Cultuurhistorische waardenkaart gemeente (eerste selectie)

Toelichting, beschrijvingen & waarderingen

GEMEENTE DE BILT, , SEPTEMBER, 2011 Rapportnummer: Vestigia V-920

Projectnummer: V10-2131

ISSN: 1573 - 9406

Status en versie: definitief 2.0

In opdracht van: Gemeente De Bilt

Samenstelling: Vestigia Archeologie & Cultuurhistorie : C.A. Visser, W.A.M. Hessing, B.A. Brugman, M. Simons, R. Schrijvers in samenwerking met de gemeente De Bilt

Plaats en Datum: , september 2011

2 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

Inhoudsopgave

Inhoudsopgave 3

1 Inleiding 5 1.1 Aanleiding en doel 5 1.2 Leeswijzer 6 1.3 Dankwoord 6

2 Beleidsmatige kaders 7 2.1 Rijk 7 2.2 Provincie 7 2.3 Gemeente 8

3 Werkwijze 9 3.1 Cultuurhistorische themakaarten 9 3.2 Bronnen 9 3.3 Selectie, beschrijving en waardering van 50 cultuurhistorische objecten 10 3.4 Gehanteerde waarderingssystematiek 10

4 Cultuurhistorische waardenkaart 13 4.1 Beschrijving van de thema’s 13 4.2 Ontginningen, dijken en weteringen 13 4.2.1 Ontginningen 14 4.2.2 Landbouw en turfwinning 15 4.2.3 Inklinking en vernatting 16 4.2.4 Begrazing en ontbossing: heide en zandverstuivingen 16 4.3 Dorpen en gehuchten 17 4.3.1 Ontstaan en ontwikkeling De Bilt 17 4.3.2 Ontstaan en ontwikkeling Bilthoven 18 4.3.3 Ontstaan en ontwikkeling Oostveen/ 18 4.3.4 Ontstaan en ontwikkeling en Achttienhoven 19 4.3.5 , Nieuwe Wetering, en 19 4.4 (Water)wegen, paden en sporen 20 4.4.1 Historisch wegenpatroon 20 4.4.2 Historisch waterwegenpatroon 21 4.4.3 Spoorlijn 22 4.4.4 Tramlijn 22 4.5 Laagte van Pijnenburg en Stichtse Lustwarande 23 4.6 Forten, linies en bunkers 24 4.6.1 Nieuwe Hollandse Waterlinie 24 4.6.2 Tweede Wereldoorlog 24

5 Startlijst beschrijving en waardering cultuurhistorische objecten 27

6 Toelichting op de kaartbijlagen 29 6.1 Kaart 1 Ontginningen, dijken en weteringen 29 6.2 Kaart 2 Dorpen en gehuchten 30 6.3 Kaart 3 (Water)wegen, paden en sporen 30 6.4 Kaart 4 Laagte van Pijnenburg en de Stichtse Lustwarande 30 6.5 Kaart 5 Forten, linies en bunkers 30

3 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

6.6 Kaart 6 Startlijst 31

7 Catalogus startlijst 33

Verantwoording 85 Geraadpleegde websites 87

Bijlagen 89 Bijlage 1 Overzicht cultuurhistorische objecten Bijlage 2 Cultuurhistorische waardenkaart: thematische kaarten 1 tot en met 5 Bijlage 3 Kaart 6 met objecten startlijst

4 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

1 Inleiding

Voor u ligt de cultuurhistorische waardenkaart voor het grondgebied van de gemeente De Bilt. Deze kaart, opgebouwd uit vijf thematische kaartlagen, geeft een goed overzicht van het bovengrondse deel van het onroerend erfgoed in De Bilt. Met deze waardenkaart en de gemeentelijke archeologische waardenkaart maakt de gemeente inzichtelijk over welke historische waarden De Bilt beschikt en welke de gemeente zoveel als mogelijk wil koesteren en verder ontplooien. De archeologische waardenkaart is de zesde kaartlaag van het ondergrondse, meestal niet zichtbare, deel van gemeentelijke erfgoed en zal binnenkort verschijnen. Deze toelichting op de cultuurhistorische waardenkaart bevat, naast de verantwoording van het kaartmateriaal, de beschrijving en waardering van 50 cultuurhistorische elementen en structuren binnen de gemeente, geordend naar een aantal thema’s. 1 Deze 50 zijn een eerste selectie die als voorbeeld dienen voor het programma door middel waarvan de gemeente hoopt in de komende tijd alle waardevolle cultuurhistorie die op de kaart staat vermeld te beschrijven en te waarderen. Het doel van de kaart is om bij de beoordeling van ruimtelijke plannen meer dan nu rekening te houden met de cultuurhistorische waarden. In het vastgestelde landschapsontwikkelingsplan en de Erfgoedverordening heeft de gemeente hiertoe bijvoorbeeld al een aantal aanzetten gegeven. Bij de komende herziening van bestemmingsplannen zal dat eveneens gebeuren. Deze ambitie past naadloos in de toekomstvisie Het Biltse Manifest om de aantrekkelijke, groene en duurzame identiteit verder te versterken. De kaart biedt daartoe ook interessante informatie voor onder andere inwoners, ontwikkelaars, belangenorganisaties en andere overheden. De cultuurhistorische waardenkaart is een logische volgende stap naar een integraal, modern erfgoedbeleid.

1.1 Aanleiding en doel

Cultuurhistorisch erfgoed is een breed begrip. In het kader van de gemeentelijke cultuurhistorische waardenkaart bedoelen we materiële overblijfselen en sporen uit het verleden, die in het huidige landschap tastbaar en zichtbaar aanwezig zijn. Cultuurhistorisch erfgoed bestaat uit archeologische, historisch (steden)bouwkundige en historisch-geografische objecten. Archeologische objecten zijn sporen uit het verleden die meestal ondergronds in de bodem bewaard zijn gebleven, historisch (steden)bouwkundige objecten vormen het gebouwde erfgoed en historisch-geografische objecten zijn landschappelijke elementen die het resultaat zijn van menselijk handelen in het verleden. Op de gemeentelijke cultuurhistorische waardenkaart worden de historisch bouwkundige en historisch- geografische objecten aangegeven. De archeologische waarden en verwachtingen zullen worden opgenomen op de gemeentelijke archeologische waardenkaart.

Het historisch landschap en het bijbehorende erfgoed hebben voor inwoners, bezoekers, bedrijven en organisaties grote waarde: ze bepalen voor een belangrijk deel de kwaliteit van onze vertrouwde leefomgeving. Zo zou de gemeente niet goed denkbaar zijn zonder het weidelandschap met de boerderijen in het westelijk deel en niet zonder het bos met de landgoederen in het oostelijk deel. Daarom is de gemeente van mening dat deze en andere cultuurhistorische waarden bij de beoordeling van ruimtelijke plannen een belangrijk uitgangspunt zijn. De gemeentelijke Monumentenraad heeft in de Startnotitie Cultuurhistorische Waardenkaart uit 2006 gewezen op de noodzaak van het opstellen van een overzichtskaart gewezen. Het inventariseren en beschrijven van de Biltse cultuurhistorische waarden is daarbij nadrukkelijk geen exercitie op zichzelf. Het gaat uiteindelijk om het erkennen en tijdig herkennen van de maatschappelijke betekenis en - dus van de toegevoegde waarde - van het brede palet van de cultuurhistorie. Veel van die cultuurhistorische waarden

1 Vanaf nu zullen de individuele elementen en structuren worden gevat onder de verzamelnaam ‘objecten’. Objecten kunnen dus losse op zich zelf staande elementen zijn of een structuur vertegenwoordigen.

5 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

staan onder druk van verschillende ontwikkelingen, die sluipenderwijs zorgen voor verandering in het buitengebied en in de dorpen. Deze ontwikkelingen zijn onder meer: nieuwbouw, functieverandering, sloop en schaalvergroting. Het doel van de gemeente is niet om die ontwikkelingen tegen te gaan en op die manier alle cultuurhistorische waarden te behouden. Integendeel, de gemeente streeft naar behoud door ontwikkeling. Het behoud van het historisch erfgoed is op de lange termijn immers alleen maar verzekerd door zinvol, functioneel en verantwoord (her)gebruik en (her)bestemming. De gemeente streeft dus op de eerste plaats naar een bewuste omgang met het cultureel erfgoed en wil dit bij de beoordeling van ruimtelijke plannen tot uitdrukking brengen. Het inzichtelijk maken van die rijkdom via een actueel en goed overzicht vormt hiervoor de grondslag. Bij het inventariseren en beschrijven van alle erfgoed is het voorts van belang onderscheid te maken tussen waardevolle en waardevaste objecten. Waardevaste objecten zijn cultuurhistorische waarden met een beschermde (monumentale) status. Waardevolle objecten zijn cultuurhistorische waarden die bijzonder of kansrijk worden geacht en als dusdanig zijn benoemd, maar die (nog) geen beschermde status genieten. Voor cultuurhistorische waarden wordt vaak een minimum ouderdom van 50 jaar gehanteerd, maar dit is geen wet van Meden en Perzen. Soms kan het nuttig zijn te anticiperen op ‘toekomstig’ erfgoed.

1.2 Leeswijzer

In hoofdstuk 2 wordt kort ingegaan op de wettelijke en beleidsmatige kaders van Rijk, provincie en gemeente die relevant zijn bij het gebruik van de cultuurhistorische waardenkaart. In hoofdstuk 3 wordt de werkwijze van de inventarisatie en de totstandkoming van de kaart toegelicht, waarbij ook wordt ingaan op de indeling in cultuurhistorische thema’s en de gehanteerde systematiek van waarderen van objecten. In hoofdstuk 4 wordt aan de hand van vijf benoemde Biltse thema’s een schets gegeven van de historische ontwikkeling en de belangrijkste facetten van de cultuurhistorie in De Bilt. In hoofdstuk 5 volgt vervolgens de lijst van de 50 beschreven en gewaardeerde gemeentelijke cultuurhistorische objecten. Dit is een startlijst die in de komende tijd verder dient te worden uitgebouwd. Hoofdstuk 6 is een toelichting op de kaartbijlagen en hoofdstuk 7 bevat de beschrijvingen, inclusief waardering, van de 50 gemeentelijke cultuurhistorische objecten van de startlijst. In bijlage 1 is een overzicht opgenomen van alle objecten die op de kaarten zijn weergegeven. De kaarten zelf zijn ondergebracht in bijlagen 2 en 3. De kaarten zijn zowel analoog als digitaal (in GIS) beschikbaar.

De meeste foto’s van individuele objecten die in dit rapport zijn opgenomen zijn gemaakt door Vestigia Archeologie & Cultuurhistorie op 20 augustus 2011. Een aantal andere foto’s zijn ter beschikking gesteld door de gemeente De Bilt en de Historische Kring D’Oude School in de Bilt, waarvoor dank.

1.3 Dankwoord

Aan het tot stand komen van dit rapport is een belangrijke bijdrage geleverd door de ambtelijke werkgroep van de gemeente De Bilt: Paul Smit, Marjan de Man, Abe Postma, Christiaan de Jong en Dick van Beek. Zij hebben onder andere 10 van de 50 objecten beschreven. Verder is ook een woord van dank op zijn plaats aan de klankbordgroep voor het ter beschikking stellen van hun kennis en ervaring: Dhr. F. Jansen (Stichting Behoud Noorderpark en Groenekans Landschap) , Dhr. J. Hilbert (Groenkans Landschap), Dhr. J. Dragt (Hart voor Groen), Dhr. J. Lam (Agrarische natuurvereniging Landschap Noorderpark e.o) , Dhr. P. Greeven (IVN De Bilt e.o.), Dhr. R. van Oostenbrugge (Agrarische natuurvereniging Landschap Noorderpark e.o / Werkgroep Sandwijck) , Dhr. P. Greeven (IVN De Bilt e.o.), Dhr. R. Tiessen (Historische Vereniging Maartensdijk), Dhr. T. Spelt (LTO Noord Afdeling De Bilt), Dhr. W. Braaksma (Vogelwacht ), Dhr. W. van Schaik (Stichting Brigida), Dhr.Ing. W.F. Alleijn (Hart voor Groen) en Mevr. E. Drees (Historische Kring d’Oude School).

6 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

2 Beleidsmatige kaders

2.1 Rijk

In tegenstelling tot bijvoorbeeld de regelgeving op het gebied van de archeologische monumentenzorg en die voor gebouwde monumenten was het rijksbeleid en de -ambitie ten aanzien van historisch- geografische waarden tot voor kort nog niet al te duidelijk uitgewerkt. Via de Modernisering Monumentenzorg (MoMo) wil het Rijk naar een meer integrale benadering van, en dus ook naar het formuleren van een meer samenhangende visie op, alle facetten van het cultuurhistorisch erfgoed. Het accent komt daarbij te liggen op drie pijlers: 1. het meer en beter laten meewegen van de cultuurhistorische belangen in de ruimtelijke ordening; 2. krachtigere en eenvoudiger regelgeving; 3. het bevorderen van herbestemmingen. In feite zet het Rijk daarbij de weg die met het verschijnen van de Nota Belvedere in de jaren ’90 is ingeslagen voort. De concrete uitwerking van die plannen vindt onder andere plaats in de Rijksstructuurvisie Cultureel Erfgoed en een aanpassing van het Bro (Besluit Ruimtelijke Ordening) die het komende jaar zijn beslag moet krijgen. In die nieuwe Bro zal onder andere de verplichting worden opgenomen om –net zoals dat sinds 2007 voor archeologische waarden geldt- alle cultuurhistorische waarden op te nemen in bestemmingsplannen. Het Rijk erkent daarmee dat gemeenten bij de bescherming van cultuurhistorische waarden de belangrijkste taak hebben. Ook in die zin komt de gemeentelijke cultuurhistorische waardenkaart als instrument bij de uitvoering van die gemeentelijke taak precies op tijd.

Rijk (en provincie) zijn als het gaat om de operationalisering van het beleid vooral faciliterend en voorwaardenscheppend, bijvoorbeeld via het in stand houden van de benodigde kennisinfrastructuur en het aanreiken van praktische hulpmiddelen. Daarnaast richten Rijk en provincie zich in concrete zin ook nog op de bescherming en ontsluiting van een aantal nationaal en internationaal belangwekkende speerpunten van ons erfgoed, zoals bijvoorbeeld de Nieuwe Hollandse Waterlinie, die ook door De Bilt loopt.

2.2 Provincie

Al in 2003 heeft de provincie Utrecht de belangrijkste uitgangspunten voor een integraal Erfgoedbeleid vastgelegd in de Cultuurhistorische Hoofdstructuur van de provincie. 2 Het onderscheid dat daarin onder andere gemaakt werd tussen gebieden met erfgoed dat uit provinciaal oogpunt veiliggesteld diende te worden en gebieden waarin, op grond van het aanwezige erfgoed, eisen gesteld mogen worden bij ruimtelijke ingrepen is vervolgens vastgelegd in het Streekplan 2005-2015. Een groot deel van het landelijk gebied van De Bilt kwam onder de zone met eisen stellen te vallen. Voor de provincie belangrijke waarden naast de al genoemd Nieuwe Hollandse Waterlinie op het grondgebied van de Bilt, zijn de voortzetting van de landgoederenzone van de Stichtse Lustwarande en het intacte middeleeuwse ontginningenlandschap in het westen van de gemeente. Met de nieuwe Wet op de Ruimtelijke Ordening (Wro) in 2008 kwam de sturende werking vanuit het Streekplan te vervallen. De provincie heeft de uitgangspunten uit het streekplan, inclusief de eigen cultuurhistorische accenten (cultuurhistorie van provinciaal belang), daarna wel beleidsneutraal doorgevoerd in de Provinciale Ruimtelijke Verordening (PRV) die in 2009 door Provinciale Staten zijn

2 Zie de Nota ‘Niet van Gisteren’.

7 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

vastgesteld. Via deze PRV kan de provincie haar eigen ruimtelijk beleid laten doorwerken in gemeentelijke bestemmingsplannen. In het kader van de komende provinciale Structuurvisie werkt de provincie op dit moment ook aan een actualisering van de provinciale Cultuurhistorische Hoofdstructuur. Het is echter niet te verwachten dat bestaande provinciale prioriteiten fundamenteel zullen gaan wijzigen. Bij het opstellen van de cultuurhistorische waardenkaart van De Bilt is rekening gehouden met het provinciaal belang.

2.3 Gemeente

De gemeente De Bilt streeft ernaar bij beleidsontwikkeling en besluitvorming op ruimtelijk gebied eerder en beter rekening te houden met de aanwezige cultuurhistorische waarden. De gemeente erkent daarbij de potentie van het cultureel erfgoed bij het verbeteren van de kwaliteit van de leefomgeving, het versterken van de eigen identiteit, de sociale cohesie en het verhogen van de aantrekkelijkheid van de Bilt voor recreatie en toerisme. In verschillende beleidsnota’s wordt daaraan ook impliciet of expliciet gerefereerd, en waar nodig instrumenten aan gekoppeld. We noemen onder andere: - Nota Ruimte voor een Vitaal platteland; - de gemeentelijke Welstandsnota; - de dorpsvisie Groenekan; - de gemeentelijke erfgoedverordening; - de recentere bestemmingsplannen voor Bilthoven Noord en Zuid en Bilthoven Centrum. Het is de bedoeling om bij toekomstige ruimtelijke afwegingen de kansen op het gebied van de cultuurhistorie waar mogelijk nog meer te gaan benutten. Daarom heeft de Raad in 2006 opdracht gegeven tot het opstellen van een cultuurhistorische waardenkaart en een landschapsontwikkelingsplan.

De cultuurhistorische waardenkaart heeft een drieledig doel: o het beschrijven en waarderen van belangrijke cultuurhistorische waarden in de gemeente; o het informeren van initiatiefnemers van ruimtelijke plannen, met als doel de ontwikkeling van plannen die rekening houden met de cultuurhistorie; o het aanvullen van het toetsingskader voor ruimtelijke plannen, overeenkomstig de wetgeving.

Het overzicht dat de gemeentelijke cultuurhistorische kaart in samenhang met de archeologische waardenkaart biedt, maakt dit mogelijk.

Na vaststelling van de kaart door de Raad wil de gemeente deze in de tweede fase uitbreiden naar erfgoedbeleid, vanwege de samenhang met de beleidsterreinen archeologie en monumentenzorg, en aanvullen met nog niet beschreven waarden.

8 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

3 Werkwijze

3.1 Cultuurhistorische themakaarten

De cultuurhistorische waardenkaart bestaat uit een inventarisatie van cultuurhistorische waarden verdeeld in vijf thema’s. Het doel is om een dynamische kaart te maken, die dient als kapstok voor de verdere inventarisatie en waardering van alle cultuurhistorie in de gemeente De Bilt en die te allen tijde verder kan worden uitgebreid en aangevuld. Dit betekent dat de inventarisatie nu nog niet in alle opzichten volledig en uitputtend is voor de bovengrondse cultuurhistorie in de gemeente. 3 Immers het beschrijven en controleren van alle op de kaart(en) weergegeven objecten is nog niet voltooid. In een volgend stadium kan aan de kaart ook de waarderingen van de cultuurhistorische objecten worden toegevoegd. Voor 50 objecten is hiermee een begin gemaakt. Deze 50 zijn weergegeven op kaartbijlage 6 en beschreven in hoofdstuk 7.

Bij de huidige cultuurhistorische inventarisatie gaat het met name om de nog aanwezige bovengrondse, zichtbare, cultuurhistorie. Onzichtbare of verdwenen cultuurhistorische objecten, die van betekenis zijn voor de archeologische verwachting, zullen worden meegenomen in de archeologische verwachtingkaart. In de themakaarten ligt de chronologische nadruk daardoor vooral op Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd.

De vijf thema’s zijn zo gekozen dat ze de wordingsgeschiedenis en het huidige karakter van de bewoning in het Biltse het beste weergeven. Het cultuurlandschap van de gemeente wordt in de eerste plaats bepaald door de aanwezigheid van dijken en weteringen en een lange strokenverkaveling die hun wortels hebben in de laat-middeleeuwse ontginningen van het veengebied. Daarnaast heeft de 19 e eeuwse herbebossing van het zandgebied zijn stempel gedrukt op de inrichting en het historisch gebruik van het landschap. Dit wordt weergegeven onder thema 1: ontginningen, dijken en weteringen . Met de middeleeuwse ontginningen van het veengebied hangt de kenmerkende lintbebouwing langs de ontginningsbases samen. Het andere karakteristieke kenmerk van de Biltse nederzettingsstructuur zijn de villadorpen. De nederzettingsstructuur en bebouwing worden beschreven thema 2: dorpen en gehuchten . Op de derde plaats zijn de vaak lineaire infrastructurele objecten zeer bepalend voor de ontwikkeling van het gebied geweest en kenmerkend voor het huidige karakter: de historische wegen, waterwegen en spoorwegen. Zij vallen onder thema 3: (water)wegen, paden en sporen. De vierde groep beeldbepalende fenomenen wordt gevormd door de vanaf de 17 e eeuw aangelegde landgoederen. Deze maken deel uit van de Stichtse Lustwarande, maar gaan in sommige gevallen terug op oudere kasteelterreinen of hofsteden: Thema 4: Stichtse Lustwarande en Laagte van Pijnenburg. De vijfde groep objecten die een dominant aspect van het Biltse cultuurlandschap vormt, is het militair erfgoed in de vorm van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de bunkercomplexen in Bilthoven: thema 5: forten, linies en bunkers . In hoofdstuk 4 volgt per thema een korte beschrijving.

3.2 Bronnen

Bij de samenstelling van de cultuurhistorische waardenkaart is gebruik gemaakt van gepubliceerde gegevens en bronbestanden. De belangrijkste hiervan zijn:

3 De inventarisatie is voornamelijk gebaseerd op bronnenonderzoek, er heeft voor enkele objecten uit de startlijst veldwerk plaatsgevonden.

9 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

- Inventarisatie van gemeentelijke monumenten De Bilt en MIP (Monumenten Inventarisatie Project); - De Nota Ruimte voor een Vitaal Platteland; - Diverse Landschapsontwikkelingsplannen; - Monumentenregister RCE (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed), CultGIS, KICH (Kennisinfrastructuur Cultuurhistorie); - Cultuurhistorische Hoofdstructuur van Utrecht; - Tastbare tijd, Provincie Utrecht; - Inventarisatie Nieuwe Hollandse Waterlinie (Projectbureau NHW); - Het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN); - Luchtfoto 2010; - Archiefmateriaal zoals oude kadastrale en historische kaarten en luchtfoto’s (bibliotheken, gemeentearchief, provinciaal archief); - Relevante literatuur.

Deze gegevens zijn aangevuld met informatie verstrekt door de gemeentelijke begeleidingsgroep en de klankbordgroep. Voor een volledig overzicht van de gebruikte literatuur wordt verwezen naar de verantwoording achterin dit rapport.

3.3 Selectie, beschrijving en waardering van 50 cultuurhistorische objecten

Om een begin te maken met het waarderen van de cultuurhistorische objecten in de gemeente De Bilt is in overleg met de gemeente en de klankbordgroep een zogenaamde startlijst van 50 objecten opgesteld. Getracht is om tot een lijst te komen die een evenwichtige en representatieve verdeling laat zien voor wat betreft geografische verspreiding, thematiek en gebouwd erfgoed versus historisch-geografisch erfgoed. De nummering op de startlijst is nadrukkelijk niet bedoeld als rangorde. Dat wil zeggen dat volgnummer 1 niet belangrijker of waardevoller is dan volgnummer 50. Een object die niet voorkomt op de startlijst, is ook niet minder waardevol dan een die wel op de startlijst voorkomt. De huidige startlijst is, zoals de naam al aangeeft, een beginpunt. Het is de eerste fase in het proces van het in kaart brengen en het waarderen van het totale cultuurhistorische erfgoed van de gemeente De Bilt.

3.4 Gehanteerde waarderingssystematiek

Voor de waardering van de objecten in de startlijst moest een systeem worden opgesteld, dat op heldere wijze duidelijk maakt waarom de objecten op deze lijst zo belangrijk zijn voor de cultuurhistorische identiteit van De Bilt. Bij de opstelling van dit waarderingssysteem is in eerste instantie gebruik gemaakt van waarderingscriteria zoals die door de klankbordgroep van de gemeente zijn opgesteld. Dit systeem is verder aangevuld met bruikbare criteria uit de handleiding van de RCE voor het waarderen van cultuurhistorie in Milieu Effect Rapportages (MER) en bij het maken van redegevende beschrijvingen voor gebouwde monumenten.

Uiteindelijk zij twee, onderling iets verschillende, manieren van beoordelen en waarderen gehanteerd; een voor historisch-geografische objecten en een voor gebouwd erfgoed. De reden hiervoor is het feit dat historisch-geografische en gebouwde objecten in een aantal opzichten verschillen. Bij de waardering kunnen dus ook andere criteria de doorslag geven. Door het beoordelingskader op een aantal onderdelen toe te spitsen op het type object, wordt de beoordeling nauwkeuriger en dus betrouwbaarder.

Hier volgt een overzicht van de gehanteerde criteria in de het beoordelingskader, per type object:

10 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

Criteria Historische geografie Historische (steden)bouwkunde Zichtbaarheid/herkenbaarheid Is het object nog zichtbaar en Is de oorsprong van het object als zodanig herkenbaar in het nog herkenbaar en is het object landschap? nog als zodanig te identificeren? Gaafheid/authenticiteit Is het object nog intact en Is het object nog intact? daardoor als zodanig te identificeren? Is de oorsprong van het object nog intact? Toegankelijkheid/beleefbaarheid Is het object toegankelijk voor een geïnteresseerd publiek? Uniciteit/zeldzaamheid Is het object uniek (slechts Is het object uniek (slechts eenmalig voorkomend) of eenmalig voorkomend) of zeldzaam (slechts enkele keren zeldzaam (slechts enkele keren voorkomend) binnen de voorkomend) binnen de gemeente dan wel regio dan gemeente dan wel regio dan wel Nederland? wel Nederland? Karakteristiek/representatief Is het object karakteristiek voor Is het object karakteristiek voor de ontwikkelingsgeschiedenis of de ontwikkelingsgeschiedenis of identiteit van de gemeente dan identiteit van de gemeente dan wel regio dan wel Nederland? wel regio dan wel Nederland? Samenhangendheid/ensemblewaarde Is het object onderdeel van een Is het object onderdeel van een groter, samenhangend en groter, samenhangend en herkenbaar geheel van een herkenbaar geheel van historisch geografische historische gebouwen? structuur? Herinneringswaarde Is het object een belangrijk onderdeel van de lokale geschiedenis of sociale ontwikkeling van de gemeente?

11 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

12 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

4 Cultuurhistorische waardenkaart

4.1 Beschrijving van de thema’s

Voor de prehistorische mens vormden de flanken van de een aantrekkelijke woonomgeving: de lichte zandgronden boden een hoge en droge woonplaats en waren geschikt voor de prehistorische vorm van akkerbouw. Het is dus te verwachten dat het oostelijke deel van de gemeente nog relatief veel archeologische resten van voor onze jaartelling herbergt. 4 Voor het lager gelegen oorspronkelijke veengebied geldt dat waarschijnlijk veel minder. Voor ca. 1000 na Chr. was dit gebied waarschijnlijk grotendeels ongeschikt voor bewoning. Na het jaar 1000 veranderde deze situatie snel omdat de hogere gronden uitgeput raakten en de bewoners de nattere, lagere maar vruchtbaardere veengebieden naar hun hand gingen zetten. Rond 1300 was de situatie in feite omgekeerd: de dekzandruggen, zandverstuivingen en heidevelden werden alleen nog gebruikt als ‘woeste grond’: dat wil zeggen voor begrazing door schaapskudden en het verzamelen van hakhout. Voor bewoning en landbouw had de mens de lagergelegen landschapszones in gebruik genomen. Voorwaarde daarvoor was ontwikkeling van het waterbeheer.

De ontstaansgeschiedenis van De Bilt gaat terug tot de 12 e eeuw en hangt onder meer samen met de afdamming van de Kromme Rijn in 1122. Het dorp De Bilt ontstond op de overgang van de laaggelegen veen- en komgebieden (de afzettingen van de Kromme Rijn) in het zuiden en westen, en de hoge, droge zandgronden in het noorden. Het huidige gemeentelijke grondgebied omvat dan ook drie landschappelijke zones: dekzanden/stuifduinen (deels bebost), rivierkleiafzettingen en veengebieden. Door de verschillen in bodem en bewoningsmogelijkheden heeft elke zone zijn eigen bewoningsgeschiedenis en daarmee ook zijn eigen karakter. Dit heeft drie ‘cultuurlandschappen’ opgeleverd: het rivierkleigebied met zijn golvende weilanden en blokvormige kavels, het veenweidegebied met zijn dijken, bewoningslinten en langgerekte strokenverkavelingen, en het dekzandgebied met de villaparken Vogelzang en Bilthoven-Noord.

4.2 Ontginningen, dijken en weteringen

Gedurende de Vroege Middeleeuwen was het gebied in het westen van de huidige gemeente te nat voor bewoning. Alleen aan de randen van dit moerassige veengebied, op de hoger gelegen stroom- en dekzandruggen en oeverwallen in het zuiden en oosten van de gemeente, was bewoning mogelijk. Men leefde in kleine nederzettingen en hield zich op zeer beperkte schaal bezig met het ontginnen van het omringende land. Deze ontginningen bereikten het westelijk deel van De Bilt echter nog niet, omdat het gebied vooral in het voorjaar te vaak onderliep. Pas na de afdamming van de Kromme Rijn in 1122, werd de waterhuishouding zodanig controleerbaar dat ontginning van het gebied mogelijk was.

De ontginning in het grootste deel van De Bilt maakten onderdeel uit van de zogenaamde Grote Ontginning, die in de 11 e eeuw van start ging en waarbij grote delen van het gebied tussen het IJ in het noorden, de duinen in het westen, de Lek en de Waal in het zuiden en de Oude Rijn in het oosten werden omgezet in akkerland volgens een vast stramien, het zogenaamde cope-systeem (zie paragraaf 4.2.1). De Grote Ontginning werd in de omgeving van De Bilt in de 12 e eeuw in gang gezet door de bisschoppen van Utrecht. Zij gaven stukken grond (gerechten) in beheer bij kloosters, kapittels en zogenaamde ministerialen (dienstlieden van de bisschop). Deze trokken vervolgens kolonisten aan die een kavel

4 Dit blijkt ook uit de grote hoeveelheid nederzettingen, akkers en grafvelden die van de Utrechtse Heuvelrug bekend zijn, uit de periode Neolithicum tot en met Late IJzertijd/Romeinse tijd (ca 4000 voor Chr tot rond het begin van de jaartelling). In principe kan dit ook in De Bilt en Bilthoven worden verwacht, maar omdat hier nog nauwelijks archeologisch onderzoek is verricht, is daarover nog weinig bekend.

13 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

onontgonnen land in leen kregen, met als voorwaarde dat zij deze geschikt maakten voor de landbouw. De kolonisten betaalden in ruil voor de ontginningsrechten een tiend en/of tijns (belasting) aan het klooster, het kapittel of de heer die het gerecht in beheer had. Ook dienden zij het gezag van de gerechtsheer te erkennen en zich te onderwerpen aan diens rechtspraak.

Ook in de huidige gemeente werd door de bisschop grond uitgegeven ten behoeve van de ontginning van het gebied. In het gebied rond het dorp De Bilt werd de rol van leenheer vervuld door de abdij van Oostbroek, op de locatie van het huidige landgoed Oostbroek, en het Vrouwenklooster, gelegen op het huidige KNMI-terrein. De abdij werd voor 1122 gesticht door twee ‘milites’ (bereden ridders), die op een oude stroomrug van de Kromme Rijn in een gebied dat toen al Oostbroek heette, een klooster en een kapel gewijd aan Sint Laurens en Onze Lieve Vrouwe bouwden. In eerste instantie was de abdij van Oostbroek een zogenaamd dubbelklooster, wat betekent dat er zowel monniken als nonnen huisden. Het Vrouwenklooster werd opgericht in 1139 als gevolg van de overbevolking van het oorspronkelijke klooster. Vanaf de tweede helft van de 14 e eeuw werd het Vrouwenklooster een zelfstandige abdij.

In 1122 kreeg het klooster Oostbroek van koningin Mathilde (de echtgenote van keizer Hendrik V) het hele omringende moerasgebied in beheer, het recht om daar tijns en tienden te heffen en het wettelijk gezag over het gebied. In 1125 werd deze schenking door de Utrechtse bisschop Godewald herhaald. Het gerecht ‘Oostbroek’ viel ten tijde van de ontginningen dus onder het gezag van de abdij van Oostbroek.

Het is niet bekend wie over het westelijk deel van de gemeente in eerste instantie de ontginningsrechten kreeg. Het gebied bestond begin 15 e eeuw in ieder geval uit de gerechten ‘Overdevecht’, ‘Herbertskop’, ‘Oostveen’, ‘Achttienhoven’ en ‘Westbroek’. De gerechten ‘Overdevecht’ en ‘Herbertskop’ werden in leen gehouden door de ministerialenfamilie Van Overdevecht. Het gerecht ‘Oostveen’ was in handen van het Domkapittel en stond dan ook bekend als Domproostengerecht. ‘Westbroek’ lijkt in eerste instantie in handen te zijn geweest van de abdij van Oostbroek, deze heeft de rechten over het gebied vervolgens doorgespeeld aan de ministerialenfamilie Van Zuilen. ‘Achttienhoven’ was al in 1085 door de toenmalige Utrechtse bisschop Koenraad aan het kapittel van Sint Jan geschonken. Tot slot lag er in het gerecht ‘Oostbroek’ nog een klein gerecht dat in 1365 in leen werd gegeven aan Wouter van Coelen (later Van Colenberg). Het gerecht kreeg dezelfde naam als de leenheer: ‘Colenberg’. In de 16 e eeuw kwamen de gerechten ‘Overdevecht’ en ‘Herbertskop’ in handen van het Domkapittel omdat de Van Overdevechts aanzienlijk in macht en rijkdom gedaald waren.

4.2.1 Ontginningen

Bij de ontginningen in De Bilt moet onderscheid worden gemaakt tussen de ontginningen op de zand- en rivierkleigronden, langs de zuidgrens van de gemeente, en de ontginningen op de veengronden, het centrale en westelijk deel van de gemeente. De Grote Ontginning ging echter voorbij aan het gebied ten noorden van het dorp De Bilt. Door intensieve begrazing en houtkap vanuit de omringende gebieden raakte het zandgebied steeds meer ontbost en ontstonden er zandverstuivingen. Grote delen van de Utrechtse Heuvelrug, waaronder het gebied ten noorden van het dorp De Bilt, veranderden uiteindelijk in heide, met her en der hakhoutbosjes.

Regelmatige blokverkaveling De zand- en rivierkleiontginningen vonden veelal plaats op lokaal initiatief en waren kleinschalig en niet- systematisch. De te ontginnen gronden werden onderverdeeld in min of meer vierkante of rechthoekige blokken. Daarom spreken we hier van een regelmatige blokverkaveling. In het zuidelijke deel van de gemeente (net onder De Bilt) is het verkavelingpatroon nog herkenbaar. Hier heeft echter verstoring plaatsgevonden door de aanleg van een aantal buitenplaatsen en een villadorp (Kloosterpark).

Cope-ontginningen De ontginningen in het veen werden van bovenaf geleid en vonden op grote schaal plaats volgens een duidelijke systematiek: de zogenaamde ‘cope-ontginningen’. Hierbij werd in eerste instantie een ontginningsas aangelegd. Evenwijdig hieraan werd een dwarsdijk aangelegd. Haaks op deze dijk werden om de circa 100 meter sloten gegraven, om het laaggelegen, natte veengebied te ontwateren. Zo ontstonden de ‘copen’ van circa 100 meter breed. De sloten mondden via andere weteringen uit op de

14 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

Vecht en de Kromme Rijn. Vanaf de ontginningsas trok men het veen in tot aan een tweede dwarswetering en –dijk, die evenwijdig liepen aan de ontginningsas en dienden als achterkaden.

Op het moment dat men dan toch de achterkaden bereikte, vormden deze een nieuwe ontginningsas, waarna het proces opnieuw begon: weer werden er sloten haaks op de dijk gegraven en werd een nieuwe achterdijk aangelegd. De nederzettingen die intussen op de dwarsdijken waren ontstaan, werden verplaatst naar de voormalige achterdijk (die nu de nieuwe ontginningsas was geworden), zodat de kolonisten niet te ver weg van hun werk woonden. Dit fenomeen staat in de gemeente ook wel bekend als ‘verschuivende dorpen’: de dorpen verhuizen mee met de ontginningen. In de gemeente De Bilt loopt die verplaatsing van dorpen in noordelijke richting. De nederzettingen langs de meeste noordelijk gelegen dwarsdijk ontwikkelen zich vaak tot echte dorpen met een kerk, en in sommige gevallen zelfs tot zelfstandige gemeenten. Het komt ook voor dat niet de gehele nederzetting meeverhuist naar de nieuwe ontginningsas. Soms blijft er sprake van bewoning langs de oude dwarsdijken, deze gehuchten spelen echter geen belangrijke rol voor de verdere ontwikkeling van de gemeente en hebben een zeer beperkt aantal inwoners.

In het geval van De Bilt werd een oostwest lopende ontginningsas aangelegd. Deze bestond uit een gegraven wetering (waterloop), genaamd de Hoofddijkse wetering en een daaraan parallel lopende dijk, de Hoofddijk. De achterkade werd in eerste instantie gevormd door de Gageldijk en de Voordorpsedijk. In 1350 werd de achterkade van de ontginning gevormd door de Groenekansedijk. Vanaf dat moment lopen de achterkaden van de diverse gerechten niet parallel meer en ontstaan op verschillende plaatsen nieuwe dwarsdijken. De Groenekansedijk wordt als achterkade gevolgd door respectievelijk de Looydijk, de Kooijdijk (1339) de Nieuwe Wetering (1395), de Kerkdijk (1414) en de Maartensdijk (1405). De twee laatste vormen de definitieve dwarsdijken omdat de ontginningen in de 15 e eeuw die van Vuurse bereikten.

De kavels binnen het cope-systeem bestonden uit smalle stroken van een hoeve , een hoeve is circa 113 meter breed. Uniek aan de ontginningen in De Bilt was het feit dat de ontginning geen achtergrens had. Dit ‘recht van vrije opstrek’, kwam er in de praktijk op neer dat de kavels meermalen konden worden verlengd. Dit resulteerde in hoeven van wel negen kilometer lang (terwijl standaardhoeven een lengte hadden van circa 1250 meter).

4.2.2 Landbouw en turfwinning

De ontginningen in het westelijk deel van de gemeente De Bilt werden in gang gezet met als doel meer landbouwgrond te creëren. De kolonisten kregen de grond dan ook in gebruik met dit doel. In eerste instantie moest het veen worden ontwaterd door middel van sloten en weteringen. Hierna konden bomen en struiken worden gerooid of afgebrand. Na deze tijdrovende werkzaamheden was de grond geschikt voor landbouw. Naarmate de ontginningen vorderden en er meer landbouwgrond beschikbaar kwam, werden langs de ontginningsassen en haaks op de kavels, boerderijen gebouwd waardoor een lang bewoningslint ontstond (zie paragraaf 4.3). In De Bilt zijn deze lintdorpen ontstaan langs de meest noordelijke ontginningsas van het toenmalige gerecht (dit verklaart waarom bijvoorbeeld Westbroek zuidelijker ligt dan Maartensdijk).

Hoewel de Grote Ontginning in eerste instantie in gang werd gezet met het doel meer landbouwgrond te verwerven (en het creëren van landbouwgrond een eis was bij het uitgeven van copes), nam in de loop van de 15 e eeuw de vraag naar turf als brandstof toe. Turf werd in eerdere eeuwen al op kleine schaal gewonnen, voornamelijk voor eigen gebruik, maar in de 15 e eeuw trad de turfwinning steeds meer op de voorgrond. Er werden speciale sloten gegraven, wijken genaamd, om het vervoer van turf te vergemakkelijken. In de 16 e eeuw waren de brandstofreserves behoorlijk geslonken, waardoor de vraag naar turf alsmaar toenam. Dit ging zelfs zo ver dat er conflicten uitbraken over de turfvoorraden. De eis dat afgegraven grond geschikt moest worden gemaakt voor de landbouw werd steeds vaker genegeerd.

15 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

4.2.3 Inklinking en vernatting

Door inklinking van de bodem, mede dankzij de afwatering en afgraving van het veen, daalde het grondniveau. 5 Dit was rampzalig voor de akkerbouw omdat de grond steeds natter werd en het risico op overstromingen toenam. Om het overtollige water toch af te voeren werden in eerste instantie meer sloten gegraven. Toen dat niet voldoende bleek te zijn, werd getracht met behulp van sluisjes en schutjes het waterpeil te reguleren. Ook werden poldermolens ingezet, dit was bijvoorbeeld het geval in Westbroek. De meest van deze poldermolens zijn inmiddels verdwenen.

De waterregulering heeft in het westen van de gemeente niet het gewenste resultaat op geleverd. De grond was te nat om geschikt te blijven voor de akkerbouw. Boeren in Achttienhoven en Westbroek werden in de 16 e eeuw gedwongen over te stappen op veeteelt. In Maartensdijk en De Bilt had de afwatering (en de bescherming die de natuurlijk hogere ligging bood) meer succes, hier bleef de akkerbouw tot in de 19 e eeuw de voornaamste bron van bestaan.

4.2.4 Begrazing en ontbossing: heide en zandverstuivingen

De Grote Ontginning in de gemeente ging voorbij aan het gebied ten noorden van het dorp De Bilt, waar zich later Bilthoven zou gaan ontwikkelen. Door intensieve begrazing en houtkap vanuit de omringende gebieden raakte het zandgebied steeds meer ontbost en ontstonden er zandverstuivingen, de Biltse Duinen zijn hiervan het laatst overgebleven voorbeeld. Grote delen van de Utrechtse Heuvelrug, waaronder het gebied ten noorden van het dorp De Bilt, veranderden uiteindelijk in heide, met her en der hakhoutbosjes. Pas rond 1900 zou het weer tot ontwikkeling worden gebracht, nadat het eerst grotendeels was herbebost. Hier ligt de oorsprong van wat aangeduid zou gaan worden als Bilthoven: een lommerrijk woonproject voor de gegoede klasse.

Opvallend genoeg dankt de gemeente zijn naam uiteindelijk aan het zandgebied dat pas zo laat tot ontwikkeling kwam: de naam is afgeleid van ‘belt’ – een aanduiding voor zandige hoogte/dekzandrug of stuifduin. Het bosgebied de Biltse Duinen is de laatste plaats in de gemeente waar men nog een indruk kan krijgen van het landschap waaraan De Bilt en Bilthoven hun naam ontlenen. Bovendien is het een van de laatste nog overgebleven stuifzandgebieden van de Utrechtse Heuvelrug.

In de 19 e eeuw ondergaan de woeste gronden ten noorden van het dorp De Bilt een ingrijpende transformatie door herbebossing van grote delen van het zandgebied. Behalve dat dit werd gestimuleerd door het Rijk en de provincie, is de heersende tijdsgeest, de Romantiek, van niet te onderschatten belang geweest. Na de eeuwenlange strijd van de mens om zich tegen de natuur te weren, ontwikkelde zich geleidelijk aan een andere visie op de natuur: die van een plezierige natuurbeleving (waaronder de jacht) en waardering van groen en landschap. De bovenstaande ontwikkeling leidde er toe dat een groot deel van de uitgestrekte zandgronden en heidevelden van de Heuvelrug in de loop der tijd door hun eigenaren werden ingericht tot buitenplaats met bospark, inclusief paden- en lanenstructuur. Deze ontwikkeling is in Bilthoven nog steeds zichtbaar: de huidige Gezichtslaan is een deel van de oorspronkelijke oprijlaan naar het landgoed Eyckenstein – en is dus ouder dan de villaparken in Bilthoven.

De 19 e eeuwse bebossing had behalve een romantische ook een economische achtergrond: door de bebossing werd zandverstuiving tegengegaan, terwijl de aanplant van bomen tegelijk interessant was gezien de steeds grotere vraag naar productiehout. Veel landbezitters maakten hiervan dankbaar gebruik, niet in de laatste plaats omdat het onderhoud en beheer van de vaak immense buitenplaatsen een zware last vormden. Dit geldt vooral voor de tweede helft van de 19 e eeuw (hout voor de mijnbouw). Door de achteruitgang van de schapenteelt kwamen in Nederland veel zandgebieden (waaronder op de Utrechtse Heuvelrug) vrij voor bosbouw, waar aanvankelijk vooral de grove den werd aangeplant, later ook aangevuld met lariks, eik en exoten zoals de douglasspar. Deze (her)bebossing van het zandgebied in de 19 e eeuw zou de basis gaan vormen van de projectmatige aanleg van een woongebied voor de gegoede klasse, het huidige Bilthoven.

5 Door de afwatering van het veen, waren de omstandigheden dusdanig veranderd dat tevens oxidatie van het veen kon optreden.

16 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

4.3 Dorpen en gehuchten

4.3.1 Ontstaan en ontwikkeling De Bilt

De succesvolle ontginning leidde tot bevolkingsgroei. Behalve de uithoven en ontginningsboerderijen langs de dijken en weteringen, ontstonden er nederzettingen, veelal aan kruispunten van wegen en op de overgang van landschapszones, zoals het dorp De Bilt.

De oudste vermelding van De Bilt ‘die Bilt’, dateert uit 1307. In 1308 werd melding gemaakt van de schenking van acht hoeven ‘totter bilten wert’ van de bisschop van Utrecht aan het Vrouwenklooster op het huidige KNMI-terrein. De bisschop heeft het in zijn schenkingsakte niet over een nederzetting, ‘bilten’ is dan nog een veldnaam waarmee het hoger gelegen gebied ten noorden van de huidige kern werd aangeduid. Pas in 1372 komt het dorp De Bilt in historische bronnen voor. Goed nieuws is het niet: de bron maakt melding van De Bilt als een van de dorpen die door de Hertog van Gelre is verwoest.

De Bilt zal tot aan de 14 e eeuw hebben bestaan uit een aantal verspreid liggende boerderijen en, vanaf de eerste helft van de 12 e eeuw, het Vrouwenklooster. In de 14 e eeuw werd een herberg gesticht langs de Steenstraat, voor reizigers die Utrecht probeerden te bereiken maar voor gesloten poorten kwamen te staan. Bij de herberg, rond het kruispunt van de Steenstraat (nu Dorpsstraat voorheen Steenstraat) en de Blauwkapelsedijk (nu: Blauwkapelseweg/Burgemeester de Withstraat), ontstond de oorspronkelijke dorpskern. Op een kaart uit 1640 is hier sprake van een aantal huizen. Verspreid over de rest van het grondgebied lagen enkele boerderijen.

De dorpelingen vielen, samen met de abdij van Oostbroek, onder de parochie van Sint Nicolaas. Het dorp was te klein voor een eigen kerk, dus de dorpelingen gingen ter kerke in Utrecht. Omdat dit een eind lopen was, gebeurde dit alleen op zogenaamde Hoogtijdagen (belangrijke christelijke feestdagen zoals Pasen). Het is mogelijk dat voor de dagelijkse geloofszaken de Sint Petronellakapel werd gebruikt. 6 Deze kapel is echter te klein voor missen, hiervoor werden vermoedelijk de beide kloosterkerken gebruikt die van het Vouwenklooster en de Abdij van Oostbroek. In 1652 krijgt De Bilt zijn eerste eigen kerk. Dit is meteen een protestants geloofshuis, omdat de Reformatie intussen zijn intreden heeft gedaan en het Vrouwenklooster in 1585 werd afgebroken. Op het terrein van de nieuwe kerk werd in hetzelfde jaar ook een school met schoolmeesterswoning gebouwd: de Oude School.

In 1644 wordt in De Bilt de vingerhoedfabriek ‘De Sluishoef’ opgericht. De fabriek bestond uit een bedrijfspand met woning. Voor het aandrijven van de machinerie werd een waterradmolen gebruikt. De molen werd aangedreven door het water in de Biltse Grift, met behulp van een sluis, de Biltse Sluis, werd een verval van 1,5 meter gecreëerd, wat genoeg kracht opleverde om te molen aan te drijven. De fabriek ging in 1800 failliet, dankzij de toenemende automatisering in de vingerhoedindustrie. Tot aan het begin van de 18 e eeuw blijft de situatie in De Bilt grotendeels onveranderd. De bevolking neemt toe, maar de dorpskern wordt nauwelijks uitgebreid, wel vindt er langzaam verdichting van de bebouwing plaats. Pas aan het einde van de 18 e eeuw is er sprake van een min of meer aaneengesloten bebouwing in de dorpskern. In deze periode ontstaan aan de zuidzijde van de Dorpsstraat ook zogenaamde dwarsstegen, omdat de huizen niet alleen aaneengesloten langs de straat werden gebouwd maar ook achter elkaar. Aan de steegjes die zo ontstonden werden voornamelijk eenkamerwoningen voor arbeidersgezinnen gebouwd. In De Bilt is aan de Kapelstraat nog een blok van dergelijke arbeiderswoningen bewaard gebleven.

Na 1870 vinden in De Bilt uitbreidingen van de dorpskern plaats, mede dankzij de komst van de tramlijn van naar Amersfoort in 1879. Wegen werden verbreed en aan weerszijden bebouwd. Dit gebeurde onder meer bij de Hessenweg en de Waterweg. Na 1900 werden nieuwe wegen aangelegd en vervolgens aan weerszijden bebouwd met voornamelijk arbeiderswoningen. Voorbeelden hiervan zijn de Jasmijnstraat, de Nieuwstraat, de Torenstraat en De Akker. Veel van de arbeiderswoningen zijn inmiddels verdwenen, een aantal zijn echter bewaard gebleven.

6 Deze is nu verdwenen maar stond op de hoek van de Steenstraat en de Blauwkapelsedijk.

17 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

In de Bilt is rond 1900 een villapark aangelegd, het gaat hier om Kloosterpark gelegen aan de zuidzijde van de Utrechtseweg. De wijk werd aangelegd op het terrein van voormalig landhuis Het Klooster (sinds 1893 de locatie van het KNMI) en heeft het kenmerkende bochtige, groene stratenpatroon. De meeste uitbreidingen in De Bilt vonden echter plaats aan de noordzijde, omdat de Utrechtseweg aan de zuidzijde van De Bilt een barrière vormde. Ten noorden van De Bilt werd in 1918 op het terrein van buitenplaats Jagtlust, de wijk Tuindorp gebouwd. Dit is een arbeiderswijk gebouwd volgens de principes van de tuinstad: ruim van opzet en met veel groen in de vorm van plantsoenen en relatief grote voor- en achtertuinen.

4.3.2 Ontstaan en ontwikkeling Bilthoven

Bilthoven is een betrekkelijk jong dorp. In de 18 e eeuw was nog geen sprake van een nederzetting op deze locatie. In 1797 verzocht de Joodse gemeenschap uit Utrecht het provinciaal bestuur hier een begraafplaats te mogen aanleggen. Dit verzoek werd ingewilligd en de begraafplaats lag waar nu het winkelcentrum De Kwinkelier ligt. In 1806 is op het kerkhof het dochtertje van Levi Marcus begraven. Dit was tevens de enige begraving die op deze begraafplaats heeft plaatsgevonden. Waarom het bij dit ene graf is gebleven is niet helemaal duidelijk. De Joodse gemeenschap beklaagt zich in een rekwest aan de gemeente Utrecht van 7 december 1807 over de onveiligheid van de begraafplaats en verzoekt daarom in Utrecht een andere begraafplaats te mogen aanleggen aan de Vecht. De grond van de begraafplaats in De Bilt bleef echter in bezit van de Joodse gemeenschap in Utrecht. Op de historische kaart uit 1839-1859 is op voornoemd terrein reeds bebouwing te zien. De eerste melding betreffende bewoning van het gebied wat nu bekend is als Bilthoven-Centrum en Centrum 2 is te vinden in het kerkelijk archief. In 1830 werd een notitie gemaakt over ‘hutten op de heide’ die bewoond werden door de allerarmsten. 7

Villaparken Bilthoven In 1863 werd dwars door dit dunbevolkte bos- en heidegebied de spoorlijn tussen Utrecht en Amersfoort aangelegd. Tegen het einde van de 19 e eeuw kwam De Bilt in trek bij dagjesmensen uit de stad en ook als woonplaats kwam het dorp en omliggend gebied steeds meer in de belangstelling te staan. De verbetering van de treinverbinding en de aanleg van twee nieuwe spoorlijnen naar en Zeist spelen hierin een belangrijke rol. De goede bereikbaarheid vormde een stimulans voor de rijke stedelingen om hier te gaan wonen. Vanaf 1900 verrezen de eerste villa´s aan weerszijden van de Soestdijkseweg. Het park ‘Vogelzang’ werd als eerste uitgevoerd en is hiermee het oudste villapark van Bilthoven. Tot 1910 bleef de bouw van villa’s beperkt tot de directe omgeving van het station. In 1910 werden de plannen ontwikkeld voor park ‘Ensah’, in 1911 werden ‘Drakenstein’ en ‘Bilsche Duinen’ ontworpen en in 1917/18 zagen ‘Het Oosterpark’, ‘Bosch en Duin’ en ‘Ridderoordspark’ het licht. Rond 1910 kwam de omgeving van station De Bilt ook bij minder welgestelden in trek. Hiermee was de ontwikkeling van Bilthoven als groen en lommerrijk villadorp een feit. De grens tussen De Bilt en Bilthoven is geheel kunstmatig tot stand gekomen: om verwarring bij de postbestelling te voorkomen heeft de PTT de grens tussen De Bilt en Bilthoven vastgesteld.

4.3.3 Ontstaan en ontwikkeling Oostveen/Maartensdijk

Maartensdijk is een voorbeeld van een zogenaamd ‘verschuivend dorp’. Het ontstond op de laatste ontginningsas in het westelijke deel van de gemeente. Deze werd ter hoogte van Maartensdijk gevormd door een voormalige achterdijk met dezelfde naam als het dorp. De nederzetting is in feite een voortzetting van het gehucht Nieuwe Wetering (ten zuiden van Maartensdijk), en is ontstaan op het moment dat de ontginningen de achterkade bereikten en deze ging fungeren als nieuwe ontginningsas. Omdat Maartensdijk op de ‘laatste’, meest noordelijke, ontginningsas ontstond, is het dorp uitgeroeid tot een van de grotere nederzettingen binnen de gemeente.

De naam Maartensdijk komt in de geschreven bronnen voor het eerst voor in de 15 e eeuw, en sloeg in eerste instantie op de dwarsdijk die in de gemeente De Bilt werd aangelegd. De naam Oostveen werd al vermeld in 1355 en sloeg op het gerecht van waaruit de ontginningen beheerd werden. De belangrijkste nederzetting binnen het gerecht Oostveen, kreeg dezelfde naam en dat was vanaf de 16 e eeuw het

7 Meijer 1995.

18 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

huidige Maartensdijk (het dorp bestond waarschijnlijk al nadat in 1405 een kapel ‘opt veen’ werd gebouwd). De naamsverandering van Oostveen naar Maartensdijk heeft lang geduurd, tot in de 19 e eeuw werd het dorp nog met zijn oorspronkelijke naam aangeduid. De nederzetting had al bij zijn ontstaan de beschikking over een Sint Jacobus kapel als onderdeel van de Sint Jacobus parochie te Utrecht. Deze kapel werd in 1555 uitgebreid tot de huidige laatgotische parochiekerk.

Maartensdijk is begonnen als lintdorp, wat betekent dat de bebouwing als een lang, uitgerekt lint langs de dwarsdijk lag. Een echte kern had het dorp dus niet. De voornaamste bebouwing had een agrarisch karakter. De boerderijen lagen haaks op de dwarsdijk en dus evenwijdig aan de kavels. De lintbebouwing is in Maartensdijk nog herkenbaar, maar is wel sterk verstoord door de uitbreidingswijken in het zuiden van de gemeente.

4.3.4 Ontstaan en ontwikkeling Westbroek en Achttienhoven

Ook Westbroek en Achttienhoven zijn ontstaan langs een voormalige achterkade die de laatste ontginningsas werd, namelijk de Kerkdijk. Deze werd in 1414 aangelegd en rond 1450 ontstond hier het huidige Westbroek. Het gehucht Achttienhoven ontstond kort daarna, aan de Nieuwe of Achtienhovensedijk (nu: Dokter Welfferweg), maar bleef in belang achter bij het buurdorp. In 1457 werd een kapelletje aan de Kerkdijk benoemd tot parochiekapel (van de parochie van Sint Jacobus) van Westbroek en Achtienhoven. In 1467 werd begonnen met de bouw van een kerk, die in 1481 werd voltooid. De kerk werd in de 16 e eeuw uitgebreid met een monumentaal koor en consistorie. Verder had Westbroek nog de beschikking over een aantal scheepswerfjes, deze zijn echter allen verdwenen.

Westbroek stond op Sint Stevensdag (tweede kerstdag) 1481 even in de schijnwerpers toen een leger onder leiding van de Hollands-Bourgondische stadhouder Joost van Lalaing, het dorp plunderde en platbrandde. Een leger Utrechters werd opgetrommeld om het dorp te ontzetten, maar maakte rechtsomkeert bij het zien van de overmacht van de Hollanders, wier leger bestond uit circa vier- tot vijfduizend man. Het Utrechtse leger werd tot aan Zuilen achterna gezeten en belaagd door de Hollanders. Er zouden 1500 doden zijn gevallen. Dat de ‘slag bij Westbroek’ grote indruk heeft gemaakt, blijkt wel uit de muurschilderingen in de hervormde kerk van Westbroek, waarop de gebeurtenis wordt afgebeeld.

Tot de aanleg van de spoorlijn in de gemeente De Bilt in de 19 e eeuw, was Westbroek de belangrijkste kern na De Bilt. Het dorp kreeg echter geen treinhalte wat de groei van het dorp belemmerde. Er vond voornamelijk verdichting van de bebouwing plaats. In 1880 werd in Westbroek nog wel het gemeentehuis (tegenover de hervormde kerk) in gebruik genomen en in de 19 e eeuw zijn in de kern nog enkele herenhuizen gebouwd.

Westbroek en Achtienhoven zijn beide voorbeelden van lintdorpen. Net als bij Maartensdijk had de bewoning grotendeels een agrarisch karakter en lagen de huizen als een lint aan weerszijden langs de dwarsdijk. Omdat sinds de Middeleeuwen weinig uitbreiding van de dorpen heeft plaatsgevonden, is deze lintbebouwing nog goed zichtbaar en voor een deel intact.

4.3.5 Groenekan, Nieuwe Wetering, Achterwetering en Hollandsche Rading

In de gemeente ontstonden ten tijde van de ontginningen in het westen ook diverse buurtschappen langs de dwarsdijken. Dit zijn de nederzettingen die niet meeverhuisden op het moment dat de ontginning zich verplaatste naar de voormalige achterkade. Waar de dorpen op de meest noordelijke dwarsdijken groeiden en in belang toenamen, bleven de buurtschappen op de oude basis klein. Zij bestonden vaak slechts uit boerderijen en, met de opkomst van de turfwinning, uit huisjes van turfarbeiders. Voor andere voorzieningen zoals een kerk waren zij aangewezen op de naburige dorpen.

Groenekan, Nieuwe Wetering en Achterwetering ontwikkelden zich ook langs toenmalige ontginningsassen en bestonden voornamelijk uit boerderijen. Groenekan beschikte over een eigen kapel en, dankzij de ligging aan de Groenekansedijk en de Bisschopswetering, over een directe verbinding met De Bilt. De

19 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

naam Groenekan is afkomstig van een herberg ‘de Groene Kan’. Nieuwe Wetering en Achterwetering lagen een stuk geïsoleerder. De bewoners gingen ter kerke in of Maartensdijk.

In de 19 e eeuw kregen zowel Groenekan als Nieuwe Wetering een halte aan het spoor. Veel verandering bracht dit niet; in Nieuwe Wetering werd de halte al in 1928 weer opgeheven. Uiteindelijk zijn Groenekan en Nieuwe Wetering in de 19 e eeuw samengevoegd. Het zo ontstane ‘dorp’ kreeg de naam Groenekan, aangezien Groenekan altijd de grootste was van de twee. In 1934 werd ook de treinhalte van Groenekan opgeheven. Achterwetering bleef in deze periode een buurtschap, hoewel het wel enigszins groeide.

Hollandsche Rading was eigenlijk nauwelijks een buurtschap te noemen. Het dateert uit 1581 en ligt in het gebied dat als laatste werd ontgonnen. Het gebied bestond tot de komst van de spoorlijn uit enkele zeer verspreid liggende boerderijen en wat schaapskooien. De naam is afkomstig van het feit dat Hollandsche Rading langs de grens (raai of rading) tussen het Sticht en Holland lag.

In 1885 kreeg Hollandsche Rading de beschikking over een eigen treinhalte en dit bracht een groeistimulans op gang. Mensen trokken vanuit de stad een dagje de natuur in en welgestelden lieten in de buurt huizen bouwen. De Tolakkerweg werd na 1920 als eerste bebouwd. Tussen 1927 en 1938 werd het stratenpatroon uitgebreid met de Spoorlaan, de Oosterspoorlaan en de Sparrenlaan.

4.4 (Water)wegen, paden en sporen

4.4.1 Historisch wegenpatroon

Het historisch wegenpatroon in de gemeente wordt grotendeels bepaald door de, tijdens de ontginning aangelegde, dwarsdijken. Over deze dijken liepen onverharde voetpaden en haaks op de ontginningsas ontsloten zand- en jaagpaden het achterland. Jaagpaden, of trekpaden, werden gebruikt om schepen bij gebrek aan gunstige wind door paarden vooruit te laten trekken. Een voorbeeld van een dergelijk jaagpad is het Zaagmolenpad dat langs de gehele lengte van de Maartensdijkse vaart liep. Jaagpaden moesten continu vrij worden gehouden, dit onderhoud werd uitgevoerd door de dorpelingen en de beurtschippers. De zandpaden die het achterland ontsloten werden gebruikt om mensen en goederen van en naar de nederzettingen te vervoeren. Dit gebeurde met regelmaat per paard en wagen, vandaar dat de iets bredere paden (die geschikt waren voor karren) ook wel ‘karrensporen’ werden genoemd. Dankzij de veenontginningen ontstond zo een padenstelsel dat de structuur van de ontginningen, met dijken, kaden, weteringen en vaarten, volgde. Ook in de omgeving van De Bilt lagen in eerste instantie zandpaden. Veel van de vroegere zandpaden bestaan nog steeds. Verder werd het historische wegenpatroon rondom De Bilt voornamelijk bepaald door de Steenweg, de Soestdijkseweg en de Blauwkapelsedijk. Vanaf deze dijk liepen dwarsstraten het veen in. Door het gebied liepen ook zogenaamde ‘veedriften’. Dit waren wegen die de boerderijen verbonden met de naburige heidevelden en waarover schaapskudden werden gedreven.

De wegen waren tot aan de 19 e eeuw onverhard. Gedurende de Napoleontische overheersing werd de verharding van het wegenstelsel in gang gezet. Dit initiatief werd na de Franse tijd voortgezet door koning Willem I. Toch bleef het verharden van wegen grotendeels een particulier initiatief, wat ook verklaart waarom veel belangrijke wegen na verharding als tolweg door het leven gingen. Voetpaden bleven, door het ontbreken van een tolheffing, lange tijd in trek.

Steenstraat De oudste, nog herkenbare weg in de gemeente De Bilt wordt gevormd door de huidige Utrechtseweg en de Dorpsstraat voorheen Steenstraat en droeg in het verleden de naam Steenstraat. De weg werd in 1139 aangelegd en was waarschijnlijk onderdeel van de ‘Via Regia’, de heerbaan of koningsweg van Utrecht naar Keulen. Dit was al sinds de 10 e eeuw een belangrijke handelsroute, die bestond uit een boven- en benedenweg.8 Aan de kruising van de Steenstraat en de Blauwkapelsedijk (nu: hoek Dorpsstraat voorheen

8 Een andere optie voor het tracé van de Via Regia is de Heerweg, die liep iets noordelijker, ten noorden van de Looydijk en is nauwelijks herkenbaar meer. Beide opties sluiten aan op het tracé via Zeist naar .

20 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

Steenstraat en Burgemeester de Withstraat) ontstond in de 14 e eeuw de historische kern van De Bilt. Aan het feit dat de weg dwars door de verkavelingsstructuur van de gemeente De Bilt loopt, valt af te lezen dat de Steenstraat na aanvang van de ontginning werd aangelegd. Gezien het enorme belang van de Steenstraat voor het ontstaan en de ontwikkeling van De Bilt is het niet verrassend dat de weg als eerste in de gemeente, in 1290, werd bestraat. In die periode onderging de weg ook een naamswijziging, vanaf dat moment werd de straat aangeduid als Nieuwe Steenstraat (ter onderscheiding van de oude Hoofddijk).

Amersfoortseweg Een tweede belangrijke hoofdroute in de gemeente De Bilt wordt gevormd door de Amersfoortseweg die in 1652 werd aangelegd en in 1808 werd bestraat. De weg werd ontworpen door Jacob van Campen, de bekende bouwmeester, volgens het toen heersende klassieke ideaal. Dit betekende dat symmetrie, rechtlijnigheid en grootschaligheid belangrijke elementen waren in de toenmalige bouwwerken. In de Amersfoortseweg zijn deze klassieke elementen te herkennen in het kaarsrechte tracé en de aangrenzende, vierkante kavels aan weerszijden van de weg en de, voor die tijd enorme breedte (60.16 meter). Het symmetrische element is ook herkenbaar in de drie rijen eikenbomen, die de weg aan weerszijden flankeren. De weg is verder uitgezet op een bestaand zichtpunt (een ander element in de klassieke bouwstijl), de Amersfoortse Galgenberg. Deze zichtrelatie is helaas verloren gegaan. Tenslotte werd de weg om de 100 roeden (376 meter) voorzien van zijwegen, dit om de gemeenschappelijke heidegebieden toegankelijk te houden voor schapenhouders.

Soestdijkerweg De Soestdijkerweg (nu: Soestdijkseweg) maakt ook deel uit van het historische stratenpatroon van De Bilt. Oorspronkelijk heette de weg Spieringweg of Prinsenweg en het was een belangrijke noord-zuid verbinding richting Soestdijk. De weg is in de loop van de tijd verplaatst, hij lag in eerste instantie oostelijker. De Soestdijkerweg werd in 1827 bestraat en was vanaf dat moment ook een tolweg. Dit duurde tot 1949. Een tolhuisje is bewaard gebleven en dat staat tegenwoordig aan het kruispunt van de Soestdijkerweg en de Groenekansedijk.

Oude Weg De Oude Weg (nu: Voordorpsedijk) komt al in 1350 in geschreven bronnen voor en liep van oost naar west door Blauwkapel (gemeente Utrecht) en langs de Gageldijk, dwars door de andere gerechten. De weg werd in de 19 e eeuw verhard, een door de Fransen in gang gezet proces dat werd voltooid door koning Willem I.

4.4.2 Historisch waterwegenpatroon

Waterlopen van natuurlijk oorsprong komen in de gemeente De Bilt niet voor. De meeste waterlopen werden gegraven om te helpen bij de afwatering van het gebied, zodat het gebied ontgonnen kon worden. De vaarten en weteringen volgen dan ook grotendeels de ontginningstructuur van dwarsdijken en haaks daarop lopende zijkaden. Later, toen de turfwinning in opkomst was, werden deze zogenaamde weteringen gebruikt om de turf te vervoeren. Een speciaal voor het turfvervoer aangelegde vaart is de Praamgracht, die langs de Maartensdijkse weg loopt. Deze werd in de 15 e eeuw speciaal als turfvaart gegraven om de turf uit de Soestervenen naar Utrecht te vervoeren. De vaarten deden ook dienst als vaarwegen, ze waren een altijd begaanbaar en dus betrouwbaar vervoersmiddel in tijden dat de wegen nogal eens onbegaanbaar waren door de hoge waterstand. Ook liepen de vaarten door de hele gemeente, waardoor je per boot meer plaatsen, ook buiten de gemeente, kon bereiken dan te voet of te paard.

De oudste waterloop binnen de gemeente is waarschijnlijk de Hoofddijkse wetering (parallel lopend aan de Hoofddijk). Deze dijk fungeerde in de 12 e eeuw als eerste ontginningsas. De Hoofddijkse wetering waterde af op de Vecht, zoals vrijwel alle vaarten en weteringen. De Oostveense Vaart (nu: Maartensdijkse Vaart), ook wel Groote Vaart genoemd en blijkbaar dus de belangrijkste in de gemeente, waterde via de Veengracht ook af op de Vecht. Van voor 1392 dateren ook nog de Bisschopswetering (nu: Groenekanseweg) en de Nieuwe Wetering.

De belangrijkste waterloop bij De Bilt is zonder meer de Biltse Grift. De exacte datum van aanleg is niet bekend (de waterloop is waarschijnlijk ontstaan uit een oudere wetering met ongeveer dezelfde loop), maar de Grift werd in 1640 verdiept en verbreed om het transport naar Utrecht te vergemakkelijken en

21 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

om de afwateringsfunctie te vergroten. Via de Biltse Grift werden goederen naar Utrecht vervoerd, onder andere turf en bouwmaterialen en goederen van Utrecht naar de Biltse boeren, onder andere (mensen)mest. Een losplaats uit 1937 aan de Jacobssteeg is nog bewaard gebleven. Het waterpeil in de Grift werd geregeld door twee sluizen: de Biltse Sluis en de Koppelsluis (net over de grens met Zeist). De Biltse Sluis overbrugde een verval van 1.5 meter, dat nodig was om de watermolen van vingerhoedfabriek De Sluishoef aan te drijven. Hij is in 1842 vervangen door een stuw.

4.4.3 Spoorlijn

In 1863 werd dwars door het dunbevolkte bos- en heidegebied, de spoorlijn tussen Utrecht en Amersfoort aangelegd. Oorspronkelijk was er geen stopplaats bij De Bilt; daarin kwam verandering door de toenmalige bewoner van het landgoed Jagtlust, Jonkheer Van den Bosch. Hij bedong bij de Nederlandsche Centraal-Spoorweg-Maatschappij (NCS) dat de treinen in beide richtingen ’s ochtends en ’s avonds eenmaal zouden stoppen. Daarvoor stelde hij de grond voor het station kosteloos beschikbaar en betaalde hij fl 2000,= schadeloosstelling voor het oponthoud. Op 20 augustus 1863 werd het station De Bilt, gelegen op de plaats van de huidige los- en laadplaats, in gebruik genomen. De afstand naar het dorp zelf was groot, ongeveer een half uur lopen.

In de buurt van station Bilthoven, dat aanvankelijk station De Bilt heette, ontstond een bescheiden toeristische infrastructuur van pensions en horeca. Toen de frequentie van het treinverkeer tegen het einde van de 19 e eeuw drastisch werd verhoogd, werd het gebied rondom het station ontdekt als ideale woonplaats voor de welvarende klasse, op zoek naar landelijke rust en gezond leven. Al snel werd het gebied rondom het station echter ontdekt als ideale plaats voor permanente vestiging. Aanvankelijk werd dit gedeelte van de gemeente waarin veel nieuwe bebouwing stond, simpel aangeduid met `Station De Bilt´. Die naam was echter zeer verwarrend aangezien het dorp De Bilt op een half uur lopen van het station lag. Een nieuwe naam voor het station en de rondom liggende wijk was dus gewenst. In 1917 was een overleg tussen de Spoorwegdirectie en de gemeente. De gemeente was bereid een nieuwe naam te accepteren onder voorwaarde dat in de nieuwe naam de naam De Bilt te herkennen moest zijn. Uiteindelijk bedacht het gemeenteraadslid dr. Melchior de naam Bilthoven.

In 1871 begon de HIJSM (Hollandse IJzeren Spoorweg Maatschappij) met de aanleg van de spoorlijn tussen Utrecht en . In 1874 werd het enkele spoor verdubbeld. Geen van de nederzettingen aan deze lijn kreeg een eigen station, ook al had Maartensdijk daar wel op gehoopt. In plaats daarvan moesten ze het met een aantal haltes doen. Alleen Hollandsche Rading heeft uiteindelijk een eigen station gekregen (tegen het einde van de 20 ste eeuw), dat vandaag de dag nog steeds in gebruik is. De NCS die de spoorlijn van Utrecht naar Amersfoort beheerste besloot de concurrentie met de HIJSM aan te gaan en startte een buurtdienst op deze lijn, waarvan Groenekan profiteerde. Hieronder is in een tabel, overgenomen uit de MIP, weergeven vanaf en tot wanneer de plaatsen een halte kregen.

Opening haltes Sluiting haltes Hollandsche Rading 1885 n.v.t. Maartensdijk 1874 1941 Nieuwe Wetering 1885 1928 Groenekan 1885 1934 Groenekan (NCS) 1895 1941

Tussen Bilthoven en Zeist liep ook een spoorlijn. De lijn werd geopend in 1901 en opgeheven in 1972. In 1978 werd de lijn opgebroken.

4.4.4 Tramlijn

In 1878 werd de Stichtse Tramway Maatschappij opgericht en kreeg in datzelfde jaar toestemming om een paardentramlijn op te zetten tussen Utrecht en Zeist. In 1879 werd de dienst geopend. De tramlijn liep in De Bilt door de Dorpsstraat en ging dan verder, uiteindelijk tot aan Arnhem. In 1907 werd de verbinding geëlektrificeerd. In 1914 werd een tramlijn van Zeist naar Amersfoort opgericht, die voor een groot deel

22 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

het spoor dat van Zeist naar Bilthoven liep, volgde. In verband met de concurrentie van de autobus werd de frequentie opgevoerd (dat was mogelijk door de aanleg van een dubbel spoor in de Dorpsstraat) en werden snelle trams ingezet. In 1949 legde de tram het toch af tegen de bus en werd de verbinding opgeheven. Het tracé van de voormalige tramlijn is in het buitengebied van De Bilt (tussen het dorp en Zeist) nog herkenbaar in de vorm van een fiets- en wandelpad.

4.5 Laagte van Pijnenburg en Stichtse Lustwarande

Er was in Nederland in de zomer al langer een trek van stad naar platteland gaande. Rijke stedelingen hadden steeds vaker een tweede huis op het platteland, om in de zomer de benauwde, stinkende steden te kunnen ontvluchten. Vanaf de tweede helft van de 17 e eeuw kwam de Utrechtse Heuvelrug in beeld als aantrekkelijke locatie voor het bouwen van ‘buitens’. Zowel de noordzijde van de heuvelrug, in de omgeving van Baarn, als het zuidoosten van de provincie was erg in trek. Buitenhuizen golden als een gewild statusobject, mede omdat stedelingen in het bezit ervan zich konden ‘meten’ met de adel. Ook de opkomst van de Romantiek en het daarmee gepaard gaande ideaal van genieten van de onbezoedelde natuur speelde bij de opkomst van de buitenplaatsen een rol. Verder leverden productiebossen op de uitgebreide gronden en de boerenbedrijven een financiële bijdrage aan het onderhoud van een landhuis. Tot slot was (en is) het investeren in grond een redelijk veilige belegging.

De term buitenplaats omhelst een ensemble van een landhuis (buitenhuis) of kasteel met grachten, tuinen, parken en bijgebouwen zoals oranjerieën. Van een landgoed is pas sprake als naast deze elementen ook productiebossen of landbouwarealen deel uitmaken van het goed. De architectuur van de buitenhuizen en bijbehorende parken waren erg aan ontwikkelingen in de mode onderhevig. De huidige landhuizen in De Bilt zijn bijna allemaal het resultaat van verbouwingen uit het einde van de 18 e of 19 e eeuw en uitgevoerd in de zogenaamde ‘neostijlen’: het neoclassicisme en de neorenaissance. De parken zijn, voor zover ze nog intact zijn, in Engelse landschapsstijl uitgevoerd. Dit is een tuinaanleg waarbij veel gebruik wordt gemaakt van slingerende paden, glooiende grasvelden, boomgroepen, waterpartijen en niveauverschillen om zo een ‘natuurlijke’ sfeer te creëren. Zichtlijnen hebben altijd een belangrijke rol gespeeld bij de aanleg van tuinparken en de bouw van landhuizen. Enkele van deze zichtlijnen zijn in de gemeente De Bilt nog bewaard gebleven, zoals bij het landgoed Persijn, waarbij het huis een zichtlijn op de dom van Utrecht heeft.

Het gebied van Maartensdijk tot Soestdijk stond bekend als de ‘Laagte van Pijnenburg’. Hier werden, op de overgang van de zandgronden naar het lager gelegen veen, in de 17 e en 18 e eeuw veel buitenplaatsen aangelegd. De oorsprong van een aantal buitenhuizen gaat terug tot jachthuizen en boerderijen.

Het zuidelijke deel van de Utrechtse Heuvelrug stond bekend als de ‘Stichtse Lustwarande’. Deze naam komt voort uit het feit dat veel kloosters hier oorspronkelijk kloosterboerderijen stichtten, maar stamt pas uit de 19 e eeuw. Deze boerderijen kwamen vanaf 1580 in handen van de overheid, maar werden in de 17 e eeuw bijna allemaal verkocht. De rijke stedelingen bouwden hun ‘boerderijen’ of hofsteden uit tot het bijna landhuizen leken. Tegen het einde van de 18 e eeuw werden de meeste boerderijen gesloopt om plaats te maken voor gerieflijke en indrukwekkende landhuizen. Soms werd de oude boerderij niet afgebroken, maar werd het nieuwe landhuis naast de boerderij gebouwd.

Al in de 19 e eeuw werden buitenhuizen afgebroken, maar in het begin van de 20 ste eeuw waren buitenplaatsen echt op zijn retour. Bij veel eigenaren ontbraken de financiële middelen om het goed in stand te houden, zeker na de crisis in de jaren dertig. Veel huizen zijn afgebroken of hebben een andere bestemming gekregen (veelal als kantoor of hotel), de parken of landgoederen zijn versnipperd geraakt door gedwongen verkoop. Grote stukken grond zijn verkocht aan woningbouwverenigingen en vervolgens bebouwd.

23 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

4.6 Forten, linies en bunkers

4.6.1 Nieuwe Hollandse Waterlinie

Het Nationale Landschap De Nieuwe Hollandse Waterlinie strekt zich onder andere uit over een deel van de gemeente De Bilt. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is op de Voorlopige Lijst Werelderfgoed gezet. Dit betekent dat het Rijk en andere betrokken overheden, eigenaren en beheerders starten met de voorbereidingen om dit erfgoed de komende vijftien jaar te nomineren voor de Werelderfgoedlijst. Overigens is de verdedigingslinie in 1995 al door de Nederlandse staat aangedragen voor de Tentative List voor werelderfgoed. Opname op deze lijst is noodzakelijk voor nominatie.

Al in de 16 e eeuw wordt gebruik gemaakt van inundatie als verdedigingsmiddel. Naast de inundatiegebieden rond vestingen, kreeg Holland een extra beveiliging in de vorm van de (oude) Hollandse Waterlinie, een langgerekt inundeerbaar gebied tussen Muiden en Heusden, via en Gouda. Kort na de vestiging van de monarchie werd Utrecht binnen de linie gebracht. Dit resulteerde in de Utrechtse Linie, later de Nieuwe Hollandse Waterlinie, die van 1815 tot 1951 dienst gedaan heeft. De linie strekt zich uit van de Zuiderzee tot aan de Biesbosch en bestaat uit een strook land die met behulp van sluizen, inlaten en kanalen onder water kon worden gezet om (te voet) oprukkende vijandelijke legers te stoppen. De hoger gelegen, niet-inundeerbare gebieden zijn voorzien van verdedigingswerken die door middel van beplanting aan het oog werden onttrokken. De linie bestaat dus uit goed gecamoufleerde forten en andere verdedigingswerken, inundatiekommen, sluizen, inlaten, kanalen, dammen en gemalen, en is nog grotendeels intact.

Bij de aanleg en het onderhoud van de linie ondervond de overheid veel hinder van boeren en andere landeigenaren die de linie eerder als een bedreiging voor hun bedrijfsvoering zagen dan als een noodzakelijk verdedigingsmiddel. Het kostte het leger alleen al grote moeite om de schootsvelden rond de forten vrij te houden. Hierin kwam verandering met het instellen van de Kringenwet in 1853. In kringen rondom de forten golden beplantings- en bebouwingsrestricties. Dit waren de zogenaamde verboden kringen. Met het in werking treden van de Vestingwet in 1874, werd de nieuwe linie onderdeel van een centraal verdedigingssysteem. De Inundatiewet van 1896 voorzag in de bevoegdheid om het land onder water te laten lopen. Zo verwierf het leger in de loop van de 19 e eeuw de wettelijke mogelijkheden om de waterlinie snel in te kunnen zetten zodra dat nodig was.

Behalve inundatiekommen en bijbehorende waterwerken, zijn er op het grondgebied van gemeente De Bilt ook een aantal verdedigingswerken gelegen behorende tot de Nieuwe Hollandse Waterlinie: de Forten Ruigenhoek en Voordorp en het Werk Griftenstein.

4.6.2 Tweede Wereldoorlog

In de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog werd het werk Griftenstein grondig verbouwd. Achter de loopgraven werden zeventien piramidevormige groepsschuilplaatsen gebouwd en later nog drie gevechtskazematten. Enkele tientallen meters vóór het verdedigingswerk werden aan weerszijde van de Utrechtseweg tankgrachten gegraven. Op de weg zelf werd een tankversperring aangebracht. Ook rond de tussen 1867 en 1870 gebouwde Forten Voordorp en Ruigenhoek werden in 1939 groepsschuilplaatsen en loopgraven aangelegd. En op het Fort Ruigenhoek verschenen drie gevechtskazematten met gietstalen koepel. De oorlogverklaring aan Duitsland door Frankrijk en Engeland in 1939 volgend op de Duitse inval in Polen, gaf ook aanleiding tot de aanleg van particuliere schuilbunkers in achtertuinen.

Op de avond van 13 mei 1940 begon het Nederlandse veldleger zich terug te trekken op de Vesting Holland en was de Nieuwe Hollandse Waterlinie het oostfront geworden. Troepen lagen in stelling in de forten en het werk Griftenstein. Na het bombardement op Rotterdam op 14 mei 1940 werd echter besloten tot capitulatie om een bombardement op Utrecht te voorkomen. Vrij snel na de capitulatie van de Nederlandse troepen, vestigde de Duitse Wehrmacht zich in de gemeente De Bilt. Huizen werden gevorderd en bunkercomplexen werden aangelegd. Zo werd er een afdeling luchtafweergeschut gevestigd

24 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

in het Heidepark in 1941 en werd het hoofdkwartier van het 88 ste legerkorps in 1943 van Utrecht naar Bilthoven verhuisd (locaties Bilderdijklaan, Jagtlust, Beethovenlaan en Gerard Doulaan).

De Villa Zonneheuvel waar Generaal Reinhard van het 88 ste legerkorps zijn intrek in had genomen, is bij bombardementen door de geallieerden in 1944 verwoest. De bunkers in het Heidepark zijn op twee na in 1952 allemaal gesloopt. Toch zijn er in Bilthoven veel bunkers bewaard gebleven. De meeste bevinden zich nu in achtertuinen, verscholen tussen de villa’s en de bomen.

25 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

26 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

5 Startlijst beschrijving en waardering cultuurhistorische objecten

Thema: Ontginningen, dijken en weteringen 1. Regelmatige strokenverkaveling en middeleeuws ontginningspatroon 2. Bisschopswetering 3. Hollandsche Rading: grens tussen Holland en het Sticht (Graaf Floris V weg, Vuursche Dreef, Hollandse Sloot), inclusief grenspalen 4. Biltse duinen, restant zandverstuivingen na ontbossing 5. Heidepark, restant heide na ontbossing 6. Kooijdijk met stuw en poldermolentjes (Bosman-molentjes; Kooijdijk 4, 7 en 9)

Thema: Dorpen en gehuchten 7. Lintbebouwing langs de dijken/weteringen: Maartensdijk, Westbroek, Achttienhoven, Groenekan, Achterwetering, Nieuwe Wetering en Hollandsche Rading 8. De Bilt – Kapelweg; drie arbeiderswoningen/eenkamerwoningen (Kapelstraat 10-14) 9. De Bilt – Dorpskerk (Dorpsstraat 70) 10. De Bilt – De Oude School (Burg. De Withstraat 31) 11. De Bilt – KNMI (Wilhelminalaan 10-12) 12. De Bilt – ‘Kloosterpark’, enige villapark in De Bilt 13. Bilthoven – Sanatoriumcomplex Berg en Bosch (Prof. Bronckhorstlaan 10) 14. Bilthoven – ‘Vogelenzang’, villapark en villaparkcomplex (Bilthoven) 15. Bilthoven – Tuindorp: ruim en groen opgezet woningbouw project 16. Bilthoven – Winkelcentrum Planetenbaan 17. Maartensdijk – gemeentehuis (Tolakkerweg 217) 18. Maartensdijk – kerk (Dorpsweg 38) 19. Maartensdijk – Boerderij ‘Oud Koddestein’ of ‘Oostveen’ (Dorpsweg 61) 20. Westbroek – kerk (Kerkdijk 12) 21. Westbroek – gemeentehuis (Kerkdijk 11) 22. Westbroek – Boerderij ‘Oog in ’t Schild’ of ‘Welgelegen’ (Dokter Welfferweg 27) 23. Westbroek – Stellingsmolen ‘De Kraai’ (Westbroekse Molenweg 26) 24. Groenekan – Molen ‘Geesina’ (Ruigenhoeksedijk 32)

Thema: (Water)wegen, paden en sporen 25. Steenstraat (nu: Utrechtseweg/Dorpsstraat voorheen Steenstraat) 26. Amersfoortseweg 27. Spoorlijn Utrecht-Zwolle (1863) en het ontstaan van de villadorpen 28. Traject voormalig tramlijn (nu fietspad) 29. Soestdijkseweg met tolhuis (Soestdijkseweg Zuid 98) 30. Praamgracht met stuwen (o.a. Dorpsweg 29, 111, 141, 171, 175 Maartensdijk) 31. Biltse Grift en Biltse Sluis 32. Loswallen 33. Hoge weg of Heerweg

27 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

Thema: Stichtse Lustwarande en Laagte van Pijnenburg 34. Stichtse Lustwarande en Laagte van Pijnenburg (landgoederenzone op Utrechtse de Heuvelrug) 35. Landgoed ‘Oostbroek’, ensemble 36. Landgoed ‘Vollenhoven’, ensemble 37. Landgoed ‘Houdringe’, ensemble 38. Landgoed ‘Eykenstein’, ensemble 39. Landgoed ‘Rustenhoven’, ensemble 40. Landgoed ‘Beerschoten’, ensemble 41. Landgoed ‘Sandwijck’, ensemble 42. Eyckensteinselaan 43. Belastingbomen 44. Zichtlijnen (Gezichtslaan en Jacobssteeg) 45. Geriefbosjes

Thema: Forten, linies en bunkers 46. Nieuwe Hollandse Waterlinie 47. Fort ‘Voordorp’ 48. Fort ‘Ruigenhoek’ 49. Het Werk Griftenstein 50. Bunkers Bilthoven: Complex Luftwaffe Heidepark; Complex General Kommando (Bilderdijklaan e.o.); Complex Jaglust; Complex Beethovenlaan; Complex Gerard Doulaan

28 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

6 Toelichting op de kaartbijlagen

Alle objecten die op de analoge kaarten zijn opgenomen, zijn getekend in een GIS. Deze GIS-bestanden bevatten de geometrieën (vlakken, lijnen en punten) van de objecten. Ieder object is gekoppeld aan een achterliggende tabel in een database. Iedere tabel (dbf-bestand) in de database heeft een vaste structuur, waarin in ieder geval de volgende velden zijn opgenomen: NAAM, TYPE, PERIODE_B, PERIODE_E, JAAR_B, JAAR_E, OPMERKING. Deze velden zijn, voor zover er informatie over het betreffende object bekend is, gevuld. De benaming en inhoud van de velden zal hierna kort worden toegelicht. - NAAM: De naam van het object (tekstveld); de inhoud kan, afhankelijk van het type object variëren maar bestaat overwegend uit toponiemen - TYPE: Het soort object, tevens verwijzend naar de verschillende thema’s waarin de objecten zijn onderverdeeld (tekstveld). - PERIODE_B: De algemene periodisering van het object (tekstveld), met betrekking tot het jaar van bouw, ontstaan, of de eerste vermelding. Dit veld is leidend in de reeks van velden die betrekking hebben op het (trachten te) dateren van de objecten die in de tabel zijn opgenomen, en bevat een waarde voor het vroegste jaartal waarmee het periode-bereik van het object wordt afgebakend. - PERIODE_E: De algemene periodisering van het object (tekstveld), met betrekking tot het jaar van bouw, ontstaan, of de eerste vermelding. Dit veld is leidend in de reeks van velden die betrekking hebben op het (trachten te) dateren van de objecten die in de tabel zijn opgenomen, en bevat een waarde voor het meest recente jaartal waarmee het periode-bereik van het object wordt afgebakend. De overige velden bevatten – waar beschikbaar en van toepassing – een meer absolute datering, namelijk: - JAAR_B: Een numeriek veld met een vermelding (uit bronnenonderzoek) van een specifiek jaartal, dat betrekking kan hebben op een vastgesteld jaar van bouw, ontstaan van het object, of een jaar van eerste vermelding. In het laatste geval wordt dit toegelicht in het veld OPMERKING. - JAAR_E: Een numeriek veld met een vermelding (uit bronnenonderzoek) van een absoluut jaartal, dat betrekking kan hebben op een jaar van bouw, ontstaan van het object, of een jaar van eerste vermelding (dan is de inhoud gelijk aan JAAR_B), of een specifiek jaartal waarmee de marge van de periode van bouw, ontstaan of eerste vermelding versmald wordt ten opzichte van de wat meer algemene periodiserings-velden. Wanneer de waarde betrekking heeft op een eerste vermelding wordt dit toegelicht in het veld OPMERKING. - OPMERKING: een vrij tekstveld met aanvullende gegevens over het betreffende object Voor een aantal objecten, onder andere de WOII objecten zijn extra velden toegevoegd (het veld CATEGORIE als aanvulling op het veld TYPE). De database kan op deze velden bevraagd worden, waardoor bijvoorbeeld bepaalde typen objecten of objecten uit een bepaalde periode makkelijk geselecteerd en getoond kunnen worden. Verder kan de achterliggende informatie voor ieder individueel object opgevraagd worden door middel van een muisklik en kan er in een GIS in- en uitgezoomd worden. Een lijst van alle op de kaarten opgenomen objecten is opgenomen in bijlage 1. Hieronder volgt een korte samenvatting per themakaart.

6.1 Kaart 1 Ontginningen, dijken en weteringen

Schaal: 1:40.000 (op A3-formaat) Bronnen: Cultuurhistorische Hoofdstructuur van Utrecht, CultGIS, Gottschalk 1956, RCE, gemeente De Bilt, historische kaarten en literatuur (zie ‘Verantwoording’) Toelichting: Deze kaart geeft een overzicht van de bovengrondse cultuurhistorische objecten die betrekking hebben op het thema ‘ontginningen, dijken en weteringen’. Op de kaart zijn de volgende objecten opgenomen: ontginningsdijken (dwarsdijken), zijdijken/kaden, weteringen, strookverkavelingen,

29 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

blokverkavelingen, heide en stuifzandgebieden aangevuld met rijksmonumenten die van toepassing zijn op dit thema (waterkeringen en –doorlaten). Bij de dijken (ontginningsdijken en zijdijken/-kaden) is een onderscheid gemaakt tussen zichtbare dijken en dijken herkenbaar op de meest recente (topografische) kaarten en luchtfoto’s.

6.2 Kaart 2 Dorpen en gehuchten

Schaal: 1:40.000 (op A3-formaat) Bronnen: Cultuurhistorische Hoofdstructuur van Utrecht, CultGIS, RCE, gemeente De Bilt, historische kaarten en literatuur (zie ‘Verantwoording’) Toelichting: Deze kaart geeft een overzicht van de bovengrondse cultuurhistorische objecten die betrekking hebben op het thema ‘dorpen en gehuchten’. Op de kaart zijn de volgende objecten opgenomen: Beschermde dorpsgezichten, bebouwingslinten, arbeiderswoningen/éénkamerwoningen, villaparken en tuindorpen aangevuld met rijks- en gemeentelijke monumenten die van toepassing zijn op dit thema (woonhuizen, boerderijen, overheidsgebouwen, en overige bouwwerken).

6.3 Kaart 3 (Water)wegen, paden en sporen

Schaal: 1:40.000 (op A3-formaat) Bronnen: Cultuurhistorische Hoofdstructuur van Utrecht, CultGIS, Gottschalk 1970, RCE, gemeente De Bilt, historische kaarten en literatuur (zie ‘Verantwoording’) Toelichting: Deze kaart geeft een overzicht van de bovengrondse cultuurhistorische objecten die betrekking hebben op het thema ‘(Water)wegen, paden en sporen’. Op de kaart zijn de volgende objecten opgenomen: Primaire en secundaire wegen, paden, primaire en secundaire waterlopen, spoorlijnen en (voormalige) tramlijnen en grenspalen aangevuld met rijksmonumenten die van toepassing zijn op dit thema (wegen). Voor alle lijnstructuren is, voor zover bekend, een periode aangeduid: 12 e-14 e eeuw, 14 e- 16 e eeuw, 16 e t/m 18 e eeuw, 19 e eeuw en jonger.

6.4 Kaart 4 Laagte van Pijnenburg en de Stichtse Lustwarande

Schaal: 1:40.000 (op A3-formaat) Bronnen: Cultuurhistorische Hoofdstructuur van Utrecht, CultGIS, RCE, gemeente De Bilt, historische kaarten en literatuur (zie ‘Verantwoording’) Toelichting: Deze kaart geeft een overzicht van de bovengrondse cultuurhistorische objecten die betrekking hebben op het thema ‘Laagte van Pijnenburg en de Stichtse Lustwarande’. Op de kaart zijn de Landgoederen opgenomen aangevuld met rijks- en gemeentelijke monumenten die van toepassing zijn op dit thema: ‘kastelen en buitenplaatsen’, ‘bijgebouwen kastelen enz.’, ‘tuinen, parken en plantsoenen’, ‘landhuizen’ en ‘overige objecten (dienstwoningen en koetshuizen)’.

6.5 Kaart 5 Forten, linies en bunkers

Schaal: 1:40.000 (op A3-formaat)

30 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

Bronnen: Cultuurhistorische Hoofdstructuur van Utrecht, CultGIS, Brugman 2006, RCE, gemeente De Bilt, historische kaarten en literatuur (zie ‘Verantwoording’) Toelichting: Deze kaart geeft een overzicht van de ‘bovengrondse’ cultuurhistorische objecten die betrekking hebben op het thema ‘Forten, linies en bunkers’. Op de kaart zijn de volgende objecten opgenomen: Dijken, inundatiekanalen, tankgrachten, Forten uit de 19 e eeuw, verdedigingswerken uit de 20 ste eeuw, inundatiegebieden uit de 19 e en 20 ste eeuw, inundatiegebieden uit 1940, verboden kringen uit de 19 e eeuw en verboden kringen uit 1939-40, objecten uit WOII: bunkers, niet afgebouwde bunkers, schuilkelders, groepsschuilplaatsen (aanloop WOII) en overige objecten en objecten uit WOI: dubbele mitrailleurkazematten, groepsschuilplaatsen, waarnemingsposten en overige objecten. Deze objecten zijn aangevuld met rijksmonumenten die van toepassing zijn op dit thema (oorspronkelijk militaire functie).

6.6 Kaart 6 Startlijst

Schaal: ca. 1:40.000 (op A3-formaat) Bronnen: Kaarten 1 t/m 5 Toelichting: Op deze kaart zijn alle vijftig objecten uit de startlijst opgenomen. Hierbij gaat het om een selectie van vijftig objecten uit de kaarten 1 t/m 5. Deze vijftig objecten zijn beschreven in hoofdstuk 7.

31 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

32 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

7 Catalogus startlijst

33 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

1. Regelmatige strokenverkaveling en middeleeuws ontginningspatroon Ontginningen, dijken en weteringen

De ontginningen in de gemeente zijn voltrokken volgens het cope-systeem ten tijde van de Grote Ontginning. Deze vonden in De Bilt plaats in de 12 e eeuw, en werden door de bisschop van Utrecht in gang gezet. Ontginning van de moerassen ten oosten van de Vecht was mogelijk geworden door de afdamming van de Kromme Rijn bij . Hierdoor daalde het waterpeil in de Vecht en werd afwatering van het veengebied op de rivier makkelijker. De bisschop gaf stukken grond (gerechten) in beheer bij kloosters, kapittels en zogenaamde ministerialen (dienstlieden van de bisschop). Deze trokken vervolgens kolonisten aan die een kavel onontgonnen land in leen kregen, met als voorwaarde dat zij deze geschikt maakten voor de landbouw. De kavels binnen het cope-systeem bestonden uit smalle stroken. Bijzonder aan de ontginningen in De Bilt was het feit dat de ontginning geen achtergrens had. Dit ‘recht van vrije opstrek’, kwam er in de praktijk op neer dat de kavels meermalen konden worden verlengd. Hierdoor werd in het gebied ook wel gerekend met hoeven van 40 morgen (33, 8 hectare), in plaats van de gebruikelijke 16 morgen (13,5 hectare).

Dit alles resulteerde in De Bilt in zeer lange, smalle kavels die vandaag de dag in het westelijk deel van de gemeente nog intact zijn. De geschiedenis van de gemeente De Bilt wordt bepaald door deze ontginningen. Als men een kaart raadpleegt, is in de omgeving van Westbroek en Maartensdijk de lange strokenverkaveling onmisbaar. Ook de samenhang met de lintbebouwing (nr. 7) is herkenbaar voor de gebruiker die geïnteresseerd is in de geschiedenis van de gemeente. De gaafheid van het verkavelingspatroon en de enorme lengte van de kavels (kilometers in plaats van meters) zorgen voor een verdiende plek in deze startlijst.

Bronnen: Blijdenstijn 2005; Brusse / van Cuyningen / Rommes 2001; Buitelaar 1993; Dekker 1983; van der Spek 2007. Foto: strokenverkaveling (bron: Het Archief).

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag

Zichtbaarheid x

Gaafheid/authenticiteit x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x nationaal

Karakteristiek/representatief x nationaal

Samenhangendheid x

34 CULT UURHISTORISCHE WAARD ENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTI E) , GEMEENTE DE BILT

2. Bisschopswetering Ontginningen, dijken en weteringen

De Bisschopswetering (nu Groenekanseweg en Ruigenhoeksedijk) was van oudsher een zeer belangrijke verbindingsroute tussen het verstedelijkte De Bilt en de meer rurale en agrarische dorpskernen Groenekan, Maartensdijk, Westbroek en Hollandsche Rading. Maar ook over weg en water naar Utrecht en vice versa was er sprake van intensief verkeer van personen en goederen. Thans vindt vervoer alleen over de weg plaats. Daarnaast bezit de route een grote historische waarde: volgens bronnen moet de weg met wetering - in de middeleeuwen aangelegd als ontginningsdijk - ongeveer even oud zijn als De Bilt zelf. Tenslotte hebben weg en wetering zeer bijzondere landschappelijke kenmerken. Hier en daar staan nog fraaie oude bomen en de weg met wetering vertegenwoordigt als het ware op kleine schaal de bijzondere verscheidenheid van onze gemeente: het bosachtige van de zandgronden, het weidse van de veenweidegronden met daartussen kleinschalig overgangsgebied. Vanaf de weg zijn hier en daar prachtige doorzichten te bewonderen. Vanaf de 12 e eeuw gaf de bisschop van Utrecht gronden ten noorden van de stad in leen. Ongeveer een eeuw later werd met de ontginning van Oostveen (Maartensdijk) een aanvang gemaakt. De ontginningen werden planmatig uitgevoerd: als basis diende een natuurlijke waterloop of een nieuw gegraven sloot of vaart(wetering) met daarlangs een dijk. Op de dijk lag een weg ter ontsluiting van de in het kader van de ontginning nieuw gebouwde boerderijen. Haaks daarop werden parallel aan elkaar lopende kavelsloten gegraven die vaak ook als kavelgrens dienden. Ook de Bisschopswetering is bijna 900 jaar geleden op deze manier ontstaan en de eeuwenoude opzet is nog steeds terug te vinden. Weteringen als deze waren bovendien hoofdwatergangen die het overtollige water uit het gebied via diverse aansluitingen naar de dichtstbijzijnde rivieren loodsten. In dit geval was dat de Vecht. In de loop van de eeuwen kreeg de Bisschopswetering ook steeds meer een functie als transportader. De weg op de dijk functioneerde als jaagpad voor de beurtvaartdiensten naar Utrecht en Maartensdijk. Ook was het water van vitaal belang voor de aangrenzende boerderijen. Turf, melk, boter, kaas etc. gingen naar de stad, andere levensbehoeften kwamen weer retour. Groenekan werd een knooppunt van wegen en vaarten. Uit de 16 e eeuw dateert al de herberg De Groenekan, een belangrijke pleisterplaats op dit knooppunt. Een aantal van de oude boerderijen bestaat nog: zoals de Kettinghoeve, Brandenburg, Schadeshoef en de Helenahoeve. De Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Bisschopswetering is over het algemeen in redelijk Zichtbaarheid x goede staat, maar het karakter zou hier en daar versterkt moeten worden en op een enkele plaats Gaafheid/authenticiteit hersteld. x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid x Tekst: Gemeente De Bilt. Uniciteit/ zeldzaamheid Foto’s: boven gezicht op de Bisschopswetering bij x de boerderij De Uithof in de steeg in de Hoofddijk Karakteristiek/representatief te De Bilt, door G.J.C.A. Smilda (bron: Het x Utrechts Archief), onder luchtfoto 2010. Samenhangendheid x

35 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE) , GEMEENTE DE BILT

3. Hollandsche Rading: grens tussen Holland en het Sticht Ontginningen, dijken en weteringen (Graaf Floris V weg, Vuurse Dreef, Hollandse Sloot), inclusief grenspalen

De Weersloot-Hollandse Rading is de oude scheiding tussen Holland en het Sticht en vormt de grens tussen twee verschillende landschappen: de waaiervormige Loosdrechtse turfontginningen en de lange, opstrekkende Oostvechtse veenontginningen. De grens tussen Holland en het Sticht werd in 1351 vastgesteld en in 1356 werden de eerste grenstekens geplaatst. In de 16 e eeuw werd de grens verduidelijkt met een stelsel van greppels, paden en sloten. De grens is eeuwen lang bron van conflict geweest, maar in 1719 bereikten de Staten van Utrecht en Holland overeenstemming over de definitieve grens. Tussen Loosdrecht en Eemnes werd de grens gemarkeerd met 23 hardstenen palen, die werden genummerd en de wapens van Utrecht en het graafschap Holland droegen.

De grenspalen staan deels op het grondgebied van de provincie Utrecht en deels op het grondgebied van Noord-Holland en vormen een provinciaal monument van de provincie Noord-Holland. De grenspalen 12 t/m 22 staan op de grens tussen de gemeenten De Bilt en Hilversum. Bij palen 12, 15 en 16 gaat het nog om de originele palen uit 1719. De palen 17, 18 en 19 dateren uit 1925. En de palen 14, 22, 13, 20 en 21 dateren respectievelijk uit 1934, 1953, 1957, 1960 en 1976. De lineaire structuur van de Graaf Floris V weg, de Vuurse Dreef en de Hollandse sloot vormen een onlosmakelijk geheel met de 11 grenspalen, en een tastbaar overblijfsel van de turbulente politieke geschiedenis van het gebied.

Bronnen: Blijdenstijn 2005; Kruidenier / van der Spek 1995. Foto’s: onder de Graaf Floris V weg, rechts grenspaal 16 en de Hollandse Sloot.

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Zichtbaarheid x

Gaafheid/authenticiteit x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x

Karakteristiek/representatief x

Samenhangendheid x

36 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

4. De Biltse Duinen, restant zandverstuivingen na ontbossing Ontginningen, dijken en weteringen

Tot het einde van de Late Middeleeuwen (1050-1500 na Chr.) blijft de bedrijfsvoering in de landbouw vrijwel ongewijzigd. Deze is gemengd en zelfvoorzienend. De hoger gelegen zandgronden zijn begroeid met bos en heide, en worden gebruikt voor het weiden van schapen en het steken van plaggen. Na 1500 is er echter sprake van intensivering in het boerenbedrijf. De druk op de loofbossen op de Utrechtse Heuvelrug neemt vooral in de 16 e en 17 e eeuw toe. Intensivering van de veehouderij en houtkap tasten de bossen aan en aan het begin van de 18 e eeuw zijn vrijwel alle bossen verdwenen ten gunste van heidevelden en stuifzandgebieden. Enkele eikenhakhoutbosjes blijven mogelijk gespaard. In de buurt van de Biltse Duinen komt nog zo'n bosje voor, waarvan de ouderdom mogelijk tot de Middeleeuwen teruggaat.

Vanaf de tweede helft van de 18 e eeuw keert het tij. Nadat een einde gekomen was aan het bestaan van de markengenootschappen, waarin het gemeenschappelijk gebruik van de ongecultiveerde gronden was georganiseerd, kwamen de meeste woeste gronden in handen van particulieren. Hout was een schaars goed geworden waar veel vraag naar was en de nieuwe eigenaren legden zich toe op de bosbouw. Aanvankelijk werden alleen de zandgronden in de buurt van bewoning beplant met eikenhakhout. Later werden ook de armere zandgronden bebost. Hier werden voornamelijk naaldbomen geplant. Zo raakte ook de gemeente De Bilt weer opnieuw bebost. Het enige stuifzandgebied dat nog rest in de gemeente zijn de Biltse Duinen. Het gebied vormt daarmee, naast het Heidepark (nr. 5), het enige tastbare overblijfsel van de ingrijpende agrarisch-economische en landschappelijke ontwikkelingen van de 16 e en 17 e eeuw.

Bronnen: Broekhoven / Barends 1995; Damsté / Nas 1998; Van der Spek 2007 / Wildschut et al. 2004. Foto: de Biltse Duinen (bron: Google Maps).

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Zichtbaarheid x

Gaafheid/authenticiteit x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x gemeente

Karakteristiek/representatief x

Samenhangendheid x

37 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

5. Heidepark, restant heide na ontbossing Ontginningen, dijken en weteringen

Het Heidepark is het enige restant heide dat nog in de gemeente aanwezig is. Het park is gelegen binnen de bebouwde kom maakt, dit maakt het Heidepark extra bijzonder. Tot het einde van de Late Middeleeuwen (1050-1500 na Chr.) blijft de bedrijfsvoering in de landbouw vrijwel ongewijzigd. Deze is gemengd en zelfvoorzienend. De hoger gelegen zandgronden zijn begroeid met bos en heide, en worden gebruikt voor het weiden van schapen en het steken van plaggen. Na 1500 is er echter sprake van intensivering in het boerenbedrijf. De druk op de loofbossen op de Utrechtse Heuvelrug neemt vooral in de 16 e en 17 e eeuw toe. Intensivering van de veehouderij en houtkap tasten de bossen aan en aan het begin van de 18 e eeuw zijn vrijwel alle bossen verdwenen ten gunste van heidevelden en stuifzandgebieden.

Vanaf de tweede helft van de 18 e eeuw keert het tij. Nadat een einde gekomen was aan het bestaan van de markengenootschappen, waarin het gemeenschappelijk gebruik van de ongecultiveerde gronden was georganiseerd, kwamen de meeste woeste gronden in handen van particulieren. Hout was een schaars goed geworden waar veel vraag naar was en de nieuwe eigenaren legden zich toe op de bosbouw. Aanvankelijk werden alleen de zandgronden in de buurt van bewoning beplant met eikenhakhout. Later werden ook de armere zandgronden bebost. Hier werden voornamelijk naaldbomen geplant. Zo raakte ook de gemeente De Bilt weer opnieuw bebost. In 1926 kocht de gemeente dit terrein dat toen het Exercitieterrein heette en werd gebruikt als oefenveld voor de artillerie die in Utrecht in garnizoen lag. Het was aanvankelijk de bedoeling het Heidepark als bouwterrein te exploiteren. Maar uiteindelijk besloot het gemeentebestuur het veld als natuurreservaat te behouden. Tijdens de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog werd op het terrein een afdeling luchtafweer gevestigd.

Het Heidepark is het enige restant heide dat nog in de gemeente aanwezig is. Het gebied vormt daarmee, naast de Biltse duinen (nr. 4), het enige tastbare overblijfsel van de ingrijpende agrarisch-economische en landschappelijke ontwikkelingen van de 16 e en 17 e eeuw.

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Zichtbaarheid x Bronnen: Broekhoven / Barends 1995; Damsté / Nas 1998; Van der Spek 2007. Gaafheid/authenticiteit Foto: ven in het Heidepark. x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x

Karakteristiek/representatief x

Samenhangendheid x

38 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

6. Kooijdijk met stuw en poldermolens (Bosmanmolens; Kooijdijk 4, 7 en 9) Ontginningen, dijken en weteringen

De Kooijdijk is van oorsprong een ontginningswetering. Anders dan de eerste twee ontginningsassen, de Hoofddijk en de Gageldijk, lopen de later aangelegde dwarskaden niet als doorgaande lijnen door de opstrekkende ontginningen. Dit heeft te maken met het verschil in tempo van de ontginningen. Zo loopt de lijn van de Groenekanseweg met de Bisschopswetering (nr. 2) niet door in het blok Achttienhoven, maar verspringt naar de noordelijker gelegen Kooijdijk. De Kooijdijk is een open lint met verspreid liggende bebouwing.

In verschillende waterlopen in de voormalige gemeente Maartensdijk bevinden zich 19 e eeuwse ijzeren of stuwen. Deze werden onder andere gebouwd in opdracht van het voormalige waterschap Maartensdijk. Het betreft stuwen met een zogenaamde valschut of schotdeur: een schot tussen twee sponningen, dat verticaal beweegbaar is door middel van een windas. Boven de windas is vaak een afdakje aangebracht. In de polder aan de Kooijdijk staan drie ijzeren poldermolentjes. Dergelijke molentjes staan bekend als Bosmanmolentjes, omdat zij voornamelijk werden gemaakt door de firma Bosman uit Piershil vanaf 1929. Tot 1977 werden de molens gebouwd met cardanassen uit de T-Ford, A-Ford en Ford V8 en na de oorlog met cardanassen uit afgedankte legervoertuigen. De molentjes aan de Kooijdijk wijken iets af van het standaard type Bosmanmolen en zijn vermoedelijk lokaal geproduceerd.

De Kooijdijk is als ontginningsas en met zijn karakteristieke stuw en molentjes een mooi ensemble die het verhaal van de ontginningen verteld. De stuw aan de Kooijdijk is een rijksmonument, de waardering in onderstaande tabel heeft dan ook betrekking op het ensemble van Kooijdijk, stuw en poldermolens.

Bronnen: Blijdenstijn 2005; Kruidenier / Van der Spek 1995; Monumentenregister RCE, nr. 26503. Foto’s: onder poldermolen, rechts stuw Kooijdijk 5.

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Zichtbaarheid x

Gaafheid/authenticiteit x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x

Karakteristiek/representatief x

Samenhangendheid x

39 CULTUURH ISTORISCHE WAARDENKA ART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE) , GEMEENTE DE BILT

7. Lintbebouwing langs de dijken/weteringen: Maartensdijk, Westbroek, Achttienhoven, Groenekan, Dorpen en gehuchten Achterwetering, Nieuwe Wetering en Hollandsche Rading

De dorpen in de gemeente De Bilt zijn, op De Bilt en Bilthoven na, allemaal ontstaan gedurende de ontginning van het gebied. Deze ontginningen vonden plaats volgens een vast stramien, het cope-systeem. Het startpunt van deze ontginningen wordt gevormd door de ontginningsas: een dijk of wetering. Vanaf hier trekt men het veen in tot aan de achterkade. De nederzettingen liggen in eerste instantie langs de Hoofddijk, maar verhuizen mee op het moment dat de achterkade wordt bereikt en men vanaf daar opnieuw het achterland intrekt. Zo ontstaat het fenomeen van de verschuivende dorpen Maartensdijk, Westbroek, Achttienhoven en Achterwetering. Niet altijd verhuist echter de gehele nederzetting mee, in een aantal gevallen blijft de oude ontginningsbasis bewoond. In De Bilt is dit het geval bij Groenekan en Nieuwe Wetering. De nederzettingen bestaan in eerste instantie uit een lange rij boerderijen aan weerszijden van de dijk, elk op zijn eigen kavel of ‘cope’. Soms heeft het dorp nog de beschikking over een kapel of kerk. Deze bebouwing wordt in latere eeuwen uitgebreid met bijvoorbeeld scholen, landhuizen of gemeentehuizen. In de loop van de tijd ontstaat zo een langgerekt lint van bebouwing dat de loop van de dijk volgt.

In de gemeente De Bilt zijn deze bebouwingslinten langs (voormalige) dijken en weteringen nog erg goed bewaard gebleven. Alleen bij Maartensdijk en Groenekan zijn nieuwe wijken aangelegd, die het lint doorbreken. Bij de andere dorpen heeft voornamelijk verdichting en vernieuwing van de bebouwing plaatsgevonden, maar is het bewoningslint intact. Ook zijn de dijken vaak nog herkenbaar in het stratenpatroon en aan het feit dat zij hoger liggen. Verder is een verrassend groot aantal weteringen bewaard gebleven, zij het dat sommige nu meer het formaat van sloten hebben. De toegankelijkheid en samenhangendheid van de lintbebouwing is hoog. Dit alles maakt opname in deze startlijst niet meer dan vanzelfsprekend.

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Bronnen: Blijdenstijn 2005; Broekhoven / Zichtbaarheid Barends 1995; Brusse / Cruyningen / x Rommes 2001; Kruidenier / Van der Spek Gaafheid/authenticiteit 1995. x Foto: luchtfoto (2006) Achttienhoven. Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x

Karakteristiek/representatief x nationaal

Samenhangendheid x

40 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SEL ECTIE) , GEMEENTE DE BILT

8. De Bilt - Kapelweg; drie arbeiderswoningen/eenkamerwoningen Dorpen en gehuchten

e Tot aan het einde van de 18 eeuw vindt er in de dorpskern van De Bilt weinig uitbreiding plaats. Wel is er sprake van verdichting van de bestaande bebouwing. In deze periode worden ook de zogenaamde dwarsstegen aan de zuidzijde van de Dorpsstraat bebouwd met eenkamerwoningen. Dit zijn kleine huizen bedoelt voor arbeidersgezinnen. Bijna alle eenkamerwoningen in De Bilt zijn intussen verdwenen, net als verreweg de meeste dwarsstegen. Alleen de Kapelweg

(10-14) met drie 18 e eeuwse, eenkamerwoningen is bewaard gebleven. Het gaat hier om woningen van één bouwlaag, met een zadeldak met nok. De huizen zijn witgeschilderd en aan de achterkant uitgebreid om plaats te maken voor een keuken. De voorgevelindeling van de nummers 12 en 14 is origineel, die van nummer 10 is opgehoogd waarbij ook een deur en venster zijn omgedraaid. Op de Kapelweg 16-18 staan twee 19 e eeuwse woningen en een werkplaats, die waarschijnlijk verbouwde versies van eenkamerwoningen vormen.

De drie arbeiderswoningen aan de Kapelweg zijn hier opgenomen omdat dit de enig overgebleven eenkamerwoningen in de gemeente De Bilt zijn. Ze zijn ook aangewezen als gemeentelijk monument en in het kader daarvan al gewaardeerd.

Bronnen: Broekhoven / Barends 1995.

Foto’s: onder Kapelweg 16-18, rechts Kapelweg 10-14.

Waarderingscategorie en -waarde Gemeentelijk monument

41 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

9. De Bilt - Dorpskerk Dorpen en gehuchten

De huidige Hervormde kerk (Dorpsstraat 70) dateert uit 1652. De kerk bestond op dat moment uit niet meer dan een eenvoudig zaalkerkje. Deze vorm behield het grotendeels tot in de 19 e eeuw. Wel werd in 1661 een galerij aangebracht om het aantal plaatsen te verhogen. Ook in 1845 werd de kerk vergroot, deze keer in verband met de plaatsing van een orgel. In 1839 werd de oude spitstoren (op het dak) afgebroken en vervangen door een toren tegen de westgevel. De ingang van deze toren deed vanaf dat moment tevens dienst als ingang van de kerk. In 1895 werd tegen de oostgevel een dwarsschip met houten tongewelf en zadeldak gebouwd. Wat verdere verbouwingen van het in- en exterieur, resulteerden in 1952, met de komst van nieuwe glas-in-lood ramen in de topgevels, in het huidige beeld van de kerk.

De kerk is een rijksmonument en als zodanig al gewaardeerd. Wel is hij in deze startlijst opgenomen als een van de laatste restanten van het oorspronkelijke centrum van De Bilt.

Bronnen: Broekhoven / Barends 1995; Monumentenregister RCE, nr. 9570. Foto’s: onder detailopname zonnewijzer, rechts detailopname dak en totaalopname kerk.

Waarderingscategorie en -waarde Rijksmonument

42 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

10. De Bilt - De Oude School Dorpen en gehuchten

De Oude School (Burg. De Withstraat 31) ligt direct naast de Dorpskerk en bijbehorende begraafplaats, en dateert eveneens uit 1652. Het gebouw deed ook dienst als schoolmeesterswoning en kosterswoning (een kerkelijke bediende die het kerkgebouw netjes houdt), een taak die aan de schoolmeester werd toebedeeld. De school verhuisde in 1844, waarna het leeggekomen pand in 1846 werd verkocht aan het kerkbestuur die er een bewaarschool vestigde. De bewaarschool is een voorloper van de huidige kleuterschool en die in De Bilt was de eerste binnen de provincie Utrecht. Deze school bleef tot 1873 in het gebouw gevestigd. Het huidige pand dateert ongeveer uit 1913 en is het resultaat van de vele uitbreidingen die nodig waren dankzij de toenemende leerlingaantallen. Het pand is in 1981-82 gerestaureerd en doet grotendeels dienst als woonhuis.

Het is in deze startlijst opgenomen omdat het, samen met de kerk, het laatste restant vormt van het oorspronkelijke centrum van De Bilt. Ook was het de eerste ‘kleuterschool’ in de provincie Utrecht en daarmee van regionaal belang. Het is verder bijzonder dat de school, ondanks de vele uitbreidingen, nog herkenbaar is. De Oude School is een rijksmonument en is als zodanig al gewaardeerd.

Bronnen: Broekhoven / Barends 1995; Monumentenregister RCE, nr. 9564. Foto’s: boven De Oude School anno 2011, onder De Oude School anno 1945 (bron: Historische Kring D’Oude School).

Waarderingscategorie en -waarde Rijksmonument

43 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

11. De Bilt - KNMI Dorpen en gehuchten

In de jaren 20 en 30 van de 12 e eeuw ontstond er in de directe omgeving van de bisschopsstad Utrecht een drietal abdijen. Eén daarvan was de Sint-Laurensabdij, deze abdij was vrijwel vanaf het begin een dubbelklooster, waarin zowel mannen en vrouwen konden toetreden (nr. 35). In 1140 werd een apart vrouwenklooster gebouwd. Dat gebeurde in de buurt van de Laurensabdij, op een stuk ontgonnen land dat 'Nieuwe Hof' heette. In 1585 werd het klooster gesloopt, later werd daar een particulier herenhuis gebouwd, Het Klooster (of landgoed Koelenberg). Op de plaats van het voormalig Vrouwenklooster zit, sinds de verkoop van het terrein in 1893, het Koninklijk Nederlandsch Meteorologisch Instituut (KNMI, Wilhelminalaan 10-12). De KNMI kocht zowel het landhuis Het Klooster als tien hectare grond. De overige 125 hectare werd gebruikt voor de ontwikkeling van de villawijk Kloosterpark (nr. 12). Op het KNMI-terrein werden een aantal nieuwe bouwwerken geplaatst. Zo werd aan de zuidzijde van het huis een 15 meter hoge observatietoren toegevoegd. Achter de toren werd een bibliotheek/archief opgetrokken. In 1908 werd het complex verder uitgebreid met een verlenging van het archief en een drukkerij. In 1915 werd een eerdere houten opbouw van de toren (bekend als de Sterretoren) vervangen door een betonnen versie. In de jaren vijftig van de 20 ste eeuw werden twee nieuwe vleugels aan het gebouw en een nieuwe observatietoren van beton maar met bakstenen bekleding (bijgenaamd de Kopspijker) aan het complex toegevoegd. In de jaren ’60 kregen de vleugels een of twee extra bouwlagen en na 1968 werd een nieuwe vleugel van vijf bouwlagen aan het landhuis toegevoegd. Tussen 1893 en 1897 werden twee zogeheten magnetische paviljoens gebouwd. Een van de paviljoens brandde af en werd pas in 1913 herbouwd, onder supervisie van de oorspronkelijke architect. In 1908 werden twee dienstwoningen gebouwd en in 1910 werd aan het complex het seismisch paviljoen toegevoegd. In 1916 werd tot slot een directeurswoning opgetrokken. Hiermee is de totstandkoming van het KNMI-complex een feit.

De opname op de startlijst van dit complex is, dankzij de voorgeschiedenis en de enorme cultuurhistorische waarde van het KNMI-terrein, bijna een vanzelfsprekendheid. Een aantal gebouwen op het terrein zijn benoemd tot gemeentelijk monument, te weten: het hoofdgebouw, de voormalige dienstwoningen en het seismografisch paviljoen. Het magnetisch paviljoen is opgenomen in het rijksmonumenten-register. De waardering die hieronder is weergegeven betreft dan ook het complete KNMI-complex als zodanig. Het staat vast dat de Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag samenhangendheid hoog is, evenals de uniciteit Zichtbaarheid x en representativiteit.

Gaafheid/authenticiteit x Bronnen: Broekhoven / Barends 1995; Collectie Toegankelijkheid/beleefbaarheid Utrecht. x Foto’s: onder Landgoed Koelenberg 1894 (bron: Uniciteit/ zeldzaamheid KNMI), boven KNMI (bron: Gemeente De Bilt). x

Karakteristiek/representatief x nationaal

Samenhangendheid x ensemble

44 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

12. De Bilt – ‘Kloosterpark’, enige villapark in De Bilt Dorpen en gehuchten

Villapark Kloosterpark, dat rond 1900 werd gerealiseerd, dankt zijn naam aan het feit dat het gelegen is op het voormalige landgoed Het Klooster. Dit landgoed had zich ontwikkeld vanuit het in 1585 grotendeels gesloopte en aan de Ridderschap overgedragen Vrouwenklooster. Met de komst van de spoor- en tramlijn werd het aantrekkelijk voor rijke stedelingen om zich in deze regio te vestigen. De ontwikkeling van de villaparken werd verder gefaciliteerd door het feit dat de grootgrondbezitters in de gemeente De Bilt in deze periode interesse hadden in het van de hand doen van grote delen van hun landgoederen. Het Kloosterpark is gelegen ten zuiden van de Utrechtseweg en centraal in de wijk ligt het terrein van de KNMI (nr. 11). Het landhuis Het Klooster en tien hectare grond werd in 1893 opgekocht door het KNMI. De overige 125 hectare werd gebruikt voor de ontwikkeling van de villawijk Kloosterpark. De nieuwe villawijk moest ten behoeve van het KNMI wel aan een aantal voorwaarden voldoen, zo kregen de huizen platte daken en mochten ze niet hoger zijn dan zeven meter, in verband met mogelijke verstoringen van windpatronen die de waarnemingen van het instituut konden beïnvloeden. Het stratenpatroon vertoont de voor de villaparken in de gemeente De Bilt kenmerkende bochtige structuur. Inspiratiebron voor de villa’s was de middeleeuwse bouwtraditie van vakwerkhuizen. De nadruk lag op een onregelmatig gevormde dakpartij en een asymmetrische gevelopbouw.

De villaparken vertegenwoordigen een belangrijke fase van bebouwingsuitbreiding in de gemeente De Bilt en een daarmee samenhangend groeiend inwonertal en groeiende welvaart. Kloosterpark is het enige villapark in De Bilt en verdient daarmee een plaats in deze startlijst.

Bronnen: Broekhoven / Barends 1995. Foto: Kloosterpark langs de Grift (bron: Gemeente De Bilt).

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag

Zichtbaarheid x

Gaafheid/authenticiteit x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x gemeente

Karakteristiek/representatief x

Samenhangendheid x

45 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EE RSTE SELECTIE) , GEMEENTE DE BILT

13. Bilthoven - Sanatoriumcomplex Berg en Bosch Dorpen en gehuchten

Deze instelling (Prof. Bronckhorstlaan 10) werd in 1913 in opdracht van de Katholieke Arbeidersbeweging opgericht en kreeg de naam ‘Herwonnen Levenskracht’. De instelling had als doel de ziekte tuberculose te bestrijden. In 1919 werd het dankzij overheidssteun mogelijk om een noodbarak te bouwen en vanaf 1920 was de instelling open voor patiënten. In 1930 werd de opdracht tot de bouw van het complex Berg en Bosch uitgevaardigd aan de architecten B.J. Koldewey en C.M. van Moorsel. Deze maakten een ontwerp gebaseerd op de principes van de Delftse school, onderdeel van de Tradionalistische bouwstijlen. Schoonheid in eenvoud, harmonie en bescheidenheid waren belangrijke idealen binnen deze architectuurstroming.

Het complex omvat een kapel, klokketoren, het T-vormige hoofdgebouw en een aantal paviljoenen: het Jozefpaviljoen (voor mannen), het Mariapaviljoen (voor vrouwen), het Tarcisiuspaviljoen (voor jongens) en het Imeldapaviljoen (voor meisjes). Verder lagen op het terrein nog het economiegebouw (met onder andere de eetzaal en de keuken), de directeurswoning en meerdere dienstwoningen en utiliteitsgebouwen.

Berg en Bosch is als complex van bijzondere cultuurhistorische waarde als grotendeels gaaf voorbeeld van een tbc- sanatorium volgens een paviljoenopzet. Diverse onderdelen van Berg en Bosch zijn als rijksmonument aangewezen, onder andere het hoofdgebouw, de kapel, het paviljoen en diverse gebouwen. De waardering die hieronder is weergegeven betreft het gehele ensemble Berg en Bosch.

Bronnen: Broekhoven / Barends 1995; Monumentenregister RCE, nr. 514641. Foto: boven detail van het sanatoriumcomplex Berg en Bosch (bron: Gemeente De Bilt), onder gezicht op de voorgevel van het Zusterhuis van het sanatorium Berg en Bosch te Bilthoven, 1978 (bron: Utrechts Archief).

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Zichtbaarheid x

Gaafheid/authenticiteit x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x

Karakteristiek/representatief x

Samenhangendheid x ensemble

46 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

14. Bilthoven – ‘Vogelzang’, villapark en villaparkcomplex Dorpen en gehuchten

In de 19 e eeuw bestond het grondgebied van Bilthoven vrijwel uitsluitend uit bos en hei. Van een dorp was nog geen sprake. Met de komst van de spoorlijn tussen Utrecht en Amersfoort en het station De Bilt in 1863, raakte het gebied in trek bij dagjesmensen uit de stad. Bekendheid met het gebied en de ontsluiting door tram- en spoorlijnen leidden ertoe dat het gebied aantrekkelijk werd voor welgestelden uit de stad om zich er te vestigen. De lage grondprijzen vormden eveneens een stimulans. De grootgrondbezitters in het gebied zagen zich in deze periode, onder druk van toenemende belastingen, genoodzaakt grote delen van hun grondbezit te verkopen.

Als eerste villapark werd Park Vogelzang gebouwd, gelegen tussen de spoorlijn, de Nachtegaallaan en de Jachtlaan, aan weerszijden van de Soestdijkseweg. Het ontwerp dateert uit 1899 en voorzag in een villapark in landschappelijke stijl, met een kronkelig wegenpatroon, plantsoentjes en grote bouwkavels met grote villa’s. In 1900 werden de eerste villa’s gebouwd, aanvankelijk alleen langs de Soestdijkseweg (nummers 262-280). Van deze villa’s is Essenburg uit 1900-1901 de oudste (Soestdijkseweg 265). Aan de oostzijde van de Soestdijkseweg is het villapark grotendeels aangelegd conform ontwerp. Aan de westzijde wijkt de aanleg echter af van het oorspronkelijke plan. Het wegenpatroon is anders, er is veel minder groen en de kavels zijn kleiner.

De villaparken vertegenwoordigen een belangrijke fase van bebouwingsuitbreiding in de gemeente De Bilt en een daarmee samenhangend groeiend inwonertal en groeiende welvaart. Vogelzang verdient als eerste villapark dan ook een plaats in deze startlijst.

Bronnen: Broekhoven / Barends 1995. Afbeelding: kaart van villapark Vogelzang met het stratenplan zoals het uiteindelijk is uitgevoerd (bron: Broekhoven / Barends 1995).

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Zichtbaarheid x

Gaafheid/authenticiteit x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x gemeente

Karakteristiek/representatief x

Samenhangendheid x

47 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

15. Bilthoven – Tuindorp: ruim en groen opgezet woningbouwproject Dorpen en gehuchten

Er bevinden zich 3 woningbouwcomplexen in de gemeente: Hessenweg 49-103 gebouwd in 1919 in opdracht van woningbouwvereniging "Patrimonium", Jasmijnstraat 3-27 uit 1947 gebouwd in opdracht van Rooms-Katholieke Bouwvereniging "St. Joseph", en het Tuindorp in Bilthoven dat in 1918-1919 in opdracht van de woningbouwvereniging "De Biltse Algemene" werd gerealiseerd. Tuindorp werd op het terrein van de voormalige buitenplaats Jagtlust gebouwd en werd een arbeidersbuurt met een tuindorpkarakter. Het is ontworpen door architect G. van Hoogevest in Amsterdamse Schoolstijl. Dat wil zeggen ruim van opzet met brede gebogen straten, veel groen, zowel van particuliere tuinen rond de huizen als van openbare plantsoenen. De buurt heeft een open karakter en bestond uit 100 woningen. De karakteristieke Tuindorphuizen bestaan overwegend uit 1 bouwlaag met een vooruitstekend opgetrokken geveldeel en een zadeldak of een samengestelde dakvorm. De bouwblokken staan langs een wisselende rooilijn. In 1937 werd Tuindorp uitgebreid. Deze woningen werden ontworpen door F. Spronk. Aan de rechtere straten met laanbomen staan langere rijtjes en tweeonder-één-kap woningen op één rooilijn, daardoor is de structuur minder open. Tuindorp is begin jaren 80 gerenoveerd, waarbij enkele oorspronkelijke woonblokken in het grensgebied van het dorp werden vervangen door nieuwe.

Vanwege het bijzondere karakter van dit tuindorp als geheel, de bijzondere kwaliteit van de stedenbouwkundige structuur en architectonische vormgeving die dit tuindorp uitstraalt is dit tuindorp opgenomen in deze startlijst.

Bronnen: Historische Kring D’Oude School; Welstandsnota 2006; Comité Open Monumenten Dag 2007. Foto’s en afbeelding: rechtsboven Tuindorp Bilthoven (bron: Gemeente De Bilt), rechtsonder Tuindorp Brandenburgerweg, 1924 (bron: Historische Kring D'Oude School), linksonder schetsplan woningen Tuindorp De Bilt (bron: NAI).

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Zichtbaarheid x

Gaafheid/authenticiteit x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x gemeente

Karakteristiek/representatief x

Samenhangendheid x

48 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

16. Bilthoven - Winkelcentrum Planetenbaan: eerste overdekt winkelcentrum van Nederland Dorpen en gehuchten

Het eerste overdekte winkelcentrum van de Provincie Utrecht, Winkelgalerij Planetenbaan, staat in de wijk Brandenburg met straatnamen die verwijzen naar planeten en het heelal. Het is de na-oorlogse periode waarin de ruimtevaart zich ontwikkelt, die een nieuwe tijd aankondigt vol vooruitgang, welvaart en ongekende mogelijkheden. In 1959 opende burgemeester Fabius het moderne centrum dat ‘niet alleen voor de huismoeder plezierig was, maar ook voor de heer des huizes en voor de kinderen’. Het nieuwe winkelcentrum speelde in op de gevolgen van de na-oorlogse welvaart. De klant wilde graag met de auto winkelen en stelde het op prijs om alle winkels onder een dak aan te treffen. In de lichtstraat van het winkelcentrum werden de nieuwste waren in glazen vitrines aangeprezen.

‘Je zou het een warenhuis kunnen noemen, omdat alles wat de huisvrouw nodig heeft hier te koop is’, zo staat in een speciale uitgave uit 1959 over het gloednieuwe winkelcentrum.

Op een oude ansicht wordt gesproken over een winkelgalerij. Dit is een woord dat verwijst naar de beroemde oude winkelgalerijen in bijvoorbeeld Parijs, Milaan, Brussel en Den Haag.

De glazen overkapping van de winkelgalerij Planetenbaan is in de jaren ’70 om praktische redenen vervangen door het huidige dak. Ook zijn de glazen vitrinekasten inmiddels weggehaald.

Als eerste overdekt winkelcentrum van de provincie Utrecht en als symbool van de vooruitgang en modernisering van de jaren vijftig van de 20 ste eeuw verdient de Planetenbaan een plaats op de startlijst.

Tekst: Gemeente De Bilt Foto’s: boven “Winkelgalerij” Planetenbaan 1959, onder: Winkelcentrum Planetenbaan in aanbouw.

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Zichtbaarheid x

Gaafheid/authenticiteit x

Ensemblewaarde x

Uniciteit/ zeldzaamheid x

Karakteristiek/representatief x

Herkenbaarheid x

49 CULT UURHISTORISCHE WAARD ENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTI E) , GEMEENTE DE BILT

17. Maartensdijk - gemeentehuis Dorpen en gehuchten

In 1883 werd de hofstede De Tolakker in gebruik genomen als gemeentehuis van Maartensdijk (Tolakkerweg 217). Dit voormalige rechtshuis annex herberg dateert oorspronkelijk uit de eerste kwart van de 17 e eeuw, maar werd in 1907 en 1931 grondig verbouwd en gerenoveerd. Het oudste gedeelte ligt met de nok evenwijdig aan de Dorpsweg en is opgetrokken uit baksteen en natuursteen in een stijl geïnspireerd op de Hollandse renaissance. De voorgevel en beide zijgevels zijn voorzien van een trapgevel. Het zadeldak is bedekt met rode Hollandse pannen. Op de begane grond zijn 24-ruits schuifvensters aangebracht en op de verdieping en in de top van de trapgevel aan de voorzijde bevinden zich 12-ruits schuifvensters. De L-vormige ‘nieuwbouw’ aan de rechterzijde is een voorbeeld van traditionalisme en sluit aan op de oudbouw. Aan de kant van de Dorpsweg wordt de L-vormige aanbouw afgesloten met een klokgevel.

Vanwege de geschiedenis, de ouderdom en de rol die het voormalige gemeentehuis als bestuursgebouw heeft gespeeld in de gemeente is dit gebouw opgenomen op de startlijst. Het voormalige gemeentehuis is een rijksmonument en als zodanig gewaardeerd.

Bronnen: Kruidenier / Van der Spek 1995; Monumentenregister RCE, nr. 26506. Foto’s: onder het oudste gedeelte van het voormalig gemeentehuis van Maartensdijk gezien vanaf de Dorpsweg, rechts de L-vormige aanbouw.

Waarderingscategorie en -waarde Rijksmonument

50 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE) , GEMEENTE DE BILT

18. Maartensdijk - kerk Dorpen en gehuchten

Het huidige kerkgebouw van de Nederlands-hervormde kerk in Maartensdijk (Dorpsweg 38) stamt grotendeels uit de 16 e eeuw: het schip en de toren zijn in deze periode gebouwd. In de 15 e eeuw werd op de locatie van de kerk de St. Jacobuskapel gebouwd, die deel uitmaakte van de parochie van Sint-Jacobus-Maijer te Utrecht. Nadat in 1555 de zelfstandige parochie Oostveen was ontstaan, werd de kerk gebouwd. De bestaande kapel werd omgevormd tot koor. De kerk is laatgotisch en is opgetrokken uit verschillende formaten baksteen en natuursteen. De zadeldaken zijn bedekt met leisteen. De vierkante toren heeft een achtkantige spits.

Vanwege de geschiedenis, de ouderdom en de belangrijke rol dit de kerk heeft gespeeld voor de inwoners van Maartensdijk is de kerk opgenomen op de startlijst. De kerk is een rijksmonument en als zodanig gewaardeerd.

Bronnen: Kruidenier / Van der Spek 1995; Monumentenregister RCE, nr. 26494. Foto’s en afbeelding: rechts gezicht op de kerk langs dorpsweg vanuit het westen, anno 1763, door P.J. van Liender (bron: TUDelft MultiMedia Repository), midden kerktoren en een deel van het schip, rechts het koor.

Waarderingscategorie en -waarde Rijksmonument

51 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

19. Maartensdijk – Boerderij ‘Oud Koddestein’ of ‘Oostveen’ Dorpen en gehuchten

Oud Koddestein (Dorpsweg 61-63) ook wel Oostveen is een langhuisboerderij. De in oorsprong 16 e eeuwse boerderij (gebouwd omstreeks 1565) bezit een hoog voorhuis van drie bouwlagen onder een rieten wolfdak. De stal ligt in het verlengde van het woongedeelte, evenals bij de boerderijen Dorpsweg 43 en De Stouwe (Dorpsweg 99).

Oud Koddestein behoort tot een van de oudste boerderijen van Maartensdijk en is daarom opgenomen op de startlijst. Het is een rijksmonument en als zodanig gewaardeerd.

Bronnen: Kruidenier / Van der Spek 1995; Stenvert et al., 1996; Monumentenregister RCE, nr. 26488. Foto’s: hofstede Koddestein.

Waarderingscategorie en -waarde Rijksmonument

52 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

20. Westbroek - kerk Dorpen en gehuchten

De Nederlands-hervormde kerk van Westbroek (Kerkdijk 12) heeft zijn oorsprong in een kleine kapel die omstreeks 1100 is gebouwd. Deze kapel stond onder het bestuur van de kerk van St. Jacob te Utrecht. Op 23 maart 1366 werd in deze kapel de Utrechtse wijbisschop Boudewijn van Sterkenburg begraven. De graftombe ligt tegenwoordig in het koor van de huidige kerk. In de 15 e eeuw besloot men om op de plaats van de kapel een nieuwe kerk te bouwen. De bouw begon in 1467 en werd voltooid in 1481. De nieuwe kerk was een laat-gotische zaalkerk die bestond uit een driebeukig schip en een 42 meter hoge toren. Na de slag van Westbroek in 1481 (de kerk bleef gespaard) werden naast de toren kapellen gebouwd. Omstreeks 1510 werden in de kapellen muurschilderingen aangebracht. Deze schilderingen zijn in 1995 gerestaureerd. Het koor en de consistorie dateren uit omstreeks 1500. Op de toren stond tot 1723 een koepel, de huidige spits werd gebouwd in 1750. In de toren hangen twee klokken, de oudste vermoedelijk uit de 15 e eeuw, de ander uit 1611. De kerk werd in de loop der tijd meerdere keren gerestaureerd.

Vanwege de geschiedenis en de belangrijke rol dit de kerk heeft gespeeld voor de inwoners van Westbroek is de kerk opgenomen op de startlijst. De kerk is een rijksmonument en als zodanig gewaardeerd.

Bronnen: Kruidenier / Van der Spek 1995; Monumentenregister RCE, nr. 26509. Foto’s: kerk en kerktoren Westbroek.

Waarderingscategorie en -waarde Rijksmonument

53 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

21. Westbroek - gemeentehuis Dorpen en gehuchten

In 1880 werd op initiatief van Baronesse Van Tuyll van Serooskerken van Zuylen het voorhuis van het pand aan de Kerkdijk 11 gekocht en verbouwd. Een jaar later, in 1881 werd het nieuwe raadhuis overgedragen aan de gemeente, tot die tijd huurde de gemeente Westbroek elders een kamer. Het nieuwe gemeentehuis bestond uit twee kamers, één kamer deed dienst als burgemeesterskamer, raadzaal en trouwzaal, de ander kamer was de secretarie. In 1902 werd het smeedijzeren hek vervaardigd en in 1952-53 werd een gedeelte van de aanbouw aan de achterkant bij het gemeentehuis getrokken. In 1957 werd de gemeente Westbroek opgeheven en deed het gebouw vervolgens dienst als kantoor en later als woonhuis.

Vanwege de rol die het voormalige gemeentehuis als bestuursgebouw heeft gespeeld in de gemeente is dit gebouw opgenomen op de startlijst. Het voormalig gemeentehuis is een gemeentelijk monument en als zodanig gewaardeerd.

Bronnen: Kruidenier / Van der Spek 1995. Foto’s: voormalig gemeentehuis Westbroek.

Waarderingscategorie en -waarde Gemeentelijk monument

54 CULTUURH ISTORISCHE WAARDENKA ART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE) , GEMEENTE DE BILT

22. Westbroek – Boerderij ‘Oog in ’t Schild’ of ‘Welgelegen’ Dorpen en gehuchten

Boerderij ‘Oog in ’t Schild’ (Dr. Welfferweg 27) is een langhuisboerderij uit de 17 e eeuw. De oorspronkelijke naam van de boerderij was ‘Welgelegen’ deze werd rond 1900 door de toenmalige eigenaar veranderd in ‘Oog in ’t Schild’. De boerderij werd in de 20 ste eeuw gerestaureerd, de stal is inmiddels bij het woonhuis getrokken en de hooiberg doet dienst als opslagplaats. De boerderij telt één bouwlaag, de muren zijn opgetrokken uitbaksteen (alleen de rechterzijgevel is bepleisterd), en is voorzien van een rieten dak.

Oog in ’t Schild behoort tot een van de oudere boerderijen van Westbroek en is daarom opgenomen op de startlijst. Het is een rijksmonument en als zodanig gewaardeerd.

Bronnen: Kruidenier / Van der Spek 1995; Monumentenregister RCE, nr. 26513. Foto’s: Boerderij Oog in ’t Schild.

Waarderingscategorie en -waarde Rijksmonument

55 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SEL ECTIE) , GEMEENTE DE BILT

23. Westbroek – Stellingmolen ‘De Kraai’ Dorpen en gehuchten

De huidige molen (Westbroekse Molenweg 26) is afkomstig uit Amsterdam. Daar heeft hij op het bolwerk Sloterdijk gestaan en deed dienst als stadskorenmolen. De molen werd gebouwd in 1839. Sinds 1880 staat de molen in Westbroek. De voorganger was een 18 e eeuwse wipkorenmolen, de Cort-hoefse Molen of Molen van Alphen. Deze werd verkocht en vervangen door ‘De Kraai’, zo heette de molen in Amsterdam al. De Kraai was tot 1956 in gebruik als windkorenmolen. In 1958 vond een uitgebreide restauratie en ombouw plaats, waarbij de molen, als landelijk experiment, geschikt werd gemaakt voor elektriciteitsopwekking. Vanaf 1970 is de molen weinig in gebruik geweest. In 1977/79 vond en restauratie plaats waarbij de molen weer draaivaardig werd gemaakt. In 2010 werd de kap van molen gehaald.

De molen is één van de weinig overgebleven molens binnen de gemeente De Bilt en is daarom opgenomen in de startlijst. De Kraai is een rijksmonument en als zodanig gewaardeerd.

Bronnen: Kruidenier / Van der Spek 1995; De Molendatabase; Monumentenregister RCE, nr. 26516. Foto’s: rechts en midden stellingmolen De Kraai, links ansichtkaart molen De Kraai, jaar onbekend (bron: De Molendatabase).

Waarderingscategorie en -waarde Rijksmonument

56 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

24. Groenekan – Molen ‘Geesina’ Dorpen en gehuchten

De windmolen ‘Geesina’ (Ruigenhoeksedijk 32) is een ronde stellingmolen, die werd gebouwd in 1843. Toen heette hij nog ‘De Groene Kan’. De korenmolen maalde tot omstreeks 1934, vanaf dat moment werd de molen nog maar weinig gebruikt. In 1941 werd de molen grootscheeps gerenoveerd en werd hij omgedoopt tot ‘Geesina’ (naar de vrouw van de molenaar die een belangrijke rol had gespeeld bij de renovatie). Na da de oorlog werd de molen weer stil gezet. In 1968 werd de molen gerestaureerd en 2000/01 weer. Echter door geldgebrek kwam de restauratie stil te liggen, deze is tot op heden nog niet afgerond.

De molen is één van de weinig overgebleven molens binnen de gemeente De Bilt en is daarom opgenomen in de startlijst. Geesina is een rijksmonument en als zodanig gewaardeerd.

Bronnen: Kruidenier / Van der Spek 1995; De Molendatabase; Monumentenregister RCE, nr. 26505. Foto’s: molen ‘Geesina’.

Waarderingscategorie en -waarde Rijksmonument

57 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

25. Steenstraat (nu: Utrechtseweg/Dorpsstraat voorheen Steenstraat) (Water)wegen, paden en sporen

De Steenstraat is een oude en belangrijke weg binnen de gemeente. Aan de zuidkant van de gemeente loopt vandaag de dag de N237 of de Utrechtseweg. Hoewel nog steeds een belangrijke verkeersader, volgt de Utrechtseweg grotendeels, inclusief de ‘Dorpsstraat vanouds Steenstraat’, het tracé van mogelijk de oudste weg in de gemeente De Bilt: de Steenstraat.. Deze voormalige zandweg dateert uit 1139 en was de eerste weg in de gemeente die werd bestraat, rond circa 1290. Het feit dat de weg zo vroeg werd bestraat, vormt een aanwijzing voor het belang van de Steenstraat, niet alleen in De Bilt maar ook nationaal en mogelijk internationaal.

De Steenstraat maakte mogelijk in de Middeleeuwen deel uit van een belangrijke handelsweg tussen Utrecht en Keulen, de via Regia of Koningsweg. Een andere mogelijkheid is het tracé zoals beschreven bij de Hoge Weg of Heerweg (nr. 33). Langs de Steenstraat stond in de 14 e eeuw een herberg waar reizigers op weg naar Utrecht hun heil zochten als de stadspoorten al gesloten waren. En rond deze herberg ontstond in diezelfde eeuw, de nederzetting die in de loop der jaren uit zou groeien tot het huidige De Bilt. De naam van de Steenstraat is in de tussentijd wel een aantal keer gewijzigd, eerst na de bestrating in Nieuwe Steenweg, in de 19 e eeuw werd de naam Dorpsstraat voor de toenmalige bebouwde kom steeds meer gebruikt en de namen Biltse Straatweg en Zeisterstraatweg voor de overige delen. Vanaf 1937 heet de gehele weg Utrechtseweg (bij aanleg van deze laatste weg is ook het tracé van de voormalige Steenweg gewijzigd, onder andere bij de ‘Dorpsstraat vanouds Steenstraat’).

Hoewel de Steenstraat inmiddels veranderd is in de Utrechtseweg, die niet geheel het oude wegtracé volgt, is de weg hier opgenomen omdat het een van de oudste en belangrijkste wegen in de gemeente is en mogelijk onderdeel was van een belangrijke, internationale handelsroute. De Steenstraat speelt ook een belangrijke rol bij het ontstaan van De Bilt en de (economische) ontwikkeling van het dorp en is onderdeel van de historische wegenstructuur in de gemeente.

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Bronnen: Broekhoven / Barends 1995; Zichtbaarheid x Comité Open Monumenten Dag 2008. Afbeelding: Dorpsstraat, voorheen Gaafheid/authenticiteit x Steenstraat, anno 1906 (bron: Historische Kring D’Oude School). Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x gemeentelijk

Karakteristiek/representatief x gemeentelijk

Samenhangendheid x

58 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

26. Amersfoortseweg (Water)wegen, paden en sporen

Een tweede belangrijke hoofdroute in de gemeente De Bilt wordt gevormd door de Amersfoortseweg die in 1652 werd aangelegd en in 1808 werd bestraat. De weg tussen Vollenhoven en de Amersfoortse Galgenberg doorsneed een groot heidegebied. Grote delen waren veranderd in zandverstuivingen en niet geschikt voor landbouw. Daarom bleef het gebied tot ver in de 19 e eeuw woest en leeg. Men hield er schapen en haalde er eikenhakhout. Bewoning was er nauwelijks. Amersfoort wilde graag een landverbinding met Utrecht, voor de aanleg verbonden slechts enkele kronkelende zandwegen de steden Amersfoort en Utrecht. Het plan was dat bouwgrond aan weerszijden van de weg aan particulieren werd uitgegeven die er een buitenplaats op mochten aanleggen. Het onderhoud van de weg was voor hun rekening. Hierdoor werd het grote en ambitieuze project een publiek-private samenwerking.

De weg werd ontworpen door Jacob van Campen, met gebruikmaking van klassieke bouwprincipes als symmetrie, rechtlijnigheid en grootschaligheid. Deze klassieke elementen waren te herkennen in het kaarsrechte en voor die tijd enorme brede (60.16 meter) tracé en de aangrenzende, vierkante kavels aan weerszijden van de weg die onderbroken werden door dwarsstraten, om de honderd roeden (376 meter), om de schapenhouders toegang te bieden tot de gemeenschappelijke heidevelden aan beide kanten van de weg. Het symmetrische element is ook herkenbaar in de drie rijen eikenbomen, die de weg aan weerszijden flankeren.

De Amersfoortseweg is vandaag de dag onderdeel van de N237, de symmetrische verkaveling en kaarsrechte loop is nog wel herkenbaar (maar vooral in het deel van het tracé dat binnen de gemeentegrenzen van Zeist ligt).

De weg is hier opgenomen omdat deze van regionaal belang is en ook onderdeel uitmaakt van het historisch wegenpatroon rondom De Bilt. Daarnaast was het project vanwege zijn ambitie en publiek-private samenwerking uniek voor die tijd.

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Bronnen: Broekhoven / Barends 1995; Zichtbaarheid x Abrahamse / Blijdenstijn 2010; Afbeelding: Amersfoortseweg, anno 1900, Gaafheid/authenticiteit x gezien in noordoostelijke richting, vanaf de Utrechtseweg, kijkend richting Amersfoort Toegankelijkheid/beleefbaarheid x (bron: Historische Kring D'Oude School).

Uniciteit/ zeldzaamheid x regionaal

Karakteristiek/representatief x regionaal

Samenhangendheid x

59 CULTUURHISTO RISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EE RSTE SELECTIE) , GEMEENTE DE BILT

27. Spoorlijn Utrecht-Zwolle en het ontstaan van de villadorpen (Water)wegen, paden en sporen

In 1863 werd de spoorlijn tussen Utrecht en Amersfoort aangelegd. Na wat onderhandelen kreeg ook De Bilt een stopplaats. De spoorlijn bracht grote veranderingen met zich mee voor de gemeente. Het dunbevolkte heide- en bosgebied waren nu toegankelijk voor dagjesmensen en de welvarende klasse die een huis in het groen zocht. De eerste villawijk die werd aangelegd was Vogelzang (nr. 14), omstreeks 1903. Tussen 1900 en 1918 kwamen diverse villawijken tot stand, de ontwikkeling hiervan werd gestimuleerd door de nieuwe toegankelijkheid van het gebied dankzij de aanleg van de spoorlijn. De komst hiervan vormde dus de katalysator voor het ontstaan van een nieuwe kern in de gemeente De Bilt, namelijk Bilthoven. De waarde van de spoorlijn is daarmee (op gemeentelijk niveau) hoog.

De aanleg van de spoorlijn kan niet los worden gezien van het ontstaan van de villadorpen, de samenhang tussen beiden is dan ook hoog. De spoorlijn is vandaag de dag nog steeds in gebruik, en dus blijft dit stukje geschiedenis van Bilthoven toegankelijk.

Bronnen: Broekhoven / Barends 1995. Foto’s: boven station De Bilt, ca 1900 (bron: Het Utrechts Archief), onder station Bilthoven, anno nu (bron: Google Maps).

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Zichtbaarheid x

Gaafheid/authenticiteit x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x samenhang met villadorpen

Karakteristiek/representatief x gemeentelijk

Samenhangendheid x met villadorpen

60 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTI E) , GEMEENTE DE BILT

28. Traject voormalig tramlijn (nu fietspad) (Water)wegen, paden en sporen

Een tweede ontsluiting van het gebied rond De Bilt en Bilthoven, vormde de opening van de tramlijn tussen Utrecht en Arnhem. Deze werd beheerd door de Stichtse Tramway Maatschappij en werd in 1879 geopend en in 1907 werd de verbinding geëlektrificeerd. Met de komst van een tramlijn van Zeist naar Amersfoort in 1914 (deze liep grotendeels langs de spoorlijn), was De Bilt via tram vanuit diverse richtingen te bereiken. Dit vormde een verdere stimulans voor het dagtoerisme, dat in die tijd sterk in opkomst was. De Bilt was een aantrekkelijke locatie voor toeristen: veel groen en nog relatief ‘onontdekt’. Hoewel de tram het uiteindelijke aflegde tegen het spoor en de bus, bleef hij in De Bilt nog tot 1949 operationeel.

De tramlijn liep in De Bilt door de Dorpsstraat en ging dan verder richting Arnhem. Het tracé van de tramlijn is in de gemeente aan de oostzijde van De Bilt nog herkenbaar als fietspad.

De tramlijn was van belang voor de ontwikkeling van De Bilt en is daarom opgenomen in de startlijst. De lijn vormde samen met de spoorlijnen Utrecht-Amersfoort, en Utrecht-Hilversum het openbaar vervoer in de gemeente. Dit maakt weer, samen met het historisch wegenpatroon, deel uit van de historische infrastructuur, die de gemeente ontsloot en toegankelijk maakte. De komst van spoor- en tramlijn vormde ook een economische impuls voor diverse dorpen in de gemeente.

Bronnen: Broekhoven / Barends 1995. Afbeelding: Paardentram De Bilt, anno 1901 (bron: Historische Kring D’Oude School).

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Zichtbaarheid x

Gaafheid/authenticiteit x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x

Karakteristiek/representatief x gemeentelijk

Samenhangendheid x met spoorlijn

61 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

29. Soestdijkseweg met tolhuis (Water)wegen, paden en sporen

De Soestdijkseweg is de eeuwenoude verbinding van De Bilt richting Soest, Soestdijk, Baarn en Lage Vuursche. De weg werd in 1815 door de gemeente De Bilt als volgt omschreven: ‘…eene weg in zandgrond bestaande Noordoostwaards, voorbij de buitenplaats Jachtlust naar Soestdijk, zijnde deze weg in het zomer saisoen zwaar om te gaan, lopende tusschen wei, bouw en heilanden door’. In 1826 verkregen twee Baarnse heren bij Koninklijk Besluit toestemming om de gehele weg tussen Soestdijk en De Bilt te bestraten. De Straatweg van De Bilt op Soestdijk werd al gauw Zoesterwegh of Soestdijkerweg genoemd. Er werd een geldlening verstrekt voor het bestraten van de weg, het plaatsen van drie tolhuisjes en het heffen van tolrechten. In het zuiden stond ter hoogte van de Groenekanseweg een tolhuisje, waar de passant voor elk los paard bijvoorbeeld f 0,05 moest betalen; een losse ezel kostte slechts f 0,01. Een vergelijkbaar tolhuisje stond aan het einde van de tolweg en valt nu onder de gemeente Baarn: het Veenhuijzer Tol aan de Jachtlustlaan 70 in Soestdijk. Het derde huisje stond ook op Bilts grondgebied, kort voor de afslag Vuursche weg. In 1929 werd de weg tolvrij.

Om plaats te maken voor verbreding van de weg werd het tolhuisje bij de Groenekanseweg in 1960 afgebroken en weer opgebouwd aan de overkant van de weg (Soestdijkseweg Zuid 98). Daarmee is het nu het laatste overgebleven tolhuisje in de gemeente. Net als vele kleine landelijke gebouwen, heeft ook dit huisje gestuukte muren, een geschulpte houten daklijst en een rieten dak. Langs de Soestdijkseweg is ook een beeldbepalende laanbeplanting te vinden. Van oudsher boden de laanbomen als beuk, plataan, iep, berk en eik de reiziger beschutting.

Het enige tolhuis in de gemeente vormt in combinatie met de eeuwenoude verbinding Soestdijkseweg een ensemble, waardig voor de startlijst. Het tolhuis is een rijksmonument en als zodanig al gewaardeerd. De hieronder opgenomen waardering heeft betrekking op het ensemble van de Soestdijkseweg en het Tolhuis.

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Zichtbaarheid x Tekst: Gemeente De Bilt Bronnen: Het Utrechts Archief; Nas 1994; Gaafheid/authenticiteit x Historische Kring D’Oude School; Monumentenregister RCE, nr. 9569. Toegankelijkheid/beleefbaarheid x Foto’s: boven het tolhuis, onder gezicht in de Soestdijkseweg-Zuid te Bilthoven uit het zuiden, Uniciteit/ zeldzaamheid x 1910-15 door M. Verkade (bron: Het Utrechts Archief). Karakteristiek/representatief x

Samenhangendheid

62 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

30. Praamgracht met stuwen (o.a. Dorpsweg 29, 111, 141, 171, 175 Maartensdijk) (Water)wegen, paden en sporen

In de diverse waterlopen in het westen van de gemeente De Bilt, bij Maartensdijk, bevinden zich houten of ijzeren, Waarderingscategorie en - Hoog Middel Laag staande schuifstuwen. Deze dateren uit de periode 1850-1900 en zijn onder andere in opdracht van het waterschap waarde Maartensdijk gebouwd. De stuwen bestaan uit, aan weerszijden van de waterloop geplaatste sponningen met Zichtbaarheid x daartussen en houten schot (de valschut of schotdeur). Dit schot wordt in beweging gezet door een windas. De stuwen liggen op verschillende plaatsen in Maartensdijk, maar vormen als ensemble een sprekend voorbeeld van de Gaafheid/authenticiteit x eeuwenoude strijd tegen het water. Zeker toen de bodem daalde als gevolg van inklinking van het veen, was het in het westelijk deel van de gemeente noodzakelijk om maatregelen te nemen tegen de wateroverlast. Met behulp van Toegankelijkheid/beleefbaarheid x gemalen, sluisjes en stuwen werd getracht de watertoevoer naar het gebied te controleren. Verspreid over het hele grondgebied van de gemeente zijn nog sluisjes en stuwen te vinden. Een aantal hiervan is opgenomen op de Uniciteit/ zeldzaamheid x gemeentelijke- of rijksmonumentenlijst. Karakteristiek/representatief x De Praamgracht is een oude turfvaart, via welke het veen in de Vuursche en Soestervenen werd ontgonnen en gemeentelijk afgevoerd. De vaart loopt van Maartensdijk via Soest en Soestdijk naar Baarn. Bij Maartensdijk stroomt de Praamgracht Samenhangendheid x met in de Maartensdijksche Vaart, bij Baarn in de (de totale lengt is 11 kilometer). Binnen het landgoed Pijnenburg ontginnings- wordt ook wel gesproken van de Pijnenburgergrift. geschiedenis Het veengebied in de ‘Laagte van Pijnenburg’, dat ontstond door de relatief lage ligging van het gebied, werd in de 10 e eeuw afgestaan door de Utrechtse bisschop aan het kapittel van Sint Jan. Dit kapittel vroeg in 1239 toestemming om voor het turftransport een vaart te graven tussen De Vuursche en de Eem. Dit zou het Oude Grachtje worden. De turfwinning verliep voorspoedig en in 1398 werd toestemming gevraagd om de vaart te moderniseren. De bovenloop werd verbreed en uitgediept en de benedenloop kreeg een gewijzigd, meer noordelijk tracé. De naam van de vaart werd veranderd in Praamgracht. De naam verwijst naar de pramen (boten) waarmee het turf werd vervoerd. Een deel van het Oude Grachtje bestaat overigens nog en loopt van Soestdijk via de zuiveringsinstallatie naar de Eem. De Praamgracht liep toen tot het huidige Prins-Hendrikoord, in de 15 e eeuw werd de Praamgracht verlengd naar Maartensdijk, zodat via de Maartensdijksche Vaart (of Groote Vaart) een directe route ontstond naar Utrecht. Tot in het begin van de 20 ste eeuw vond nog verveningen plaats in de Soestervenen, maar het gebruik van de Praamgracht nam wel af. Ook in de Praamgracht werden in de 19 e eeuw stuwtjes aangelegd.

De Praamgracht vormt als turfvaart een karakteristiek object binnen de gemeente. Met de bijbehorende stuwen is deze turfvaart daarom opgenomen in de startlijst

Bronnen: Kanalen in Nederland. Foto: stuw Praamgracht bij Dorpsweg 175 Maartensdijk.

63 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

31. Biltse Grift en Biltse Sluis (Water)wegen, paden en sporen

De belangrijkste waterloop in de gemeente is zonder meer de Biltse Grift. De exacte datum van aanleg is niet bekend (de waterloop is waarschijnlijk ontstaan uit een oudere wetering met ongeveer dezelfde loop), maar de Grift werd in 1640 verdiept en verbreed om het transport naar Utrecht te vergemakkelijken en om de afwateringsfunctie te vergroten. Via de Biltse Grift werden goederen naar Utrecht vervoerd (onder andere turf en bouwmaterialen). Een losplaats uit 1937 aan de Jacobssteeg is nog bewaard gebleven (nr. 32). Het waterpeil in de Grift werd geregeld door twee sluizen: de Biltse Sluis en de Koppelsluis (net over de grens met Zeist).

In 1644 wordt in De Bilt de vingerhoedfabriek ‘De Sluishoef opgericht. De fabriek bestond uit een bedrijfspand met woning. Voor het aandrijven van de machinerie werd een waterradmolen gebruikt. De molen werd aangedreven door het water in de Biltse Grift en met behulp van een sluis (de Biltse Sluis, 1640) werd een verval van 1,5 meter gecreëerd, wat genoeg kracht opleverde om de molen aan te drijven. Het sluisje is, blijkens twee renovatiestenen (1658 en 1698), twee keer gerenoveerd. Vanaf 1668 werd bij deze sluis tol geheven, in 1842 is het sluisje omgebouwd tot stuw. De vorm van het sluisje is hierbij redelijk goed bewaard gebleven. De bakstenen damwanden en de bodem zijn voor een deel nog origineel, de hardstenen dekplaten zijn vernieuwd. Aan de westzijde van de stuw staat een natuurstenen pijlschaal, met als opschrift: ‘Peilschaal Palme Duime’ (de ‘palm’ en de ‘duim’ zijn oude lengtematen).

Na de Tweede Wereldoorlog raakte de vaarverbinding tussen Zeist en Utrecht in onbruik. Door het oppompen van drinkwater daalde het grondwaterpeil in de omgeving van Zeist en De Bilt. Om deze tekorten aan te vullen werd in 1979 het vijzelgemaal Sandwijck gebouwd, waardoor de stroomrichting van de Grift omdraaide. In 2006/07 zijn het gemaal en de sluiskolk gerenoveerd.

De Biltse Grift speelde een belangrijke rol in de economie van De Bilt en is daarom, samen met de Biltse Sluis, op de startlijst opgenomen. De sluiskolk is een gemeentelijk monument en is als zodanig al gewaardeerd. De hieronder opgenomen waardering heeft betrekking Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag op het ensemble van de Biltse Grift met Zichtbaarheid x de Biltse Sluis.

Gaafheid/authenticiteit x Bronnen: Broekhoven / Barends 1995; Toegankelijkheid/beleefbaarheid x Drees 1997; de Groot 1997; Haartsen 2008; Hoogheemraadschap De Stichtse Uniciteit/ zeldzaamheid x Rijnlanden. Foto’s: boven de Biltse Grift, onder de Karakteristiek/representatief x gemeentelijk Biltse Sluis en peilschaal.

Samenhangendheid x ensemble

64 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

32. Loswallen (Water)wegen, paden en sporen

Loswallen of losplaatsen onderstrepen de lokale economische betekenis van de betreffende waterloop. Ze zijn als relict van dit economisch verleden van lokale cultuurhistorische waarde. De loswallen zijn ontstaan aan trekvaarten. Ze worden vooral in gecultiveerde veengebieden aangetroffen. In de 20 ste eeuw verloren de meeste loswallen hun functie aan het wegverkeer. Sommige losplaatsen zijn verdwenen, andere zijn nog herkenbaar. De voormalige loswal aan de Jacobssteeg bijvoorbeeld was oorspronkelijk bestraat met granietkasseien. In 1993 werden de bestrating en beschoeiing weggehaald en door het graven van een extra sloot is er een rusteiland voor fauna gecreëerd. De loswal heeft nu een functie als ‘stapsteen’ in de ecologische verbinding langs de Biltsche Grift (nr. 31).

Algemene loswal. De Bilt had een algemene loswal aan de Biltsche en Zeister Grift. De Grift had destijds een belangrijke economische betekenis. Over deze vaarweg werden goederen van en naar de stad Utrecht vervoerd. Dit resulteerde in een aantal algemene en particuliere loswallen. De algemene loswal bevond zich tegenover het landgoed Sandwijck (nr. 41). Tot de te lossen goederen behoorde ook de uit de stad Utrecht afkomstige mest. De onaangename geur hiervan dreef bij westenwind richting het landhuis, wat de bewoners tegenstond. Daarom werd de loskade in 1797 iets naar het oosten verplaatst. In 1890 gaf G.H.L. baron van Boetzelaer een strook grond in de nabijheid van de brug bij de Bunnikseweg aan de gemeente in gebruik om een haventje en een nieuwe algemene losplaats aan te leggen. Wegens ruimtegebrek werd de losplaats in 1924 twee maal zo groot gemaakt. Uiteindelijk moest deze Biltse haven wijken voor de aanleg van een rondweg om De Bilt, die in 1937 gereed kwam: de Utrechtseweg. Ter vervanging van de haven werd in 1934 door Rijkswaterstaat opnieuw een algemene loswal aangelegd, nu aan de Jacobssteeg. Deze is maar kort in gebruik geweest. Waarderingscategorie en - Hoog Middel Laag waarde Overige loswallen. Veel landgoederen en boerderijen aan of bij de Grift hadden een eigen losplaats. Eén van de Zichtbaarheid x particuliere loswallen hoorde bij het landgoed Beerschoten en lag ten noordoosten van de Jacobssteeg, schuin tegenover de laatste algemene loswal. Ook de plaatselijke nijverheid, waaronder een vingerhoedsmolen, een blekerij (en Gaafheid/authenticiteit x latere stoomwasserij), een fabriek voor tuinbouwwerktuigen en een sigarenfabriek, had veelal haar eigen loswal. De loswal van de beurtschipper lag achter zijn huis, dat het laatste huis was van de Dorpsstraat. Deze was te bereiken via Toegankelijkheid/beleefbaarheid x een aftakking van de Grift, die parallel liep aan de Dorpsstraat.

Uniciteit/ zeldzaamheid x

Tekst: Gemeente De Bilt. Karakteristiek/representatief x Bronnen: Drees 1997; Meijer 1995.

Foto: Loswal bij de Oude Bunnikseweg en het Kloosterpark (1905), deze foto toont het gedeelte van de Grift dat als Samenhangendheid x algemene loswal gebruikt werd. Op de plek van de brug ligt nu de brug die leidt naar het fiets- en voetgangerstunneltje onder de Utrechtseweg (bron: Gemeente De Bilt).

65 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SEL ECTIE) , GEMEENTE DE BILT

33. Hoge Weg of Heerweg (Water)wegen, paden en sporen

In het zuiden van De Bilt liep ten noorden van de Looijdijk een verhoogde weg die verkeer over land mogelijk maakte tussen de bisdommen Utrecht en Keulen. Veel vervoer ging vroeger over water. Waar waterwegen ontbraken of niet altijd bevaarbaar waren, moest men wel over land reizen. Het Utrechtse bisdom viel onder Keulen en er was in de middeleeuwen regelmatig verkeer tussen die steden. Dat kon voor een deel over de Rijn, maar er was ook een zogenaamde heerweg, een weg waarover kooplieden met hun wagens konden gaan. Deze ’koningsweg’ liep langs de huidige Arnhemse Bovenweg en de Hoge Weg door Zeist via Driebergen, Doorn, Darthuizen, de Achterweg bij Leersum, langs Amerongen naar Rhenen.

De weg kende twee tracés: een bovenweg en een benedenweg. De bovenweg werd in de winter gebruikt, als de lager gelegen weg modderig was geworden. Men trok vanuit Zeist meer noordelijk over De Bilt omdat het daar minder drassig was. Deze weg werd de Heirweg (Heerweg) genoemd. Oud gemeentearchivaris de heer Meijer heeft in 1992 een reconstructie gemaakt van de route van deze hoog gelegen Heerweg. Langs deze oude hooggelegen weg liggen de buitenplaatsen van De Bilt. Een andere optie voor het tracé van de Koningsweg is de Steenstraat (nr. 25).

Van de Heirweg / Heerweg / Hoogeweg is op het oog weinig terug te vinden. Een voormalige eigenaar van Vollenhoven stond omstreeks 1816 toe dat de Heirbaan werd omgeploegd. Wel liep het tracé over de huidige Herenweg in De Bilt. Van de oude Hoogeweg, die in Zeist over de terreinen van het Montessori Jordanlyceum en Berkenhove(n) liep, is nog een stukje aanwezig op het landgoed Beerschoten. Bij graafwerkzaamheden zijn wel veel sporen gevonden van de oude hoge weg. Deze sporen maken de volgende reconstructie mogelijk:

Tekst: Gemeente De Bilt.

Bronnen: Meijer 1992; Pieko 1993; van ’t Veld 2009. Afbeelding: Heerweg (Biltstraat) (bron: Utrechtse Canons). Waarderingscategorie en - Hoog Middel Laag waarde Zichtbaarheid x

Gaafheid/authenticiteit x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x

Karakteristiek/representatief x

Samenhangendheid x

66 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

34. Stichtse Lustwarande en Laagte van Pijnenburg (landgoederenzone op de Utrechtse Heuvelrug) Stichtse Lustwarande en Laagte van Pijnenburg

Het gebied van Maartensdijk tot Soestdijk stond bekend als de ‘Laagte van Pijnenburg’. Hier werden, op de overgang van de e e zandgronden naar het lager gelegen veen, in de 17 en 18 eeuw veel buitenplaatsen aangelegd. De oorsprong van een aantal buitenhuizen gaat terug tot jachthuizen en boerderijen.

Het zuidelijke deel van de Utrechtse Heuvelrug stond bekend als de ‘Stichtse Lustwarande’. Deze naam komt voort uit het feit dat veel kloosters hier oorspronkelijk kloosterboerderijen stichtten, maar stamt pas uit de 19 e eeuw. De boerderijen kwamen vanaf 1580 in handen van de overheid, maar werden in de 17 e eeuw bijna allemaal verkocht. De rijke stedelingen bouwden hun ‘boerderijen’ of hofsteden uit tot het bijna landhuizen leken. Tegen het einde van de 18 e eeuw werden de meeste boerderijen gesloopt om plaats te maken voor gerieflijke en indrukwekkende landhuizen. Soms werd de oude boerderij niet afgebroken, maar werd het nieuwe landhuis naast de boerderij gebouwd.

Een derde categorie landgoederen, zijn de landgoederen op de overgang van het zandlandschap naar het veenweidegebied. Kenmerkend aan deze landgoederen is dat zij de kavellijnen van de middeleeuwse ontginningen volgen.

Enkele van de landgoederen of buitenplaatsen die in De Bilt nog resteren, zijn individueel opgenomen in deze startlijst. Het was echter ook van belang om de Laagte van Pijnenburg en de Stichtse Lustwarande als ensemble van buitenplaatsen in de groene context van de Utrechtse heuvelrug mee te nemen. Juist de samenhang van deze ‘landhuizenstrook’ verhoogt de cultuurhistorische waarde ervan.

Bronnen: Blijdenstijn 2005; Broekhoven / Barends 1995. Afbeelding: boven Landgoed Beerschoten (bron: Buitenplaatsen in Nederland), onder de Stichtse Lustwarande van De Bilt tot aan Rhenen (bron: Stichtse Lustwarande).

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Zichtbaarheid x

Gaafheid/authenticiteit x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x nationaal

Karakteristiek/representatief x nationaal

Samenhangendheid x ensemble

67 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

35. Landgoed ‘Oostbroek’, ensemble Stichtse Lustwarande en Laagte van Pijnenburg

Oostbroek is als onderdeel van de Stichtse Lustwarande en als voormalig klooster Oostbroek van bijzonder cultuurhistorische waarde. In de jaren 20 en 30 van de 12 e eeuw ontstond er in de directe omgeving van de bisschopsstad Utrecht een drietal abdijen. Eén daarvan was de Sint-Laurensabdij, deze abdij was vrijwel vanaf het begin een dubbelklooster, waarin zowel mannen en vrouwen konden toetreden. In 1140 werd een apart vrouwenklooster gebouwd. Dat gebeurde in de buurt van de Laurensabdij, op een stuk ontgonnen land dat 'Nieuwe Hof' heette (huidige KNMI, nr. 11). De eerste bekende vermelding stamt uit 1122. Oostbroek wordt genoemd in een oorkonde uitgevaardigd door Mathilde, echtgenote van keizer Hendirk V. Het gaat hierin om een schenking die bestond uit het moerasgebied Oostbroek (broek betekent moeras) met de aangrenzende veengronden met bijbehorende rechten en inkomsten. De Sint-Laurensabdij was grootgrondbezitter in de regio en speelde in de middeleeuwen een belangrijke rol bij de moeras- en veenontginningen. Dit werd mede mogelijk gemaakt door de afdamming van de Rijn bij Wijk bij Duurstede in 1122. Uitgangspunt van de ontginningen vormde de Hoofddijk die naar Utrecht liep. Halverwege de 12 e eeuw waren de ontginningen gevorderd tot de tweede dwarswetering, de Bisschopswetering (nr. 2). De losse kavels werden als akkerland door de bisschop uitgegeven aan kerkelijke instellingen en particulieren. De abdij en het Vrouwenklooster breidden hun landerijen steeds verder uit, ook buiten de gerechtsgrenzen. Er stonden op deze akkerlanden behalve gewone pachtboerderijen ook 'uithoven', boerderijen die tot de kloostergemeenschap hoorden. Eén van de oudste, De Uithof, leende zijn naam later aan het huidige universiteitscentrum (gemeente Utrecht). Op de plaats van de uithoven Beerschoten (nr. 40), Vollenhoven (nr. 36), Tameroord (niet meer aanwezig), Jagtlust (huidig gemeentehuis) en Houdringe (nr. 37) ontstonden in de 17 e en 18 e eeuw de gelijknamige buitenplaatsen. Mede door de reformatie werd de abdij in 1580 gesloopt en vervielen de goederen. Na 1676 werd het huis Oostbroek op het terrein van de voormalige abdij gebouwd. Het huidige landhuis (Bunnikseweg 39) is in 1887 gebouwd in neorenaissance stijl en bestaat uit twee bouwlagen met een afgeplat schilddak.

Oostbroek is als onderdeel van de Stichtse Lustwarande en dankzij de voorgeschiedenis van het klooster en de hoge cultuurhistorische waarde van het terrein, opgenomen in de startlijst. Een aantal elementen is als rijksmonument aangewezen; het landhuis, de tuinmanswoning met oranjerie, Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag het koetshuis en de historische parkaanleg. De Zichtbaarheid x waardering die hieronder is weergegeven betreft het geheel als ensemble. Gaafheid/authenticiteit x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid Bronnen: Broer 2011; Van der Spek 2007; Collectie x Utrecht; Monumentenregister RCE, nr. 514651. Uniciteit/ zeldzaamheid Foto’s: Oostbroek anno nu (bron: boven Gemeente x De Bilt, onder Collectie Utrecht). Karakteristiek/representatief x nationaal

Samenhangendheid x ensemble

68 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

36. Landgoed ‘Vollenhoven’, ensemble Stichtse Lustwarande en Laagte van Pijnenburg

Vollenhoven is als onderdeel van de Stichtse Lustwarande en voormalig uithof van Oostbroek van bijzonder cultuurhistorische waarde. Van oorsprong was Vollenhoven een uithof van het klooster Oostbroek (nr. 35). Na de reformatie werden de goederen van Oostbroek opgeheven en kwam Vollenhoven in bezit van Goderd van Reede van Nederhorst. Gedurende de periode dat Vollenhoven een uithof was, was het huis niet meer dan een boerderij. In 1651 werd Vollenhoven verkocht en door vererving kwam het in verschillende handen. In 1774 was Vollenhoven inmiddels uitgegroeid tot een buitenplaats en komt het in bezit van Willem René baron van Tuyll van Serooskerken. In deze tijd was er sprake van een “Heere huysinghe annexe Boerewoninge, stallinge, koetshuis, Tuynmanswoninge en verdere getimmerte, mitsgaders nog een Boerewoninge met zijn Berg en schuur staande op ‘s eijnde van dit goed aan de Bildse vaart met zijn Plantagien, Tuijnen, bouw- en weylanden”. Het huis bestaat dan uit twee verdiepingen en een fraaie tuin. In deze jaren moet er ook een molen op Vollenhoven gestaan hebben, die was verbonden aan de porseleinfabriek van de Loosdrechtse dominee Johannes de Mol. Het is echter niet bekend waar deze molen gestaan heeft. Tussen 1800 en 1810 laat de eigenaar Pieter de Smeth het huidige huis bouwen, inclusief een aantal bijgebouwen, zoals een koetshuis, oranjerie en ijskelder en een nieuw park. De Smeth breidde het landgoed door ruiling en aankoop regelmatig uit. De belangrijkste aankoop betrof de hofstede Den Eyck in 1806, gelegen aan de overzijde van de Utrechtseweg. Een paar jaar eerder, in 1802, had De Smeth al het naast Den Eyck gelegen Beerschoten (nr. 40) van zijn moeder geërfd. In 1810, na de dood van De Smeth, werd Vollenhoven geveild en kwam het in verschillende handen terecht. Tussen 1827 en 1848 is het in bezit van Van der Capellen, die veel grond rond Vollenhoven aankocht. Vollenhoven kende in die tijd zijn grootste omvang. Na zijn dood werd Vollenhoven in negen stukken verdeeld en geveild. Drie van de negen onderdelen werden verkocht aan Kluppel: Landgoed Vollenhoven, Den Eyck, een timmermanswoning, twee woningen bij de koepel en hofstede De Hoek aan de Bisschopsweg.

Vollenhoven is als onderdeel van de Stichtse Lustwarande en dankzij de voorgeschiedenis als voormalig uithof van Oostbroek en de hoge cultuurhistorische waarde van het gehele ensemble, opgenomen in de startlijst. Diverse onderdelen van Vollenhoven zijn als rijksmonument aangewezen, onder andere het typologisch zeldzame vroeg 19e huis in empirestijl en de grotendeels gaaf bewaarde ruimschalige vroeg 19e Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag eeuwse parkaanleg in landschapsstijl. De Zichtbaarheid x waardering die hier is weergegeven betreft het geheel als ensemble. Gaafheid/authenticiteit x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid Bronnen: Broer 2011; van der Spek 2007; x Monumentenregister RCE, nr. 506937; Landgoed Uniciteit/ zeldzaamheid Vollenhoven. x Afbeelding boven: Vollenhoven ca. 1830 door Karakteristiek/representatief Mourot (bron: Landgoed Vollenhoven), foto onder: x nationaal Vollenhoven anno nu (bron: Gemeente De Bilt). Samenhangendheid x ensemble

69 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

37. Landgoed ‘Houdringe’, ensemble Stichtse Lustwarande en Laagte van Pijnenburg

Houdringe is als onderdeel van de Stichtse Lustwarande en voormalig uithof van Oostbroek van bijzonder cultuurhistorische waarde. Buitenplaats Houdringe (De Holle Bilt 22) is aangelegd op een stuk grond dat oorspronkelijk tot het klooster Oostbroek (nr. 35) behoorde. Na de reformatie vervielen de eigendommen van het klooster en rond 1640-50 werd de boerderij verkocht aan Jan Mamuchet. Samen met enkele landerijen van Oostbroek werd dit Houdringe. Door landaankopen groeide het landgoed flink, de boerderij werd uitgebreid tot een bescheiden 'heerehuysinge' en er werd een park aangelegd. Aan het eind van de 18 e eeuw kwam de buitenplaats in bezit van de regentenfamilie Van Westrenen die in 1779 opdracht gaf voor de sloop van het volledig vervallen herenhuis. Vervolgens werd een nieuw huis gebouwd en werd een tuin in Engelse landschapsstijl aangelegd. Ook de op het landgoed gelegen boerderij ‘Klein Houdringe’ dateert uit die tijd. Na een ingrijpende verbouwing in 1965 resteert van deze boerderij alleen nog maar het dwarshuis. De Van Westrenens breidden het grondgebied verder uit en in de tweede helft van de 19e eeuw bereikte het landgoed zijn maximumgrootte van 340 hectare. Na 1954 werd het hoofdgebouw verbouwd; de bijgebouwen werden gesloopt en vervangen door twee vleugels, die later naar achteren toe verlengd werden, waardoor de vormgeving van het hoofdgebouw veranderde en de huidige vorm kreeg. Momenteel is Houdringe in gebruik als kantoorpand.

Houdringe is als onderdeel van de Stichtse Lustwarande en dankzij de voorgeschiedenis als voormalig uithof van Oostbroek en de hoge cultuurhistorische waarde van het gehele ensemble, opgenomen in de startlijst. Diverse onderdelen van Houdringe zijn als rijksmonument aangewezen, onder andere het 18 e eeuwse hoofdgebouw, de tuin- en parkaanleg in vroege-landschapsstijl uit het begin van de 19e eeuw, boerderij Klein Houdringe en de portierswoning ‘De Ketting’ uit 1902. De waardering die hier is weergegeven betreft het geheel als ensemble.

Bronnen: Buitenplaatsen in Nederland; Monumentenregister RCE, nr. 510396; Historische Kring D'Oude School. Afbeelding en foto’s: rechtsboven gezicht over de landerijen op de voorgevel van het huis Houdringe bij De Bilt, 1868-69 door P.J. Lutgers (bron: Het Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Utrechts Archief), Zichtbaarheid x rechtsonder gezicht vanaf de oprijlaan van het Gaafheid/authenticiteit landgoed Houdringe te De x Bilt uit het zuiden, met op Toegankelijkheid/beleefbaarheid de achtergrond de x voorzijde van het huis, Uniciteit/ zeldzaamheid 1895-1900 door E. Lamaire x (bron: Het Utrechts Karakteristiek/representatief Archief),links Houdringe x nationaal anno nu (bron: Gemeente Samenhangendheid x ensemble De Bilt).

70 CULTUURHISTORISCHE W AARD ENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTI E) , GEMEENTE DE BILT

38. Landgoed ‘Eykenstein’, ensemble Stichtse Lustwarande en Laagte van Pijnenburg

De oorsprong van Eykenstein (Dorpsweg 193) gaat waarschijnlijk terug op een boerderij uit het begin van de 16 e eeuw. Schriftelijke bronnen over het huis in deze tijd ontbreken. In de 17 e eeuw komt het voor op de Waterschapskaart uit 1642 als Gerobulus. De eerste afbeelding van het huis dateert uit de 18 e eeuw toen het een herenboerderij was met een trapgevel. Eykenstein kwam in 1777 in het bezit van Adriaan Hendrick Eyck, Deze voerde een grondige verbouwing aan het huis uit, waarschijnlijk werd het voor een groot deel gesloopt. Een tekening van het huis met het bijschrift 'zoals het was voor 1780' toont een rechthoekig bouwblok met drie trapgevels. In 1791 wordt Eykenstein bestaande uit “ een heerenhuis, stal en koetshuis, tuinmanswoning, tuinen en boomgaarden, bosch en een groote party hakhout, boerenwoninge en aanhorige landeryen, staande en geleegen aan het oosteinde van de Maartensdyk” verkocht. Vanaf 1818 is het landgoed in het bezit van de familie Eyck van Zuylichem die het grondgebied aanzienlijk uitbreidde. In 1876 besloeg het landgoed meer dan 600 hectare. Verder werd in deze periode de oprijlaan van Eykenstein, de Gezichtslaan, aangelegd (nr. 44) en werd het huis tot het tegenwoordige Eyckenstein verbouwd. In 1880 kwam Eyckenstein en het buiten Berkenstein (aan de overzijde van de Dorpsweg) in het bezit van mr. W.C. baron van Boetzelaer. Deze heeft enkele wijzigingen aan het ex- en interieur van het huis Eyckenstein uitgevoerd en de grote oranjerie annex woning die bij de buitenplaats hoorde gesloopt. Ook Berkenstein werd gesloopt, alleen de dienstwoning en de achterliggende moestuin zijn bewaard gebleven. De tuinarchitect Springer heeft de tuinaanleg ontworpen in 1881-83. In de jaren twintig en dertig van de 20 ste eeuw zijn grote delen van het landgoed verkocht. De huidige omvang van het landgoed is nu 182 hectare. Het huis is tegenwoordig gesplitst in drie woningen.

Eykenstein is, dankzij zijn oude oorsprong en de hoge cultuurhistorische waarde van het gehele ensemble, opgenomen in de startlijst. Diverse onderdelen van Eykenstein zijn als rijksmonument aangewezen, onder andere het voornamelijk vroeg 19 e eeuwse hoofdgebouw in neoclassicistische stijl, de historische tuin- en parkaanleg in landschapsstijl naar ontwerp van de tuinarchitect Springer, het koetshuis, de tuinmanswoningen en de dienstwoning. De waardering die hieronder is weergegeven betreft het gehele ensemble Eykenstein.

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Bronnen: Buitenplaatsen in Nederland; Zichtbaarheid x Monumentenregister RCE, nr. 510510; Landgoed Eyckenstein. Gaafheid/authenticiteit Afbeelding en foto: boven Eykenstein anno nu, x onder Gezicht op het huis Eyckenstein bij Toegankelijkheid/beleefbaarheid Maartensdijk, 1828-32 door Jobard (bron: Het x Utrechts Archief). Uniciteit/ zeldzaamheid x

Karakteristiek/representatief x nationaal

Samenhangendheid x ensemble

71 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

39. Landgoed ‘Rustenhoven’, ensemble Stichtse Lustwarande en Laagte van Pijnenburg

Rustenhoven (Dorpsweg 187) is van bijzonder cultuurhistorische waarde als onderdeel van de Stichtse Lustwarande. De kavels waarop Rustenhoven staat, waren in de 16 e eeuw in het bezit van het Heilge Kruisgasthuis buiten de Wittevrouwenpoort van Utrecht. In 1739 worden de kavels met ‘ een huijsinge en verder getimmer’ verkocht aan Johan Swaving. Er zijn geen afbeeldingen bekend van Rustenhoven uit de begintijd. De oudst bekende vermelding van de naam Rustenhoven dateert uit 1762. De familie Swaving verkocht in 1793 Rustenhoven met bijbehorende landerijen “ ...bestaande in een Heere en boere huizinge, stal en koetshuis, schuur, twee hooijbergen, schaaphok en de bank in de kerk van de Maartensdijk, van ouds aan deeze hofsteede behoord hebbende, mitsgaders vijf en dertig mergen, zoo moestuijn, boomgaard, bouw als weilanden, benevens de daarbij behoorende heivelden, alles bij den anderen gelegen aan de Maartensdijksche weg onder den gerechte van Oostveen, strekkende Noordwaards tot aan de heijde, en het weiland, Zuidwaards van de Maartensdijk tot aan het bouwland van de hofsteede Berkestein, en het ackerland daarnevens, strekkende Noordwaards als boven, en Zuidwaards tot aan de Bisschops Wetering, alles in voegen het zelve bij vorige eigendoms papieren breeder beschreven is, en dat met alles wat daarop van wegens den heer verkoper aard en nagelvast is, ook met de bepoting en beplanting, ...” aan Jan de Rovere van Breugel.

Van Breugel voerde tussen 1810 en 1825 diverse veranderingen aan Rustenhoven door, Rustenhoven werd aan de achterzijde uitgebouwd met een woning en een stal. Rondom Rustenhoven werden een koetshuis met stallen, een boerenschuur, een stal, hooibergen en mogelijk een boerenwoning gebouwd. Tevens werden een parkbos met waterpartijen ontworpen door de bekende tuinarchitect Copijn, een jachthut en een eendenkooi aangelegd. In het weiland tegenover Rustenhoven liet Jan van Breugel een ronde stenen duiventil bouwen. Deze werd gesloopt in 1920, hier staat nu nog een oude linde. Verderop in het land richting de Nieuwe Wetering kwam een schaapskooi. De van Breugels verkochten Rustenhoven in 1890. Vanaf 1890 is Rustenhoven in verschillende handen geweest. In 1923 wordt ‘Het Landhuis’ gebouwd, een woning in Engelse landhuisstijl, in 1925 wordt naast Rustenhoven een chauffeurswoning gebouwd en in 1926 wordt Rustenhoven in Oud-Hollandse stijl aan de achterzijde uitgebreid.

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Rustenhoven is dankzij zijn hoge cultuurhistorische Zichtbaarheid x waarde van het gehele ensemble opgenomen in de startlijst. Het huis is als rijksmonument Gaafheid/authenticiteit aangewezen. De waardering die hieronder is x weergegeven betreft het gehele ensemble Toegankelijkheid/beleefbaarheid Rustenhoven. x

Uniciteit/ zeldzaamheid x Bronnen: Buitenplaatsen in Nederland; Karakteristiek/representatief Monumentenregister RCE nr. 26492; Rustenhoven. x nationaal Foto’s: boven Rustenhoven anno nu, onder Samenhangendheid x ensemble Rustenhoven vanuit de lucht, 1975 (bron:

Rustenhoven).

72 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

40. Landgoed ‘Beerschoten’, ensemble Stichtse Lustwarande en Laagte van Pijnenburg

Beerschoten (De Holle Bilt 2) is als onderdeel van de Stichtse Lustwarande en voormalig uithof van Oostbroek van bijzonder cultuurhistorische waarde. Beerschoten is aangelegd op een stuk grond dat oorspronkelijk tot Oostbroek behoorde. In 1680 kocht Mr. Jacob Martens de boerderij met 28 morgen grond. In de loop van de 18 e eeuw werd het grondgebied flink uitgebreid. In de jaren 80 van de 19 e eeuw werd het huis door brand verwoest, waarna in 1890/91 het huidige huis gebouwd werd. De 18 e eeuwse formele aanleg van de buitenplaats werd gevormd door rechte lanen en twee sterrenbossen, die thans in structuur nog aanwezig zijn. De lanen komen samen op de konijnenberg waarop vroeger een linde stond. Andere nog aanwezige elementen zijn de vissenkom, een kuil die vol water stond en waarin vissen zwommen als voedsel voor de bewoners van het landgoed, een berceau dit is een overdekte laan en een ijskelder. De landschapstuin is waarschijnlijk al tussen 1810 en 1820 aangelegd en rond 1850 gewijzigd. In 1978 werd het huis gerestaureerd en verbouwd tot kantoor. Het landgoed is nu eigendom van Stichting Het Utrechts Landschap.

Beerschoten is als onderdeel van de Stichtse Lustwarande en dankzij de voorgeschiedenis als voormalig uithof van Oostbroek en de hoge cultuurhistorische waarde van het gehele ensemble, opgenomen in de startlijst. Diverse onderdelen van Beerschoten zijn als rijksmonument aangewezen, onder andere het in 1890/1891 gebouwde hoofdgebouw in eclectische stijl, het gaaf bewaarde formele lanenstelsel uit de 18 e eeuw en de historische tuin- en parkaanleg. De waardering die hier is weergegeven betreft het geheel als ensemble.

Bronnen: Buitenplaatsen in Nederland; Monumentenregister RCE, nr. 511395. Afbeeldingen en foto’s: rechtsboven Beerschoten, 1896 door P.J. Lutgers (bron: Buitenplaatsen in Nederland), linksonder Konijnenberg (Sterrenbos), middenonder berceau en rechtsonder vissenkom (bron: Gemeente De Bilt).

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Zichtbaarheid x

Gaafheid/authenticiteit x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x

Karakteristiek/representatief x nationaal

Samenhangendheid x ensemble

73 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

41. Landgoed ‘Sandwijck’, ensemble Stichtse Lustwarande en Laagte van Pijnenburg

Sandwijck (Utrechtseweg 301) is van bijzonder cultuurhistorische waarde als voorbeeld van een vrijwel ongeschonden 19 e eeuwse buitenplaats en als onderdeel van de Stichtse Lustwarande. Sandwijck bevindt zich op het grondgebied dat oorspronkelijk tot de bezittingen van het klooster Oostbroek (nr. 35) behoorde. In 1644 kwam het terrein in eigendom van de familie Utenhoven. De eerste bekende vermelding van Sandwijck dateert uit 1788. Het huidige landhuis is vermoedelijk omstreeks 1770 gebouwd en daarna diverse malen verbouwd en uitgebreid. In 1875 kreeg de voorgevel zijn huidige verschijningsvorm. De toegang is toen naar de linker zijgevel verplaatst. Achter het landhuis bevindt zich een zeldzame in gewapend cement uitgevoerde pergola, deze is vermoedelijk tussen 1915 en 1925 vervaardigd. Rond 1800 werd de naastgelegen boerderij, vermoedelijk van rond 1770, Oost-Indiën toegevoegd aan Sandwijck. Het huidige aanzicht van de boerderij is voor het grootste deel te danken aan wijzigingen uit de tweede helft van de 19 e eeuw. Aan de noordwestzijde van het terrein bevindt zich het landhuis Sluishoef. Dit huis fungeerde tot het begin van de 19 e eeuw als vingerhoedenfabriek. Op de plaats van de fabriek werd tussen 1823 en 1828 het huidige huis gebouwd. De familie van Boetzelaer kocht Sluishoef in 1859 en sindsdien behoort het huis bij de bezittingen van Sandwijck. In 1807 was er al een landschappelijke parkaanleg aanwezig, deze werd in 1833/34 gewijzigd, inclusief de neogotische duiventoren uit het derde kwart van de 18 e eeuw, aan de zuidrand van het park, die werd veranderd in een follie in de vorm van een schijnkapel met duivenverblijf op de verdieping. Het aan de overkant van de Utrechtseweg gelegen Van Boetzelaerpark behoorde sinds 1855 als overplaats tot de bezittingen van Sandwijck. Daarvoor behoorde het terrein tot de inmiddels verdwenen buitenplaats Arenberg. In 1930 is de overplaats naar ontwerp van H. Copijn, tot openbaar wandelpark ingericht. Het Stenen Duifhuis (1832) in dit park hoorde oorspronkelijk bij Arenburg. Het is een achthoekig gebouw dat rust op een open, van hoekbogen voorziene onderbouw. Het gebouw bestaat uit een metselwerk van baksteen, met een tentdak. Op dit dak is nog een achthoekige, houten lantaarn gebouwd. Ook deze is voorzien van spitsbogen en is bekroond met een windvaan in de vorm van een zittende duif.

Sandwijck is als onderdeel van de Stichtse Lustwarande en vanwege de hoge cultuurhistorische waarde van het gehele ensemble, opgenomen in de startlijst. Diverse onderdelen zijn als rijksmonument aangewezen, onder andere het landhuis Sandwijck, landhuis Sluishoef, langhuisboerderij Oost- Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Indiën, de pergola, de duiventoren/folly en de Zichtbaarheid x parkaanleg. Het Stenen Duifhuis van voormalig Arenberg is een van de weinige overgebleven stenen duiventorens Gaafheid/authenticiteit in Nederland en apart als rijksmonument aangewezen. x De waardering die hier is weergegeven betreft het Toegankelijkheid/beleefbaarheid geheel als ensemble. x

Uniciteit/ zeldzaamheid Bronnen: Buitenplaatsen in Nederland; x Monumentenregister RCE, nr. 514659 en 9568; Redactie Karakteristiek/representatief De Biltse Grift 2007; Postma 1993. x Foto’s: boven landhuis Sandwijck, linksonder de Samenhangendheid duiventoren/folly (bron: gemeente De Bilt), rechtsonder x het Stenen Duifhuis van voormalig Arenberg (bron: Stichting Kunst & Cultuur De Bilt/Bilthoven).

74 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

42. Eyckensteinselaan Stichtse Lustwarande en Laagte van Pijnenburg

Toen de gemeenten Maartensdijk en De Bilt nog zelfstandige gemeenten waren, lag de gemeentegrens tussen beide gemeenten op een nagenoeg rechte lijn van noord-oost naar zuid-west. Op deze grens lag voor een groot deel een pad met laanbeplanting, voor een belangrijk deel behorend tot het landgoed Eyckenstein van de familie Van Boetzelaer (nr. 38). Op landgoed Eyckenstein liep de laan in een rechte lijn naar het noorden tot het Tolhuis. Van daar boog de laan af naar het oosten via de Koudelaan richting de Vuursche. Vanaf landgoed Eyckenstein naar het zuiden liep de laan via landgoed Beukenburg en De Leyen naar de Groenekanseweg. Vanhier liep de gemeentegrens via het Centenlaantje naar de Utrechtseweg.

De beplanting van de oude laan bestond en bestaat uit een laanbeplanting van hoofdzakelijk eiken met op een aantal plaatsen, zoals bij het Centenlaantje, ook een hakhoutbeplanting aan de buitenzijden van de laan.

De laan is voor een groot deel nog goed herkenbaar en wordt ook zelfs nog als pad gebruikt, andere delen, ten zuiden van de spoorlijn, zijn nog herkenbaar aan de grote bomen die daar staan. De oude laan heeft behalve cultuurhistorische en recreatieve waarde, vanwege de ouderdom ook een grote landschappelijke en ecologische en waarde.

Tekst: Gemeente De Bilt. Afbeelding: Eyckensteinselaan door ednl (bron: Flickr).

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Zichtbaarheid x

Gaafheid/authenticiteit x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x

Karakteristiek/representatief x

Samenhangendheid x

75 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKA ART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE) , GEMEENTE DE BILT

43. Belastingbomen Stichtse Lustwarande en Laagte van Pijnenburg

In de 19 e eeuw kon enige tijd de belasting voor agrarische grond ontdoken worden door drie bomen op een kavel te planten. Het terrein werd dan aangemerkt als bosgrond. Een maas in de wet waarvan landeigenaren dankbaar gebruik maakten. Toen deze maas werd gedicht, werden sommige bomen niet gekapt. Dat zijn nu monumentale bomen die het landschap vorm geven. Zij zijn ook een voorbeeld van de maatschappelijke invloed, in dit geval een belastingstelsel, op de inrichting van het landschap. Ten oosten van de Eijkensteinsesteeg, ten zuiden van de boerderij aan de Gezichtslaan 295, staan nog twee van de oorspronkelijke drie eiken, welke naar aard en plaats naar alle waarschijnlijkheid belastingbomen zijn. In de volksmond heten de drie eiken Abraham, Isaak en Jacob. Een oudtestamentische afstammingslijn, maar zo oud zijn de bomen niet. De ouderdom van de bomen gaat terug tot de 19 e eeuw: de tijd dat dit belastingstelsel gold. Één van de drie bomen is rond de eeuwwisseling afgestorven. Herplant zou op zijn plaats zijn. Mogelijk staan op Houdringe ook nog drie belastingbomen.

De belastingbomen, zijn naast hun monumentale verschijning, objecten die een specifieke verhaal vertellen en herinneren aan belastingontduiking.

Tekst: Gemeente De Bilt. Foto: Belastingbomen (bron: Gemeente De Bilt).

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Zichtbaarheid x

Gaafheid/authenticiteit x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x

Karakteristiek/representatief x

Samenhangendheid x

76 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

44. Zichtlijnen (Gezichtslijn en Jacobssteeg) Stichtse Lustwarande en Laagte van Pijnenburg

Een zichtlijn of vista is een denkbeeldige lijn ontworpen als kijkrichting vanuit een buitenhuis naar een bepaald punt. De kijkrichting wordt bepaald door de beplanting van boomgroepen en heesters, door reliëfwerking van gazons en door zorgvuldig geplaatste tuinsieraden. Het is een kenmerkend element van de Engelse landschapsstijl uit de 19 e eeuw. In de gemeente zijn diverse zichtlijnen te herkennen. Hier beschrijven we twee voorbeelden.

De Gezichtslaan op de zichtlijn Eijckensteijn – Zeist. In 1826 is Frans Nicolaas Marius Eyck van Zuylichem begonnen met de aanleg van de Gezichtslaan in het huidige Bilthoven Noord, als drie kilometer lange oprijlaan vanaf de huidige Soestdijkseweg - destijds heette deze de Prinsenlaan, door de Ridderoordes Bossen naar het landhuis. Het gebied aan weerszijden van de laan behoorde tot het landgoed van de Ecyk van Zuylichems. De laan liep door de Ridderoordse Bossen en dankt zijn naam aan het zicht ('gezicht') dat hij op Eyckenstein (nr. 38) geeft. Frans Nicolaas Marius Eyck van Zuylichem heeft de Gezichtslaan in 1826 niet zomaar in een willekeurige richting aangelegd. Tijdens de onderzoeken die gedaan zijn voor het schrijven van het boek over Eyckenstein, is gebleken dat de Gezichtslaan precies op de Oude Hervormde Kerk in Zeist gericht is. Dat betekent dat de toren van deze kerk in die tijd vanaf Eyckenstein, op een afstand van een kleine 9 km hemelsbreed, ook zichtbaar geweest moet zijn. Het kaartje hiernaast laat dit zien: de blauwe boog geeft het begin- en eindpunt van de Gezichtslaan aan. De rode lijn is de zichtlijn en loopt van Eyckenstein (bovenaan) naar de kerk en blijkt precies over de Gezichtslaan te vallen.

Jacobssteeg; bijzonder kruispunt van zichtlijnen. De Jacobssteeg is een oude houtkade die loopt van de Holle Bilt naar de Oude Bunnikseweg. Deze houtkade kruist halverwege de Biltse Grift. Het bijzondere aan dit kruispunt van weg en water is dat je vanaf dit punt de landgoederen Oostbroek (nr. 35), Vollenhoven (nr. 36), Beerschoten (nr. 40) en Houdringe (nr. 37) kunt zien, omdat je hier op het kruispunt van de zichtlijnen van deze landgoederen staat. Momenteel zijn drie van de vier zichtlijnen nog in tact. Alleen de zichtlijn van Houdringe is niet meer aanwezig door de nieuwbouw van de Biltse Hoek.

Deze zichtlijnen zijn kenmerkend voor de Stichtse Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Lustwarande en verdienen daarom een plaats op de startlijst. Zichtbaarheid x

Gaafheid/authenticiteit Tekst: Gemeente De Bilt. x Bronnen: Blijdenstijn 2005. Toegankelijkheid/beleefbaarheid Afbeeldingen: Gezichtslaan (bron: Gemeente De Bilt). x

Uniciteit/ zeldzaamheid x

Karakteristiek/representatief x

Samenhangendheid x

77 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

45. Geriefbosjes Stichtse Lustwarande en Laagte van Pijnenburg

In de polder tussen de Achterwetering en de Dr.Welfferweg en de Graaf Floris V-weg komen twee verkavelingen bij elkaar in het verlengde van de Korssesteeg. Door het verschil in kavelrichting lopen de kavels vanaf de Dr. Welfferweg uit in zogenaamde gerende kavels, die in een hoek van ca. 20° tegen de kavels van de Achterwetering aanliggen. In de uiterste, lastig te gebruiken, punten van deze kavels ontstonden overhoekjes die veelal in gebruik waren als geriefhoutbosjes. De bomen en struiken die in deze bosjes groeiden werd door de eigenaren (boeren) gekapt en gebruikt als geriefhout voor brandhout, bonestaken, heiningpalen, enz. Ze dateren uit de periode voor 1850.

Deze lokaal waardevolle landschapselementen op de overgang van het kleinschalige landschap naar het open weidegebied waren veelal voorzien van een veekerende ringsloot om schade door vraat en vertrapping van vee te voorkomen. De boomsoorten die er groeiden waren streekeigen soorten zoals zwarte els, schietwilg, gewone es en een enkele zomereik en ruwe berk. Ook groeiden er streekeigen struiken in deze bosjes zoals lijsterbes, meidoorn en vlier. Door verwijderen en achterstallig onderhoud dreigen deze kenmerkende elementen te verdwijnen.

Geriefbosjes zijn waardevolle kleine landschapselementen op lokaal niveau, en daarom opgenomen op de startlijst.

Tekst: Gemeente De Bilt Afbeelding: topografische militaire kaart 1910. Foto: geriefbosje (bron: Google Maps).

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Zichtbaarheid x

Gaafheid/authenticiteit x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x

Karakteristiek/representatief x

Samenhangendheid x

78 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

46. Nieuwe Hollandse Waterlinie Forten, linies en bunkers

De Nieuwe Hollandse Waterlinie was van 1815 tot 1940 de hoofd defensielinie van Nederland. De linie bestond uit een keten van 50 forten, 6 vestingsteden en 750 betonnen groepsschuilplaatsen, 88 mitrailleur-kazematten en veel militaire sluizen. De waterlinie was 85 km lang en liep van de Zuiderzee (Muiden) tot de Bieschbos (Werkendam). De verdediging bestond uit het onder water zetten (inunderen) gebied als hindernis voor de vijand. Op de plaatsen waar wegen, spoorlijnen en vaarwegen de linie kruisen en bij hogere terreinen (de zogenaamde accessen) werden forten en batterijen gebouwd. Het concept van een waterlinie dateert al van 1589 en was een idee van prins Maurits. Eerst werd de Oude Hollandse Waterlinie gebouwd, deze trad in werking toen in 1672 Nederland werd aangevallen door de Fransen. De waterlinie bleek een succes en de waterlinie werd de hoofdlinie van Nederland. Tussen 1815 en 1885 onderging het verdedigingsstelsel een flinke verbetering en werd de Nieuwe Hollandse Waterlinie aangelegd. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is nooit in werking geweest, maar is (slechts) driek keer (gedeeltelijk) in staat van verdediging gebracht. In 1870 en tijdens de Eerste Wereldoorlog en in 1939. Door de technische vooruitgang (wapens) en de komst van vliegtuigen werd de linie overbodig. Toch werd de linie pas in 1951 definitief opgeheven.

De Nieuwe Hollandse Waterlinie is één van de grote cultuurhistorische structuren van Nederland. De militaire megastructuur is een landschappelijk unicum. Tot de dag van vandaag is deze structuur bepalend voor het landschap, vanwege het open landschap bepaalt door de vrije schootsvelden. Naast de grote forten bestaat de Nieuwe Hollandse Waterlinie voor een groot deel uit kleine werken: kazematten, groepsschuilplaatsen, sluizen, stuwen, tankversperringen, drinkwaterreservoirs. Hoewel de afzonderlijke onderdelen van de waterlinie grote waarde hebben, is het cultuurhistorisch belang van de linie voor een groot deel gelegen in de samenhang met de schoots- en inundatievelden en de relatie tussen de verschillende onderdelen. De Hollandse Waterlinie is recent als geheel door de RCE als rijksmonument aangewezen en is als zodanig gewaardeerd. De verboden kringen en de inundatiegebieden vallen buiten deze bescherming, alleen de gebouwde of aangelegde werken zijn in circa 90 clusters beschermd.

Bronnen: RCE; Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie. Afbeelding: Ligging Nieuwe Hollandse Waterlinie (bron: Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie).

Waarderingscategorie en -waarde Rijksmonument

79 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

47. Fort Voordorp Forten, linies en bunkers

Fort Voordorp is als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en als voorbeeld van een gebastioneerd fort met toevoegingen uit 1869-1878 van bijzonder cultuurhistorische waarde.

Fort Voordorp werd samen met de forten Ruigenhoek, Rijnauwen en Vechten in de periode 1867-1871 aangelegd in het kader van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Zij vormden een onderdeel van de tweede fortenlinie rond Utrecht, gelegen op een afstand van 3500-4000 meter van de toenmalige stadsrand. De forten die deel uitmaakten van de eerste fortenlinie (1816- 1824), lagen te dicht tegen de stadsrand. De ruimte tussen beide fortenlinies vormde een soort buffer. Fort Voordorp was vooral gericht op de bestrijding van vijandelijke artillerie op de geaccidenteerde terreinen bij De Bilt en Zeist, evenals de verdediging van de accessen: de Voordorpsedijk, de Biltsestraatweg, de Groenekansedijk en de spoorlijn Utrecht-Amersfoort. Een belangrijke taak was verder de bescherming van de inundatiemiddelen. Door veranderde tactische inzichten is het fort kort na oplevering ingrijpend gewijzigd, onder andere de noordelijke en oostelijke walgedeelten werden gewijzigd, er werd een caponnière gebouwd en een 38 meter lange tunnel aangelegd, de kazerne werd vergroot en er werd een bomvrije munitie- opslagplaats gebouwd. Fort Voordorp is drie keer van een militaire bezetting voorzien, tijdens de mobilisaties van 1870-1871, 1914-1918 en 1939-1940. In 1960 werd het fort opgeheven als verdedigingswerk. In 1998 werd het fort grotendeels gerestaureerd en in 2000 is door een grote verbouwing de oorspronkelijke vorm van het fort in ere hersteld. Momenteel wordt het gebruikt als evenementenlocatie voor de zakelijke markt.

Fort Voordorp is als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de hoge cultuurhistorische waarde van het fortterrein, opgenomen in de startlijst. Diverse onderdelen van het fort zijn opgenomen in het rijksmonumentenregister: onder andere enkele magazijnen, een fortwachterswoning en het aardwerk. De waardering die hier is weergegeven betreft het geheel als ensemble.

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Zichtbaarheid x Bronnen: Fort Voordorp; Monumentenregister RCE, nr. 517548 Gaafheid/authenticiteit Foto’s: boven Fort Voordorp (bron: Fort Voordorp), x onder luchtfoto (2006) Fort Voordorp. Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x

Karakteristiek/representatief x

Samenhangendheid x

80 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SEL ECTIE) , GEMEENTE DE BILT

48. Fort Ruigenhoek Forten, linies en bunkers

Fort Ruigenhoek is als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en als voorbeeld een gebastioneerd fort met toevoegingen uit de periode 1914-1918 en 1939-1940 van bijzonder cultuurhistorische waarde.

Fort Ruigenhoek werd samen met de forten Voordorp, Rijnauwen en Vechten in de periode 1867-1871 aangelegd in het kader van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Zij vormden een onderdeel van de tweede fortenlinie rond Utrecht, gelegen op een afstand van 3500-4000 meter van de toenmalige stadsrand. De forten die deel uitmaakten van de eerste fortenlinie (1816- 1824), lagen te dicht tegen de stadsrand. De ruimte tussen beide fortenlinies vormde een soort buffer. Fort Ruigenhoek was vooral gericht op de verdediging van het acces Ruigenhoekse Dijk en de keerkade tussen twee inundatiekommen. Tevens beheerste het fort de weg Utrecht-Hilversum en de ernaast gelegen spoorlijn. Het fort bestaat uit een regelmatige, gebastioneerde vierhoek met bomvrije kazernes, remises en schuilplaatsen. Tijdens de mobilisatie 1914-1918 en 1939-1940 is het fort uigebouwd tot infanteriesteunpunt. Het fort is momenteel in handen van Staatsbosbeheer, die het fort verder wil ontwikkelen.

Fort Ruigenhoek is als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de hoge cultuurhistorische waarde van het fortterrein, opgenomen in de startlijst. Een aantal onderdelen van het fort zijn opgenomen in het rijksmonumentenregister: onder andere enkele magazijnen, een fortwachterswoning en het aardwerk. De waardering die hier is weergegeven betreft het geheel als ensemble.

Bronnen: Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie; Monumentenregister RCE, nr. 517534. Foto’s: Fort Ruigenhoek.

Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Zichtbaarheid x

Gaafheid/authenticiteit x

Toegankelijkheid/beleefbaarheid x

Uniciteit/ zeldzaamheid x

Karakteristiek/representatief x

Samenhangendheid x

81 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

49. Het Werk Griftenstein Forten, linies en bunkers

De tankgracht bij Het Werk Griftenstein is een voorbeeld van een ter verdediging tegen aanvalswagens en/of tanks aangelegde (anti)tankgracht, die deel uitmaakte van een lange hindernis. Het onderdeel is zeldzaam geworden en representatief omdat de fysieke context of samenhang van (anti)tankgrachten in de meeste gevallen niet meer bestaat.

Reeds in 1914 werd de beslissing genomen om voor het Fort De Bilt, dat te dicht bij de bebouwing lag, een nieuwe verdediging aan te brengen. Aan weerszijden van de Biltsestraatweg werden schansen gegraven, 200 meter breed aan de noordkant en 350 meter aan de zuidzijde; zij droegen het karakter van veldversterking. Deze kreeg de naam 'Het Werk Griftenstein' naar de villa die daar gestaan heeft en afgebroken is. In 1915 werd een betonnen granaatvrije schuilplaats gebouwd voor 20 man en in 1917 volgde nog aan iedere kant een betonnen mitrailleurkazemat voor twee machinegeweren. Hoofdzakelijk bestond de linie dus uit loopgraven met wallen ervoor. Van hieruit kon men dan met de lichte wapens weinig uitrichten. Vanaf 1935 werd de verouderde verdediging verbeterd. Er werden direct achter de bestaande zigzagloopgraven 17 piramidevormige groepsschuilplaatsen gebouwd, vijf in het noordelijke gedeelte, twaalf aan de zuidkant, voor groepen van 10 tot 12 man. Eind 1939 werden er nog drie gevechtskazematten bij gebouwd en enkele tientallen meters vóór de versterking werd aan weerszijden van de weg een tankgracht gegraven. Op de weg zelf was een tankversperring aangebracht. Deze bestond uit diepe gaten in de grond, die afgesloten konden worden met een deksel, maar indien nodig werden hier stalen balken in geplaatst.

De tankgracht maakt deel uit van een kilometers lange hindernis op de Houtense Vlakte, bestaande uit een waterbarrière en wegversperringen. Als onderdeel van een tankhindernis op de niet inundeerbare Houtense Vlakte is in het laatste jaar voor de Duitse inval een uit verschillende aaneensluitende segmenten samengestelde tankhindernis gerealiseerd ten zuidoosten van de forten Rijnauwen, Vechten en ’t Hemeltje. De tankgracht liep oorspronkelijk vanaf Het Werk Griftenstein naar voorbij het Fort bij ’t Hemeltje. De gracht is later door de aanleg van De Uithof verdwenen; alleen voor Het Werk Griftenstein liggen nog enige restanten. Waarderingscategorie en - Hoog Middel Laag Het Werk Griftenstein, inclusief de tankgracht, is als verdedigingslinie opgenomen in de startlijst. De tankgracht is als waarde onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en vanwege zijn zeldzaamheid van hoge cultuurhistorische waarde. De Zichtbaarheid x waardering die hier is weergegeven betreft het geheel als ensemble. Gaafheid/authenticiteit x

Bronnen: Brugman 2004; Monumentenregister RCE, nr. 531105. Toegankelijkheid/beleefbaarheid x Foto’s: Het Werk Griftenstein (bron: Gemeente De Bilt). Uniciteit/ zeldzaamheid x

Karakteristiek/representatief x

Samenhangendheid x

82 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

50. Bunkers Bilthoven: Complex Luftwaffe Heidepark, Complex General Kommando (Bilderdijklaan e.o.), Forten, linies en bunkers Complex Jagtlust, Complex Beethovenlaan, Complex Gerard Doulaan

In 1942 werd in Nederland een nieuw Duits Armeekorps gevormd, het 88 ste korps, dat verantwoordelijk was voor de kustverdediging van Nederland. Commandant Reinhard besloot in 1943 dat zijn hoofdkwartier verplaatst moest worden van Utrecht naar Bilthoven. Bilthoven-Noord werd geschikt bevonden vanwege de vele bomen die een goede camouflage vormden. Het commando kwam in villa Zonneheuvel aan de Bilderdijklaan. Er werden diverse complexen gebouwd waaronder het Complex van het General Kommando, Comlex Jagtlust, Complex Beethovenlaan, Complex Gerard Doulaan. Het General Kommando complex was in december 1943 gereed en bestond uit een hoofdbunker B1, die lag direct naast de villa Zonneheuvel, met onder andere de verbindingsdienst. In bunker B2 bevond zich een aggregaat voor de stroomvoorziening. In B11,een gemetseld bunkertje, was een bron geslagen voor de watervoorziening. B3 en B4 waren grote bunkers voor Mannschaftunterstand, B5, B6, B8 en B10 zijn standaard manschappenbunkers, B12 is een dubbele manschappenbunker, B7 deed dienst als ziekenboeg en B9 en B13 als magazijnen. Op deze laatste twee bunkers zijn later woningen gebouwd. De meeste bunkers zijn nog altijd aanwezig. Verder werden er honderden mangaten gemaakt door betonnen ringen in te graven. Op 29 december 1944 werd door de Royal Air Force een luchtaanval op dit hoofdkwartier uitgevoerd. Het effect was nihil, alleen de oostgevel van de grote villa werd beschadigd. Ten noorden van de hoofdbunker zijn nog steeds ongeveer 20 bomtrechters te herkennen. Het complex Jagtlust is gebouwd rondom het gemeentehuis. Op 21 september 1943 werd het gemeentehuis gevorderd. In het gemeentehuis werden de administratieve en logistieke staf van het 88 ste korps gehuisvest. Achter het gemeentehuis werden drie bunkers gebouwd: een grote bunker C1 en twee kleinere. Deze zijn er alle drie nog. Het Complex Beethovenlaan bestaat uit zes bunkers. Ten zuidoosten van het kruispunt Soestdijkseweg en Beethovenlaan is een flinke bunker gebouwd. Het is de enige bunker met een Tobruk (een ingebouwde mitrailleurpost). Langs de Beethovenlaan, onder andere naast de Woudkapel, staan nog vier kleinere manschappenbunkers (D3, D4, D7 en D8) en een dubbele manschappenbunker (D5). Het Complex Gerard Doulaan was ingericht als radiocentrale en bestond uit een tiental identieke betonnen bunkers. De bunkers E1, E2, E4 en E6 t/m E10 werden gebruikt als radiostation. Hierin waren zenders geplaatst met een reikwijdte was 400 km. Deze bunkers zijn in 2000 geïntegreerd in een plan voor de bouw van een aantal villa's, waardoor ze gespaard zijn voor sloop. Waarderingscategorie en -waarde Hoog Middel Laag Zichtbaarheid De bunkercomplexen hebben cultuurhistorische waarde x als onderdeel van het militaire landschap in het kader Gaafheid/authenticiteit van de Tweede Wereldoorlog, daarnaast is de x ensemblewaarde erg hoog. Daarom zijn ze opgenomen Toegankelijkheid/beleefbaarheid op de startlijst. x

Uniciteit/ zeldzaamheid x Bronnen: Brugman 2006. Karakteristiek/representatief Foto’s: boven bunker onderdeel van het General x Kommando complex (bron: Nationaal Comité 4 en 5 Samenhangendheid mei), onder bunker onderdeel van Complex Jagtlust x (bron: Gemeente De Bilt).

83 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

84 CULTUURHISTORISCHE W AARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELE CTIE) , GEMEENTE DE BILT

Verantwoording

Abrahamse, J.E. / R. Blijdenstijn, 2010: Wegh der weegen. De ontwikkeling van de Amersfoortseweg 1647-2010 , Utrecht.

Beeldkwaliteitplan voor de Utrechtseweg en omgeving "Het Vergelijk ", 2004 Gemeente De Bilt.

Bestemmingsplannen Buitengebied Gemeente De Bilt : De Bilt- Zuid, Buitengebied-Zuid, Buitengebied Maartensdijk, Huize het Oosten, Bilthoven-Noord, Bilthoven-Oost, Groenekan, Berg en Bosch, Westbroek, Centrumgebied Bilthoven.

Blijdenstijn, R., 2005: Tastbare tijd: Cultuurhistorische atlas van de provincie Utrecht , Utrecht.

Broekhoven, S. / S. Barends, 1995: De Bilt: Geschiedenis en architectuur (Monumenteninventarisatie provincie Utrecht), Utrecht.

Broer, C.J.C., 2011: Monniken in het moeras: De vroegste geschiedenis van de abdij van Sint-Laurens in het Oostbroek bij Utrecht , Utrecht.

Brugman, J.C., 2004: ‘Verdediging van de oostelijke toegang tot Utrecht’. De Biltse Grift (december 2004), 109-115.

Brugman, J.C., 2006: Vergeten bunkers: Forten om De Bilt en het Duitse 88 e Legerkorps in De Bilt , Bilthoven.

Brusse, P. / P. van Cruyningen / R. Rommes, 2001: Tien eeuwen Maartensdijk: Een landelijke gemeente in Midden-Nederland , Utrecht.

Buitelaar, A.L.P., 1993: De Stichtse ministerialiteit en de ontginningen in de Utrechtse Vechtstreek , Hilversum.

Comité Open Monumenten Dag, 2007: Brochure Open Monumenten Dag Gemeente De Bilt, “Moderne monumenten” 8 september 2007 , De Bilt.

Comite Open Monumentendag, 2008: Brochure Open Monumenten Dag Gemeente De Bilt, “sporen in het landschap” 13 september 2008, De Bilt.

Damsté, P.H. (bewerkt door F. Nas), 1998: ‘Van ‘wildernisse’ tot villadorp’, De Biltse Grift (september 1998), 7-15.

Dekker, C., 1983: Het Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen: een institutioneel-geografische studie , Utrecht.

Drees, E., 1997: ‘De Biltse Grift’, De Biltse Grift (september 1997), 2-5.

Gottschalk, M.K.E., 1956: ‘De ontginning van de Stichtse Venen ten oosten van de Vecht’, Geografisch Tijdschrift (vol. 9) , 207-223.

Gottschalk, M.K.E., 1970: ‘Historisch-geografische ontwikkelingen in en om Soest’, Jaarboek Oud-Utrecht (1970), 103-132.

Groningen, C. van, 1999: De Stichtse Lustwarande: De Utrechtse Heuvelrug –“ Buitens in het Groen”, Utrecht.

85 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

Groot, H. de, 1997: ‘De barensweeën van de Biltse Grift’, De Biltse Grift (september 1997), 6-8.

Het Biltse Manifest , samenvatting en ambitiedocument 2008.

Haartsen, A., 2008: Utrechts water. Duizend jaar waterbeheer in de Stichtse Rijnlanden , Utrecht.

Kruidenier, M. / J. van der Spek, 1995: Maartensdijk: geschiedenis en architectuur (Monumenteninventarisatie provincie Utrecht), Utrecht.

Kwaliteitsgids Utrechtse Landschappen: Gebiedskaternen Het Groene Hart, De Linies, Utrechtse Heuvelrug en Rivierengebied , 2010 Provincie Utrecht.

Lägers, H., 1995: ‘De weg naar Hees’, De Biltse Grift (juni 1995), 19-20.

Landschapsontwikkelingsplan Kromme Rijngebied , 2010.

Langerveld, T., 1994: ‘Het klooster Oostbroek, bakermat van De Bilt’, De Biltse Grift (juni 1994), 9-18.

Meijer, J.W.H., 1992: ‘In De Bilt kreeg de keizer geen natte voeten’, Maandblad Oud-Utrecht (jg. 65 nr. 12).

Meijer, J.W.H., 1995: Kleine Historie van de Bilt en Bilthoven , .

Nas, F., 1994: ‘De tolweg naar Soestdijk’, De Biltse Grift (oktober 1994).

Nas, F., 1997: ‘Bedrijven in De Bilt II: De vingerhoedsmolen’, De Biltse Grift (september 2007), 16-19.

‘Niet van Gisteren ’, cultuurhistorische hoofdstructuur van de provincie Utrecht, Utrecht 2002.

Olde Meierink, B. / G. van Baarsen / R.G. Bosch van Drakestein / B.G.J. Elias / E. de Ligt / M.A. de Kok / C.H. Staal / F. Vogelzang / C.C.S. Wilmer (eds), 1995: Kastelen en ridderhofsteden in Utrecht , Utrecht.

Pieko, L.A.J., 1993: De passagie der Hessencarren: over Hessen en Hessenwegen, Eemland en Vallei/Heuvelrug.

Postma, A., 1993: ‘tuingebouwen bij Sandwijck’, De Biltse Grift (februari 1993), 13-15.

Provinciale Ruimtelijke Verordening, Provincie Utrecht , vastgesteld door Provinciale Staten op 21 september 2009.

Redactie De Biltse Grift, 2007: ‘Monument het ‘Duifhuis’ aan de Kerklaan in De Bilt’, De Biltse Grift (september 2007), 103-104.

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed & Projectbureau Belvedere, 2008: Handreiking Cultuurhistorie in m.e.r. en MKBA .

Ruimte voor een vitaal platteland, Kwaliteitsvisie en plattelandsagenda 2015, Gemeente De Bilt, 2006.

Schaik, W. van / N. Adema Mzn / A. Doedens / D.T. Koen, 1996: Boeren, soldaten en heiligen: Ontginningen, krijgsgewoel en kerk tussen Utrecht en het , Groenekan.

Spek, J. van der, 2007: Van Oostbroek tot Westbroek: Het verhaal van de zes dorpen van De Bilt , Bilthoven.

Startnotitie Cultuurhistorische Waardenkaart Gemeente De Bilt , Notitie van de Monumentenraad dd januari 2006.

86 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

Stenvert, R. / C. Kolman / B. Olde Meierink / M. Tholens / B. Kooij / R. Rommes, 1996: Monumenten in Nederland. Utrecht , Zwolle.

Streekplan 2005-2015 , Provincie Utrecht, december 2004.

Stichting Kunst & Cultuur De bilt / Bilthoven: Monumenten in De Bilt. Een rondgang langs meer dan 100 historische gebouwen en monumenten in De Bilt en Bilthoven.

Stuurgroep Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie, 2004: Panorama Krayenhoff; Linieperspectief: Ruimtelijk perspectief Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie , Utrecht.

Veld, van ‘t, H., 2009: Canon van , Veenendaal.

Visser, H.R. / J.S. van Wieringen, 2002: Kazematten in het Interbellum (Vestingbouwkundige Bijdragen), Amsterdam / Utrecht.

Welstandsnota , Gemeente De Bilt, met 1 e aanpassing vastgesteld door de gemeenteraad 7 september 2006.

Wildschut, J.T. / H.J. Brijker / E. van den Dool, 2004: Oude boskernen van de Utrechtse Heuvelrug , Rapport Provincie Utrecht.

Geraadpleegde websites

Buitenplaatsen in Nederland : http://www.buitenplaatseninnederland.nl/

Collectie Utrecht : http://www.collectieutrecht.nl/

De Molendatabase : http://www.molendatabase.nl/

Flickr : http://www.flickr.com/

Fort Voordorp : http://www.fortvoordorp.nl

Gemeente De Bilt : http://www.debilt.nl/

Google Maps : http://maps.google.nl/

Het Utrechts Archief : http://www.hetutrechtsarchief.nl/

Historische Kring D’Oude School : http://www.historischekringdebilt.nl/

Historische Vereniging Maartensdijk : http://www.historischeverenigingmaartensdijk.nl/

Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden : http://www.hdsr.nl/

Kanalen in Nederland : http://www.kanaleninnederland.nl/

Kastelen en buitenplaatsen in Utrecht : http://www.kasteleninutrecht.eu/

Kennisinfrastructuur Cultuurhistorie (KICH) : http://www.kich.nl/

KNMI : http://www.knmi.nl/

Landgoed Eyckenstein : http://www.eyckenstein.nl/

Landgoed Vollenhoven : http://www.landgoedvollenhoven.nl/

87 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

Monumentenregister RCE : http://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/php/main.php

Nationaal Comité 4 en 5 mei : http://www.4en5mei.nl/

Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie : http://www.hollandsewaterlinie.nl/

Nederlands Architectuurinstituut (NAI) : http://www.nai.nl/

Rustenhoven : http://www.rustenhoven.net/rustenhoven/

Stichtse Lustwarande : http://www.stichtse-lustwarande.nl/

TUDelft MultiMedia Repository : http://repository.tudelft.nl/MMP/

Utrechtse Canons : http://www.utrechtsecanons.nl/

88 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

Bijlagen

Bijlage 1 Overzicht cultuurhistorische objecten Bijlage 2 Cultuurhistorische waardenkaart: thematische kaarten 1 tot en met 5 Bijlage 3 Kaart 6 met objecten startlijst

89 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

90 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT

Bijlage 1 Overzicht cultuurhistorische objecten

Elementen en structuren kaart 1

KAART VORM NAAM TYPE PERIODE_B PERIODE_E OPMERKING NAAM_HIST Jaar_B Jaar_E krt 1 lijn Voordorpsedijk Ontginningsdijk (dwarsdijk) 1100 1300 Zichtbaar Voordorpsedijk 1122 1275 krt 1 lijn Blauwkapelseweg Ontginningsdijk (dwarsdijk) 1100 1300 Zichtbaar Voordorpsedijk 1122 1275 krt 1 lijn Voordorpsedijk Ontginningsdijk (dwarsdijk) 1100 1300 Zichtbaar Voordorpsedijk 1122 1275 krt 1 lijn Ontginningsdijk (dwarsdijk) 1100 1300 Niet zichtbaar Voordorpsedijk 1122 1275 krt 1 lijn Ontginningsdijk (dwarsdijk) 1100 1300 Niet zichtbaar Voordorpsedijk 1122 1275 krt 1 lijn Dokter Welfferweg Ontginningsdijk (dwarsdijk) 1100 1400 Zichtbaar Kerkdijk 1100 1414 krt 1 lijn Kerkdijk Ontginningsdijk (dwarsdijk) 1100 1400 Zichtbaar Kerkdijk 1100 1414 krt 1 lijn Achterweteringseweg Ontginningsdijk (dwarsdijk) 1300 1500 Zichtbaar Achterweteringsche dijk 1350 1450 krt 1 lijn Kooijdijk Ontginningsdijk (dwarsdijk) Zichtbaar Kooidijk 0 1339 krt 1 lijn Groenekanseweg Ontginningsdijk (dwarsdijk) 1100 1300 Zichtbaar Groenekansedijk 0 1275 krt 1 lijn Groenekanseweg Ontginningsdijk (dwarsdijk) 1100 1300 Herkenbaar op kaart Groenekansedijk 0 1275 krt 1 lijn Visserssteeg Ontginningsdijk (dwarsdijk) 1100 1300 Zichtbaar Groenekansedijk 0 1275 krt 1 lijn Beukenburgerlaan Ontginningsdijk (dwarsdijk) 0 0 Zichtbaar 0 0 krt 1 lijn Rietveldlaan Ontginningsdijk (dwarsdijk) 0 0 Herkenbaar op kaart 0 0 krt 1 lijn Jan Steenlaan Ontginningsdijk (dwarsdijk) 0 0 Herkenbaar op kaart 0 0 krt 1 lijn Dwarsweg Ontginningsdijk (dwarsdijk) 0 0 Zichtbaar 0 0 krt 1 lijn Graaf Floris V weg Ontginningsdijk (dwarsdijk) 1100 1600 Zichtbaar Hollandse Rading 1100 1532 krt 1 lijn Graaf Floris V weg Ontginningsdijk (dwarsdijk) 1100 1600 Zichtbaar Hollandse Rading 1100 1532 krt 1 lijn Graaf Floris V weg Ontginningsdijk (dwarsdijk) 1100 1600 Zichtbaar Hollandse Rading 1100 1532 krt 1 lijn Dorpsweg Ontginningsdijk (dwarsdijk) 1100 1400 Zichtbaar Maartensdijk 1100 1405 krt 1 lijn Ruigenhoeksedijk Ontginningsdijk (dwarsdijk) 1100 1300 Zichtbaar Groenekansedijk 1100 1275 krt 1 lijn Groenekansedijk Ontginningsdijk (dwarsdijk) 1100 1400 Zichtbaar Groenekansedijk 1100 1350 krt 1 lijn Burg. de Withstraat Ontginningsdijk (dwarsdijk) 1100 1300 Zichtbaar Voordorpsedijk 1122 1275 krt 1 lijn Rietveldlaan Ontginningsdijk (dwarsdijk) 0 0 Zichtbaar 0 0 krt 1 lijn Leyense pad Ontginningsdijk (dwarsdijk) 0 0 Zichtbaar 0 0 krt 1 lijn Leijenseweg Ontginningsdijk (dwarsdijk) 0 0 Herkenbaar op kaart 0 0 krt 1 lijn Maartensdijkseweg Ontginningsdijk (dwarsdijk) 1100 1400 Zichtbaar Maartensdijk 1100 1405 krt 1 lijn Bisschopswetering Wetering 1100 1400 1100 1392 krt 1 lijn Nieuwe Wetering Wetering 1100 1400 eerste vermelding ca. 1350 1325 1375 krt 1 lijn n.b. Wetering 0 0 periode onbekend 0 0 krt 1 lijn n.b. Wetering 0 0 periode onbekend 0 0 krt 1 lijn n.b. Wetering 0 0 periode onbekend 0 0 krt 1 lijn n.b. Wetering 0 0 periode onbekend 0 0 krt 1 lijn n.b. Wetering 0 0 periode onbekend 0 0 krt 1 lijn n.b. Wetering 0 0 periode onbekend 0 0 krt 1 lijn Kanonsdijk Zijdijk / Zijkade 1100 1600 Zichtbaar Achttienhovensche kade 1122 1532 krt 1 lijn Kikkerpad Zijdijk / Zijkade 1100 1600 Zichtbaar Achttienhovensche kade 1122 1532 krt 1 lijn Zijdijk / Zijkade 1100 1600 Niet zichtbaar Achttienhovensche kade 1122 1532 krt 1 lijn Zijdijk / Zijkade 1100 1600 Niet zichtbaar Achttienhovensche kade 1122 1532 krt 1 lijn Zijdijk / Zijkade 1400 1500 Herkenbaar op kaart Rade Gruppel 1470 1470 krt 1 lijn Beukenburgerlaan Zijdijk / Zijkade 1300 1400 Zichtbaar 1350 1395 krt 1 lijn Zijdijk / Zijkade 1400 1600 Zichtbaar 1395 1532 krt 1 lijn Koningin Wilhelminaweg Zijdijk / Zijkade 1300 1600 Zichtbaar 1350 1532 krt 1 lijn n.b. Zijdijk / Zijkade 1400 1600 Niet zichtbaar 1414 1532 krt 1 lijn Zijdijk / Zijkade 1100 1300 Niet zichtbaar Hoogekampsepad 1122 1275 krt 1 lijn Beukenburgerlaan Zijdijk / Zijkade 1300 1400 Niet zichtbaar 1122 1532 krt 1 lijn Zijdijk / Zijkade 1100 1600 Niet zichtbaar Achttienhovensche kade 1122 1532 krt 1 lijn Achttienhovensche kade Zijdijk / Zijkade 1100 1600 Zichtbaar 1122 1532 krt 1 lijn Korssesteeg Zijdijk / Zijkade 1100 1600 Zichtbaar Achttienhovensche kade 1122 1532 krt 1 lijn Zijdijk / Zijkade 1100 1600 Niet zichtbaar Achttienhovensche kade 1122 1532 krt 1 lijn Prinsenlaan Zijdijk / Zijkade 1400 1600 Zichtbaar 1395 1532 krt 1 lijn Prinsenlaan Zijdijk / Zijkade 1400 1600 Herkenbaar op kaart 1395 1532 krt 1 lijn Zijdijk / Zijkade 1400 1600 Zichtbaar ; schaapsdrift 1395 1532 krt 1 lijn Eijckensteinsesteeg Zijdijk / Zijkade 1400 1500 Zichtbaar Rade Gruppel 1470 1470 krt 1 lijn Zijdijk / Zijkade 1400 1500 Zichtbaar Rade Gruppel 1470 1470 krt 1 lijn kade langs de Waterbroekse Vaart Zijdijk / Zijkade 1100 1600 Zichtbaar 1100 1532 krt 1 lijn Jacobssteeg Zijdijk / Zijkade 1100 1300 Zichtbaar 1122 1275 krt 1 lijn Bisschopsweg Zijdijk / Zijkade 1100 1400 Zichtbaar 1122 1350 krt 1 lijn Bunnikse weg Zijdijk / Zijkade 1100 1400 Zichtbaar Bunniksche weg 1122 1350 krt 1 lijn Oude Bunnikseweg Zijdijk / Zijkade 1100 1400 Herkenbaar op kaart Bunniksche weg 1122 1350 krt 1 lijn Universiteitsweg Zijdijk / Zijkade 1100 1400 Herkenbaar op kaart Bunniksche weg 1122 1350 krt 1 lijn Bunnikse weg Zijdijk / Zijkade 1100 1400 Herkenbaar op kaart Bunniksche weg 1122 1350 krt 1 lijn Oude Bunnikseweg Zijdijk / Zijkade 1100 1400 Zichtbaar Bunniksche weg 1122 1350 Elementen en structuren kaart 1

KAART VORM NAAM TYPE PERIODE_B PERIODE_E OPMERKING NAAM_HIST Jaar_B Jaar_E krt 1 lijn Oude Bunnikseweg Zijdijk / Zijkade 1100 1400 Zichtbaar Bunniksche weg 1122 1350 krt 1 lijn Bisschopsweg Zijdijk / Zijkade 1100 1400 Niet zichtbaar 1122 1350 krt 1 lijn Eijckensteinse laan Zijdijk / Zijkade 1400 1500 Herkenbaar op kaart Rade Gruppel 1470 1470 krt 1 lijn Zijdijk / Zijkade 1400 1500 Zichtbaar Rade Gruppel 1470 1470 krt 1 lijn Zijdijk / Zijkade 1100 1600 Niet zichtbaar Rade Gruppel 1122 1532 krt 1 lijn Zijdijk / Zijkade 1400 1500 Niet zichtbaar Rade Gruppel 1470 1470 krt 1 lijn Visserssteeg Zijdijk / Zijkade 1100 1300 Zichtbaar 1122 1275 krt 1 lijn Koningin Julianalaan Zijdijk / Zijkade 1400 1600 Herkenbaar op kaart 1395 1532 krt 1 lijn Schepersveld Zijdijk / Zijkade 1400 1600 Zichtbaar ; schaapsdrift 1395 1532 krt 1 lijn Tolakkerweg Zijdijk / Zijkade 1300 1600 Zichtbaar 1350 1532 krt 1 punt Waterkering en -doorlaat rijksmonument (26504) krt 1 punt Waterkering en -doorlaat rijksmonument (26502) krt 1 punt Waterkering en -doorlaat rijksmonument (26503) krt 1 punt Waterkering en -doorlaat rijksmonument (26515) krt 1 punt Waterkering en -doorlaat rijksmonument (26511) krt 1 punt Waterkering en -doorlaat rijksmonument (26497) krt 1 punt Waterkering en -doorlaat rijksmonument (26501) krt 1 punt Waterkering en -doorlaat rijksmonument (26499) krt 1 punt Waterkering en -doorlaat rijksmonument (26498) krt 1 vlak Oostbroek Blok 1100 1600 1122 1600 krt 1 vlak Oostbroek Blok 1100 1600 1122 1600 krt 1 vlak Oostbroek Blok 1100 1600 1122 1600 krt 1 vlak Heidepark Ontbossing - Heide 0 0 Laatste restand heidegebied 0 0 krt 1 vlak Biltse Duinen Ontbossing - Stuifzand 0 0 Deels actief stuifzandgebied, ontstaan na ontbossing 0 0 krt 1 vlak Tienhoven - Wildvang Stroken 1400 1600 1400 1600 krt 1 vlak Westbroek Stroken 1100 1600 1100 1600 krt 1 vlak Achttienhoven Stroken 1000 1600 1085 1600 krt 1 vlak Achttienhoven Stroken 1000 1600 1085 1600 krt 1 vlak Oostveen Stroken 1400 1600 1400 1600 krt 1 vlak Oostveen Stroken 1400 1600 1400 1600 krt 1 vlak Oostveen Stroken 1400 1600 1400 1600 krt 1 vlak Oostbroek Stroken 1100 1600 1122 1600 krt 1 vlak Oostveen Stroken 1400 1600 1400 1600 krt 1 vlak Herbertskop Stroken 1400 1600 1400 1600 krt 1 vlak Herbertskop Stroken 1400 1600 1400 1600 krt 1 vlak Oostveen Stroken 1400 1600 1400 1600 krt 1 vlak Herbertskop Stroken 1400 1600 1400 1600 krt 1 vlak Overdevecht Stroken 1400 1600 1400 1600 krt 1 vlak Overdevecht Stroken 1400 1600 1400 1600 krt 1 punt Grenspaal 13 Grenspaal 1900 2000 Grenspalen Hollandse Rading 1957 1957 krt 1 punt Grenspaal 15 Grenspaal 1700 1800 Grenspalen Hollandse Rading 1719 1719 krt 1 punt Grenspaal 16 Grenspaal 1700 1800 Grenspalen Hollandse Rading 1719 1719 krt 1 punt Grenspaal 17 Grenspaal 1900 2000 Grenspalen Hollandse Rading 1925 1925 krt 1 punt Grenspaal 22 Grenspaal 1900 2000 Grenspalen Hollandse Rading 1953 1953 krt 1 punt Grenspaal 21 Grenspaal 1900 2000 Grenspalen Hollandse Rading 1976 1976 krt 1 punt Grenspaal 20 Grenspaal 1900 2000 Grenspalen Hollandse Rading 1960 1960 krt 1 punt Grenspaal 19 Grenspaal 1900 2000 Grenspalen Hollandse Rading 1925 1925 krt 1 punt Grenspaal 18 Grenspaal 1900 2000 Grenspalen Hollandse Rading 1925 1925 krt 1 punt Grenspaal 14 Grenspaal 1900 2000 Grenspalen Hollandse Rading 1934 1934 krt 1 punt Grenspaal 12 Grenspaal 1700 1800 Grenspalen Hollandse Rading 1719 1719 Elementen en structuren kaart 2

KAART VORM NAAM TYPE PERIODE_B PERIODE_E OPMERKING Jaar_B Jaar_E krt 2 vlak Kapelweg 10-18 Arbeiderswoningen / ÚÚnkamerwoningen 1750 1850 1750 1850 krt 2 vlak Nieuwe Wetering Bebouwingslint 0 0 Gaafheid - Middel 0 0 krt 2 vlak Achterwetering Bebouwingslint 0 0 Gaafheid - Hoog 0 0 krt 2 vlak Westbroek Bebouwingslint 0 0 Gaafheid - Hoog 0 0 krt 2 vlak Maartensdijk Bebouwingslint 0 0 Gaafheid - Laag 0 0 krt 2 vlak Groenekan Bebouwingslint 0 0 Gaafheid - Middel 0 0 krt 2 vlak Villa Bandoen e.o. Beschermd dorpsgezicht 0 0 aanwijzing gemeente De Bilt 0 0 krt 2 vlak Westbroek Beschermd dorpsgezicht 0 0 aanwijzing rijk 0 0 krt 2 vlak 1e Brandenburgerweg Tuindorp 1900 1925 Gaafheid - Hoog 1900 1925 krt 2 vlak Vogelzang Villapark 1900 1925 1900 1900 krt 2 vlak Oosterpark Villapark 1900 1925 1917 1918 krt 2 vlak Ensah Villapark 1900 1925 1910 1910 krt 2 vlak Ridderoord Villapark 1900 1925 1917 1918 krt 2 vlak Biltsche Duinen Villapark 1900 1925 1911 1911 krt 2 vlak Drakenstein Villapark 1900 1925 1911 1911 krt 2 vlak Overbosch Villapark 1900 1925 1920 1920 krt 2 vlak Vogelzang Villapark 1900 1925 Oorspronkelijke bebouwing (vrijwel) geheel verdwenen 1900 1900 krt 2 vlak Drakenstein Villapark 1900 1925 1911 1911 krt 2 vlak Kloosterpark Villapark 1900 1925 1900 1900 krt 2 vlak Bosch en Duin Villapark 1900 1925 1917 1918 krt 2 punt Boerderij rijksmonument (9563) krt 2 punt Boerderij rijksmonument (506948) krt 2 punt Boerderij rijksmonument (506949) krt 2 punt "Den Eik" / "landgoed Vollenhoven" Boerderij rijksmonument (506940) krt 2 punt Oost-Indiën Boerderij rijksmonument (514666) krt 2 punt Boerderij rijksmonument (9566) krt 2 punt "Dog in 't Schild" Boerderij rijksmonument (26513) krt 2 punt Boerderij rijksmonument (26514) krt 2 punt Boerderij rijksmonument (26512) krt 2 punt Boerderij rijksmonument (26486) krt 2 punt Boerderij rijksmonument (26510) krt 2 punt "de Yzere Mortier" Boerderij rijksmonument (26491) krt 2 punt Boerderij rijksmonument (26490) krt 2 punt Boerderij rijksmonument (26487) krt 2 punt Boerderij rijksmonument (26489) krt 2 punt "Oud Koddestein" Boerderij rijksmonument (26488) krt 2 punt "Willems Hoeve" Boerderij gemeentelijk monument (Kerkdijk 36 ) krt 2 punt "Bureveld II" Boerderij gemeentelijk monument (Bunnikseweg 10 ) krt 2 punt Boerderij gemeentelijk monument (Gezichtslaan 276 ) krt 2 punt Boerderij gemeentelijk monument (Soestdijkseweg Zuid 150 ) krt 2 punt Boerderij gemeentelijk monument (Soestdijkseweg Zuid 152 ) krt 2 punt "Tameroord" Boerderij gemeentelijk monument (Utrechtseweg 91 ) krt 2 punt KDV "'t Mereltje" Boerderij gemeentelijk monument (Groenekanseweg 51 ) krt 2 punt "Mauritshoeve" Boerderij gemeentelijk monument (Maartensdijkseweg 9 ) krt 2 punt "Mauritshoeve" Boerderij gemeentelijk monument (Maartensdijkseweg 11 ) krt 2 punt Boerderij gemeentelijk monument (Noordweg 2 ) krt 2 punt Overheidsgebouw rijksmonument (9569) krt 2 punt "Brandweerkazerne Maartensdijk" Overheidsgebouw rijksmonument (517569) krt 2 punt Berg en Bosch overig rijksmonument (514643) krt 2 punt overig rijksmonument (517568) krt 2 punt overig rijksmonument (514675) krt 2 punt KNMI overig rijksmonument (514678) krt 2 punt "Oranje Nassauschool" overig rijksmonument (514676) krt 2 punt overig rijksmonument (514670) krt 2 punt "Dorpskerk" overig rijksmonument (9570) krt 2 punt "Nederlands Hervormde Kerk" overig rijksmonument (26509) krt 2 punt "De Dorpskerk" overig rijksmonument (26494) krt 2 punt "Geesina" overig rijksmonument (26505) krt 2 punt "De Kraai" overig rijksmonument (26516) krt 2 punt overig rijksmonument (514648) krt 2 punt Berg en Bosch overig rijksmonument (514642) krt 2 punt Berg en Bosch overig rijksmonument (514646) krt 2 punt overig rijksmonument (514649) krt 2 punt Berg en Bosch overig rijksmonument (514650) krt 2 punt overig rijksmonument (9564) krt 2 punt overig rijksmonument (26506) krt 2 punt "landgoed Voordaan" overig gemeentelijk monument (Veldlaan 7 ) krt 2 punt "landgoed Voordaan" overig gemeentelijk monument (Veldlaan 9 ) Elementen en structuren kaart 2

KAART VORM NAAM TYPE PERIODE_B PERIODE_E OPMERKING Jaar_B Jaar_E krt 2 punt "station Bilthoven" overig gemeentelijk monument (Soestdijkseweg Noord 301 ) krt 2 punt overig gemeentelijk monument (de Holle Bilt 25 ) krt 2 punt "KNMI" overig gemeentelijk monument (Wilhelminalaan 12 ) krt 2 punt "De Hertenkamp" overig gemeentelijk monument (Karnemelksweg 8 ) krt 2 punt "station Bilthoven" overig gemeentelijk monument (Soestdijkseweg Noord 303 ) krt 2 punt overig gemeentelijk monument (Emmaplein 8 ) krt 2 punt "Kweekzicht" overig gemeentelijk monument (Groenekanseweg 60 ) krt 2 punt "Onze Lieve Vrouwe van Altijddurende Bijstand"overig gemeentelijk monument (Gregoriuslaan 8 ) krt 2 punt "Nederlands.Hervormde Kerk" overig gemeentelijk monument (Groenekanseweg 66 ) krt 2 punt "De Woudkapel" overig gemeentelijk monument (Beethovenlaan 21 ) krt 2 punt "Immanuelkerk" overig gemeentelijk monument (Soestdijkseweg Zuid 49 ) krt 2 punt overig gemeentelijk monument (Burgemeester de Withstr 2 ) krt 2 punt "van Dijckschool" BO overig gemeentelijk monument (van Dijcklaan 4 ) krt 2 punt "Werkplaats Kindergemeenschap" BO overig gemeentelijk monument (Kees Boekelaan 10 ) krt 2 punt "Werkplaats Kindergemeenschap" BO overig gemeentelijk monument (Kees Boekelaan 10 ) krt 2 punt overig gemeentelijk monument (Gezichtslaan 115 ) krt 2 punt "Eskem" overig gemeentelijk monument (Koningin Wilhelminaweg 469 ) krt 2 punt "'t Kraaiennest" overig gemeentelijk monument (Burgemeester de Withstr 2 ) krt 2 punt overig gemeentelijk monument (Gregoriuslaan 6 ) krt 2 punt overig gemeentelijk monument (Dorpsweg 40 ) krt 2 punt overig gemeentelijk monument (Dorpsstr vo Steenstr 74 ) krt 2 punt "Michaelkerk" overig gemeentelijk monument (Kerklaan 31 ) krt 2 punt overig gemeentelijk monument (Kerkdijk 11 ) krt 2 punt overig gemeentelijk monument (Dorpsstr vo Steenstr 25 ) krt 2 punt overig gemeentelijk monument (Burgemeester de Withstr 2 ) krt 2 punt "van Dijckschool" BO overig gemeentelijk monument (van Dijcklaan 4 ) krt 2 punt "Werkplaats Kindergemeenschap" BO overig gemeentelijk monument (Kees Boekelaan 10 ) krt 2 punt "Werkplaats Kindergemeenschap" BO overig gemeentelijk monument (Kees Boekelaan 10 ) krt 2 punt Woonhuis rijksmonument (26496) krt 2 punt "Villa Linnaeus" Woonhuis rijksmonument (514671) krt 2 punt "landgoed Beerschoten" Woonhuis rijksmonument (9565) krt 2 punt "villa Boschhoeve" Woonhuis rijksmonument (517566) krt 2 punt "villa Welgelegen" Woonhuis rijksmonument (517565) krt 2 punt "villa in 't Groen" Woonhuis rijksmonument (517567) krt 2 punt "villa Malepartus" Woonhuis rijksmonument (514677) krt 2 punt Woonhuis rijksmonument (514672) krt 2 punt "villa Horev" Woonhuis rijksmonument (514679) krt 2 punt Parkwijck Woonhuis rijksmonument (514673) krt 2 punt "villa Trinari" Woonhuis rijksmonument (514674) krt 2 punt "De Kloek" Woonhuis rijksmonument (514669) krt 2 punt Persijn Woonhuis rijksmonument (517563) krt 2 punt Woonhuis rijksmonument (26508) krt 2 punt Woonhuis rijksmonument (26495) krt 2 punt Woonhuis rijksmonument (26500) krt 2 punt Berg en Bosch Woonhuis rijksmonument (514644) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Kapelweg 16 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Kapelweg 18 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Kapelweg 20 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dokter Welfferweg 70 ) krt 2 punt "De Paddestoel" Woonhuis gemeentelijk monument (Vuurse Dreef 180 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Groenekanseweg 158 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Groenekanseweg 156 ) krt 2 punt "Steinenburg" Woonhuis gemeentelijk monument (Utrechtseweg 386 ) krt 2 punt "Rietveldhuis" Woonhuis gemeentelijk monument (Wagnerlaan 21 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Beukenburgerlaan 2 ) krt 2 punt "De Beukehoeve" Woonhuis gemeentelijk monument (Beukenburgerlaan 62 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsstr vo Steenstr 51 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Soestdijkseweg Zuid 114 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Soestdijkseweg Zuid 112 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsstr vo Steenstr 69 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsstr vo Steenstr 67 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Kerkdijk 6 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Kapelweg 14 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Kapelweg 12 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Kapelweg 10 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Burgemeester de Withstr 6 ) krt 2 punt woonblok arbeiderswoningen Woonhuis gemeentelijk monument (Patrijzenlaan 1 ) krt 2 punt woonblok arbeiderswoningen Woonhuis gemeentelijk monument (Patrijzenlaan 3 ) Elementen en structuren kaart 2

KAART VORM NAAM TYPE PERIODE_B PERIODE_E OPMERKING Jaar_B Jaar_E krt 2 punt woonblok arbeiderswoningen Woonhuis gemeentelijk monument (Patrijzenlaan 5 ) krt 2 punt woonblok arbeiderswoningen Woonhuis gemeentelijk monument (Patrijzenlaan 7 ) krt 2 punt woonblok arbeiderswoningen Woonhuis gemeentelijk monument (Patrijzenlaan 9 ) krt 2 punt woonblok arbeiderswoningen Woonhuis gemeentelijk monument (Patrijzenlaan 11 ) krt 2 punt woonblok arbeiderswoningen Woonhuis gemeentelijk monument (Patrijzenlaan 13 ) krt 2 punt woonblok arbeiderswoningen Woonhuis gemeentelijk monument (Patrijzenlaan 15 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Burgemeester de Withstr 4 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsstr vo Steenstr 33 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (de Holle Bilt 13 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsweg 23 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsweg 86 ) krt 2 punt "Maartenshoeve" Woonhuis gemeentelijk monument (Dokter Welfferweg 61 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dokter Welfferweg 22 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Groenekanseweg 33 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsstr vo Steenstr 66 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsstr vo Steenstr 68 ) krt 2 punt "Klein Jagtlust" Woonhuis gemeentelijk monument (Waterweg 212 ) krt 2 punt "Klein Jagtlust" Woonhuis gemeentelijk monument (Waterweg 214 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Oude Bunnikseweg 8 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Gezichtslaan 100 ) krt 2 punt "villa Devia" Woonhuis gemeentelijk monument (Prins Hendriklaan 74 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Maartensdijkseweg 3 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Nachtegaallaan 24 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Soestdijkseweg Noord 338 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Soestdijkseweg Noord 357 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Jan Steenlaan 23 ) krt 2 punt "N.H. Kerk Maartensdijk" Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsweg 157 ) krt 2 punt "N.H. Kerk Maartensdijk" Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsweg 161 ) krt 2 punt "N.H. Kerk Maartensdijk" Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsweg 163 ) krt 2 punt "N.H. Kerk Maartensdijk" Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsweg 165 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsstr vo Steenstr 65 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsstr vo Steenstr 63 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Maartensdijkseweg 8 ) krt 2 punt "Helena" Woonhuis gemeentelijk monument (Utrechtseweg 418 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsstr vo Steenstr 64 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Parklaan 45 ) krt 2 punt "Helenahoeve" Woonhuis gemeentelijk monument (Groenekanseweg 77 ) krt 2 punt "De Spar" Woonhuis gemeentelijk monument (Kastanjelaan 5 ) krt 2 punt "Zozo" Woonhuis gemeentelijk monument (Koningin Wilhelminaweg 438 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Veldlaan 41 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Vijverlaan 1 ) krt 2 punt "De Houten Steen" Woonhuis gemeentelijk monument (Graaf Floris V weg 4 ) krt 2 punt "De Wiltfang" Woonhuis gemeentelijk monument (Graaf Floris V weg 6 ) krt 2 punt "'t Huis op het Hoogt" Woonhuis gemeentelijk monument (Vuurse Dreef 42 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Aanlegsteeg 4 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsweg 175 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsweg 19 ) krt 2 punt "Brandenburg" Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsweg 50 ) krt 2 punt "'t Veldhuis" Woonhuis gemeentelijk monument (Planetenlaan 42 ) krt 2 punt "Tolhuis" Woonhuis gemeentelijk monument (Koningin Wilhelminaweg 1 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Kerkdijk 32 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Kerkdijk 39 ) krt 2 punt "Ons Genoegen" Woonhuis gemeentelijk monument (Kerkdijk 49 ) krt 2 punt "Het Zek" Woonhuis gemeentelijk monument (Kerkdijk 51 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Kerkdijk 77 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Kerkdijk 81 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dokter Welfferweg 24 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dokter Welfferweg 26 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dokter Welfferweg 39 ) krt 2 punt "villa Tetterode" Woonhuis gemeentelijk monument (Dokter Welfferweg 78 ) krt 2 punt "De Blauwhoef" Woonhuis gemeentelijk monument (Dokter Welfferweg 80 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dokter Welfferweg 82 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsweg 97 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsweg 226 ) krt 2 punt "de Bongerd" Woonhuis gemeentelijk monument (Groenekanseweg 185 ) krt 2 punt "De Houten Steen" Woonhuis gemeentelijk monument (Graaf Floris V weg 3 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Hasebroeklaan 23 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Hasebroeklaan 25 ) Elementen en structuren kaart 2

KAART VORM NAAM TYPE PERIODE_B PERIODE_E OPMERKING Jaar_B Jaar_E krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Soestdijkseweg Zuid 266 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Soestdijkseweg Zuid 268 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Soestdijkseweg Zuid 270 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Soestdijkseweg Zuid 272 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Soestdijkseweg Zuid 274 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Soestdijkseweg Zuid 276 ) krt 2 punt "Beukenburg" Woonhuis gemeentelijk monument (Beukenburgerlaan 67 ) krt 2 punt "Veldhoeve" Woonhuis gemeentelijk monument (Groenekanseweg 62 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Groenekanseweg 103 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Groenekanseweg 113 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Tolakkerweg 68 ) krt 2 punt "Beukenstein" Woonhuis gemeentelijk monument (Achterweteringseweg 41 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Achterweteringseweg 47 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsweg 2 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsweg 88 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Kerkdijk 14 ) krt 2 punt "Ouders Hoeve" Woonhuis gemeentelijk monument (Kerkdijk 16 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Kerkdijk 24 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Kerkdijk 55 ) krt 2 punt "Oppassen" Woonhuis gemeentelijk monument (Kerkdijk 59 ) krt 2 punt "Swanenburch" Woonhuis gemeentelijk monument (Kerkdijk 91 ) krt 2 punt "Rundervreugd" Woonhuis gemeentelijk monument (Kerkdijk 146 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dokter Welfferweg 35 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dokter Welfferweg 35 ) krt 2 punt "Veelust" Woonhuis gemeentelijk monument (Dokter Welfferweg 49 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dokter Welfferweg 92 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dokter Welfferweg 92 ) krt 2 punt "Cazant" Woonhuis gemeentelijk monument (Dokter Welfferweg 106 ) krt 2 punt "Kadastralen" Woonhuis gemeentelijk monument (Dokter Welfferweg 114 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dokter Welfferweg 71 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Vuurse Dreef 75 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Vuurse Dreef 121 ) krt 2 punt "Arnoldahoeve" Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsweg 182 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsweg 117 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Voordorpsedijk 29 ) krt 2 punt "Rundervreugd" Woonhuis gemeentelijk monument (Kerkdijk 146 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Eikensteeg 34 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (van der Helstlaan 4 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Soestdijkseweg Zuid 262 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Soestdijkseweg Zuid 280 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsstr vo Steenstr 81 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsstr vo Steenstr 83 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsstr vo Steenstr 79 ) krt 2 punt Woonhuis gemeentelijk monument (Dorpsstr vo Steenstr 77 ) Elementen en structuren kaart 3

KAART VORM NAAM TYPE PERIODE_B PERIODE_E OPMERKING Jaar_B Jaar_E krt 3 lijn Waterweg Pad 1300 1400 0 0 krt 3 lijn Hessenweg Pad 1300 1400 0 0 krt 3 lijn Voordorpsedijk Pad 1100 1400 1122 1350 krt 3 lijn Voordorpsedijk Pad 1100 1400 1122 1350 krt 3 lijn Voordorpsedijk Pad 1100 1400 1122 1350 krt 3 lijn Kerkdijk Pad 1100 1400 1100 1414 krt 3 lijn Kerkdijk Pad 1100 1400 1100 1414 krt 3 lijn Achterweteringsche dijk Pad 0 0 0 0 krt 3 lijn Kooidijk Pad 1100 1400 1100 1339 krt 3 lijn Groenekansedijk Pad 1100 1400 1100 1350 krt 3 lijn Groenekansedijk Pad 1100 1400 1100 1350 krt 3 lijn Groenekansedijk Pad 1100 1400 1100 1350 krt 3 lijn Maartensdijk Pad 1100 1400 1100 1350 krt 3 lijn Prinsenlaan Pad 1300 1600 Na 1395; voor 1532 1395 1532 krt 3 lijn Achttienhovensche kade Pad 1100 1600 Na 1122; voor 1532 1122 1532 krt 3 lijn Achttienhovensche kade Pad 1100 1600 Na 1122; voor 1532 1122 1532 krt 3 lijn Prinsenlaan Pad 1300 1600 Na 1395; voor 1532 1395 1532 krt 3 lijn Prinsenlaan Pad 1300 1600 Na 1395; voor 1532 1395 1532 krt 3 lijn Prinsenlaan Pad 1300 1600 Na 1395; voor 1532 1395 1532 krt 3 lijn Eijckensteinse laan Pad 1400 1500 Aangelegd in 1470; oude benaming: "Rade Gruppel" 1470 1470 krt 3 lijn Eijckensteinse laan Pad 1400 1500 Aangelegd in 1470; oude benaming: "Rade Gruppel" 1470 1470 krt 3 lijn Eijckensteinse laan Pad 1400 1500 Aangelegd in 1470; oude benaming: "Rade Gruppel" 1470 1470 krt 3 lijn Achttienhovensche kade Pad 1100 1600 Na 1122; voor 1532 1122 1532 krt 3 lijn Achttienhovensche kade Pad 1100 1600 Na 1122; voor 1532 1122 1532 krt 3 lijn Tolakkerweg Pad 1100 1600 Na 1350; voor 1532 1350 1532 krt 3 lijn Leyense pad / Beukenburgerlaan Pad 0 0 periode onbekend 0 0 krt 3 lijn Leijenseweg Pad 0 0 periode onbekend 0 0 krt 3 lijn Jan Steenlaan Pad 0 0 periode onbekend 0 0 krt 3 lijn Dwarsweg Pad 0 0 periode onbekend 0 0 krt 3 lijn Leijenseweg Pad 0 0 periode onbekend 0 0 krt 3 lijn Jacobssteeg Pad 1100 1400 Na 1122; voor 1350 1122 1350 krt 3 lijn Bisschopsweg Pad 1100 1400 Na 1122; voor 1350 1122 1350 krt 3 lijn Bunniksche weg Pad 1100 1400 Na 1122; voor 1350 1122 1350 krt 3 lijn Bunniksche weg Pad 1100 1400 Na 1122; voor 1350 1122 1350 krt 3 lijn Bunniksche weg Pad 1100 1400 Na 1122; voor 1350 1122 1350 krt 3 lijn Biltse Grift Primaire Waterloop 1600 1700 Benoeming commissie 1628; Aanleg vanaf 1638/39; In gebruik <1642 (zie o.m. de Groot 1997) 0 0 krt 3 lijn Praamgracht Primaire Waterloop 1400 1500 0 0 krt 3 lijn Tienhovensche kanaal Primaire Waterloop 0 0 periode onbekend 0 0 krt 3 lijn Maartensdijkse Vaart Primaire Waterloop 1100 1400 1100 1392 krt 3 lijn Amersfoortse straatweg Primaire Weg 1600 1700 1652; tot ca 1800 als primaire weg 1652 1652 krt 3 lijn Steenweg Primaire Weg 1100 1200 Bestraat ca. 1290 1139 1139 krt 3 lijn Soestdijkerweg Primaire Weg 1300 1400 Eerste vermelding 1390; Bestraat 1826; daarna tolweg 1390 1390 krt 3 lijn Steenweg Primaire Weg 1100 1200 Bestraat ca. 1290 1139 1139 krt 3 lijn Amersfoortse Weg Primaire Weg 1600 1700 1652; Bestraat 1809 1652 1652 krt 3 lijn n.b. Secundaire Waterloop 0 0 periode onbekend 0 0 krt 3 lijn Bisschopswetering Secundaire Waterloop 1100 1400 1100 1392 krt 3 lijn Achtttienhovense Vaart Secundaire Waterloop 0 0 periode onbekend 0 0 krt 3 lijn Waterbroekse Vaart Secundaire Waterloop 0 0 periode onbekend 0 0 krt 3 lijn Kerkeindse Vaart Secundaire Waterloop 0 0 periode onbekend 0 0 krt 3 lijn Achterweteringsche Vaart Secundaire Waterloop 0 0 periode onbekend 0 0 krt 3 lijn Nieuwe Wetering Secundaire Waterloop 1100 1400 Eerste vermelding ca. 1350 0 0 krt 3 lijn Heezerspoor Secundaire Weg 1300 1400 Wech nae Hees; vermelding 1377; zie Gottschalk 1970, Jaegers 1995 1377 1377 krt 3 lijn Spieringsweg Secundaire Weg 1300 1400 Wech nae Hees; vermelding 1377; zie Gottschalk 1970, Jaegers 1995 1377 1377 krt 3 lijn Ridderdorp Secundaire Weg 1100 1600 1100 1600 krt 3 lijn Vuursche Steeg Secundaire Weg 1600 1700 Vuijrse Steeg; kaart J. Ruysch 1641 1600 1700 krt 3 lijn Noordweg Secundaire Weg 1100 1600 1100 1600 krt 3 lijn Kapelweg Secundaire Weg 1300 1400 0 0 krt 3 lijn 1e Brandenburgerweg Secundaire Weg 1900 2000 20e eeuw; 1e kwart 1900 1925 krt 3 lijn Spoor Utrecht - Hilversum Spoorlijn 1800 1900 1871 1871 krt 3 lijn Spoor Utrecht - Amersfoort Spoorlijn 1800 1900 1863 1863 krt 3 lijn Tram Utrecht - Zeist Tramlijn (vm.) 1800 1900 Stichtse Tramway Maatschappij 1879 1949 krt 3 punt Weg rijksmonument (517570) Elementen en structuren kaart 4

KAART VORM NAAM TYPE PERIODE_B PERIODE_E OPMERKING Jaar_B Jaar_E krt 4 vlak Sandwijck Landgoed 1700 1800 Bouw Buitenhuis; 1644 Eerste vermelding boerderij; bevat tevens landhuis Sluishoef (1858; e.v. 1644) 1770 1170 krt 4 vlak Roverestein Landgoed 1800 1900 Tuinontwerp 1885 1890 1890 krt 4 vlak Persijn Landgoed 1600 1700 1878 Herbouwd 1668 1668 krt 4 vlak Houdringe Landgoed 1600 1700 Eerste vermelding 1645 1645 krt 4 vlak Vollenhove Landgoed 1600 1700 Eerste vermelding landhuis; 1630 Eerste vermelding boerderij 1674 1674 krt 4 vlak Beerschoten Landgoed 1600 1700 Eerste vermelding 1640 1640 krt 4 vlak Oostbroek Landgoed 1600 1700 Begin 12e eeuw: klooster; 1676 eerste vermelding landhuis 1676 1676 krt 4 vlak Voordaan Landgoed 1700 1800 Grondlegger was Abraham Calkoen, die het in 1774 kocht; Huidig huis 1905 1750 1800 krt 4 vlak Beukenburg Landgoed 1600 1700 Eerste vermelding 17e e; Huidig huis ca. 1935 1600 1700 krt 4 vlak Rustenhoven Landgoed 1700 1800 Bouw Huis; Uitbreiding 1926 1758 1758 krt 4 vlak Eyckenstein Landgoed 1500 1600 Eerste vermelding rond 1500; in 1780 grondig verbouwd, gedeeltelijke sloop 1500 1525 krt 4 vlak Jachtlust Landgoed 1600 1700 Landerijen grotendeels verdwenen 1650 1650 krt 4 punt Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (506955) krt 4 punt "landgoed Vollenhoven" Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (506943) krt 4 punt "landgoed Vollenhoven" Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (506950) krt 4 punt "landgoed Vollenhoven" Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (506951) krt 4 punt "landgoed Vollenhoven" Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (506952) krt 4 punt "landgoed Vollenhoven" Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (506953) krt 4 punt "landgoed Vollenhoven" Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (506954) krt 4 punt Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (506941) krt 4 punt Sandwijck Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (514661) krt 4 punt Klein Beerschoten / "landgoed Beerschoten"Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (511402) krt 4 punt Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (511405) krt 4 punt De Koepel Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (511401) krt 4 punt "De Ketting" / "landgoed Houdringe" Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (510403) krt 4 punt Stenen Duifhuis Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (9568) krt 4 punt Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (511400) krt 4 punt Klein Houdringe Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (510402) krt 4 punt Het Spinneweb / "landgoed Beerschoten" Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (511403) krt 4 punt Persijn Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (517564) krt 4 punt Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (510536) krt 4 punt Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (513523) krt 4 punt Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (513522) krt 4 punt "landgoed Eyckenstein" Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (513521) krt 4 punt "landgoed Eyckenstein" Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (510533) krt 4 punt "Roverestein" Bijgebouwen kastelen enz. rijksmonument (514657) krt 4 punt "Oostbroek" Kasteel, buitenplaats rijksmonument (514653) krt 4 punt "Vollenhoven" Kasteel, buitenplaats rijksmonument (506936) krt 4 punt "Sluishoef" / "landgoed Sandwijck" Kasteel, buitenplaats rijksmonument (514665) krt 4 punt "Huize Sandwijck" Kasteel, buitenplaats rijksmonument (514662) krt 4 punt "Beerschoten" Kasteel, buitenplaats rijksmonument (9575) krt 4 punt Beerschoten Kasteel, buitenplaats rijksmonument (511394) krt 4 punt "landgoed Houdringe" Kasteel, buitenplaats rijksmonument (9567) krt 4 punt "landgoed Houdringe" Kasteel, buitenplaats rijksmonument (510397) krt 4 punt "landgoed Voordaan" Kasteel, buitenplaats rijksmonument (517560) krt 4 punt Gaudeamus Kasteel, buitenplaats rijksmonument (358914) krt 4 punt "Rustenhove" Kasteel, buitenplaats rijksmonument (26492) krt 4 punt "landgoed Eyckenstein" Kasteel, buitenplaats rijksmonument (510509) krt 4 punt Rovérestein Kasteel, buitenplaats rijksmonument (514656) krt 4 punt Landhuis gemeentelijk monument (Beethovenlaan 7, Bilthoven) krt 4 punt Landhuis gemeentelijk monument (Hercules Segherslaan 2, Bilthoven) krt 4 punt Landhuis gemeentelijk monument (Hercules Segherslaan 4, Bilthoven) krt 4 punt Landhuis gemeentelijk monument (Hercules Segherslaan 18, Bilthoven) krt 4 punt "Beukenburg" Overig (Dienstwoning / Koetshuis) gemeentelijk monument (Beukenburgerlaan 66, Groenekan) krt 4 punt Overig (Dienstwoning / Koetshuis) gemeentelijk monument (Bunnikseweg 25, De Bilt) krt 4 punt landgoed Jagtlust Overig (Dienstwoning / Koetshuis) gemeentelijk monument (Soestdijkseweg Zuid 165, Bilthoven) krt 4 punt "landgoed Sandwijck" Overig (Dienstwoning / Koetshuis) gemeentelijk monument (Utrechtseweg 313, De Bilt) krt 4 punt "landgoed Oostbroek" Overig (Dienstwoning / Koetshuis) gemeentelijk monument (Bunnikseweg 45, De Bilt) krt 4 punt Oostbroek Tuin, park en plantsoen rijksmonument (514652) krt 4 punt Oostbroek Tuin, park en plantsoen rijksmonument (514654) krt 4 punt Sandwijck Tuin, park en plantsoen rijksmonument (514663) krt 4 punt Sandwijck Tuin, park en plantsoen rijksmonument (514660) krt 4 punt "landgoed Vollenhoven" Tuin, park en plantsoen rijksmonument (506944) krt 4 punt Tuin, park en plantsoen rijksmonument (9573) krt 4 punt Sandwijck Tuin, park en plantsoen rijksmonument (514664) krt 4 punt Tuin, park en plantsoen rijksmonument (506957) krt 4 punt Tuin, park en plantsoen rijksmonument (506959) krt 4 punt "landgoed Vollenhoven" Tuin, park en plantsoen rijksmonument (506938) krt 4 punt Tuin, park en plantsoen rijksmonument (506942) krt 4 punt Tuin, park en plantsoen rijksmonument (506956) krt 4 punt Tuin, park en plantsoen rijksmonument (510404) krt 4 punt Tuin, park en plantsoen rijksmonument (511396) krt 4 punt Tuin, park en plantsoen rijksmonument (511398) krt 4 punt Tuin, park en plantsoen rijksmonument (511399) krt 4 punt Tuin, park en plantsoen rijksmonument (510399) krt 4 punt Tuin, park en plantsoen rijksmonument (510400) krt 4 punt Tuin, park en plantsoen rijksmonument (510401) krt 4 punt Tuin, park en plantsoen rijksmonument (510398) Elementen en structuren kaart 4

KAART VORM NAAM TYPE PERIODE_B PERIODE_E OPMERKING Jaar_B Jaar_E krt 4 punt Voordaan Tuin, park en plantsoen rijksmonument (517559) krt 4 punt Walter Maashuis voorheen Gaudeamus Tuin, park en plantsoen rijksmonument (514680) krt 4 punt Persijn Tuin, park en plantsoen rijksmonument (517562) krt 4 punt Tuin, park en plantsoen rijksmonument (510531) krt 4 punt Tuin, park en plantsoen rijksmonument (510528) krt 4 punt Tuin, park en plantsoen rijksmonument (510535) krt 4 punt Rovérestein Tuin, park en plantsoen rijksmonument (514658) Elementen en structuren kaart 5

KAART VORM NAAM TYPE PERIODE_B PERIODE_E OPMERKING Jaar_B Jaar_E krt 5 lijn Werk bij Griftenstein Tankgracht 1918 1940 1936 1940 krt 5 lijn Werk bij Griftenstein Tankgracht 1918 1940 1936 1940 krt 5 lijn Werk bij Griftenstein Tankgracht 1918 1940 1936 1940 krt 5 lijn Werk bij Griftenstein Dijk 1900 1918 1914 1914 krt 5 lijn Werk bij Griftenstein Dijk 1900 1918 1914 1914 krt 5 lijn Tienhovensch Kanaal Inundatiekanaal 1850 1900 Aanpassing bestaand kanaal t.b.v. versnelde inundatie 1860 1885 krt 5 lijn Tienhovensch Kanaal Inundatiekanaal 1850 1900 Aanpassing bestaand kanaal t.b.v. versnelde inundatie 1860 1885 krt 5 lijn Dijk 1850 1900 1860 1885 krt 5 lijn Dijk 1850 1900 1860 1885 krt 5 lijn Dijk 1850 1900 1860 1885 krt 5 lijn Dijk 1850 1900 1860 1885 krt 5 lijn Dijk 1850 1900 1860 1885 krt 5 lijn Dijk 1850 1900 1860 1885 krt 5 lijn Dijk 1850 1900 1860 1885 krt 5 lijn Dijk 1800 1850 1815 1825 krt 5 lijn Dijk 1800 1850 1815 1825 krt 5 lijn Dijk 1800 1850 1815 1825 krt 5 lijn Dijk 1800 1850 1815 1825 krt 5 lijn Dijk 1800 1850 1815 1825 krt 5 lijn Dijk 1800 1850 1815 1825 krt 5 lijn Dijk 1800 1850 1815 1825 krt 5 lijn Dijk 1800 1850 1815 1825 krt 5 lijn Dijk 1800 1850 1815 1825 krt 5 lijn Dijk 1800 1850 1815 1825 krt 5 lijn Dijk 1918 1940 1918 1940 krt 5 lijn Dijk 1918 1940 1918 1940 krt 5 lijn Dijk 1918 1940 1918 1940 krt 5 lijn Dijk 1918 1940 1918 1940 krt 5 punt - HWL Kanon 1800 1900 1800 1900 krt 5 punt - HWL Kanon 1800 1900 1800 1900 krt 5 punt - HWL Kanon 1800 1900 1800 1900 krt 5 punt - HWL Kanon 1800 1900 1800 1900 krt 5 punt - HWL Kanon 1800 1900 1800 1900 krt 5 punt - HWL Kanon 1800 1900 1800 1900 krt 5 punt - HWL Kanon 1800 1900 1800 1900 krt 5 punt - HWL Kanon 1800 1900 1800 1900 krt 5 punt - HWL Kanon 1800 1900 1800 1900 krt 5 punt - HWL Kanon 1800 1900 1800 1900 krt 5 punt - HWL Kanon 1800 1900 1800 1900 krt 5 punt - HWL Kanon 1800 1900 1800 1900 krt 5 punt - HWL Kanon 1800 1900 1800 1900 krt 5 punt - HWL Kanon 1800 1900 1800 1900 krt 5 punt - HWL Kanon 1800 1900 1800 1900 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 Elementen en structuren kaart 5

KAART VORM NAAM TYPE PERIODE_B PERIODE_E OPMERKING Jaar_B Jaar_E krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1918 1940 Type P 1939 1939 krt 5 punt Schuilplaats Groepsschuilplaats (WOI) 1900 1918 Type 1915 1915 1918 krt 5 punt Betonblok koepelkazemat Betonblok koepelkazemat 1918 1940 Type G 1939 1940 krt 5 punt Betonblok koepelkazemat Betonblok koepelkazemat 1918 1940 Type G 1939 1940 krt 5 punt Betonblok koepelkazemat Betonblok koepelkazemat 1918 1940 Type G 1939 1940 krt 5 punt Dubbele mitrailleurkazemat Dubbele mitrailleurkazemat 1900 1918 1914 1918 krt 5 punt Dubbele mitrailleurkazemat Dubbele mitrailleurkazemat 1900 1918 1914 1918 krt 5 punt Waarnemingspost Waarnemingspost 1900 1918 1914 1918 krt 5 punt Inundatiesluis met ontvangst- en uitlozingskom Sluis civiel/militair 1850 1900 1860 1875 krt 5 punt Inundatieduiker Duiker civiel/militair 1800 1850 1815 1825 krt 5 vlak Verboden kringen 1918 1940 300m 1939 1940 krt 5 vlak Verboden kringen 1850 1940 300m 1860 1940 krt 5 vlak Verboden kringen 1850 1940 300m 1860 1940 krt 5 vlak Verboden kringen 1850 1940 600m 1860 1940 krt 5 vlak Verboden kringen 1850 1940 600m 1853 1940 krt 5 vlak Verboden kringen 1850 1940 600m 1853 1940 krt 5 vlak Verboden kringen 1850 1940 600m 1853 1940 krt 5 vlak Verboden kringen 1850 1940 600m 1875 1940 krt 5 vlak Verboden kringen 1918 1940 600m 1939 1940 krt 5 vlak Verboden kringen 1850 1940 600m 1853 1940 krt 5 vlak Verboden kringen 1850 1940 600m 1860 1940 krt 5 vlak Verboden kringen 1850 1940 1000m 1860 1940 krt 5 vlak Verboden kringen 1850 1940 1000m 1875 1940 krt 5 vlak Verboden kringen 1918 1940 1000m 1939 1940 krt 5 vlak Verboden kringen 1850 1940 1000m 1853 1940 krt 5 vlak Verboden kringen 1850 1940 1000m 1853 1940 krt 5 vlak Verboden kringen 1850 1940 1000m 1853 1940 krt 5 vlak Verboden kringen 1850 1940 1000m 1853 1940 krt 5 vlak Verboden kringen 1850 1940 1000m 1860 1940 krt 5 vlak Werk bij Griftenstein Verdedigingswerk 1900 1918 Groep Blauwkapel 1914 1914 krt 5 vlak Ruigenhoek Fort 1850 1900 1869 1870 krt 5 vlak Voordorp Fort 1850 1900 1869 1870 krt 5 vlak Werk bij Griftenstein Verdedigingswerk 1900 2000 Groep Blauwkapel 1914 1914 krt 5 vlak Inundatie 1800 2000 Inundatiegebied 1800 2000 krt 5 vlak Inundatie 1939 1945 Inundatiegebied 1940 1940 1940 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark U-gebouw 1939 1945 geen bunker; ws onderkomen voor personeel van radarinstallaties 1941 1941 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Niet-afgebouwde bunker 1939 1945 alleen fundament; blootgelegd met graafmachine 1941 1941 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark verdwenen 1939 1945 verdwenen 1941 1941 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark T-gebouw 1939 1945 geen bunker; ws onderkomen voor personeel van radarinstallaties 1941 1941 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Schuilbunker voor zoeklicht 1939 1945 1941 1941 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor manschappen 1939 1945 1941 1941 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor manschappen 1939 1945 1941 1941 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor manschappen 1939 1945 1941 1941 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor manschappen 1939 1945 1941 1941 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor manschappen 1939 1945 1941 1941 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor manschappen 1939 1945 1941 1941 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor manschappen 1939 1945 1941 1941 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor manschappen 1939 1945 1941 1941 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor afweerkanon 1939 1945 1941 1941 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor afweerkanon 1939 1945 1941 1941 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor afweerkanon 1939 1945 1941 1941 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor afweerkanon 1939 1945 1941 1941 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor afweerkanon 1939 1945 1941 1941 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor afweerkanon 1939 1945 1941 1941 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Opslagbunker 1939 1945 1941 1941 Elementen en structuren kaart 5

KAART VORM NAAM TYPE PERIODE_B PERIODE_E OPMERKING Jaar_B Jaar_E krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Commandobunker 1939 1945 1941 1941 krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Commandobunker 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Stroomaggregaat 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Munititiebunker 1939 1945 gesloopt 1943 1943 krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Villa Zonneheuvel, bureau Generaal 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Opslagbunker 1939 1945 geïntegreerd in woning 1943 1943 krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Bunker voor manschappen 1939 1945 gesloopt 1943 1943 krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Bunker voor manschappen 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Bunker voor manschappen 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Bron 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Ziekenboeg 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Bunker voor manschappen 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Bunker voor manschappen 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Bunker voor manschappen 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Woning generaal Schwalbe na eind december 1944 1939 1945 geen bunker 1943 1943 krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Opslagbunker 1939 1945 ge´ntegreerd in woning 1943 1943 krt 5 punt Complex Jagtlust 88e Korps Bunker voor manschappen 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt Complex Jagtlust 88e Korps Ziekenboeg 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt Complex Jagtlust 88e Korps Bunker voor manschappen 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt Complex Jagtlust 88e Korps Wachthuis 1939 1945 geen bunker; woning familie Noordanus 1943 1943 krt 5 punt Complex Beethovenlaan Woning voor 'Arko 119' 1939 1945 geen bunker 1943 1943 krt 5 punt Complex Beethovenlaan Bunker met tobruk 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt Complex Beethovenlaan Bunker voor manschappen 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt Complex Beethovenlaan Bunker voor manschappen 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt Complex Beethovenlaan Bunker voor manschappen 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt Complex Beethovenlaan Schuilkelder 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt Complex Beethovenlaan Bunker voor manschappen 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt Complex Beethovenlaan Bunker voor manschappen 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt Complex Beethovenlaan Bunker voor manschappen 1939 1945 gesloopt 1943 1943 krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Bron 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker 1939 1945 mogelijke locatie 1; cf. Brugman 1943 1943 krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Wachtpost 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker 1939 1945 mogelijke locatie 1; cf. Brugman 1943 1943 krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker 1939 1945 mogelijke locatie 1; cf. Brugman 1943 1943 krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker 1939 1945 mogelijke locatie 1; cf. Brugman 1943 1943 krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Gaudeamus, bureau compagniescommandant 1939 1945 geen bunker 1943 1943 krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Administratie 1939 1945 geen bunker 1943 1943 krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Tehuis voor telegrafisten 1939 1945 geen bunker 1943 1943 krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Bunker voor manschappen 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Bunker voor manschappen 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Waterwinlocatie 1939 1945 geen bunker 1943 1943 krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker 1939 1945 mogelijke locatie 2; cf. tekeningen Generalkommando LXXXVIII. A.K 1943 1943 krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker 1939 1945 mogelijke locatie 2; cf. tekeningen Generalkommando LXXXVIII. A.K 1943 1943 krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker 1939 1945 mogelijke locatie 2; cf. tekeningen Generalkommando LXXXVIII. A.K 1943 1943 krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker 1939 1945 mogelijke locatie 2; cf. tekeningen Generalkommando LXXXVIII. A.K 1943 1943 krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor manschappen 1939 1945 1943 1943 krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Bunker voor manschappen 1939 1945 niet afgebeeld op kaart Brugman 1943 1943 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 Elementen en structuren kaart 5

KAART VORM NAAM TYPE PERIODE_B PERIODE_E OPMERKING Jaar_B Jaar_E krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) 1939 1945 Type P 1939 1939 krt 5 punt fort Voordorp Omwalling Rijksmonument (517549) krt 5 punt Fort Voordorp Militair verblijfsgebouw Rijksmonument (517550) krt 5 punt fort Voordorp Gracht Rijksmonument (517551) krt 5 punt fort Voordorp Bomvrij militair object Rijksmonument (517552) krt 5 punt fort Voordorp Militaire opslagplaats Rijksmonument (517553) krt 5 punt fort Voordorp Militaire opslagplaats Rijksmonument (517554) krt 5 punt fort Voordorp Militaire opslagplaats Rijksmonument (517555) krt 5 punt fort Voordorp Kazemat Rijksmonument (517556) krt 5 punt fort op de Ruigenhoek Omwalling Rijksmonument (517535) krt 5 punt fort op de Ruigenhoek Militair wachtgebouw Rijksmonument (517536) krt 5 punt fort op de Ruigenhoek Militair wachtgebouw Rijksmonument (517537) krt 5 punt fort op de Ruigenhoek Bomvrij militair object Rijksmonument (517538) krt 5 punt fort op de Ruigenhoek Bomvrij militair object Rijksmonument (517539) krt 5 punt fort op de Ruigenhoek Militaire opslagplaats Rijksmonument (517540) krt 5 punt fort op de Ruigenhoek Militaire opslagplaats Rijksmonument (517541) krt 5 punt Fort Ruigenhoek Militaire opslagplaats Rijksmonument (517542) krt 5 punt Fort Ruigenhoek Militaire opslagplaats Rijksmonument (517543) krt 5 punt fort op de Ruigenhoek Kazemat Rijksmonument (517544) krt 5 punt fort op de Ruigenhoek Waarnemingspost Rijksmonument (517545) krt 5 punt fort op de Ruigenhoek Kazemat Rijksmonument (517546) Extra informatie WOII elementen en structuren kaart 5

KAART VORM NAAM TYPE CODERING AAN_AFWEZI CATEGORIE LOCATIE PLAATS BRON krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Administratie E12 Nachrichtenabteilung 488Gerard Doulaan e.o.Bilthoven Brugman krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Bron B11 General Kommando Bilderdijklaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Bron E3 Nachrichtenabteilung 488Gerard Doulaan e.o.Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Beethovenlaan Bunker met tobruk D2 488 Korpsartillerie? Beethovenlaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor afweerkanon A14 onbekend FLAK Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor afweerkanon A15 onbekend FLAK Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor afweerkanon A16 onbekend FLAK Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor afweerkanon A17 onbekend FLAK Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor afweerkanon A18 onbekend FLAK Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor afweerkanon A19 onbekend FLAK Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor manschappen A9 onbekend (onder nieuwbouwFLAK na 2006) Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor manschappen A8 onbekend FLAK Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor manschappen A6 onbekend FLAK Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor manschappen A7 Aanwezig FLAK Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor manschappen A10 onbekend FLAK Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor manschappen A11 onbekend FLAK Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor manschappen A12 onbekend (thv bestaandeFLAK bebouwing) Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor manschappen A13 onbekend FLAK Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Bunker voor manschappen B10 General Kommando Bilderdijklaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Bunker voor manschappen B8 General Kommando Bilderdijklaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Bunker voor manschappen B7 General Kommando Bilderdijklaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Bunker voor manschappen B3 General Kommando Bilderdijklaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Bunker voor manschappen B4 General Kommando Bilderdijklaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Bunker voor manschappen B5 General Kommando Bilderdijklaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Jagtlust 88e Korps Bunker voor manschappen C1 Logistieke staf Jagtlust Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Jagtlust 88e Korps Bunker voor manschappen C3 Logistieke staf Jagtlust Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Beethovenlaan Bunker voor manschappen D3 488 Korpsartillerie? Beethovenlaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Beethovenlaan Bunker voor manschappen D4 488 Korpsartillerie? Beethovenlaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Beethovenlaan Bunker voor manschappen D5 488 Korpsartillerie? Beethovenlaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Beethovenlaan Bunker voor manschappen D7 488 Korpsartillerie? Beethovenlaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Beethovenlaan Bunker voor manschappen D8 488 Korpsartillerie? Beethovenlaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Beethovenlaan Bunker voor manschappen D9 488 Korpsartillerie? Beethovenlaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Bunker voor manschappen nb (Z11) Mannschaftsunterstand Nachrichtenabteilung 488Gerard Doulaan e.o.Bilthoven LXXXVIII. A.K krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Bunker voor manschappen nb (Z13) Mannschaftsunterstand Nachrichtenabteilung 488Gerard Doulaan e.o.Bilthoven LXXXVIII. A.K krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Bunker voor manschappen nb (A11) Mannschaftsunterstand FLAK Heidepark Bilthoven LXXXVIII. A.K krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Bunker voor manschappen B6? General Kommando Bilderdijklaan e.o. Bilthoven LXXXVIII. A.K krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Commandobunker A21 onbekend FLAK Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Commandobunker B1 General Kommando Bilderdijklaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Gaudeamus, bureau compagniescommandant E11 Nachrichtenabteilung 488Gerard Doulaan e.o.Bilthoven Brugman krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) Extra informatie WOII elementen en structuren kaart 5

KAART VORM NAAM TYPE CODERING AAN_AFWEZI CATEGORIE LOCATIE PLAATS BRON krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt Groepsschuilplaats Groepsschuilplaats (aanloop WOII) krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Munititiebunker B14 General Kommando Bilderdijklaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Niet-afgebouwde bunker A2 Afwezig (niet afgebouwd)FLAK Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Opslagbunker A20 onbekend FLAK Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Opslagbunker B9 General Kommando Bilderdijklaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Opslagbunker B13 General Kommando Bilderdijklaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker E1 Nachrichtenabteilung 488Gerard Doulaan e.o.Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker E2 Nachrichtenabteilung 488Gerard Doulaan e.o.Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker E4 Nachrichtenabteilung 488Gerard Doulaan e.o.Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker E6 Nachrichtenabteilung 488Gerard Doulaan e.o.Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker E7 Nachrichtenabteilung 488Gerard Doulaan e.o.Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker E8 Nachrichtenabteilung 488Gerard Doulaan e.o.Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker E9 Nachrichtenabteilung 488Gerard Doulaan e.o.Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker E10 Nachrichtenabteilung 488Gerard Doulaan e.o.Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker E10 (2) Nachrichtenabteilung 488Gerard Doulaan e.o.Bilthoven LXXXVIII. A.K krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker E8 (2) Nachrichtenabteilung 488Gerard Doulaan e.o.Bilthoven LXXXVIII. A.K krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker E6 (2) Nachrichtenabteilung 488Gerard Doulaan e.o.Bilthoven LXXXVIII. A.K krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Radiobunker E4 (2) Nachrichtenabteilung 488Gerard Doulaan e.o.Bilthoven LXXXVIII. A.K krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark Schuilbunker voor zoeklicht A5 onbekend FLAK Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Beethovenlaan Schuilkelder D6 488 Korpsartillerie? Beethovenlaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Stroomaggregaat B2 General Kommando Bilderdijklaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Tehuis voor telegrafisten E13 Nachrichtenabteilung 488Gerard Doulaan e.o.Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark T-gebouw A4 Aanwezig FLAK Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark U-gebouw A1 Afwezig (sloop na 2006)FLAK Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Luftwaffe Heidepark verdwenen A3 Afwezig FLAK Heidepark Bilthoven Brugman krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Villa Zonneheuvel, bureau Generaal B15 General Kommando Bilderdijklaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Jagtlust 88e Korps Wachthuis C4 Logistieke staf Jagtlust Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Wachtpost E5 Nachrichtenabteilung 488Gerard Doulaan e.o.Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Gerard Doulaan Waterwinlocatie nb (Z12) Brunnenstand Nachrichtenabteilung 488Gerard Doulaan e.o.Bilthoven LXXXVIII. A.K krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Woning generaal Schwalbe na eind december 1944 B16 General Kommando Bilderdijklaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Beethovenlaan Woning voor 'Arko 119' D1 488 Korpsartillerie? Beethovenlaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt General Kommando Complex 88e Korps Ziekenboeg B12 General Kommando Bilderdijklaan e.o. Bilthoven Brugman krt 5 punt Complex Jagtlust 88e Korps Ziekenboeg C2 Logistieke staf Jagtlust Bilthoven Brugman

Bijlage 2 Cultuurhistorische waardenkaart: thematische kaarten 1 tot en met 5

Bijlage 3 Kaart 6 met objecten startlijst