Geschiedenis Van De Techniek in Nederland. De Wording Van Een Moderne Samenleving 1800-1890
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel I Techniek en modernisering. Landbouw en voeding hoofdredactie H.W. Lintsen bron H.W. Lintsen (red.), Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel I. Techniek en modernisering. Landbouw en voeding. Walburg Pers, Zutphen 1992 Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/lint011gesc01_01/colofon.htm © 2009 dbnl / H.W. Lintsen / de afzonderlijke auteurs en/of hun rechthebbenden 11 Woord vooraf In deze tijd kan met recht gesproken worden van een nieuwe technische revolutie. Informatica, biotechnologie, materialentechnologie en andere technische ontwikkelingen bieden fascinerende perspectieven en uitdagende mogelijkheden. Tegelijkertijd maken zij deel uit van maatschappelijke processen die tot ingrijpende veranderingen, spanningen en onzekerheden in het sociale, economische en politieke leven leiden. Er ontstaat als gevolg hiervan een toenemende belangstelling voor de techniek. Daarbij is de aandacht vóór alles gericht op heden en toekomst. Maar wie dat heden wil begrijpen, moet weten hoe het ontstaan is. En met het aldus verworven inzicht kan de meest betrouwbare basis gelegd worden voor het werken aan de toekomst. Ook is herhaaldelijk gewezen op de geringe integratie van de moderne techniek in onze cultuur. Het is een kloof die van twee kanten moeilijk te overbruggen is: van de kant van de leek door zijn beperkte inzicht in de technologie en van de kant van de technicus juist door zijn specialisatie in de techniek. De geschiedenis van de techniek kan mede helpen een brug te slaan, door te laten zien waar de moderne techniek vandaan komt, wat zij voor het dagelijks leven betekent en hoe zij doorwerkt op allerlei maatschappelijke gebieden. Deze overwegingen zijn voor de Stichting Historie der Techniek aanleiding geweest om een overzichtswerk uit te geven onder de titel Geschiedenis van de Techniek in Nederland. De eerste zes delen vormen een afzonderlijke serie en dragen de ondertitel De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Nederland overschreed in de vorige eeuw de drempel naar een nieuw tijdperk en schaarde zich in de rij van de geïndustrialiseerde landen. Deze geschiedenis, waarin de oorsprong van ons huidige erfgoed ligt, is nog niet beschreven en verklaard vanuit het perspectief van de technische ontwikkeling. Het ligt in de bedoeling van de Stichting Historie der Techniek de geschiedschrijving door te trekken naar de twintigste eeuw en daar een nieuwe serie aan te wijden. De Stichting Historie der Techniek is in 1988 opgericht op initiatief van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs. Twaalf organisaties zijn in het bestuur vertegenwoordigd. Naast het Koninklijk Instituut van Ingenieurs zijn dat: het Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte, de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen, de Industriebond FNV, de Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging, de Nederlandsche Maatschappij voor Nijverheid en Handel, de Nederlandse Ingenieursvereniging NIRIA, de Nederlandse Vereniging voor Management NIVE, de Technische Universiteit Delft, de Technische Universiteit Eindhoven, de Universiteit Twente en de Vereniging het Nederlandsch Economisch-Historisch Archief. De totstandkoming van de zes delen was een complex, maar opwindend gebeuren. Meer dan 25 onderzoekers leverden een bijdrage. Meer dan 200 donateurs en ongeveer 30 organisaties maakten het project financieel mogelijk. Vele mensen brachten hun deskundigheid in of spanden zich op andere wijze in voor het project. Het project heeft een lange voorgeschiedenis die verder in de Inleiding en verantwoording aan de orde komt. Hier wil het bestuur zijn grote erkentelijkheid betuigen aan alle betrokkenen voor de verwezenlijking van dit werk. 's-Gravenhage, april 1992 Ir. W.J. Wolff Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel I Voorzitter van de Stichting Historie der Techniek Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel I 12 Gietijzeren gotische lijnen omgeven de machines van een waterleiding-pompstation. Het machtige vliegwiel zal draaien als de hand van de technicus dat wil, en van de machinale wereld binnen het gebouw wordt nauwkeurig aantekening gehouden in een boek. Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel I 13 Inleiding en verantwoording Techniekgeschiedenis in Nederland Techniekgeschiedenis aan de universiteiten Techniekgeschiedenis en de ingenieurs De Stichting Historie der Techniek Techniekgeschiedenis in Nederland De geschiedenis van de techniek is in Nederland in vergelijking met andere landen nog een jong vakgebied.1. Duitsland en Engeland namen reeds voor de Tweede Wereldoorlog initiatieven die leidden tot de vestiging van dit specialisme, Frankrijk en de Verenigde Staten volgden na 1945. In Nederland begon men er serieus aandacht aan te besteden vanaf de jaren zeventig. Maar sindsdien is het snel gegaan en - wat nog meer zegt - zijn er opmerkelijke resultaten geboekt, ook internationaal gezien. De late ontplooiing hangt onder meer samen met de visie op het vakgebied en de vraagstellingen die de moeite waard werden gevonden voor onderzoek. Het accent heeft in de techniekgeschiedenis sterk gelegen op het ‘front’ van de technische ontwikkeling: de uitvindingen, de ontdekkingen en de ontwikkelingen die leidden tot een prototype, tot een octrooi en tot een succesvolle introductie op de markt. Daarmee gaat de aandacht automatisch uit naar de ‘koplopers’, dat wil zeggen naar díe beschavingen en landen waar de techniek in een zeker tijdvak het verst is voortgeschreden. In de afgelopen twee eeuwen hebben onder andere Engeland, Duitsland, De Verenigde Staten en Frankrijk een prominente rol in de technische ontwikkeling en de industrialisatie gespeeld. De belangstelling voor de techniekgeschiedenis is daarmee in deze landen gewekt en - niet zo verwonderlijk - de specifieke inbreng van het eigen land krijgt de meeste aandacht en wordt het sterkst geprofileerd. Zo is de Industriële Revolutie rond 1800 met stoom, ijzer en textiel als stuwende krachten, het domein van de Engelsen. De invloed van de Engelse beeldvorming over dit thema is dusdanig dominant dat niet alleen in de techniekgeschiedenis, maar ook in de sociaal-economische geschiedenis veel historische ontwikkelingen met een Engelse maat gemeten worden. Wat kan Nederland hier tegenover stellen? Sommigen merken op dat Nederland ooit ‘koploper’ is geweest en wel ten tijde van de Gouden Eeuw.2. Het lijkt erop dat Nederland toentertijd niet alleen een belangrijke rol in de wereld vervulde in commercieel en economisch opzicht, maar juist ook in technisch opzicht. Aandacht onder historici voor de techniek is hieruit voortgekomen. Een afzonderlijke discipline techniekgeschiedenis is er echter niet uit ontstaan. Het onderzoek vond plaats als onderdeel van de economische geschiedenis, historische geografie, landbouwgeschiedenis, zeegeschiedenis, militaire geschiedenis en dergelijke. Een van de weinige Nederlanders die tot de jaren zeventig met recht de titel techniekhistoricus kon dragen was prof.dr.ir. R.J. Forbes. Typerend is dat hij zich bezighield met de klassieke vraagstellingen naar de ‘koplopers’ in de technische ontwikkeling. Forbes specialiseerde zich in de techniek van de oudheid, vooral betreffende de mijnbouw, de wegenbouw en het gebruik van materialen: bitumen en petroleum. Hieraan ontleende hij bekendheid in internationale vakkringen. Hij leverde bijdragen aan de Engelse en Amerikaanse standaardwerken. Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel I In 1950 verscheen te New York en daarna in Londen zijn grote werk Man the maker, dat ook in een Nederlandse vertaling werd gepubliceerd onder de titel De mens bouwt zich een wereld. Vijfduizend jaar techniek. Toch zou Forbes, ondanks zijn prestige en een bijzondere (later buitengewone) leerstoel in de geschiedenis van de natuurwetenschappen en techniek aan de Universiteit van Amsterdam, geen school maken of een traditie in het vakgebied creeren. De invloed van Forbes' werk op de huidige techniekgeschiedenis in Nederland is beperkt. De hedendaagse beoefening van de techniekge- Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel I 14 schiedenis, waarvan dit overzichtswerk deel uitmaakt, gaat terug tot de jaren zeventig. Het valt op dat daarbij het accent ligt op de technische ontwikkeling in Nederland in de nieuwste tijd, een periode waarin ons land zeker niet tot de ‘koplopers’ gerekend kan worden. Dit betekent dat een verschuiving is opgetreden ten aanzien van de klassieke vraagstellingen. Niet alleen inventie en innovatie zijn interessante verschijnselen, maar ook de overdracht en diffusie van techniek. Tot voor kort gold het proces van techniekdiffusie als een simpel proces van imitatie. ‘Volgers’ behoefden slechts te imiteren hetgeen de ‘koplopers’ op technisch gebied presteerden. De ontwikkeling en de verspreiding van de techniek riepen daarmee al snel het beeld op van een gelijkmatig uitlopende inktvlek, een proces dat zich uniform, lineair en autonoom voltrok. Het menselijk ingrijpen in dit proces leek haast afwezig. De moderne techniekgeschiedenis gaat ervan uit dat de techniek zich aanpast aan specifieke situaties en heersende gewoonten. Technische kennis, artefacten en systemen zijn zo kneedbaar als klei. Zij worden