Cultuurhistorische waardenkaart gemeente De Bilt (eerste selectie) Toelichting, beschrijvingen & waarderingen GEMEENTE DE BILT, BILTHOVEN, SEPTEMBER, 2011 Rapportnummer: Vestigia V-920 Projectnummer: V10-2131 ISSN: 1573 - 9406 Status en versie: definitief 2.0 In opdracht van: Gemeente De Bilt Samenstelling: Vestigia Archeologie & Cultuurhistorie : C.A. Visser, W.A.M. Hessing, B.A. Brugman, M. Simons, R. Schrijvers in samenwerking met de gemeente De Bilt Plaats en Datum: Amersfoort, september 2011 2 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT Inhoudsopgave Inhoudsopgave 3 1 Inleiding 5 1.1 Aanleiding en doel 5 1.2 Leeswijzer 6 1.3 Dankwoord 6 2 Beleidsmatige kaders 7 2.1 Rijk 7 2.2 Provincie 7 2.3 Gemeente 8 3 Werkwijze 9 3.1 Cultuurhistorische themakaarten 9 3.2 Bronnen 9 3.3 Selectie, beschrijving en waardering van 50 cultuurhistorische objecten 10 3.4 Gehanteerde waarderingssystematiek 10 4 Cultuurhistorische waardenkaart 13 4.1 Beschrijving van de thema’s 13 4.2 Ontginningen, dijken en weteringen 13 4.2.1 Ontginningen 14 4.2.2 Landbouw en turfwinning 15 4.2.3 Inklinking en vernatting 16 4.2.4 Begrazing en ontbossing: heide en zandverstuivingen 16 4.3 Dorpen en gehuchten 17 4.3.1 Ontstaan en ontwikkeling De Bilt 17 4.3.2 Ontstaan en ontwikkeling Bilthoven 18 4.3.3 Ontstaan en ontwikkeling Oostveen/Maartensdijk 18 4.3.4 Ontstaan en ontwikkeling Westbroek en Achttienhoven 19 4.3.5 Groenekan, Nieuwe Wetering, Achterwetering en Hollandsche Rading 19 4.4 (Water)wegen, paden en sporen 20 4.4.1 Historisch wegenpatroon 20 4.4.2 Historisch waterwegenpatroon 21 4.4.3 Spoorlijn 22 4.4.4 Tramlijn 22 4.5 Laagte van Pijnenburg en Stichtse Lustwarande 23 4.6 Forten, linies en bunkers 24 4.6.1 Nieuwe Hollandse Waterlinie 24 4.6.2 Tweede Wereldoorlog 24 5 Startlijst beschrijving en waardering cultuurhistorische objecten 27 6 Toelichting op de kaartbijlagen 29 6.1 Kaart 1 Ontginningen, dijken en weteringen 29 6.2 Kaart 2 Dorpen en gehuchten 30 6.3 Kaart 3 (Water)wegen, paden en sporen 30 6.4 Kaart 4 Laagte van Pijnenburg en de Stichtse Lustwarande 30 6.5 Kaart 5 Forten, linies en bunkers 30 3 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT 6.6 Kaart 6 Startlijst 31 7 Catalogus startlijst 33 Verantwoording 85 Geraadpleegde websites 87 Bijlagen 89 Bijlage 1 Overzicht cultuurhistorische objecten Bijlage 2 Cultuurhistorische waardenkaart: thematische kaarten 1 tot en met 5 Bijlage 3 Kaart 6 met objecten startlijst 4 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT 1 Inleiding Voor u ligt de cultuurhistorische waardenkaart voor het grondgebied van de gemeente De Bilt. Deze kaart, opgebouwd uit vijf thematische kaartlagen, geeft een goed overzicht van het bovengrondse deel van het onroerend erfgoed in De Bilt. Met deze waardenkaart en de gemeentelijke archeologische waardenkaart maakt de gemeente inzichtelijk over welke historische waarden De Bilt beschikt en welke de gemeente zoveel als mogelijk wil koesteren en verder ontplooien. De archeologische waardenkaart is de zesde kaartlaag van het ondergrondse, meestal niet zichtbare, deel van gemeentelijke erfgoed en zal binnenkort verschijnen. Deze toelichting op de cultuurhistorische waardenkaart bevat, naast de verantwoording van het kaartmateriaal, de beschrijving en waardering van 50 cultuurhistorische elementen en structuren binnen de gemeente, geordend naar een aantal thema’s. 1 Deze 50 zijn een eerste selectie die als voorbeeld dienen voor het programma door middel waarvan de gemeente hoopt in de komende tijd alle waardevolle cultuurhistorie die op de kaart staat vermeld te beschrijven en te waarderen. Het doel van de kaart is om bij de beoordeling van ruimtelijke plannen meer dan nu rekening te houden met de cultuurhistorische waarden. In het vastgestelde landschapsontwikkelingsplan en de Erfgoedverordening heeft de gemeente hiertoe bijvoorbeeld al een aantal aanzetten gegeven. Bij de komende herziening van bestemmingsplannen zal dat eveneens gebeuren. Deze ambitie past naadloos in de toekomstvisie Het Biltse Manifest om de aantrekkelijke, groene en duurzame identiteit verder te versterken. De kaart biedt daartoe ook interessante informatie voor onder andere inwoners, ontwikkelaars, belangenorganisaties en andere overheden. De cultuurhistorische waardenkaart is een logische volgende stap naar een integraal, modern erfgoedbeleid. 1.1 Aanleiding en doel Cultuurhistorisch erfgoed is een breed begrip. In het kader van de gemeentelijke cultuurhistorische waardenkaart bedoelen we materiële overblijfselen en sporen uit het verleden, die in het huidige landschap tastbaar en zichtbaar aanwezig zijn. Cultuurhistorisch erfgoed bestaat uit archeologische, historisch (steden)bouwkundige en historisch-geografische objecten. Archeologische objecten zijn sporen uit het verleden die meestal ondergronds in de bodem bewaard zijn gebleven, historisch (steden)bouwkundige objecten vormen het gebouwde erfgoed en historisch-geografische objecten zijn landschappelijke elementen die het resultaat zijn van menselijk handelen in het verleden. Op de gemeentelijke cultuurhistorische waardenkaart worden de historisch bouwkundige en historisch- geografische objecten aangegeven. De archeologische waarden en verwachtingen zullen worden opgenomen op de gemeentelijke archeologische waardenkaart. Het historisch landschap en het bijbehorende erfgoed hebben voor inwoners, bezoekers, bedrijven en organisaties grote waarde: ze bepalen voor een belangrijk deel de kwaliteit van onze vertrouwde leefomgeving. Zo zou de gemeente niet goed denkbaar zijn zonder het weidelandschap met de boerderijen in het westelijk deel en niet zonder het bos met de landgoederen in het oostelijk deel. Daarom is de gemeente van mening dat deze en andere cultuurhistorische waarden bij de beoordeling van ruimtelijke plannen een belangrijk uitgangspunt zijn. De gemeentelijke Monumentenraad heeft in de Startnotitie Cultuurhistorische Waardenkaart uit 2006 gewezen op de noodzaak van het opstellen van een overzichtskaart gewezen. Het inventariseren en beschrijven van de Biltse cultuurhistorische waarden is daarbij nadrukkelijk geen exercitie op zichzelf. Het gaat uiteindelijk om het erkennen en tijdig herkennen van de maatschappelijke betekenis en - dus van de toegevoegde waarde - van het brede palet van de cultuurhistorie. Veel van die cultuurhistorische waarden 1 Vanaf nu zullen de individuele elementen en structuren worden gevat onder de verzamelnaam ‘objecten’. Objecten kunnen dus losse op zich zelf staande elementen zijn of een structuur vertegenwoordigen. 5 CULTUURHISTORISCHE WAARDENKAART GEMEENTE DE BILT (EERSTE SELECTIE), GEMEENTE DE BILT staan onder druk van verschillende ontwikkelingen, die sluipenderwijs zorgen voor verandering in het buitengebied en in de dorpen. Deze ontwikkelingen zijn onder meer: nieuwbouw, functieverandering, sloop en schaalvergroting. Het doel van de gemeente is niet om die ontwikkelingen tegen te gaan en op die manier alle cultuurhistorische waarden te behouden. Integendeel, de gemeente streeft naar behoud door ontwikkeling. Het behoud van het historisch erfgoed is op de lange termijn immers alleen maar verzekerd door zinvol, functioneel en verantwoord (her)gebruik en (her)bestemming. De gemeente streeft dus op de eerste plaats naar een bewuste omgang met het cultureel erfgoed en wil dit bij de beoordeling van ruimtelijke plannen tot uitdrukking brengen. Het inzichtelijk maken van die rijkdom via een actueel en goed overzicht vormt hiervoor de grondslag. Bij het inventariseren en beschrijven van alle erfgoed is het voorts van belang onderscheid te maken tussen waardevolle en waardevaste objecten. Waardevaste objecten zijn cultuurhistorische waarden met een beschermde (monumentale) status. Waardevolle objecten zijn cultuurhistorische waarden die bijzonder of kansrijk worden geacht en als dusdanig zijn benoemd, maar die (nog) geen beschermde status genieten. Voor cultuurhistorische waarden wordt vaak een minimum ouderdom van 50 jaar gehanteerd, maar dit is geen wet van Meden en Perzen. Soms kan het nuttig zijn te anticiperen op ‘toekomstig’ erfgoed. 1.2 Leeswijzer In hoofdstuk 2 wordt kort ingegaan op de wettelijke en beleidsmatige kaders van Rijk, provincie en gemeente die relevant zijn bij het gebruik van de cultuurhistorische waardenkaart. In hoofdstuk 3 wordt de werkwijze van de inventarisatie en de totstandkoming van de kaart toegelicht, waarbij ook wordt ingaan op de indeling in cultuurhistorische thema’s en de gehanteerde systematiek van waarderen van objecten. In hoofdstuk 4 wordt aan de hand van vijf benoemde Biltse thema’s een schets gegeven van de historische ontwikkeling en de belangrijkste facetten van de cultuurhistorie in De Bilt. In hoofdstuk 5 volgt vervolgens de lijst van de 50 beschreven en gewaardeerde gemeentelijke cultuurhistorische objecten. Dit is een startlijst die in de komende tijd verder dient te worden uitgebouwd. Hoofdstuk 6 is een toelichting op de kaartbijlagen en hoofdstuk 7 bevat de beschrijvingen, inclusief waardering, van de 50 gemeentelijke cultuurhistorische objecten van de startlijst. In bijlage 1 is een overzicht opgenomen van alle objecten die op de kaarten zijn weergegeven. De kaarten zelf zijn ondergebracht in bijlagen 2 en 3. De kaarten zijn zowel analoog als digitaal (in GIS) beschikbaar. De meeste foto’s van individuele objecten die in dit rapport zijn opgenomen zijn gemaakt door Vestigia Archeologie & Cultuurhistorie op 20 augustus 2011. Een aantal andere foto’s zijn