De Biltse Grift Maart 2004

Bronnen knipselmap C. van Ravenswaay. • Gemeentearchief : • Het Parool 11 mei 1945. • Biltse en Bilthovense Courant, 1947. • Damsté-archief, D-9 lade 5 (aantekeningen Literatuur P.H. Damsté over de jaren 1943-1945). • Brugman, drs. J.C.: Bezet en verzet, De Bilt en • verslagen college van B. & W. 1943. Bilthoven in oorlogstijd, 1993. • Het Archief: • Jong, L. de: Het Koninkrijk der Nederlanden in de • Archief Losse Aanwinsten, toegangsnr. 802, Tweede Wereldoorlog, deel 6 eerste helft, inv.nrs. 642, 643 (dagboeken dr. J. de Lange, pp. 408-417 en deel 6 tweede helft pp. 528-529. gemeentesecretaris van ). • Miert, Jan van: Een gewone stad in een bijzondere • Stadsarchief 4 VI, inv.nrs. 0378-16 en 3540. tijd, Utrecht 1940-1945. • Utrechts Nieuwsblad, april 1942, 10 mei 1944, • Mouton, G.: Van schout tot wout, de geschiedenis juni 1947. van de Utrechtse politie. • Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie: Uitgeverij Impress BV, Utrecht 1985.

•kic-k HET DRAMA IN OP 5 MEI 1945 J.C. Brugman

Op bevrijdingsdag ontstond in Westbroek In 2001 heb ik gesproken met een aantal een gevecht tussen de lokale verzetsgroep en Duitsers (nu tachtigers), die in die periode een eenheid van het Duitse leger. Hierbij deel uitmaakten van het hoofdkwartier van zijn elf mensen gesneuveld, zes het 88ste Legerkorps dat in Bilthoven was verzetsmensen, drie burgers en twee Duitse gevestigd van 1 januari 1944 tot mei 1945. soldaten. Er is over deze rampdag reeds veel Een van hen, Georg Kilens, was op deze geschreven en nog meer gesproken. Waarom bewuste 5 mei 1945 als radioverbindingsman dan nu nogmaals een publicatie na 59 jaar? gelegerd in en maakte deel uit Daar is een gegronde aanleiding voor. van de gevechtseenheid die betrokken was

25 Drama in Westbroek

bij deze actie. Hij heeft op mijn verzoek zijn naar de districtshoofden en zo verder tot de bevindingen van die dag opgeschreven en ik kleinste eenheden! heb dit verslag vergeleken met de publicatie Omstreeks middernacht besloot de hoogste in het tijdschrift St. Maerten (nr. 13 van mei Duitse commandant generaal Blaskowitz 1 995), waarin het drama van 5 mei 1945 is echter dat de capitulatie niet voor Nederland beschreven.Tenslotte sprak ik uitgebreid met zou gelden. Dit bericht kwam 's nachts ook de heer M. Mobach, een van de weinige nog bij Koot, die onmiddellijk een volgende in leven zijnde verzetsmensen in Westbroek, order uitstuurde, dat tot nader order geen lid die ondercommandant was van de BS-groep der BS met armband op straat mocht Westbroek. komen. Ook dit bericht werd uiteraard weer door koeriers verspreid. Op vrijdag 4 mei 1945 capituleerde het In Westbroek waren de BS-ers 's morgens Duitse leger in Noord-Duitsland. De vroeg bijeengekomen in de toen leegstaande ondertekening vond plaats om 18.30 uur in pastorie van de Gereformeerde Kerk een tent op de Lüneburgerheide door (Kerkdijk 51), waar aan de mensen van de Fieldmarshal Montgomery en Admiral von verzetsgroep wapens werden uitgedeeld. Friedeburg. Tevens werd die avond in Daarbij waren de commandant van de groep Nederland door de Canadese generaal Westbroek, H.J. Witteveen, belast met Foulkes verordonneerd dat alleen de ordehandhaving, en de ondercommandant geallieerde troepen de Duitsers zouden M. Mobach, die het arrestatieteam zou ontwapenen en dat dit niet door de BS zou leiden, ook aanwezig. Beiden waren worden uitgevoerd! Daarop zond Koot, marechaussee. De groep Westbroek bestond commandant van de NBS (Nederlandse op dat moment uit ongeveer twintig man. Binnenlandse Strijdkrachten), op diezelfde Allen waren volgens voorschrift gekleed in vrijdagavond om 21.00 uur een bericht naar overall met een oranje band om de linkerarm zijn ondercommandanten: "Officiële met het opschrift ORANJE, met bevestiging van capitulatie, zaterdag 5 mei uitzondering van Witteveen en Mobach, die om 08.00 uur. Rustig en voorzichtig in het uniform van de marechaussee waren optreden. Geen voorbarig vlagvertoon. U gekleed en ook voorzien waren van de ontvangt nadere instructies." Dit bericht hiervoor genoemde band om de linkerarm. werd door koeriers per fiets overgebracht Allen waren gespannen in afwachting van de

26 De Biltse Grift Maart 2004

orders die verwacht werden van de uitsluitend mondeling en per fietskoerier kwartiercommandant Schroers die in Fort moest worden overgebracht. En dat Tienhoven in Nieuwersluis zetelde. In de gebeurde dus in de avond en nacht van 4 op loop van de ochtend verscheen eindelijk de 5 mei. koerier 'Henk', die per fiets van het districtscommando kwam. Mobach kende In Westbroek waren op dat moment meer Henk van vroegere districtsbijeenkomsten. dan 100 Duitse soldaten (2 compagnie van Hij bracht het mondelinge bericht dat men het 488ste bataljon verbindingstroepen) met de armbanden (en dus met de wapens) ingekwartierd bij de bevolking, terwijl er ook naar buiten kon komen en dat men kon nog eens meer dan 500 évacués in het dorp beginnen om de wapens van de Duitsers in waren. Het was er dus overvol. Men besloot te nemen. Dit was dus nog het bericht van die ochtend van zaterdag 5 mei de Neder­ de avond van 4 mei. Het tweede bericht dat landse vlag te hijsen op de kerktoren, waarna 's nachts was uitgegaan was blijkbaar nog al snel velen dit voorbeeld volgden. In de niet doorgekomen. In ieder geval was het loop van de ochtend begon men met het bericht om over te gaan tot ontwapening een ontwapenen. De Duitsers leverden zonder fout bericht. Ik ga er van uit dat 'Henk' dit problemen hun wapens in, die opgeslagen zo heeft gezegd, maar dit strookte in ieder werden in een schuur van Van Zijtveld. In geval niet met de order van Koot van vrijdagavond 4 mei en al helemaal niet met de nachtelijke correctie dat de BS nog niet in het openbaar mochten verschijnen. Dit is in feite het cruciale gegeven waardoor het fout is gegaan. Wie verantwoordelijk was voor de verminking van het oorspronkelijke bericht zal wel altijd een vraag blijven. We moeten daarbij wel bedenken dat zon bericht van de landelijke commandant, naar de districtscommandanten, dan naar de Westbroek, 5 mei 1945, plm 8.30 uur. De plaatselijke kwartiercommandanten en dan arrestatieploeg van de NBS o.l. Koop Oudhof tenslotte naar de groepscommandanten Onderweg naar de schuur van boer Van Zijtveld.

27 Drama in Westbroek

opdracht van de kwartiercommandant zesde parachutistendivisie die sinds kort in Schroers namen de BS-ers daarna posities in de buurt van het sanatorium Berg en Bosch aan de rand van het dorp om te voorkomen bivakkeerden. Zij waren veel beter dat er Duitsers zouden ontvluchten. De drie bewapend met geweren en mitrailleurs en Duitse officieren van bovengenoemde hadden wel gevechtservaring. Tenslotte werd compagnie, die hun bureau ingericht hadden ter versterking hieraan een afdeling met vijf in het gemeentehuis van Westbroek, Panzerspähwagens toegevoegd. Dit waren leverden ook hun wapens in en werden toen gepantserde verkenningswagens op als enigen opgesloten. De BS had weliswaar luchtbanden, voorzien van een 20 mm de reguliere telefoon onklaar gemaakt, maar kanon en een mitrailleur. wist niet dat er nog een directe De eenheid vertrok rond 12 uur uit telefoonverbinding was met de commandant Maartensdijk en bij het einde van de Dr. van het 88ste Legerkorps in Bilthoven. Een Welfferweg verlieten de soldaten de van de officieren belde direct naar hun vrachtauto's en verspreidden zich links en commandant, generaal Schwalbe, om te rechts van de weg. De pantserwagens gingen melden dat de Duitse militairen in voorop en de soldaten met hun wapens Westbroek waren ontwapend door de BS en erachter. Kort daarna bereikten ze de dat de drie officieren opgesloten waren in toenmalige wasserij Gruno (links op de Dr. het gemeentehuis. De Duitse bevelhebber Welfferweg), waarin toen de gaarkeuken was besloot niet te accepteren dat de officieren gevestigd. Enkele parachutisten, onder gevangen gezet waren en er werd een leiding van een luitenant, drongen de gevechtseenheid gevormd om hun mensen wasserij binnen om verzetsmensen te in Westbroek te ontzetten. Deze eenheid zoeken, die daar overigens niet waren. Ze bestond uit dertig man van de derde vuurden enkele salvo's af, onder andere door verbindingscompagnie uit Maartensdijk. het plafond om eventuele vijanden af te Hoewel zij geen enkele gevechtservaring schrikken. De daar werkende vrouwen hadden werden zij bewapend met geweren gilden in paniek. en enkele Panzerfausten tegen tanks! Zij Daarna rukten de Duitsers verder op onderhielden de verbindingen van het richting dorp. Door het schieten hadden de legerkorps met radio en telefonie. Voorts BS-ers in het dorp begrepen dat er Duitsers ongeveer twintig Fallschirmjägers van de in aantocht waren. Witteveen had drie

28 De Biltse Grift Maart 2004

overigens niet ter zake wie het vuur opende want een gevecht was onvermijdelijk geworden. De Duitsers zochten geregeld dekking in de berm naast de sloten aan weerszijde van de weg. Er was weinig ruimte, want alle landerijen aan weerszijde waren geïnundeerd. Ze kregen ook vuur vanuit een boerderij aan de rechterkant van de weg. Alle vensters werden beschoten. Direct daarop stormden drie soldaten de De 'eerste brug', in tegengestelde richting. boerderij binnen en schoten binnen in het Het pand aan de rechterkant is 'Den Bonten Os' rond om eventuele verzetsmensen te verdrijven. posten uitgezet bij het huis 'In den bonten Gijs van 't Veld zag vanuit het huis 'In den Os' (bij de eerste brug) bestaande uit de BS- Bonten Os' dat twee Duitsers, die achterop ers Bouma, Van Dam en De Kruijff, een van de pantserwagens zaten door kogels bewapend met een machinegeweer (bren) en werden getroffen. De Duitsers reageerden met pistoolmitrailleurs (stens). Zij werden als onmiddellijk en schoten terug. Hierbij eersten met de komst van de oprukkende werden de eerste BS-ers gedood, namelijk Duitse gevechtswagens en infanteristen Leendert van Dam en Willem de Kruijff. geconfronteerd. De Duitsers rukten verder Minne Bouma werd gevangen genomen en op tot ze op ongeveer een km van de eerste samen met de licht gehandicapte Jan brug verwijderd waren. De BS was intussen Oudhof, die niets met het verzet te maken ook gewaarschuwd door Wim de Rooij, die had, vastgebonden voor op een op weg naar de gaarkeuken de Duitsers zag pantserwagen. Zij reden zo als levend schild naderen en ijlings terugrende. Het vuur werd mee naar de tweede brug. Jan Oudhof viel waarschijnlijk geopend door Minne Bouma van de pantserwagen af en werd door de die daar achter zijn bren in de berm van de tweede wagen overreden. Bouma werd even weg in dekking lag. Ik denk niet dat de later voor de boerderij van De Groot door Duitsers eerst schoten, want ze wisten niet een officier-sanitäter met een pistool gedood dat de bren daar was opgesteld. Het doet en daar begraven. Het was vooral deze

29 Drama in Westbroek

officier die kennelijk door het dolle heen hij door een Duitse officier met een was. Bij de huiszoeking vonden de Duitsers machinepistool neergeslagen en vervolgens bij de boerderij van Cees Wijnen de BS-er bij de groep geïnterneerden gevoegd. Zo M. de Boom die zich verstopt had in de werden ongeveer twintig man bijeengebracht hanenbalken. Hij werd ook doodgeschoten. voor de woning van dokter Broere, Dr. Alle bewoners van de woningen en Welfferweg 27. Hierbij bevonden zich ook boerderijen werden uit hun huizen gedreven de gemeentesecretaris K. van Vliet, de en samengebracht op een weiland. Een huis gemeenteontvanger H. de Heer, de directeur was in brand geschoten. Toen het schieten van de Gruno, de slager N. van der Vaart en begon was Mobach nog in het de BS-ers HJ. Witteveen en M. Mobach. commandocentrum van de BS in de pastorie Aanvankelijk hoorde de huisarts dr. A. en spoedde zich naar het centrum. Intussen Broere hier ook bij, maar hij werd alsnog rukten de Duitsers verder op in westelijke vrijgelaten. richting terwijl ze links en rechts de Zij werden lopend onder zware bewaking woningen en boerderijen onder vuur namen naar Bilthoven afgevoerd naar een villa links en razzia's hielden. Bij Gijs van 't Veld, van de ingang van het sanatorium Berg en Kerkdijk 106, vonden ze de BS-ers E.M. Bosch (nu Diabetescentrum), waar het Jaarsma en H.C. Manten. Onder de divan commando van de parachutisten was vonden ze enkele handgranaten. De BS-ers gevestigd. De groep moest zich opstellen op werden buiten met hun eigen handgranaten het grasveld links van de villa en Mobach omgebracht. moest binnen komen bij een luitenant van Intussen was er een tweede Duitse eenheid de parachutisten, die hem vertelde dat ze ten opgerukt vanuit Maarssen. Bij vergissing dode opgeschreven waren. Vier man werden ontstond tussen die twee eenheden een geselecteerd om afgevoerd te worden; vuurgevecht waarbij nog twee burgers Witteveen, Mobach, de gemeentesecretaris omkwamen, Teunis van Keulen en Cees Van Vliet en de directeur van de Gruno. Ze Smaling. werden onder zware bewaking in een Toen het schieten was opgehouden besloten vrachtauto geladen en via Bilthoven richting de Duitsers om een aantal mannelijke Utrecht afgevoerd. Op de Hessenweg in De bewoners af te voeren. Mobach was intussen Bilt en verderop op de Utrechtseweg waren ook aangehouden en geboeid. Daarna werd veel mensen samengekomen om de

30 De Biltse Grift Maart 2004

Dr. Weljferweg in Achttienhoven/Westbroek met links de artsenwoning. Zichtrichting: Westbroek 'eerste brug'. Pijl: rijrichting Duitse pantserwagens. Handje: Opstelplaats van de af te voeren mensen naar Bilthoven.

Canadezen te verwelkomen. Er werd luid ingesloten in het Huis van Bewaring aan het gezongen 'Oranje Boven' en misschien Wolvenplein in Utrecht). Na overleg tussen zagen de Duitsers daarom af van hun de SD en de Feldgendarmerie werden de kennelijke plan om naar Fort De Bilt te genoemde mannen overgebracht naar de gaan, waar in de loop van de oorlog al gevangenis aan het Wolvenplein en daar in honderden verzetsmensen waren de kelder opgesloten. Op 6 mei kwam gefusilleerd. Ze reden door naar Maliebaan plotseling een Canadese officier de 74, waar het kantoor van de gevangenis binnen en gaf bevel alle politieke Sicherheitsdienst was gevestigd. (Witteveen, gevangenen los te laten en zo gebeurde. De Van Oostrum en Mobach waren al eens Westbroekers werd aangeraden nog maar niet rond de Kerstdagen van 1944 door de direct terug te gaan naar Westbroek, omdat Sicherheidsdienst aangehouden en de Duitsers daar nog niet waren afgevoerd.

31 Drama in Westbroek

Op 7 mei kwamen ze tenslotte weer thuis. Ze kunnen 5 mei nog altijd moeilijk als een feestdag vieren; de herinnering aan dit gebeuren zal voor de mensen die dit Het graf van meemaakten wel nooit helemaal slijten. De Leendert trieste balans van die dag gaf aan dat er zes van Dam verzetsmensen, drie burgers en twee Duitsers op de zijn omgekomen op de dag van de begraafplaats capitulatie, terwijl dit zo'n grote feestdag had te Westbroek moeten zijn. (Oorlogsgraven De vraag rijst waarom de commandant in stichting). Bilthoven besloot om zijn mensen in Westbroek met zoveel geweld te bevrijden op de dag van de capitulatie. De Duitsers waren weliswaar tegen de afspraken met de geallieerden in door de BS ontwapend, maar er was geen sprake van geweld of zelfs grote dwang. Hij had in datzelfde telefoongesprek Bronnen: met zijn officieren kunnen overleggen en er • St. Maerten, Tijdschrift van de Historische was ook een telefonisch contact mogelijk Vereniging Maartensdijk, nr. 13, mei 1995. geweest met de BS via diezelfde telefoon. • Jong, dr. L. de, Het Koninkrijk der Nederlanden Verder had men door middel van een witte in de Tweede Wereldoorlog, 10 b II. vlag een ontmoeting met de BS kunnen • Brugman, drs. J.C., Bezet en Verzet, De Bilt en organiseren. Dit initiatief had ook van de Bilthoven in oorlogstijd, Bilthoven, 1993. kant van de BS genomen kunnen worden, • Kilens, Georg, Westbroek, 5 mei 1945, hoewel, toen het vuurgevecht eenmaal was Erinnerungen, in briefvorm. begonnen gingen de gebeurtenissen • Interviews met M. Mobach, Mevrouw L. de Raadt, razendsnel. Het lijkt er op dat de Duitsers in H. van Zijtveld, Georg Kilens en H. Thomas. een dusdanige gemoedstoestand gekomen waren dat zij scrupuleus de zaak wilden forceren. Foto's archief Brugman

32