (ark. Œwidwin, Dobracka, 2006) na wysokoœci 85–90 m n.p.m. i na podobnej wysokoœci po³o¿ony jest w dolinie wód roztopowych w rejonie Rynowa. Ta- ras ten buduj¹, w górnej czêœci profilu, piaski drobnoziarniste z ziarnami piasków gruboziarnistych i drobnych ¿wirów, które przechodz¹ ku do³owi profilu w piaski œrednioziarniste, z ró¿n¹ zawartoœci¹ ¿wirów, oraz w ¿wiry. Osady te wystêpuj¹ pod cienk¹ pokryw¹ torfów o mi¹¿szoœci dochodz¹cej do 1,0 m. Piaski i ¿wiry miejscami mu³ki zastoiskowo-wodnolodowcowe (wytopiskowe). Osady te wype³niaj¹ zag³êbienia wytopiskowe po martwym lodzie wystê- puj¹ce pomiêdzy wa³ami moren czo³owych i na zapleczu strefy czo³owomorenowej w obszarze degra- dacji l¹dolodu na du¿e bry³y martwego lodu. Niewielkie zag³êbienia wytopiskowe wystêpuj¹ równie¿ na powierzchni moreny dennej w zachodniej czêœci obszaru. Najwiêksza kotlina wytopiskowa przylega od zachodu do jeziora Klêcko i przed³u¿a siê ku pó³nocy na obszar przedstawiony na arkuszu Œwid- win, gdzie zajêta jest przez torfowisko wysokie. Na kartowanym obszarze znajduje siê po³udniowa czêœæ tej kotliny odznaczaj¹ca siê urozmaicon¹ rzeŸb¹. Wystêpuj¹ tu niewysokie pagórki moren martwego lodu, a obni¿enia pomiêdzy nimi zajmuj¹ torfy. Brze¿ne partie kotliny buduj¹ osady mineralne. S¹ to piaski drobnoziarniste przechodz¹ce ku sp¹gowi w piaski ró¿noziarniste z niewielk¹ domieszk¹ ¿wi- rów o ró¿nym stopniu zaglinienia. Mi¹¿szoœæ osadów wype³niaj¹ca kotliny i obni¿enia wytopiskowe jest bardzo zmienna i uzale¿niona od g³êbokoœci zbiorników. Piaski z domieszk¹ ¿wirów, rzeczne tarasów nadzalewowych 2,0–3,0 m n.p. rzeki. Tarasy nadzalewowe wystêpuj¹ fragmentarycznie w dolinie Drawy na po³udnie od Drawska Pomorskiego w rejonie Mielenka Drawskiego. S¹ one po³o¿one na wysokoœci 102,5–105,5 m n.p.m. Buduj¹ je piaski drobnoziarniste z niewielk¹ domieszk¹ drobnych ¿wirów.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski i mu³ki deluwialno-jeziorne.Osady te wystêpuj¹ w brze¿niej czêœci obni¿eñ pomiêdzy wa³ami form szczelinowych w rynnie jeziora G¹gnowo. O genezie jeziornej tych obni¿eñ œwiadczy znaczna mi¹¿szoœæ kredy jeziornej (do 6,9 m) oraz piasków i mu³ków jeziornych wype³niaj¹cych ich dna. Omawiane osady powsta³y w wyniku procesów ruchów masowych oraz zmywów powierzchniowych do zbiornika jeziornego. S¹ to osady piaszczysto-py³owate, Ÿle wysortowane i przewa¿nie silnie za¿elazione, przechodz¹ce ku sp¹gowi w mu³ki. Piaski i gliny deluwialne.Utwory te wype³niaj¹ liczne dolinki denudacyjne przewa- ¿nie zawieszone, rozcinaj¹ce zbocza rynien subglacjalnych jezior: Do³gie, Ostrowo, Przytonko i Ma³e

51 Do³gie. Deluwia wystêpuj¹ równie¿ u podstawy zboczy w rynnie jezior Wielkie D¹bie i G¹gnowo oraz u podnó¿y krawêdzi i stoków w obrêbie wysoczyzny morenowej, form morenowych, szczelinowych i kemów. S¹ to ró¿noziarniste piaski py³owate lub gliniaste oraz gliny piaszczyste z przewarstwieniami piasków, przewa¿nie z domieszk¹ substancji humusowej w stropie. Mi¹¿szoœæ tych osadów jest bardzo zró¿nicowana i dochodzi do kilku metrów. Piaski eoliczne w wydmach.Niewielkie formy wydmowe rozwinê³y siê na równinie sandrowej pomiêdzy dolinami cieków Kokny i Parpli. Buduj¹ je drobno- i œrednioziarniste piaski kwarcowe, dobrze wysortowane i obtoczone o mi¹¿szoœci od 2 do 5 metrów.

c. Holocen

Piaski, mu³ki i i³y jeziorne.Osady te buduj¹ w¹skie listwy tarasów jeziornych wokó³ wszystkich jezior wystêpuj¹cych na kartowanym obszarze. Przewa¿nie s¹ to tarasy akumulacyjne, ale na niektórych odcinkach wokó³ stromych brzegów jezior rozci¹gaj¹ siê równie¿ tarasy abrazyjno-akumulacyjne. Tarasy akumulacyjne zbudowane s¹ z piasków drobno lub œrednioziarnistych, lekko zailonych, o barwie niebieskoszarej lub szarozielonkawej. Obecne s¹ w nich liczne przewarstwienia mu³ków ilastych, be¿owoszarych, brunatnej substancji humusowej, oraz pokruszone skorupki miêczaków. Nad jeziorem G¹gnowo wystêpuj¹ i³y piaszczyste zielonkawoszare z domieszk¹ brunatnej substancji humusowej, podœcielone przez piaski drobne, zailone, szare z odcieniem zielonkawym. Tarasy abrazyjno-akumulacyjne zbudowane s¹ z piasków gruboziarnistych i ¿wirów z brukiem abrazyjnym w sp¹gu, na których spoczywa warstwa piaszczysto-mu³kowa o ró¿nej mi¹¿szoœci. Zarówno w osadach grubofrakcyjnych jak i w osadach drobnofrakcyjnych wystêpuje w du¿ej iloœci detrytus pokruszonych sko- rupek miêczaków oraz wk³adki torfów lub brunatnej substancji humusowej. Czêsto przewarstwienia kopalnych torfów stwierdzono ponad warstw¹ osadów grubofrakcyjnych i poni¿ej warstwy mu³kowo-piaszczystej. Wype³nianie jezior osadami akumulacji organicznej (torfy) zachodzi³o na przyk³adzie jeziora Popielewo (ark. Po³czyn Zdrój, Dobracka, 1999) w okresie 6 270 ± 100 lat BP (LOD–832). Z obszaru nale¿¹cego do arkusza Czaplinek, z zaroœniêtego i zdrenowanego jeziorka ko³o Sikor, pochodz¹ torfy starsze, z okresu 7 890 ± 75 lat BP (Lewandowski i in., 2006). Osady mineralne le¿¹ce poni¿ej torfów wskazuj¹ na wyraŸne podwy¿szenie poziomu wód w jeziorach w okresie atlantyckim. Miej- scami osady jeziorne wystêpuj¹ pod pokryw¹ torfów lub namu³ów torfiastych. Piaski i mu³ki rzeczne den dolinnych i tarasów zalewowych 0,0–2,0 m n.p. rzeki. Osady te wystêpuj¹ w obrêbie tarasu zalewowego Drawy oraz jej dop³ywów Kokny wraz z Rakonem i Parpl¹. Lokalnie wystêpuj¹ w dnach kilku niewielkich cieków. S¹ to przewa¿nie piaski drobno- i œrednioziarniste z przewarstwieniami piasków gruboziarnistych, z domieszk¹ ¿wi- rów. Czêsto s¹ one zailone oraz zawieraj¹ przewarstwienia mu³ków, namu³ów organicznych i torfów.

52 Odznaczaj¹ siê barw¹ szar¹ lub brunatn¹, która pochodzi od namytej substancji organicznej. Mi¹¿szoœæ tych osadów dochodzi do kilku metrów. W przypadku, gdy mi¹¿szoœæ osadów rzecznych jest niewielka i nie przekracza 2 m pokazano ich wystêpowanie na piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych (sandrowych) oraz na glinach zwa³owych. Namu³y i piaski zag³êbieñ bezodp³ywowych i okresowo przep³ywowych.Osady te wype³niaj¹ drobne zag³êbienia wytopiskowe na powierzchni moreny dennej. Wystê- puj¹ równie¿ pomiêdzy wa³ami i pagórkami moren czo³owych, moren martwego lodu, w rynnach lodowcowych, w dolinach ma³ych cieków i strumieni. S¹ to silnie zailone i zapylone piaski barwy brunatnej do czarnobrunatnej pochodz¹cej od domieszki humusu. Mi¹¿szoœæ ich wynosi œrednio 2 m. Przewa¿nie podœcielaj¹ torfy lub piaski humusowe. Piaski humusowe wystêpuj¹ w obrze¿eniu równin torfowych, w brze¿nych partiach dolin wód roztopowych oraz zastoiska z³ocienieckiego. S¹ to piaski z du¿¹ zawartoœci¹ roz³o¿onych szcz¹tków roœlinnych o barwie ciemnobrunatnej. Akumulacja tych osadów w brze¿nej czêœci zastoiska z³ocienieckiego zachodzi³a cyklicznie wraz z procesami stokowymi. We wkopach wykonanych w tym rejonie stwierdzono obecnoœæ osadów stokowych w obrêbie serii piasków humusowych oraz klasty piasków humusowych w serii piasków drobnych, jasno¿ó³tych, genezy niveo-fluwialnej lub eolicznej. Omawian¹ seriê osadów stwierdzono do g³êbokoœci 4,2 m. Kreda jeziorna wystêpuje w dolinie wód roztopowych w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru pod nadk³adem torfów o mi¹¿szoœci od 1,7 do 3,2 m. Jest to z³o¿e Pêczerzyno–Rynowo udokumentowane w czterech polach o ³¹cznej powierzchni 19,7 ha i aktualnie eksploatowane. Mi¹¿szoœæ kredy jeziornej waha siê od 1,0 do 7,8 m i wzrasta w kierunku po³udniowym doliny. Kopalina ta odznacza siê zasadowoœci¹ ogóln¹ (zawartoœæ CaO przeliczeniowego w suchej masie) œrednio 43,6% i œred- ni¹ wilgotnoœci¹ 60,4% (Karger, 1990). Jest to kreda jeziorna o barwie mlecznoszarej do ciemnoszarej lub be¿owej. Zawiera detrytus muszelek oraz detrytus roœlinny. Pod kred¹ jeziorn¹ wystêpuj¹ gytie organiczne lub wapienne, ni¿ej mu³ki jeziorne podœcielone drobnymi piaskami. Drugie z³o¿e kredy jeziornej — Mielenko Drawskie o powierzchni 17,1 ha, po³o¿one jest w 90% na obszarze nale¿¹cym do s¹siedniego arkusza Konotop (Winnicki, 2006). Z³o¿e to ma formê pok³adow¹ i jest zawodnione, a jego zasoby s¹ na wyczerpaniu. Kreda jeziorna wystêpuje tu od powierzchni terenu lub po cienkim nadk³adem torfów i gytii o œredniej mi¹¿szoœci 0,7 m. Œrednia mi¹¿szoœæ kredy jeziornej wynosi 4,1 m, a maksymalna 6,0 m. Kopalina ta odznacza siê zasadowoœci¹ ogóln¹ (zawartoœæ CaO przeliczeniowego w suchej masie) œrednio 44,9% i œredni¹ wilgotnoœci¹ 62,6% (Szapliñski, 1985). Obszar perspektywiczny kredy jeziornej, o powierzchni kilkunastu hektarów, zosta³ wyznaczony w dolinie Starej Regi, na pó³noc od miejscowoœci Rydzewo (Banach, 1989). Kreda jeziorna zalega tu pod torfami o mi¹¿szoœci od 0,7 do 2,0 m. Mi¹¿szoœæ jej waha siê od 0,5 do 6,9 m. Odznacza siê barw¹ be¿owoszar¹ lub szar¹ do szarozielonkawej. W jej pod³o¿u wystêpuj¹ torfy, mu³ki jeziorne oraz piaski drobnoziarniste szare.

53 Gytie wystêpuj¹ w dnach zbiorników jeziornych przewa¿nie pod torfami lub tworz¹ gytiowi- ska, z których najwiêksze znajduj¹ siê w miejscu dawnych zbiorników jeziornych. W stanie zabagnienia i w inicjalnej fazie zatorfienia znajduje siê obni¿enie pojezierne przylegaj¹ce od pó³nocy do jeziora G¹gnowo Ma³e, gdzie stwierdzono najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ gytii (10,3 m). S¹ to gytie organiczne i glonowe. Du¿ych rozmiarów gytiowisko znajduje siê w po³udniowej czêœci jeziora Wiêc³aw (pozosta³oœæ po zbiorniku jeziornym). Pok³ady gytii osi¹gaj¹ tu mi¹¿szoœæ do9mizbudowane s¹ z gytii glonowej, w pod³o¿u której wystêpuje gytia ilasta podœcielona przez piaski drobnoziarniste. Stopniowemu zanikowi ulega po³udniowa czêœæ Jeziora Do³gie, Ostrowiec, Kamieñ, G¹gnowo i G¹gnowo Ma³e, Karpno, oraz misy jezior: Gielno, Maluda i Niecino, o czym œwiadczy obecnoœæ gytii pod torfami. Po³udniow¹ czêœæ misy jeziora Do³gie wype³niaj¹ gytie wapienne z niewielkim udzia³em gytii organicznych. Osi¹gaj¹ one znaczn¹ mi¹¿szoœæ (5,1 m) i wystêpuj¹ pod cienkim nadk³adem torfów. W otoczeniu jezior G¹gnowo i G¹gnowo Ma³e poni¿ej gytii wapiennych wystêpuj¹ gytie krzemionkowe. W dolinie Starej Regi gytie wystêpuj¹ na odcinku od wsi £abêdzie po jezioro Wiêc³aw (ark. Œwidwin), gdzie osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 5,4 m. Przewa¿nie s¹ to gytie ilaste lub wapienno-ilaste. Odzna- czaj¹ siê barw¹ szar¹ lub be¿ow¹ i wystêpuj¹ pod nadk³adem torfów. W dolinie wód roztopowych w rejonie Rynowa, cienkie pok³ady gytii towarzysz¹ z³o¿u kredy jeziornej Pêczerzyno–Rynowo. Wystêpuj¹ one powy¿ej lub poni¿ej kredy jeziornej, a w czêœci wschodniej doliny ca³kowicie j¹ zastêpuj¹. W nadk³adzie gytii wapiennych i organicznych wystêpuj¹ torfy o mi¹¿szoœci do 4,3 m. Gytie wype³niaj¹ równie¿ rozleg³e obni¿enie po zaroœniêtym Jeziorze Czarne Ma³e odwadniane przez ciek Rakon oraz liczne obni¿enia wytopiskowe rozlokowane na powierzchni moreny dennej i pomiêdzy pagórkami morenowymi. Torfy wysokie i przejœciowe. Torfy wysokie wype³niaj¹ rozleg³¹ nieckê wytopiskow¹ po³o¿on¹ na pó³noc od jeziora Gielno i na zachód od jeziora Klêcko. Torfowisko to przed³u¿a siê w kierunku pó³nocno-zachodnim (ark. Œwidwin) i jest objête ochron¹. Torfy wysokie osi¹gaj¹ tu maksymaln¹ mi¹¿szoœæ 7,9 m, natomiast w po³udniowej czêœci torfowiska mi¹¿szoœæ ich wynosi 2–3 m. S¹ to torfy sfagnowe, sfagnowe z we³niank¹, w pod³o¿u których wystêpuj¹ torfy wysokie drzewne (sosnowe) lub bagnicowo-sfagnowe. Poni¿ej torfów wystêpuj¹ piaski ilaste, a w czêœci pó³nocnej torfowiska Karsibór gytie detrytusowe. Torfy wysokie wystêpuj¹ równie¿ w ma³ych obni¿eniach wytopiskowych na wysoczyŸnie morenowej pomiêdzy jeziorami: Zarañsko, Wêglino i R¹bin, na zapleczu g³ównego ci¹gu morenowego na pó³noc od Drawska oraz na równinie sandrowej w wid³ach Kokny i Rakonu. S¹ to torfy mszyste o maksymalnej mi¹¿szoœci 4,8 m. Torfy przejœciowe wype³niaj¹ du¿e obni¿enie pojezierne przylegaj¹ce od pó³nocnego wschodu do jeziora Przytonko. Mi¹¿szoœæ ich w centralnej czêœci obni¿enia jest niewielka (do 0,7 m) i wzrasta ku jego brzegom osi¹gaj¹c maksymaln¹ mi¹¿szoœæ 5,0 m. S¹ to torfy turzycowe lub turzycowo-mszy-

54 ste podœcielone przez cienk¹ (do 0,5 m mi¹¿szoœci) warstwê torfu turzycowo-mszystego, niskiego. W pod³o¿u torfów wystêpuj¹ podk³ady gytii detrytusowej o mi¹¿szoœci powy¿ej 3 m. Torfy przejœcio- we wystêpuj¹ równie¿ w ma³ych obni¿eniach na wysoczyŸnie morenowej przylegaj¹cej z obu stron do rynny Jeziora Wielkie D¹bie oraz na zapleczu g³ównego ci¹gu morenowego na pó³noc od Drawska. Torfy przejœciowe o mi¹¿szoœci osi¹gaj¹cej 2,5 m stwierdzono równie¿ w dolinie Kokny przy ujœciu Rakonu. Torfy przejœciowe obecne s¹ równie¿ w formie wk³adek i przewarstwieñ wœród torfów wysokich lub wystêpuj¹ w ich pod³o¿u. Ma to miejsce na torfowisku wysokim Klêcko, gdzie torfy przejœcio- we wystêpuj¹ pomiêdzy torfami wysokimi a gytiami detrytusowymi osi¹gaj¹c maksymaln¹ mi¹¿szoœæ 3,0 m. S¹ to torfy brzozowe, drzewno-sfagnowe i mszyste. Torfy niskie wystêpuj¹ w dolinie Starej Regi, w wid³ach Drawy i Kokny, w dolinkach mniejszych cieków i strumieni , w zag³êbieniach bezodp³ywowych na wysoczyŸnie morenowej i na równinie sandrowej, w dolinach wód roztopowych oraz w obni¿eniach wokó³ jezior i po zaroœniêtych zbiornikach jeziornych. S¹ to torfy turzycowe, drzewno-turzycowe, trzcinowe i mszyste. Mi¹¿szoœæ ich nie przekracza 5 m.

B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Obszar omawiany w niniejszym opracowaniu znajduje siê w obrêbie wa³u pomorskiego, w granicach bloku tektonicznego Czaplinka (Dadlez, 1987). Blok Czaplinka stanowi najwy¿ej wyniesiony m.in. wskutek tektoniki solnej odcinek wa³u kujawsko-pomorskiego z wychodniami osadów jury dolnej i triasu na powierzchni podkenozoicznej i p³ytszym zaleganiem sp¹gu cechsztynu (Dadlez, 1980, 1998, 2001; Dadlez, Dembowska, 1965; Dadlez, Marek, 1969, 1974a i b). Oœ bloku Czaplinka pokrywa siê z osi¹ wa³u pomorskiego, a jego obszar tworzy wyraŸn¹ anomaliê grawimetryczn¹ zwi¹zan¹ z wysokim wypiêtrzeniem utworów cechsztynu i dolnego mezozoiku, a tak¿e utworów przedpermskich (Tempelburg Achse wg Brockampa, 1941), (Po¿aryski, 1987). W osi tego wypiêtrzenia po³o¿ony jest ci¹g antyklin pogrzebanych Resko–Bierzwnica (Raczyñska (red.), 1987), a w jego wschodniej czêœci znajduje siê strefa wyciœniêcia soli cechsztyñskich, z której nast¹pi³ odp³yw soli w kierunku poduszek solnych £obza, Œwidwina, Po³czyna i Barwic. Blok Czaplinka ograniczaj¹ linie g³êbokich uskoków przecinaj¹cych cechsztyñsko-mezozoiczny kompleks osadowy. Dominuj¹ce kierunki tektoniczne maj¹ przebieg NW–SE oraz NE–SW. Kie- runki NW–SE posiadaj¹ g³ówne strefy uskokowe, rowy synsedymentacyjne oraz linijny przebieg poduszek solnych. Kierunek ten wykazuje strefa dyslokacyjna Œwinoujœcie–Drawsko wzd³u¿ której przebiega granica pomiêdzy wa³em pomorskim i nieck¹ szczeciñsk¹ i silnie wysklepione poduszki solne. Kierunki NE–SW, zgodne z poprzeczn¹ segmentacj¹ wa³u pomorskiego na bloki Ko³obrzegu i Czaplinka, wykazuj¹ uskoki Œwidwina–Bia³ogardu (ark. Œwidwin) i Po³czyna.

55 Wa³ pomorski jest jednostk¹ permo-mezozoicznego kompleksu strukturalnego, której formowanie oraz przebudowa s¹ bardzo z³o¿one i nosz¹ cechy tektoniki platformowej (Dadlez, 2001). Ostateczne ukszta³towanie obecnej tektoniki wa³u pomorskiego nast¹pi³o pod koniec kredy i w najstarszym paleoge- nie. Wzd³u¿ wielokrotnie odnawianych wg³êbnych stref nieci¹g³oœci nast¹pi³y pionowe ruchy bloków tektonicznych. Ruchy tektoniczne w kredzie górnej, które uaktywni³y tektonikê soln¹, doprowadzi³y do inwersji morfologicznej i do ostatecznego ukszta³towania wa³u na prze³omie kredy i paleogenu. Po- wsta³y wówczas struktury syn i antyklinalne, m.in. antyklina £obezu–Z³ocieñca obejmuj¹ca centraln¹ czêœæ obszaru oraz antyklina Œwidwina–Bierzwnicy znajduj¹ca siê w czêœci pó³nocno-wschodniej obszaru, ograniczona od zachodu uskokiem biegn¹cym w kierunku Œwidwina. Denudacja, która trwa³a od mastrychtu do oligocenu, a miejscami nawet do czwartorzêdu, znisz- czy³a powsta³e antykliny usuwaj¹c kolejno osady kredowe, jurajskie, a nawet triasowe. W osi bloku Czaplinka, w j¹drze antykliny Œwidwina–Bierzwnicy ods³aniaj¹ siê utwory górnego triasu (kajper, retyk). Wychodnia tych osadów na powierzchni podczwartorzêdowej znajduje siê w dnie g³êbokiej doliny o charakterze rowu tektoniczno-erozyjnego przebiegaj¹cego przez pó³nocn¹ czêœæ obszaru pomiêdzy Ostrowicami i Karsiborem. W dnie doliny, poza utworami kajpru i retyku, ods³aniaj¹ siê na powierzchni podczwartorzêdowej osady jury dolnej, a w jej zboczach utwory eocenu. Na pozosta³ej czêœci obszaru powierzchniê podczwartorzêdow¹ buduj¹ utwory miocenu lub oligocenu. S¹ one zaburzone glacitektonicznie przez transgreduj¹ce l¹dolody zlodowaceñ po³udniowo- i œrodkowopolskich. RzeŸba powierzchni podczwartorzêdowej zosta³a opracowana na podstawie danych z kilku otworów badawczych przewiercaj¹cych czwartorzêd, na podstawie wyników sondowañ geoelektrycznych wykonanych dla potrzeb opracowania arkusza Drawsko Pomorskie, wzd³u¿ linii przekrojo- wej (Jagodziñska, Kalitiuk, 2005) wraz z reinterpretacj¹ wczeœniejszych ci¹gów geoelektrycznych, mapy grawimetryczno-magnetycznej (ark. Szczecinek, Cieœla i in.,1997) i mapy teledetekcyjnej liniowych elementów strukturalnych (Doktór i in.,1995). W oparciu o te dane zosta³ wyznaczony przebieg kopalnej rynny subglacjalnej jeziora Lubie, której dno wyerodowane w osadach oligocenu znajduje siê na wysokoœci 100 m p.p.m. Jest to najni¿- sze na kartowanym obszarze (tabl. II) po³o¿enie stropu powierzchni podczwartorzêdowej. Najwy¿sze po³o¿enie stropu tej powierzchni (34,7 m n.p.m.) stwierdzono w rejonie Zarañska (otw. 64) w osi antykliny £obezu–Z³ocieñca. W obrêbie synkliny Przytonia znajduje siê obni¿enie dolinne (boczny dop³yw g³ównej doliny) wyp³ycaj¹ce siê w kierunku po³udniowo-wschodnim, udokumentowane dwoma otworami wiertniczymi: 36 (Borne D-3) i 29 (Przytoñ IG 1). Dno tej doliny, wyciête w utworach dolnego oligocenu, po³o¿one jest na wysokoœci 32,5 m p.p.m. (otw. 36) i obni¿a siê w kierunku pó³nocno-zachodnim do 60 m p.p.m. W tej czêœci doliny znajduje siê niewielka wychodnia osadów eocenu le¿¹cych na utworach dolnej jury.

56 RzeŸba powierzchni podczwartorzêdowej wykazuje wyraŸny zwi¹zek ze strukturami pod³o¿a cechsztyñsko-mezozoicznego. Zale¿noœci te ilustruje przebieg rynny subglacjalnej jeziora Lubie po³o¿onej w strefie dyslokacyjnej Œwinoujœcie–Drawsko oraz przebieg g³ównego ci¹gu moren czo³owych fazy pomorskiej zgodny z uskokiem po³czyñskim (Dobracka, Piotrowski, 2002). Na osta- teczny kszta³t tej rzeŸby wywar³y równie¿ wp³yw procesy erozji i denudacji, g³ównie plioceñskiej i plejstoceñskiej, egzaracji glacjalnej, glacitektoniki, a tak¿e neotektoniki. W wyniku tych procesów powsta³a urozmaicona morfologicznie powierzchnia o du¿ych deniwelacjach, osi¹gaj¹cych maksymaln¹ wartoœæ 134,7 m.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Wg³êbna budowa geologiczna wa³u pomorskiego wraz ze stratygrafi¹ kompleksu permo-mezozoicznego i z histori¹ procesów zachodz¹cych podczas tych okresów na omawianym obszarze zosta³a przedstawiona w kilku opracowaniach regionalnych (Dadlez, Marek, 1969; Raczyñska (red.), 1987; Marek, Pajchlowa, 1997). Najstarszymi ska³ami buduj¹cymi pod³o¿e czwartorzêdu kartowanego obszaru s¹ osady triasu górnego (kajpru i retyku). W kajprze dolnym, po wycofaniu siê morza alpejskie- go z obszaru dzisiejszego wa³u pomorskiego, rozpoczê³a siê sedymentacja utworów klastycznych i wêglanowych w zbiorniku œródl¹dowym o charakterze oscylacyjnym (tab. 2). Na pocz¹tku kajpru górnego, podczas sedymentacji warstw gipsowych dolnych, nast¹pi³a krótkotrwa³a ingresja morska. W piaskowcu trzcinowym, w wyniku zmian klimatycznych, nast¹pi³ rozwój rzek, które tworzy³y na tym obszarze rozleg³y system deltowy. Pod koniec sedymentacji piaskowca trzcinowego nast¹pi³a zmiana klimatu na suchy i gor¹cy. W basenie warstw gipsowych górnych tworzy³y siê osady ilaste o barwach pstrych (czerwonych i fioletowych). Pod koniec sedymentacji warstw gipsowych górnych nast¹pi³ okres formowania siê struktur zwi¹zanych g³ównie z tektonik¹ soln¹ (Dadlez, 1974, 1976, 1987). Powstawanie niektórych struktur solnych rozpoczê³o siê nieco wczeœniej, w piaskowcu trzcinowym lub w warstwach gipsowych dolnych. Na pograniczu kajpru i retyku mia³y miejsce epejroge- nicze ruchy eokimeryjskie, które powodowa³y niszczenie i rozmywanie wy¿szych ogniw kajpru. Osady ni¿szego retyku sk³adaj¹ siê g³ównie z redeponowanego materia³u kajprowego i osadzane by³y w p³ytkim zbiorniku typu brakicznego o niedu¿ej subsydencji. Klimat sta³ siê wówczas bardziej wil- gotny, co spowodowa³o pojawienie siê szarych barw osadów i zanikanie barw czerwonych. W retyku górnym basen uleg³ wys³odzeniu i powsta³a strefa o zwiêkszonej subsydencji w rejonie Po³czyna, gdzie mi¹¿szoœæ osadów retyku dochodzi do 400 m. Brak osadów retyku w osi elewacji Czaplinka zwi¹zany jest zarówno z dŸwiganiem siê tego obszaru w czasie sedymentacji, jak i z erozj¹ poretyck¹.

57 Tabela 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro

Torfy niskie — Q thn Akumulacja organiczna w zarastaj¹cych zbiornikach jeziornych, obni¿eniach wyto- Torfy przejœciowe i wysokie — Q piskowych i w dnach dolin rzecznych t,tpz w h

Gytie — Q gy h Akumulacja jeziorna Kreda jeziorna — li Q kj h

Piaski humusowe — Q Akumulacja mineralno-organiczna w dnach phh dolin i zag³êbieñ wytopiskowych Namu³y i piaski zag³êbieñ bezodp³ywowych i okresowo przep³ywowych — Q

Holocen np h Piaski i mu³ki den dolinnych i tarasów zalewowych Wype³nianie dolin i obni¿eñ, utworzenie 0,0–2,0 m n.p. rzeki — f Q t tarasu zalewowego w dolinach Drawy pm h i Starej Regi

Piaski, mu³ki i i³y jeziorne — li Q Akumulacja jeziorna pmi h Piaski eoliczne w wydmach — ewQ Akumulacja eoliczna, tworzenie siê wydm p

Piaski i gliny deluwialne — d Q Procesy zboczowe i soliflukcyjne, akumula- pg cja u podnó¿y zboczy, w dolinkach denuda- cyjnych i zag³êbieniach bezoodp³ywowych Piaski i mu³ki deluwialno-jeziorne — d-li Q Erozja stoków i akumulacja osadów mine- pm ralnych w zbiornikach jeziornych Piaski z domieszk¹ ¿wirów, rzeczne tarasów nadzalewowych 2,0–3,0 m n.p. rzeki — f QB3 tIII Akumulacja rzeczna w dolinie Drawy p¿ p4 Piaski i ¿wiry, miejscami mu³ki zag³êbieñ wytopisko- Akumulacja w s¹siedztwie bry³ i p³atów wych — b-fg Q B3 martwego lodu lub nieckach wytopiskowych p¿m p4 Piaski i ¿wiry rzeczne i wodnolodowcowe tarasów dolin wód roztopowych 2,0–5,0 m n.p. rzeki — ffg QB3 tII p¿ p4 Piaski i ¿wiry rzeczne i wodnolodowcowe tarasów dolin Akumulacja osadów w dolinach wód rozto- wód roztopowych 5,0–10,0 m n.p. rzeki — ffg QB3 tI powych, utworzenie dwóch poziomów tara- p¿ p4 sowych w dolinie Starej Regi Piaski i ¿wiry rzeczne i wodnolodowcowe dolin wód roztopowych — ffg QB3 p¿ p4 Piaski oraz piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (sandrowe) Akumulacja osadów wodnolodowcowych — fg Q B3 na przedpolu moren czo³owych, utworze- pp¿ p4 nie sandru Drawy Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe rynien subglacjalnych Akumulacja wodnolodowcowa w rynnach — rs Q B3 jezior G¹gnowo, Bêdargowo, Rydzewo, p¿ p4 Przytonko i R¹bin b B3 Piaski i mu³ki piaszczyste, zastoiskowe — Q 4 pm p Akumulacja glacilimniczna w zastoisku

Stadia³ górny b B3 z³ocienieckim Mu³ki i i³y zastoiskowe — Q mi p4

Zlodowacenie Wis³y Piaski i ¿wiry tarasów kemowych — tk Q B3 Akumulacja wodnolodowcowa pomiêdzy p¿ p4 bry³¹ martwego lodu, a krawêdzi¹ wysoczyzny lub form¹ morenow¹ lub kemow¹ Gliny zwa³owe i piaski py³owate moren martwego lo- Sp³ywy gliniaste z bry³ martwego lodu gm B3 i do szczelin w lodzie Zlodowacenia pó³nocnopolskie du lub kemów — Q e gzw p4 Czwartorzêd Piaski, ¿wiry i g³azy moren martwego lodu — gm Q B3 Akumulacja materia³u morenowego wœród p¿ p4 bry³ martwego lodu

Plejstocen Piaski i ¿wiry oraz mu³ki kemów — k Q B3 Akumulacja w przetainach i szczelinach p¿m p4 w warunkach deglacjacji arealnej Akumulacja wodnolodowcowa w du¿ych Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej — gs Q B3 p¿ p4 szczelinach (przetainach) lodowych w ob- rêbie pasywnego lub martwego lodu

58 cd. tabeli 2

Gliny zwa³owe moren czo³owych — gc Q B3 Akumulacja lodowcowa z etapu transgresji gzw p4 na bezpoœrednim przedpolu aktywnego czo³a l¹dolodu oraz podczas deglacjacji obszaru w warunkach frontalnych — powstanie g³ów- gc B3 Piaski, ¿wiry i g³azy moren czo³owych — Q 4 nego ci¹gu moren czo³owych akumulacyj- p¿ p nych oraz moren czo³owych lobu wypustowe- go Okry o B3 Gliny zwa³owe ozów — Q 4 gzw p Akumulacja przez wody lodowcowe w ob- o B3 rêbie szczeliny lub tunelu pod lodem Piaski i ¿wiry ozów — Q p¿ p4

Piaski i mu³ki lodowcowo-jeziorne — g-li QB3 Akumulacja osadów w strefie moren pm p4 czo³owych Piaski py³owato-¿wirowate, lodowcowe — g Q B3 Akumulacja w warunkach ablacji ppy¿ p4

Gliny zwa³owe (górne) — g Q B3 Akumulacja lodowcowa w obrêbie moreny gzw 2 p4 dennej Erozja i i formowanie siê rynien, dolin i równin. Akumulacja transgresywnych osadów Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg Q B3 p¿3 p4 wodnolodowcowych w rynnie Jankowa i Jeziora Ma³e Do³gie oraz utworzenie rozleg³ej kopalnej równiny sandrowej po- miêdzy Zarañskiem i Jeleninem b B3 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach pro- Mu³ki, piaski i i³y zastoiskowe — Q 4

Stadia³ górny mp p glacjalnych na przedpolu transgreduj¹cego l¹dolodu fg B3 Akumulacja wodnolodowcowa z etapu re- Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (œrodkowe) — Q 4 Zlodowacenie Wis³y p¿2 p cesji l¹dolodu Gliny zwa³owe (dolne) — g Q B3 Akumulacja lodowcowa gzw1 p4 Piaski, ¿wiry i g³azy oraz mu³ki rynien subglacjalnych Akumulacja wodnolodowcowa w rynnie rs B3 Jankowa i Jeziora Ma³e Do³gie — Q 4 Zlodowacenia pó³nocnopolskie p¿m p

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — fg Q B3 Akumulacja transgresywnych osadów p¿1 p4 wodnolodowcowych I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — b QB3 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach imp p4 proglacjalnych na przedpolu transgreduj¹cego l¹dolodu Interglacja³ Denudacja i erozja rzeczna eemski Piaski i piaski ze ¿wirami, wodnolodowcowe — fg Q W Erozja i akumulacja sandrowa w czasie re- pp¿ p3 cesji l¹dolodu I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — b QW Akumulacja w peryglacjalnych zbiorni- imp p3 kach zastoiskowych (recesyjnych) Gliny zwa³owe — g Q W gzw p3 Akumulacja lodowcowa Piaski i ¿wiry z domieszk¹ g³azów wodnolodowcowe Akumulacja osadów wodnolodowcowych fg W Zlodowacenie Warty — Q przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu, p¿ p3 utworzenie kopalnej równiny sandrowej Piaski z domieszk¹ ¿wirów, rzeczne — f Q L p¿ p3 Akumulacja rzeczna Interglacja³ lubawski Piaski ilaste z detrytusem roœlinnym, fragmentami drewna i warstewkami torfów, jeziorne — li Q L Akumulacja jeziorna p p3

Mu³ki, piaski i i³y zastoiskowe — b QO Akumulacja w peryglacjalnych zbiorni- mpi p3 kach zastoiskowych (recesyjnych)

Plejstocen Piaski i ¿wiry z domieszk¹ g³azów wodnolodowcowe Erozja i akumulacja przez wody lodowco- — fg QO we podczas recesji p¿ p3 Zlodowacenia œrodkowopolskie Gliny zwa³owe — g QO gzw p3 Akumulacja lodowcowa Czwartorzêd

Zlodowacenie Odry Piaski ilaste i mu³ki zastoiskowe — b QO Akumulacja w zbiornikach zastoiskowych pi p3 przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Interglacja³ Denudacja i erozja rzeczna wielki Akumulacja w peryglacjalnych zbiorni- I³y i mu³ki zastoiskowe — b QG im p2 kach zastoiskowych (recesyjnych) g G Akumulacja lodowcowa

Sanu 2 Gliny zwa³owe — Q gzw p2 Zlodowacenia po³udniowopolskie Zlodowacenie

59 cd. tabeli 2

Mu³ki i piaski zastoiskowe — b QG Akumulacja w zbiornikach zastoiskowych mp p2 przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QG Akumulacja wodnolodowcowa p¿ p2 Sanu 2 Zlodowacenie

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe — b Q S Akumulacja w peryglacjalnych zbiorni- pmi p2 kach zastoiskowych (recesyjnych) ¯wiry i g³azy rezydualne — r Q S Erozja i denudacja ¿g³ p2

Gliny zwa³owe — g Q S Akumulacja lodowcowa gzw p2

Mu³ki i piaski zastoiskowe — b QS Akumulacja w zbiornikach zastoiskowych mp p2 przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Zlodowacenie Sanu 1 fg S Akumulacja wodnolodowcowa (progla-

Plejstocen Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q p¿ p2 cjalna) b N Akumulacja zastoiskowa Czwartorzêd Zlodowacenia po³udniowopolskie I³y i piaski zastoiskowe — Q 2 Zlodowacenie ip p Nidy r N ¯wiry i g³azy rezydualne — Q ¿g³ p2 Erozja i denudacja

Piaski kwarcowo-³yszczykowe z wk³adkami mu³ków, Akumulacja rzeczna, rzeczno-zastoiskowa, jeziorna i bagienna w obrêbie rozleg³ych i³ów i wêgla brunatnego — pmi M Miocen równin aluwialno-jeziornych Neogen

I³owce, mu³owce, mu³ki z py³em wêgla brunatnego i wk³ad- Akumulacja brakiczno-morska kami piasków kwarcowo-glaukonitowych — icmcOl Oligocen

Piaski kwarcowo-glaukonitowe, piaskowce glaukonito-

Paleogen Akumulacja morska we margliste, i³owce i mu³owce piaszczyste — ppcE Eocen

Piaskowce i piaski z wk³adkami i³owców, ³upków piasz- Akumulacja morska, brakiczno-morska, czystych, syderytów oraz wêgli brunatnych — J fluwialna i limniczna Jura pcp 1 dolna Jura Akumulacja w zbiorniku typu brakicznego I³owce z wk³adkami piaskowców, zlepieñców i dolo- o znacznej subsydencji mitów — icpcTre Epejrogeniczne ruchy eokimeryjskie na „Retyk” pograniczu kajpru górnego i „retyku” Powstanie struktur zwi¹zanych z tektonik¹ I³owce z wk³adkami piaskowców i dolomitów oraz Kajper soln¹ pod koniec sedymentacji warstw gip- wtr¹ceniami gipsów i anhydrytów — T Kajper górny icpc k3 sowych górnych Akumulacja w zbiorniku œródl¹dowym Trias górny Trias

I³owce z wk³adkami wapieni i piaskowców — icwT k1 Akumulacja w zbiorniku œródl¹dowym Kajper dolny

Osady jury dolnej tworzy³y siê w rozleg³ym, œródl¹dowym zbiorniku, z okresami krótkotrwa³ych ingresji morskich. Mia³y one miejsce w hettangu i synemurze i nastêpowa³y od pó³nocnego-zachodu, wzd³u¿ bruzdy pomorsko-kujawskiej. W karyksie (pliensbach dolny) mia³a miejsce transgresja morska, która doprowadzi³a do po³¹czenia œródl¹dowego basenu Polski z basenem morza otwartego zachodniej Europy. Powsta³y wówczas osady morskie i brakiczno-morskie. Pod koniec karyksu morze wycofa³o siê i w pliensbachu górnym (domerze) rozwija³ siê zbiornik œródl¹dowy, pod koniec domeru infiltrowany przez wody morskie (œrodowisko bagienno-lagunowe). W najni¿szym toarku powsta³ p³ytki, wys³odzo- ny zbiornik morski w wyniku ingresji morskiej postêpuj¹cej od zachodu. W toarku górnym zbiornik uleg³ stopniowemu zanikowi oraz wys³odzeniu i przekszta³ci³ siê w rozleg³e jeziorzysko. Luka stratygraficzna obejmuj¹ca okres od jury œrodkowej po paleocen wi¹¿e siê z wypiêtrzaniem wa³u pomorskiego, które rozpoczê³o siê pod koniec kredy, od santonu. W kampanie wiêkszoœæ antyklin by³a ju¿ l¹dem, który podlega³ intensywnym procesom denudacji i stopniowej peneplenizacji.

60 Nastêpny cykl sedymentacyjny rozpocz¹³ siê morskimi osadami górnego eocenu i dolnego oligocenu (rupel). By³ to zbiornik g³êbokomorski, z krótkotrwa³ymi epizodami regresywnymi. Wy¿sze poziomy morza dokumentuj¹ osady mu³owcowo-i³owcowe oraz piaski i piaskowce glaukonitowe, rozdzielone przez brakiczne osady piaszczyste lub fluwialno-limnicze z cienkimi wk³adkami wêglisty- mi, wskazuj¹ce na krótkotrwa³e regresje. U schy³ku oligocenu, otwarty zalew morski ust¹pi³ ca³kowicie z obszaru Polski. W miocenie rozpoczê³a siê sedymentacja utworów l¹dowych ró¿nych œrodowisk sedy- mentacyjnych: rzecznych, rzeczno-zastoiskowych, jeziornych i bagiennych w obrêbie rozleg³ych rów- nin aluwialno-jeziornych. Od pliocenu a¿ po zlodowacenie Nidy przewa¿a³a na tym obszarze denudacja, której efektem jest kolejna du¿a luka stratygraficzna. Ukszta³towany zosta³ wówczas wstêpny zarys powierzchni pod- czwartorzêdowej, która jest powierzchni¹ ró¿nowiekow¹ i poligenetyczn¹, uwarunkowan¹ efektami procesów egzaracji, glacitektoniki, depozycji glacjalnej, a tak¿e akumulacji, denudacji w okresach miê- dzylodowcowych podczas ca³ego plejstocenu (Dobracka, Piotrowski, 2002). Elewacja garbu pojeziernego, prawdopodobnie ju¿ od pliocenu w³¹cznie, stanowi³a strefê wododzia³ow¹ dla rzek sp³ywaj¹cych w stronê niecki Ba³tyku oraz rzek skierowanych ku po³udniowemu zachodowi w stronê niecki szczeciñ- skiej (Dobracka, Piotrowski, 2002). Jest to wielka makrostruktura glacitektoniczna obrze¿aj¹ca od po³udnia ba³tyck¹ nieckê egzaracyjn¹, która stanowi³a próg morfologiczny, na którym zatrzymywa³y siê l¹dolody kolejnych zlodowaceñ (Dobracki, 2001). Buduj¹ j¹ zaburzone glacitektoniczne osady oligocenu i miocenu nadbudowane nad elewacj¹ starszego pod³o¿a. Intensywne zaburzenia glacitektonicze mia³y miejsce podczas transgresji l¹dolodów zlodowaceñ po³udniowopolskich oraz zlodowacenia Odry. Przyczyn¹ zachodz¹cych z tak du¿¹ intensywnoœci¹ procesów glacitektonicznych na tym obszarze by³y znaczne deniwelacje powierzchni przedplejstoceñskiej pomiêdzy nieck¹ i wa³em pomorskim. Najstar- szymi osadami plejstoceñskimi s¹ ¿wiry i g³azy rezydualne oraz osady zastoiskowe, które wystêpuj¹ bezpoœrednio na starszym pod³o¿u w dnie g³êbokiego rowu tektoniczno-erozyjnego w pó³nocnej czêœci badanego obszaru. Pochodz¹ one prawdopodobnie ze zlodowacenia Nidy. L¹dolody zlodowaceñ po³udniowopolskich pozostawi³y na badanym obszarze dwa poziomy glin zwa³owych rozdzielone seri¹ osadów wodnolodowcowych i zastoiskowych reprezentuj¹ce zlodowacenie Sanu 1 i Sanu 2. Osady tych zlodowaceñ wystêpuj¹ bezpoœrednio na starszym pod³o¿u w dnach g³êbokich depresji przewa¿nie o charakterze tektoniczno-erozyjnym oraz w rynnach subglacjalnych. Podczas zlodowacenia Sanu 1 dzia³al- noœæ wód subglacjalnych doprowadzi³a do powstania systemu rynien o g³êbokoœci ponad 100 m, które siêgnê³y utworów paleogenu (rynna Jeziora Lubie). Podczas recesji l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2 w rozleg³ym zbiorniku zastoiskowym w rejonie Przytonia, Bornego i Jelenina mia³a miejsce akumulacja mu³ków i i³ów warwowych. Górna czêœæ tych osadów, a niekiedy ca³e warstwy mu³ków s¹ silne zaburzone glacitektonicznie razem z glinami zlodowacenia Odry.

61 W okresie interglacja³u wielkiego oraz w okresach m³odszych interglacja³ów, obszar garbu pojeziernego stanowi³ wododzia³ rzek kieruj¹cych swe wody na pó³noc i na po³udnie. Zachodzi³y tu intensywne procesy erozji i denudacji i dlatego prawdopodobnie nie udokumentowano osadów z tego okresu. L¹dolody zlodowaceñ œrodkowopolskich pozostawi³y dwa poziomy glin zwa³owych rozdzielone seri¹ osadów wodnolodowcowych, zastoiskowych, rzecznych i jeziornych reprezentuj¹ce zlodowacenie Odry i Warty. Osady rzeczne i jeziorne zaliczono do interglacja³u lubawskiego (lubelskiego). Mi¹¿szoœæ osadów tego kompleksu jest dosyæ wyrównana i uk³ada siê w granicach 75–85 m i maksymalnie osi¹ga 95 m. Trans- gresjê l¹dolodu zlodowacenia Odry poprzedzi³a akumulacja osadów zastoiskowych, która mia³a miejsce w obrêbie ma³ych, lokalnych zbiorników. Osady te odznaczaj¹ siê niewielk¹ mi¹¿szoœci¹ i ma³ym roz- przestrzenieniem. Nasuwaj¹cy siê l¹dolód zlodowacenia Odry odk³uwa³, a nastêpnie fa³dowa³ osady zalegaj¹ce na jego przedpolu, zarówno osady starszych zlodowaceñ jak i pod³o¿a podczwartorzêdowego. Stwierdzono w glinach zlodowacenia Odry obecnoœæ licznych porwaków i ³usek tych osadów. W stropie glin tego zlodowacenia wystêpuj¹ piaski i ¿wiry wodnolodowcowe oraz osady zastoiskowe niewielkich zbiorników recesyjnych. Podczas interglacja³u lubawskiego akumulacja osadów rzecznych i jeziornych mia³a miejsce w dolinach rzecznych w rejonie Jankowa w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru i w rejonie Bornego w czêœci pó³nocno-wschodniej. Osady te rozpoznano w profilach wierceñ kartograficznych: 36 (otw. Borne) i 91 (otw. Jankowo). Pozycja stratygraficzna tych osadów jest tymczasowa, ze wzglêdu na brak interglacjalnych profili reperowych dla obszaru Pomorza oraz ró¿n¹ pozycjê i rangê tego interglacja³u? (interstadia³u) w schematach stratygraficznych Polski i Europy (Lindner i in., 2006). Podczas transgresji l¹dolodu zlodowacenia Warty mia³a miejsce akumulacja osadów wodnolodowcowych o charakterze rozleg³ego sandru. Dosz³o równie¿ do spiêtrzenia wód w dolinach i zape³nienia tych obni¿eñ utworami fluwioglacjalnymi. L¹dolód zlodowacenia Warty pokry³ ca³y omawiany obszar i po wytopieniu pozostawi³ jeden poziom glin zwa³owych. Lokalnie poziom ten jest dwudzielny (otw. 64 — Zarañsko). Rozdzielnoœæ tego poziomu wystêpowa³a na obszarze przedstawionym na arkuszu Œwidwin (Dobracka, 2006), natomiast na s¹siednich arkuszach: £obez (Piotrowski, 2006), Czaplinek (Lewan- dowski i in., 2006), Konotop (Winnicki, 2006) nie by³a sygnalizowana. Strop poziomu glin zlodowacenia Warty jest mocno porozcinany przez erozjê fluwioglacjaln¹, a mi¹¿szoœæ glin w zwi¹zku z tym znacznie zredukowana. Po wycofaniu siê l¹dolodu zlodowacenia Warty powsta³y na tym obszarze ró¿- nej wielkoœci zbiorniki o charakterze zastoiskowym lub jeziorno-zastoiskowym. Najwiêkszy z tych zbiorników znajdowa³ siê w Zagórkach, na wschód od Drawska Pomorskiego, w którym powsta³a seria i³ów warwowych o bardzo du¿ej mi¹¿szoœci (39 m). W wyniku intensywnego odp³ywu wód sprzed czo³a l¹dolodu utworzy³a siê rozleg³a równina sandrowa o szerokim rozprzestrzenieniu w czêœci œrodko- wej i po³udniowej kartowanego obszaru. Omawiany poziom sandrowy kontaktuje bezpoœrednio z osadami sandru proglacjalnego poprzedzaj¹cego transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Wis³y.

62 Osadów interglacja³u eemskiego nie stwierdzono na obszarze nale¿¹cym do arkusza. W tym okresie przewa¿a³y procesy erozji i denudacji nad akumulacj¹. Doprowadzi³y one do wyrównania powierzchni wysoczyzn i powstania dolin rzecznych, które podczas zlodowacenia Wis³y zosta³y przekszta³cone w rynny subglacjalne. Osady wype³niaj¹ce doliny rzeczne zosta³y usuniête w wyniku erozji wód subglacjalnych. Zlodowacenie Wis³y zaznaczy³o siê na obszarze pojezierza Drawskiego dwoma poziomami glin zwa³owych reprezentuj¹cymi dwie najm³odsze fazy stadia³u g³ównego — fazê leszczyñsko-poznañsk¹ i fazê pomorsk¹. Pokrywa osadów tego zlodowacenia waha siê w przedziale 30–60 m, dochodz¹c lokalnie w strefie czo³owomorenowej do 75 m oraz w rynnach subglacjalnych do 85 m. Transgresjê l¹dolodu fazy leszczyñsko-poznañskiej poprzedzi³a akumulacja osadów zastoiskowych i wodnolodowcowych w formie rozleg³ej równiny sandrowej oraz w obrêbie niewielkich zbiorników zastoiskowych o zasiêgu lokalnym. Zarówno osady wodnolodowcowe jak i zastoiskowe zosta³y silnie zaburzone glacitektonicznie przez transgreduj¹cy l¹dolód. Erozja subglacjalna spowodowa³a powstanie licznych rynien (m.in. Jankowa i Zagozdu), które zosta³y zakonserwowane martwym lodem i w trakcie jego wytapiania wype³ni³y siê osadami piaszczysto-¿wirowymi. L¹dolód fazy leszczyñsko-poznañskiej pokry³ swoim zasiê- giem ca³y obszar i po wytopieniu pozostawi³ jeden poziom glin o du¿ej mi¹¿szoœci (20–30 m). Brak glin tego poziomu stwierdzono w rynnach subglacjalnych oraz pod kopaln¹ równin¹ sandrow¹ pomiê- dzy Zarañskiem i Bornym. Równina ta powsta³a podczas recesji l¹dolodu i na jej osadach le¿¹ bezpo- œrednio osady wodnolodowcowe, których akumulacja zachodzi³a przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu fazy pomorskiej. Z etapu recesji l¹dolodu fazy leszczyñsko-poznañskiej pochodz¹ równie¿ osady zastoiskowe wype³niaj¹ce obni¿enia w stropie gliny zwa³owej powsta³e z wytopienia bry³ martwego lodu. Osady te zosta³y w znacznym stopniu wyerodowane przez odp³yw wód proglacjalnych l¹dolodu fazy pomorskiej. W œwietle przeprowadzonych badañ stwierdzono, i¿ faza pomorska mia³a charakter transgresywny. Pogl¹d ten wyra¿ali równie¿ inni badacze: Keilhack, 1901, 1921, 1930; Woldstedt, 1935, 1950; Galon, 1968, 1972; Maksiak, Mróz, 1978; K³ysz, 1990, 1996, 1998, 2000, 2001; Dobracka, Lewandowski, 2002; Piotrowski, 2003b). Na recesyjny charakter fazy pomorskiej wskazywa³ natomiast Karczewski (1989, 1991, 1994, 1998). Transgresja l¹dolodu podczas fazy pomorskiej mia³a charakter szar¿y wyprowadzaj¹cego strumienia lodowego, jako efekt zwiêkszonego dop³ywu mas lodowych ze strefy alimentacji (Jania, Bukowska-Jania, 1997). Dynamiczne i statyczne oddzia³ywanie l¹dolodu spowodowa³o powstanie w pod³o¿u szeregu deformacji glacitektonicznych. D³u¿szy postój aktywnego czo³a l¹dolodu zaznaczy³ siê na dwóch liniach podkreœlonych obecnoœci¹ akumulacyjnych moren czo³owych, nasad¹ sandrów i moren ablacyjnych. By³y to: linia maksymalnego za- siêgu czo³a l¹dolodu fazy pomorskiej i linia jego g³ównego postoju (Dobracka, Lewandowski, 2002). Byæ mo¿e by³y to dwie oscylacyjne szar¿e, pomiêdzy którymi dominowa³a deglacjacja frontalna.

63 Z etapu recesji l¹dolodu z linii jego maksymalnego zasiêgu, pochodzi ci¹g pagórków uk³adaj¹cy siê w wyraŸny ³uk obramowuj¹cy od po³udnia jezioro Okra (lob Okry). Dalsze przed³u¿enie tego ci¹gu ku wschodowi znajduje siê pomiêdzy Suliszewem i Rzêœnic¹, po wschodniej stronie rynny jezior Darskowo i Chocieb¹dŸ Wielki (Kosobudy). Ci¹g ten kontynuuje siê na obszarze przedstawionym na arkuszu Czaplinek wzd³u¿ pó³nocnego brzegu jezioro Wilczkowo przez Siemczyno w stronê jeziora Drawsko (Lewandowski i in., 2006). Liniê g³ównego zasiêgu l¹dolodu tworz¹cego wschodnie skrzyd³o lobu Odry i stref¹ przejœ- ciow¹ tzw. p³askiego lobu Regi (Galon, 1972) wyznacza strefa czo³owomorenowa przebiegaj¹ca uko- œnie przez omawiany obszar od Jankowa, przez Zarañsko–Do³gie–Ostrowice w kierunku Ch³opowa (ark. Barwice). Towarzyszy jej od po³udnia rozleg³a powierzchnia sandrowa (sandr Drawy). Recesja l¹dolodu mia³a charakter frontalno-arealny z krótkimi postojami czo³a l¹dolodu i akumulacj¹ pagór- ków morenowych powsta³ych z wytopienia wa³ów lodowo-morenowych. Pagórki te uk³adaj¹ siê w dwa lub trzy ci¹gi równolegle do g³ównego ci¹gu morenowego. Na tym etapie formowa³ siê rów- nie¿ system drena¿u subglacjalnego, supraglacjalnego i proglacjalnego. Zwiêkszony przep³yw wód roztopowych odbywa³ siê wielkimi rynnami i zasila³ system odp³ywu proglacjalnego, który by³ odpo- wiedzialny za akumulacjê wielkiego sandru Drawy. G³ówn¹ arteri¹ dostawy materia³u wodnolodow- cowego by³a w czêœci po³udniowo-zachodniej obszaru rynna BrzeŸnickiej Wêgorzy. Wed³ug Bartkowskiego (1969) wylot tej rynny tworzy³ w rejonie Janikowa „bramê lodowcow¹”. W tej okolicy powsta³ wêze³ hydrograficzny, w którym ³¹czy³ siê system cyrkulacji wód roztopowych l¹dolodu prostopad³y do jego brzegu z systemem cyrkulacji marginalnej, równoleg³ej do brzegu. Podobny wêze³ hydrograficzny znajdowa³ siê u zbiegu dwóch systemów rynien radialnych: rynny jezior Przytonko–Wielkie D¹bie–Kamieñ o przebiegu NW–SE i rynny jezior Ostrowiec–Do³gie o przebiegu NE–SW. Du¿¹ arteri¹ wodn¹ by³a równie¿ wielka rynna subglacjalna jezior G¹gnowo–Rydzewo–Zarañsko bior¹ca swój pocz¹tek w rejonie Œwidwina. Akumulacja sandru odbywa³a siê na powierzchni w zasadzie wolnej od martwego lodu. Obszar wystêpowania bry³ martwego lodu znajdowa³ siê na pó³nocny wschód od Drawska w dolinie Drawy oraz we wschodniej kartowanego obszaru. Pozosta³oœci¹ po nim s¹ du¿e zag³êbienia wytopiskowe zajête przez jeziora: Leœniówek, Kleszczno, M³ode Jezioro, Piaski, Czarne Ma³e lub wype³nione torfami. Lód pozosta- wa³ równie¿ w przed³u¿eniu rynny lodowcowej jezior Ostrowiec–Do³gie, o czym œwiadczy obni¿enie na powierzchni sandru, które wykorzystuje dolina strumienia Kokny. Po³udniowy odcinek tej rynny w obszarze wysoczyzny morenowej zajmuj¹ jeziora Darskowo i Chocieb¹dŸ Wielki (Kosobudy). Pozosta³e niewielkie zag³êbienia wytopiskowe na powierzchni sandru by³y zwi¹zane z lodami zimowymi, a obecnoœæ wyd³u¿onych obni¿eñ wyznacza przebieg poszczególnych potoków sandrowych. Równoczeœnie z akumulacj¹ sandru Drawy, w istniej¹cym w okolicy Z³ocieñca zag³êbieniu (zbiornik limnoglacjalny), które w tym

64 czasie by³o czêœciowo wolne od lodu, zaczê³o tworzyæ siê du¿e zastoisko. Akumulacja osadów zastoiskowych trwa³a w tym zbiorniku przez d³u¿szy czas i zakoñczy³a siê w okresie pomiêdzy 13 160 ± 480 lat BP i 11 530 ± 410 lat BP (Bluszcz, 2006). W pó³nocnej czêœci zbiornika osady zastoiskowe by³y zasypywane piaskami wodnolodowcowymi (sandrowymi). Nadmiar wód z zastoiska wg Maksiaka i Mroza (1978) by³ odprowadzany w¹sk¹ dolink¹ na po³udniowy wschód od Wierzchowa Pomorskiego, miêdzy Bêdlinem i Œwierczyn¹ (ark. Miros³awiec, Piotrowski, 2003). Po sp³yniêciu wód z tego zbiornika rzeka Drawa wciê³a siê w osady zastoiskowe dolin¹ o g³êbokoœci oko³o 2 m. W wyniku deglacjacji l¹dolodu fazy pomorskiej, na zapleczu strefy marginalnej, powsta³a falista wysoczyzna morenowa porozcinana przez system radialnych rynien lodowcowych i urozmaicona formami kemowymi, szczelinowymi i morenami martwego lodu. Niektórym rynnom towarzysz¹ ci¹gi ozowe (rynnie jezior: G¹gnowo–Rydzewo oraz Darskowo–Chocieb¹dŸ Wielki (Kosobudy). Forma kemowa nad jeziorem Kañsko powsta³a natomiast podczas recesji l¹dolodu fazy pomorskiej z linii jego maksymalnego zasiêgu. Jest zatem starsza od zastoiska z³ocienieckiego. Poza rozleg³¹ powierzchni¹ sandru drawskiego powsta³y równie¿ krótkie drogi odp³ywu sandrowego przecinaj¹ce strefê marginaln¹ lub wystêpuj¹ce na jej zapleczu. W czêœci pó³nocno-wchodniej obszaru powsta³y dwa ekstramarginalne sto¿ki sandrowe na przedpolu w¹skich wa³ów morenowych rozci¹gaj¹cych siê wzd³u¿ jezior Klêckiego i Reska. Ich po- wierzchniê urozmaicaj¹ drobne wytopiska i oczka wodne wskazuj¹ce na depozycjê osadów w s¹siedztwie bry³ martwego lodu. W czêœci pó³nocno-zachodniej kartowanego obszaru znajduje siê fragment doliny marginalnej, któr¹ odprowadzane by³y wody sandrowe wzd³u¿ krawêdzi wy¿szego stopnia wysoczyzny garbu pojeziernego w kierunku po³udniowo-zachodnim. W miejscach najd³u¿szego utrzymywania siê lodu powsta³y zag³êbienia wytopiskowe. Po ca³kowitym wytopieniu siê martwego lodu powsta³y w tych zag³êbieniach jeziora, pomiêdzy którymi zaczê³a siê formowaæ sieæ odp³ywu rzecznego. Jeziora, które znalaz³y siê w strefie drena¿u, uleg³y znacznemu sp³yceniu, a nastêpnie przekszta³ci³y siê w torfowiska. Po wycofaniu siê l¹dolodu fazy pomorskiej z obszaru badañ i uwolnieniu drogi odp³ywu na pó³noc nast¹pi³ okres gwa³townej erozji. Powsta³y wówczas doliny rzeczne Regi, Starej Regi i Drawy oraz dolinki mniejszych strumieni Kokny i Rakonu. Dna tych dolin zosta³y w holocenie wype³nione osadami rzecznymi. Na prze³omie plejstocenu i holocenu, w warunkach peryglacjalnych, zachodzi³y na wyso- czyŸnie morenowej intensywne procesy denudacji, erozji i wietrzenia mechanicznego. Powsta³y wów- czas liczne suche dolinki rozcinaj¹ce g³êboko zbocza wysoczyzny i krawêdzie rynien lodowcowych. U podnó¿y krawêdzi i stoków w obrêbie wysoczyzny morenowej, form morenowych, szczelinowych i kemów powsta³y pokrywy osadów deluwialnych. Pod koniec plejstocenu w dolinie Drawy powsta³ taras nadzalewowy. Z pocz¹tkiem holocenu rozwinê³y siê procesy eoliczne na sandrze. Powsta³y

65 wówczas niewielkie formy wydmowe. W holocenie doliny rzeczne zaczê³y siê wype³niaæ du¿ej mi¹¿szoœci osadami aluwialnymi, a misy jezior i zag³êbieñ wytopiskowych — gytiami, kred¹ jeziorn¹ i torfami. Powsta³y torfowiska wysokie, przejœciowe i niskie, w obrêbie których procesy torfotwórcze zachodz¹ do dzisiaj. W wyniku procesów zarastania czêœæ jezior uleg³o zatorfieniu, a kilka jezior przesta³o istnieæ, m.in. Jezioro Czarne Ma³e przy wschodniej granicy omawianego obszaru. Stopniowemu zanikowi uleg³a po³udniowa czêœæ jezior Do³gie i G¹gnowo, zatorfieniu podlega misa jezior Gielno, Ma- luda i Niecino. W dolinach rzecznych powstaj¹ g³ównie torfy niskie i namu³y torfiaste. Pomimo narastaj¹cych przeobra¿eñ œrodowiska przez cz³owieka, aktualny krajobraz jest tu bli- ski równowagi ekologicznej. Ma na to wp³yw znacz¹cy udzia³ powierzchniowy obszaru chronionego krajobrazu Pojezierze Drawskie. Celem ochrony jest krajobraz leœny oraz naturalne walory œrodowi- ska. Wschodnia czêœæ obszaru objêta jest stref¹ ochronn¹ (otulin¹) Drawskiego Parku Krajobrazowe- go (DPK). Granica otuliny biegnie wzd³u¿ drogi Z³ocieniec–Ostrowice i dalej kontynuuje siê w kierunku wsi Szczytniki. Zarówno Park, jak i otulina zosta³y powo³ane w roku 1979.

IV. PODSUMOWANIE

Prace i badania geologiczne przeprowadzone na kartowanym obszarze pozwoli³y na wykonanie szczegó³owej mapy geologicznej, która jest podstaw¹ do opracowañ hydrogeologicznych, geologiczno-gospodarczych, surowcowych oraz do sporz¹dzania planów zagospodarowania przestrzennego. Wyniki zdjêcia geologicznego, uzupe³nione analiz¹ geomorfologiczn¹, daj¹ pierwszy szcze- gó³owy obraz budowy geologicznej osadów powierzchniowych. Obszar objêty opracowaniem po³o¿ony jest w obrêbie wa³u pomorskiego w granicach bloku tektonicznego Czaplinka. Obszar tego bloku tworzy wyraŸn¹ anomaliê grawimetryczn¹ zwi¹zan¹ z wysokim wypiêtrzeniem utworów cechsztynu i dolnego mezozoiku, a tak¿e utworów przedpermskich. RzeŸba powierzchni podczwartorzêdowej wykazuje na ca³ym obszarze badañ wyraŸny zwi¹zek ze strukturami pod³o¿a cechsztyñsko-mezozoicznego. Tektoniczna elewacja starszego pod³o¿a by³a przyczyn¹ utworzenia jednostki morfogenetycznej — „garbu pojeziernego”. Jest to wielka elewacja glacitektoniczna obrze¿aj¹ca od po³udnia ba³tyck¹ nieckê egzaracyjn¹. W jej j¹drze wystêpuj¹ spiê- trzone glacitektonicznie osady oligocenu i miocenu. Przez ca³y okres plejstocenu wynios³oœæ ta stanowi³a barierê dla kolejnych l¹dolodów, które egzarowa³y i dobudowywa³y t¹ strukturê. Budowê geologiczn¹ czwartorzêdu rozpoznano szczegó³owo dziêki trzem nowym, pe³nordze- niowanym otworom kartograficznym, które siêgnê³y do pod³o¿a czwartorzêdu. Uzyskane profile geologiczne tych otworów oraz wyniki z przeprowadzonych geofizycznych badañ elektrooporowych na linii przekroju geologicznego pozwoli³y na okreœlenie mi¹¿szoœci i g³êbokoœci zalegania poszczegól- nych poziomów litolofacjalnych w obrêbie czwartorzêdu oraz rozpoznanie geologiczne osadów bu-

66 duj¹cych powierzchniê podczwartorzêdow¹. Analizy laboratoryjne próbek z tych wierceñ (Szelewicka, Micha³owska, 2005a) umo¿liwi³y ustalenie podzia³u litologiczno-stratygraficznego osadów plejstocenu. Na podstawie analiz petrograficznych poziomów glin lodowcowych oraz w oparciu o analizê paleogeogra- ficzn¹ i paleomorfologiczn¹ uk³adu poziomów morenowych, miêdzymorenowych i interglacjalnych w korelacji z obszarami s¹siednimi wyró¿niono 7 poziomów glacjalnych. Poziomy te przyporz¹dkowano do 3 zlodowaceñ po³udniowopolskich (Nida, San 1 i San 2), 2 zlodowaceñ œrodkowopolskich (Odra i Warta) i 1 zlodowacenia pó³nocnopolskiego (Wis³y). Wyró¿niono równie¿ osady interglacjalne genezy rzecznej i jeziornej, które wstêpnie zaliczono do interglacja³u lubawskiego (lubelskiego). Zlodowacenie pó³nocnopolskie reprezentowane jest przez dwa poziomy glin zwa³owych ró¿- ni¹ce siê wartoœciami wspó³czynników petrograficznych i reprezentuj¹ce dwie fazy stadia³u górnego — fazê leszczyñsko-poznañsk¹ i fazê pomorsk¹. Rozdzielnoœæ tych dwóch poziomów dokumentuje wystêpowanie, lokalnie mi¹¿szych (35–50 m), serii osadów fluwioglacjalnych i zastoiskowych oraz dobrze wykszta³cona strefa marginalna fazy pomorskiej. W œwietle przeprowadzonych badañ stwierdzono, i¿ faza pomorska mia³a na tym obszarze charakter transgresywny. Transgresja l¹dolodu fazy pomorskiej mia³a charakter wyprowadzaj¹cego strumienia lodowego, jako efekt zwiêkszonego dop³ywu mas lodowych ze strefy alimentacji (Jania, Bukowska-Jania, 1997). D³u¿szy postój aktywnego czo³a l¹dolodu zaznaczy³ siê na dwóch liniach podkreœlonych obecnoœci¹ akumulacyjnych moren czo³owych, nasad¹ sandrów i moren ablacyjnych. By³y to: linia maksymalnego zasiêgu czo³a l¹dolodu fazy pomorskiej i linia jego g³ównego postoju. Liniê g³ównego zasiêgu l¹dolodu wyznacza strefa czo³owomorenowa przebiegaj¹ca ukoœnie przez kartowany obszar od Jankowa przez Drawsko Po- morskie, Zarañsko, Do³gie do Ostrowic. Towarzyszy jej od po³udnia rozleg³a powierzchnia sandrowa (sandr Drawy) oraz obni¿enie zastoiska z³ocienieckiego. Na zapleczu g³ównego ci¹gu morenowego, porozcinanego wylotami rynien subglacjalnych wyznaczono dwa do trzech równoleg³ych ci¹gów pa- górków morenowych. Rozpoznano budowê wewnêtrzn¹ tych form i stwierdzono, ¿e wiêkszoœæ pagór- ków morenowych reprezentuje typowe moreny akumulacyjne, które mo¿na okreœliæ za Kozarskim (1974, 1978, 1981) mianem ablacyjnych moren czo³owych. Oprócz moren czo³owych wyznaczaj¹cych liniê g³ównego zasiêgu l¹dolodu fazy pomorskiej stwierdzono w po³udniowej czêœci obszaru obecnoœæ pagórków morenowych wyznaczaj¹cych recesyjn¹ liniê postojow¹ czo³a l¹dolodu z etapu jego maksymalnego zasiêgu. Dalsze przed³u¿enie tego ci¹gu w kierunku wschodnim stwierdzi³ na obszarze przedstawionym na arkuszu Czaplinek Lewan- dowski i in. (2006). Na przedpolu g³ównego ci¹gu moren czo³owych fazy pomorskiej znajduje siê korzeniowa czêœæ wielkiego sandru Drawy. Powierzchnia tego sandru obni¿a siê ku po³udniowi i przechodzi w p³ask¹ równinê zastoiska z³ocienieckiego. Jest to najwiêkszy (pow. 26 km2) na Pomorzu Œrodkowym zbior-

67 nik limnoglacjalny, który utworzy³ siê podczas postoju czo³a l¹dolodu na linii g³ównego ci¹gu moren czo³owych fazy pomorskiej. Akumulacja osadów w tym zbiorniku zakoñczy³a siê w okresie pomiêdzy 13 160 ± 480 lat BP i 11 530 ± 410 lat BP. Po³o¿enie obszaru w strefie m³odoglacjalnego krajobrazu pojezierzy, jego silne zró¿nicowanie morfogeniczne i hipsometryczne jest czynnikiem wysoko podnosz¹cym waloryzacjê i atrakcyjnoœæ przyrodnicz¹ tego obszaru. Czytelnoœæ zapisu i urozmaicenie form rzeŸby terenu i budowy geologicznej oraz ich powi¹zania z krajobrazem kulturowym sprawia, i¿ jest to obszar o du¿ej georó¿norodnoœci. Zapewnia ona zró¿nicowany obraz siedlisk przyrodniczych oraz wyj¹tkowe walory i zasoby œrodowiska (sieæ hydrograficzna, bonitacja gleb, kompleksy leœne). Dla obszaru Pojezierza Drawskiego rozpoczêto z inicjatywy Oddzia³u Pomorskiego PIG oraz Dyrekcji Drawskiego i Iñskiego Parku Krajobrazowego prace projektowe dla utworzenia Geoparku Epoki Lodowca. Na obszarze Geoparku powstan¹ œcie¿ki geoturystyczne, stanowiska poznawcze i dy- daktyczne, wzroœnie tym samym atrakcyjnoœæ turystyczna tego obszaru. Utworzenie Geoparku wspierane jest przez wszystkie gminy powiatu drawskiego, a finansowa- nie tego przedsiêwziêcia wspieraæ bêdzie Euroregion Pomerania. Dalszych badañ i wyjaœnieñ wymagaj¹ zagadnienia biostratygrafii utworów plejstoceñskich. Wi¹¿e siê to z potrzeb¹ udokumentowania stanowisk osadów interglacjalnych lub interstadialnych. Jednak ze wzglêdu na specyfikê rozwoju paleogeograficznego tego obszaru w plejstocenie (przewaga procesów erozji i egzaracji nad procesami akumulacyjnymi) osady takie mog¹ wystêpowaæ w niewielkich, izolowanych zbiornikach. Dodatkowych badañ wymagaj¹ zagadnienia zwi¹zane z rozwojem form póŸnoglacjalnych oraz osadów holoceñskich wype³niaj¹cych doliny i jeziora. Nale¿y mieæ nadziejê, ¿e realizacja tych badañ bêdzie mo¿liwa w ramach funkcjonowania projektowanego Geoparku.

Opracowano Zak³ad Kartografii Geologicznej w Oddziale Pomorskim Struktur P³ytkich Pañstwowego Instytutu Geologicznego Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Szczecinie w Warszawie

Szczecin, 2007 r.

LITERATURA

Banach M., 1989 — Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego w poszukiwaniu z³ó¿ kredy jeziornej w województwie koszaliñskim. Arch. POLGEOL, Gdañsk. Bartkowski T., 1969 — Deglacjacja strefowa deglacjacj¹ normaln¹ na obszarach ni¿owych (na wybranych przyk³adach z Polski Zachodniej i Pó³nocnej). Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach. Ser. A, 23: 7–34.

68 Bartkowski T., 1972 — Strefa marginalna stadia³u pomorskiego w aspekcie deglacjacji strefowej (na wybranych przyk³adach z pojezierzy Drawskiego i Miastkowskiego na Pomorzu) Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach., Ser. A, 25: 7–25. Ber A., Dobracki R., Lisicki S., 2006 — Tekst objaœniaj¹cy do Mapy geologicznej Polski 1:500 000, Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Bluszcz A., 2006 — Wyniki analizy wieku bezwzglêdnego metod¹ OSL dla wybranych osadów arkusza Czaplinek SmgP. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Brockamp B., 1941 — Zum Bau des tieferen Untergrundes in Nordost Deutschland. Jb. Reichsst. Bodenforsch. 61: 157–186. Brodowicz Z., 1966 — Przegl¹dowa Mapa Surowców Skalnych Polski w skali 1:300 000. Inst. Geol., Warszawa. Butrymowicz N., 1975 — Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, ark. Œwidwin, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Butrymowicz N., Nosek M., 1975 — Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, ark. Œwidwin, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Butrymowicz N., Nosek M., 1977 — Objaœnienia do mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, ark. Ko³obrzeg i Œwidwin. Inst. Geol., Warszawa. Choiñski A., 1991 — Katalog jezior Polski, 2. Pojezierze Pomorskie. Wyd. Nauk. UAM, Poznañ. Cieœla E., Gientka D., Petecki Z., Staniszewska B., Twarogowski J., Wybraniec S., ¯ó³towski Z., 1997 — Kompleksowa intetpretacja grawimetryczno-magnetyczna Polski Zachodniej. Mapy geofizyczne elementów strukturalnych 1:200 000, ark. Szczecinek. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Ciuk E., 1955 — O zjawiskach glacitektonicznych w utworach plejstoceñskich i trzeciorzêdowych na obszarze zachodniej i pó³nocnej Polski. Biul. Inst. Geol., 70: 107–131. Ciuk E., 1965 — Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:500 000. Mapa ukszta³towania stropu miocenu. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Ciuk E., 1970 — Schematy litostratygraficzne trzeciorzêdu Ni¿u Polskiego. Kwart. Geol., 14, 4: 754–765. Ciuk E., 1974 — Schematy litostratygraficzne paleogenu Polski poza Karpatami i zapadliskiem przedkarpackim. Biul. Inst. Geol., 281: 7–40. Dadlez R., 1974 — Types of local tectonic structures in the Zechstein-Mesosic komplex of Northrwestern Poland. Biul. Inst. Geol., 274: 149–172. Dadlez R., (red.), 1976 — Perm i mezozoik niecki pomorskiej., Pr. Inst. Geol., 79. Dadlez R., 1979 — W: Szyperko-Œliwczyñska A. (red.) Profile g³êbokich otworów wiertniczych Instytutu Geologicz- nego. Po³czyn IG 1. 48: 138 ss, Inst. Geol., Warszawa. Dadlez R., 1980 — Tektonika wa³u pomorskiego. Kwart. Geol., 24, 4: 741–767. Dadlez R., 1987 — Kompleks cechsztyñsko-mezozoiczny. W. Budowa geologiczna wa³u pomorskiego i jego pod³o¿a (red.A.Raczyñska). Pr. Inst. Geol., 119. Dadlez R.(red.), 1998 — Mapa tektoniczna kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego na Ni¿u Polskim 1:500 000. Pañstw. Inst.Geol., Warszawa. Dadlez R., 2001 — Przekroje geologiczne przez bruzdê œródpolsk¹ w skali 1:200 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dadlez R., Dembowska J., 1959 — Przebieg i wyniki badañ pod³o¿a mezozoicznego w antyklinorium pomorskim w latach 1953–1958. Prz. Geol., 7, 6: 248–254. Dadlez R., Dembowska J., 1962a — Mapa geologiczna parantyklinorium pomorskiego bez osadów trzeciorzê- du i czwartorzêdu 1:100 000. Inst. Geol., Warszawa.

69 Dadlez R., Dembowska J.,1962b — Budowa geologiczna parantyklinorium pomorskiego. Czêœæ E — Opisy wierceñ. Inst.Geol., Warszawa. Dadlez R., Dembowska J., 1965 — Budowa geologiczna parantyklinorium pomorskiego. Pr. Inst. Geol., 40: 175 ss. Dadlez R., Marek S., 1969 — Styl strukturalny kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego na niektórych obszarach Ni¿u Polskiego. Kwart.Geol., 13, 3: 543–564. Dadlez R., Marek S., 1974a — General Outline of the Tectonics of the Zechstein-Mesozoic Complex in Central and North-Western Poland. Biul. Inst. Geol., 274: 110–145. Dadlez R., Marek S., 1974b — Polska pó³nocno-zachodnia i œrodkowa. W: Budowa geologiczna Polski 4, Tekto- nika 1, Ni¿ Polski. Wyd. Geol., Warszawa. Deecke W., 1907 — Geologie von Pommern. Gebr. Bornträger, Berlin. 302 ss. Dobracka E., 1999 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Po³czyn Zdrój wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dobracka E., 2001 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Dobrowo wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dobracka E., 2002 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. S³awoborze wraz z objaœnieniami. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dobracka E., 2003 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. R¹bino wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dobracka E., 2006 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Œwidwin wraz z Objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dobracka E., Lewandowski J., 2002 — Strefa marginalna fazy pomorskiej lobu Parsêty (Pomorze Œrodkowe), W: Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty — IX Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski. Pañstw. Inst. Geol. Szczecin i Wydz. Nauk o Ziemi, UŒ, Sosnowiec. Dobracka E., Piotrowski A., 2002 — Budowa geologiczna i rzeŸba powierzchni podczwartorzêdowej. W: Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty — IX Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski. Pa- ñstw. Inst. Geol. Szczecin i Wydz. Nauk o Ziemi, UŒ, Sosnowiec. Dobracka E., Winter H., 2001 — Stanowisko osadów interglacja³u eemskiego w profilu otworu Rzecino (Wyso- czyzna £obeska). W: Serie rzeczne i lodowcowe po³udniowej Opolszczyzny — VIII Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski. Pañstw. Inst. Geol. Wroc³aw. Dobracka E., Winter H., 2003 — Stanowisko osadów interglacjalnych w profilu otworu Rzecino na arkuszu Do- browo (120) SmgP. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dobracka E., Winter H., 2004 — A new site of the Eemian Interglacial at Rzecino on the £obez Upland (West Pomeranian Lakeland). 71 Tagung der Arbeits-gemainschaft Norddeutcher Geologen 01–04 Juni 2004 in Franfurt (Oder) LGRB Kleinmachnow. DobrackI R., 2001 — Charakterystyka glacitektoniczna obszaru pó³nocno-zachodniej Polski w: Objaœnienia do Gla- citektonicznej mapy Polski w skali 1:1.000.000 (Ber A., Krzyszkowski D. red.) Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dobracki R., Lewandowski J., 2002 — Plejstocen Pojezierza Drawskiego i Szczeciñskiego W: Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty. IX konf. Stratygrafia plejstocenu Polski. Pañstw. Inst. Geol., Szczecin i Wydz. Nauk o Ziemi UŒ, Sosnowiec.

70 Doktór S., Graniczny M., 1990 — Mapa fotolineamentów satelitarnych w skali 1:200 000 arkusze Œwidwin, Szczecinek, Chojnice. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Doktór S., Graniczny M., Kucharski R., 1995 — Mapa liniowych elementów strukturalnych na podstawie analizy teledetekcyjno-geofizycznej 1:200 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Filipiak J., Raczyñski M., 2000 — Jeziora Zachodniopomorskie. Akademia Rolnicza, Szczecin. Galon R., 1967 — Czwartorzêd Polski Pó³nocnej. W: Czwartorzêd Polski (Galon R., Dylik J., red.): 106–166. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Galon R., 1968 — Przebieg deglacjacji na obszarze Peribalticum. W: Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74: 201–206. Galon R., 1969 — O typach deglacjacji l¹dolodu skandynawskiego (w obrêbie ostatniego zlodowacenia). Folia Quatern., 30: 9–12. Galon R., 1972 — Ogólne cechy rzeŸby Ni¿u Polskiego. Geomorfologia Polski, 2. Wyd. Nauk. PWN., Warszawa. Galon R., Roszkówna L., 1967 — Zasiêgi zlodowaceñ skandynawskich i ich stadia³ów recesyjnych na obszarze Polski. W: Czwartorzêd Polski (Galon R., Dylik J., red.): 18–38. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Habermann K., 1913 — Geologisch-morphologische Handkarte der Provinz Pommern, 1:200 000. Westermann, Braunschweig. Jagodziñska B., Kalitiuk R., 2005 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych dla tematu: Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000 arkusz Drawsko Pomorskie (195). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jania J., Bukowska-Jania E., 1997 — Model procesów paleoglacjalnych fazy pomorskiej vistulianu w obrêbie lobu Parsêty na podstawie badañ obszarów aktualnie zlodowaconych. W: Studia nad œrodowiskiem geograficznym Bornego Sulinowa: 27–57, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Jentzsch A., 1927 — Die Braunkohlenformation im Nordosten. W: Klein G. — Handb. dtsch. Braunkohlenbau: 248–256. Halle a. S. Karczewski A., 1989 — Morfogeneza strefy marginalnej fazy pomorskiej na obszarze lobu Parsêty w vistulianie (Pomorze Œrodkowe). UAM Ser. Geogr., 44. Karczewski A., 1991 — Rozwój i zasiêg fazy pomorskiej w obrêbie lobu Parsêty podczas zlodowacenia vistu- liañskiego. W: Kostrzewski A. (red). Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzêdowych. UAM Ser. Geogr., 50: 59–66. Karczewski A., 1994 — Morpho- and lithogenetic diversification of the Pomeranian Phase in western and central Pomerania. Zeitsch. Geomorph. N.F., Suppl. Bd, 95. Karczewski A., 1998 — The North Pomeranian Baltic facing slope as a privileged area for the formation of the ice-dammed lakes. Quaest. Geogr., 19/20: 51–56.

Karger M., 1990 — Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z jakoœci¹ kopaliny w kat. B z³o¿a kredy jeziornej i gytii wapiennej „Pêczerzyno–Rynowo”. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Keilhack K., 1901 — Geologisch-Morfologische Überschichstkarte der Provinz Pommern. 1:500 000. Königl. Preuss. Geol. Landesanst.u. Bergakad., Berlin. Keilhack K., 1921 — Geologische Karte der Provinz Brandenburg, 1:500 000. Preuss. Geol. Landesanst., Berlin. Keilhack K., 1930 — Geologische Karte der Provinz Pommern, 1:500 000, Preuss. Geol. Landesanst., Berlin. K³ysz P., 1990 — Mechanizm kszta³towania siê strefy marginalnej fazy pomorskiej na obszarze Pojezierza Drawskie- go. UAM. Ser. Geogr., 47:

71 K³ysz P., 1996 — Góra Wysoka jako prawdopodobna granica fazy pomorskiej w rejonie ¯abina na Pojezierzu Draw- skim. Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach. Ser. A, 47: 31–41. K³ysz P., 1998 — Zasiêg l¹dolodu fazy pomorskiej na Pojezierzu Drawskim w œwietle badañ w rejonie Czaplinka, ¯abina oraz Kalisza Pomorskiego. W: RzeŸba i osady czwartorzêdowe obszarów wspó³czesnego i plejstoceñskiego zlodowacenia pó³kuli pó³nocnej. UAM. Ser.Geogr., 58:111–126. K³ysz P., 2000 — Morfogeneza kulminacyjnej czêœci garbu pojeziernego w rejonie Toporzyka (Pojezierze Drawskie). Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach. Ser. A, 51. K³ysz P., 2001 — Wa³y lodowo-morenowe na obszarach zlodowaconych wspó³czeœnie a moreny ablacyjne plejstoce- ñskich stref marginalnych (na przyk³adzie Pojezierza Drawskiego). Stow. Geomorf. Pol., Poznañ. Kondracki J., 2000 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kopczyñska-¯andarska K., 1970a — Stratygrafia starszego i œrodkowego plejstocenu pó³nocno-zachodniego Pomorza na tle rozwoju paleogeomorfologicznego. Studia Geol. Pol., 33: 108 ss. Kopczyñska-¯andarska K., 1970b — Ukszta³towanie i geneza powierzchni pod³o¿a osadów czwartorzêdu pó³nocno-zachodniego Pomorza. Acta Geol. Pol., 20, 3: 539–555. Kozarski S., 1974 — Procesy powstawania i zaniku pagórów lodowo-morenowych (ice-cored moraines) w strefach brze¿nych niektórych lodowców rejonu Hornsundu. Polskie Wypr. Na Spitsbergen 1970 i 1971 r., Wroc³aw: 25–27. Kozarski S., 1978 — Lithologie und Genese der Endmoränen Gebiet der skandinavischen Vereisungen. Schriftenr. Geol. Wiss., 9: 179–200. Kozarski S., 1981 — Stratygrafia i chronologia vistulianu Niziny Wielkopolskiej. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kozarski S., 1986 — Skale czasu a rytm zdarzeñ geomorfologicznych Vistulianu na Ni¿u Polskim. Czas. Geogr., 57, 2: 247–270. Kozarski S., 1995 — Deglacjacja pó³nocno-zachodniej Polski: warunki œrodowiska i transformacja geosystemu (~20 KA-10 KA BP). Dok. Geogr. PAN, 1. Krogulec E., Wierchowiec J., 2003 — Objaœnienia do mapy geologiczno-gospodarczej Polski 1:50 000, arkusz Drawsko Pomorskie (195) Segi, Warszawa. Krygowski B., 1959, — O zwi¹zkach rzeŸby dzisiejszej powierzchni ze struktur¹ pod³o¿a na Pomorzu Szczeciñ- skim. UAM Ser. Geogr., 2: 69–84. Lewandowski J., Heliasz Z., Chybiorz R., 2006 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Czaplinek wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Lindner L., Bogutsky A., Gozhik P., Marks L., £anczont M., Wojtanowicz J., 2006 — Correlation of Pleistocene deposits in the area between the Baltic and Black Sea, Central Europe. Geol. Quart., 50,1. Maksiak S., Mróz W., 1978 — Czwartorzêd œrodkowej czêœci Pojezierza Pomorskiego. Biul. Inst. Geol., 300: 97–142. Marek S., Pajchlowa M., (red.), 1997 — Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153: 452 ss. Marks L., Ber A., Gogo³ek W., Piotrowska K. (red.), 2006 — Mapa geologiczna Polski 1:500 000, Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Matkowska Z., 1983 — Mapa hydrogeologiczna Polski 1:200 000 ark. Œwidwin. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

72 M³ynarski S., Dadlez R., D¹browska B., Grobelny A., Jankowski H., Karaczun K., Ko- zera A., Królikowski C., Marek S., Skorupa J., 1979 — Interpretacja geofizyczno-geologiczna wyników badañ wzd³u¿ profilów Moryñ–Lêbork, Gorzów–Bytów i Pleszew–Sierpc. Biul. Inst. Geol., 314: 49–96. Mühlen L.V., 1929 — Geologische Karte von Preussen und benachbarten deutschen Ländern, 1:25 000. Grad 30, Blatt 27. Dramburg, Berlin. Oficjalska H., Piegat M., 2000 — Mapa hydrogeologiczna Polski, 1:50 000, ark. Drawsko Pomorskie. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Paluszkiewicz R., 2004 — Warunki sedymentacji osadów rytmicznie warstwowanych w zastoisku z³ocienieckim na Pojezierzu Drawskim. Bad. Fizjogr. nad Polsk¹ Zach. Pozn. Tow. Przyj. Nauk., 34: 101 ss. Pachucki C., 1961 — Moreny czo³owe ostatniego zlodowacenia na obszarze Peribaltikum. Rocz. Pol. Tow. Geol. 31, 2–4: 303–315. Peryt T.M., Piwocki M. (red.), 2004 — Budowa geologiczna Polski. Trzeciorzêd. 1, 3 A: 22–71, Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Piotrowski A., 2003a —Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Miros³awiec wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Piotrowski A., 2003b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Rusinowo wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Piotrowski A., 2006 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. £obez wraz z objaœnieniam. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Piwocki M., Olkowicz-Paprocka I., 1987 — Litostratygrafia paleogenu, perspektywy i metodyka poszuki- wañ bursztynu w pó³nocnej Polsce. Biul. Inst. Geol., 356: 7–28. Piwocki M., Ziembiñska-Tworzyd³o M., 1995 — Litostratygrafia i poziomy sporowo-py³kowe neogenu na Ni¿u Polskim. Prz. Geol., 43, 11: 916–927. Piszczka J., Chudecki Z., KoŸmiñski C., 1964 — Surowce mineralne powiatu œwidwiñskiego. WSR, Szczecin. Podzia³ hydrograficzny Polski, 1980 — Inst. Meteorol. i Gosp. Wod., Warszawa Popielski W., 1999 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Barwice, wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Po¿aryski W., 1987 — Paleozoik podpermski W. Budowa geologiczna wa³u pomorskiego i jego pod³o¿a (red. A. Raczyñska). Pr. Inst. Geol., 119. Raczyñska A. (red.), 1987 —Budowa geologiczna wa³u pomorskiego i jego pod³o¿a. Pr. Inst. Geol., 119. Raport ostanie œrodowiska w województwie zachodniopomorskim w roku 2001., 2002 — Arch. WIOŒ, Szczecin Roszkówna L., 1968 — Recesja ostatniego l¹dolodu z terenu Polski. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN. 74: 65–95. Ró¿ycki S. Z., Tyski S., 1955 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski w skali 1:300 000, arkusz Szczecin, wyd. B. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Rühle E., 1948 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski w skali 1:300 000, arkusz Szczecin, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. S³odkowska B., 2006a — Wyniki badañ palinologicznych osadów paleogenu i neogenu z arkusza SmgP Drawsko Po- morskie (195), Profile: Jankowo D-1, Zarañsko D-2 i Borne D-3. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

73 S³odkowska B., 2006b — Wyniki badañ palinologicznych osadów paleogenu i neogenu z arkusza SmgP Œwidwin (157), Profile: Pêczerzyno S-1, Chomêtówko S-2, Kluczkowo S-3 i Modrzewiec S-4. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Schoeneich K., 1962a — RzeŸba powierzchni podczwartorzêdowej w województwie szczeciñskim. Prz. Geol., 10, 9: 488–489. Schoeneich K., 1962b — ¯ywe procesy tektoniczne w pó³nocno-zachodniej Polsce. Szczec. Tow. Nauk., Wydz. Nauk Tech.,3, 1: 96 ss. Sochan A., Frankiewicz A., Szczesiak A., 2000 — Projekt prac geologicznych dla opracowania arkuszy: Rusinowo (156), Œwidwin (157), £obez (194), Drawsko Pomorskie (195) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Stachy J. (red.), 1986 — Atlas Hydrologiczny Polski. IMiGW. Warszawa.

Szapliñski A., 1985 — Dokumentacja geologiczna w kategorii C1 z jakoœci¹ kopaliny w kat.B z³o¿a kredy jeziornej i gytii wapiennej „Mielenko Drawskie”. Arch. Gorz. Oœr. Bad. i Eksp. Nauk., Prac. Bad.-Projekt. w Zielonej Górze. Szelewicka A., Micha³owska M., 2005a — Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdowych dla arkusza Drawsko Pomorskie (195). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Szelewicka A., Micha³owska M., 2005b — Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdowych dla arkusza Œwidwin (157). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Tyski S., 1957 — Stan badañ geologicznych i dotychczasowa znajomoœæ struktury antyklinorium pomorskiego na odcinku Œwidwin–Pi³a. Kwart. Geol., 1, 1: 40–46. Twarogowski J., 2006 — Analiza pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego dla ark. Drawsko Pomorskie SmgP 1:50 000, Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Winnicki J., 2006 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000 ark. Konotop, wraz z objaœnieniami. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Winter H., 2002 — Sukcesja py³kowa Interglacja³u eemskiego i wczesnego vistulianu w profilu Rzecino. W: Plejsto- cen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty — IX Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski. Pañstw. Inst. Geol. Szczecin i Wydz. Nauk o Ziemi, UŒ, Sosnowiec. Winter H., Danel W., 2006 — Opracowanie dotycz¹ce analizy py³kowej próbek z profili otworów kartograficznych Jankowo D-1, Zarañsko D-2, Borne D-3, ark. Drawsko Pomorskie (195) SmgP 1:50 000, Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Winter H., Dobracka E., 2006 — Multidisciplinary studies of Eemian and Early Vistulian sediments at Rzecino site (£obez upland — Western Pomeranian Lakeland). „Living morphotectonic of the European Lowland of the MELA project”. Cedynia 28-30.08.2006: 98–110. Woldstedt P., 1935 — Geologisch-morphologische Übersichtskarte des norddeutschen Vereisungsgebietes 1:1 500 000. Berlin. Woldstedt P., 1950 — Norddeutschland und angrenzende Gebiet in Eiszeitalter. F. Enke Verlag, Stuttgart. Wronicz S., 1988 — Mapa grawimetryczno-sejsmicznych elementów strukturalnych kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego na obszarze wa³u pomorsko-kujawskiego i obszarów przyleg³ych, ark. Œwidwin i Ko³obrzeg. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Znosko J. (red.), 1998 — Atlas tektoniczny Polski 1:500 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

74 15o 45’ 16o 00’ Tablica I o o 53 53 Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 40’ 40’ Ż Ark. Drawsko Pomorskie (195) kj J. Klęckie

J. SZKIC GEOMORFOLOGICZNY

Skala 1:100 000

Stara Rega J. Gielno

J. Niecino Ostrowice Formy lodowcowe Formy rzeczne

J. Gągnowo Przytoń Wysoczyzna morenowa falista J. o Dna dolin rzecznych

.WielkieJ. Dąbie J. Ostrowiec (wysokości względne 2–5 m, nachylenie do 5 ) Rożnowo J. Borne Tarasy akumulacyjne nadzalewowe Łobeskie Moreny czołowe przeważnie akumulacyjne w dolinach rzecznych

Rydzewo a J. Będargowo Zagłębienia powstałe na skutek egzaracyjnej J. Dołgie Krawędzie i stoki: a — wysoczyzny, b — tarasów .RydzewoJ. J. Wornowo działalności lodowca b Dolinki, parowy, młode rozcięcia erozyjne J. Kamień Zagłębienia końcowe (wytopiskowe) J. lub dolinki w ogólności, nierozdzielone Dołgie Formy utworzone w strefie martwego lodu Dolinki zawieszone Gronowo J. Rąbin Moreny martwego lodu Dolinki zawieszone i ponownie rozcięte Żółte Rakon

Formy wodnolodowcowe Formy denudacyjne Kokna J. Zarańsko Równiny sandrowe i wodnolodowcowe w ogólności Ostańce

Zarańsko Równiny zastoiskowe (obszary zastoiskowe) Suche doliny Dołgie J. Małe j. Ozy, formy akumulacji szczelinowej Dolinki denudacyjne

Kemy, plateau kemowe Długie stoki

Tarasy kemowe Drobne zagłębienia o różnej genezie

Drawa Rynny subglacjalne Formy jeziorne

Rynny wykorzystane przez rzeki DRAWSKO G r Równiny jeziorne (stare dna jezior itp.) POMORSKIE i częściowo przez nie przekształcone G i Suliszewo Formy utworzone przez roślinność J. Darskowo Wyniosłości i progi w dnach rynien

Kosobudy Doliny wód roztopowych Równiny torfowe

Tarasy erozyjno-akumulacyjne J. Okra II I Formy antropogeniczne Drawa dolin wód roztopowych

Wielki Zagłębienia powstałe po martwym lodzie Wały, nasypy drogowe 53o 53o 30’ Ż 30’ Formy eoliczne Żwirownie (Ż), piaskownie (P), glinianki (G) 15o 45’ 16o 00’ Ż

kj 012345km Wydmy Czynne kopalnie: kredy jeziornej (kj) i iłów (i) Nasypy (n), wysypiska odpadów n komunalnych (w), osadniki (o)

Grodziska

Opracowała: E. DOBRACKA

Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2008 15o 45’ B 16o 00’ Tablica II 53o 53o 40’ 40’ Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 re k3 J. Klęckie Ark. Drawsko Pomorskie (195) J. k1

Łabędzie Q 136,5 re SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY

Skala 1:100 000

Stara Rega Q 127,5

J. Niecino Ostrowice Piaski kwarcowo-łyszczykowe z wkładkami mułków, NEOGEN MIOCEN M

J. Gągnowo Przytoń iłów i węgla brunatnego 1 J. .WielkieJ. Dąbie Rożnowo J. Ostrowiec Iłowce, mułowce, mułki z pyłem węgla brunatnego Łobeskie Borne OLIGOCEN Ol z wkładkami piasków kwarcowo-glaukonitowych PALEOGEN Piaski kwarcowo-glaukonitowe, piaskowce glaukonitowe, EOCEN E Rydzewo margliste, iłowce i mułowce piaszczyste J. Będargowo J. Dołgie .RydzewoJ. Piaskowce i piaski z wkładkami iłowców, łupków piaszczystych, JURA J JURA DOLNA 1 syderytów oraz węgla brunatnego Łoźnica J. Kamień

J. ń Tre Iłowce z wkładkami piaskowców, zlepieńców i dolomitów RETYK Dołgie Iłowce z wkładkami piaskowców i dolomitów Gronowo TRIAS T KAJPER TRIAS GÓRNY k3 oraz wtrąceniami gipsów i anhydrytów GÓRNY

KAJPER Kokna KAJPER Tk1 Iłowce z wkładkami wapieni, piaskowców, iłowców i łupków DOLNY Rakon

Granice geologiczne

C 20 Izohipsy stropu utworów podczwartorzędowych w m n.p.m.

Dołgie Zarańsko J. Małe

Kokna Uskoki pewne

ń Krawędzie erozyjne o założeniach tektonicznych

79 Wybrane otwory wiertnicze z numeracją według mapy geologicznej (symbol oznacza wiek: Ol — oligocen; liczba — wysokość stropu Ol --109,5 utworów starszych od czwartorzędu lub rzędną zakończenia otworu w osadach czwartorzędowych, w m n.p.m.) Drawa

DRAWSKO B Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej POMORSKIE A

D C Linia przekroju geologicznego załączonego w tekście J. Darskowo Suliszewo

Kosobudy

J. Okra Opracowała: E. DOBRACKA Drawa

Wielki A 53o 53o 30’ D 30’ 15o 45’ 16o 00’

012345km Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2008 Tablica III Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Drawsko Pomorskie (195)

PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY C–D

C D NW SE/W E/WNW ESE Zagozd Drawsko Pomorskie Zagórki Suliszewo Kosobudy Otw. 55 Otw.(56) Otw.(59) Otw.(65) Otw.(66) Otw.(69) Otw.(76) Otw. 79 Otw.(81) Otw.(114) Otw. 116 Otw.(119) Otw.(120) Otw. 122 Otw.(124) Otw. 126 Otw.(54) Otw.(57) Otw.(58) Otw.(68) Otw.(80) Otw.(111) Otw. 115 Otw. 117 Otw.(123) m n.p.m. m n.p.m.

ądź Wielki

łe Dołgie

Jez. Kańsko

Drawa 22

27 (Kosobudy) 27 26 26 26 31 31 31 31 1 17 Jez. Ma 17 27 6 12 24 1 31 1 31 Jez. Chocieb 21 24 1 31 31 1 1 1 27 6 10 17 1 24 8 24 1 27 26 27 1 3 1 19 1 19 27 32 17 13 13 1 33 20 3 8 33 1 20 33 32 32 8 3 32 9 32 13 32 34 33 36 33 36 36 35 33 36 32 36 38 38 38 38 38 41 40 37 40 40

42 41 42

41 43 43

48 48

49 51 46 61 51 51

62 62 62 53 55 58 59

231,2

li b B3 gc B3 fg B3 b W fg G b N 1— tnQh 8— pmiQh 20 — miQp4 27 — pżQp4 35 — pż2Qp4 41 — impQp3 53 — pżQp2 59 — ipQp2 d tk B3 g B3 g B3 g W r S 3— gyQh 10 — pgQh 21 — pżQp4 31 — ppyżQp4 36 — g1zw Qp4 42 — gzw Qp3 55 — żgłQp2 61 — pmiM

b-fg B3 gm B3 g B3 rs B3 fg W fg S 5— phQh 13 — pżmQp4 22 —gpzw pyQp4 32 — g2zw Qp4 37 — pżmQp4 43 — pżQp3 58 — pżQp2 62 —icmcOl li fg B3 k B3 fg B3 fg B3 b O b O Uwaga:pozostałe znaki jak na mapie geologicznej 6— npQh 17 — ppżQp4 24 — pżmQp4 33 — pż3Qp4 38 — pż1Qp4 46 — mpiQp3 49 — pmQp3 64 — pcicJ1 f b B3 gc B3 b B3 fg W g O g G 7— pmQh 19 — pmQp4 26 — gzwQp4 34 — mpQp4 40 — ppżQp3 48 — gzw Qp3 51 — gzw Qp2

Opracowała: E. DOBRACKA