Leerkracht De Boven-Schelde: 9 varen tussen Oudenaarde en Merelbeke
De Boven-Schelde
Het Scheldestroomgebied De Schelde
Het stroomgebied van de Schelde en haar bijrivieren De Schelde ontspringt in Noord-Frankrijk ten beslaat een oppervlakte van circa 21.000 km² verspreid noorden van Saint-Quentin, ongeveer 95 meter over 5 gewesten: 31% van het stroomgebied ligt in boven de zeespiegel. Het is een kleine bron het Franse Nord-Pas-de-Calais, 17% in het Waalse die in haar eerste kilometers maar een beekje gewest, 43% in het Vlaamse gewest, 1% in het Brussels vormt. Al stromend wordt de beek gevoed Hoofdstedelijk Gewest en de resterende 8% van het door andere zijbeken en groeit ze uit tot een Scheldestroomgebied ligt in de Nederlandse provincie echte rivier om ten slotte als machtige stroom Zeeland. Bijna 10,5 miljoen inwoners leven vandaag in in de Noordzee uit te monden. het Scheldestroomgebied. Met gemiddeld 477 inwoners De Schelde is tegelijk een regenrivier en per km² is het één van de dichtst bevolkte gebieden van een getijdenrivier. Vooral in de bovenloop Europa. van de rivieren van het Scheldebekken is de Het is ook een belangrijke industriële zone mét een neerslag van doorslaggevend belang voor wereldhaven: Antwerpen. De Schelde en haar bijrivieren de waterstand. Stroomafwaarts van Gent werden bijgevolg voornamelijk ingericht voor de scheep- overheerst het getij. vaart. Het netwerk van waterwegen, met meer dan 250 sluizen en stuwen, is er het dichtste ter wereld.
9-1
Op Sleeptouw 2017 | THEMA 9 - Varen tussen Oudenaarde en Merelbeke De 3 Scheldes
De Schelde valt op te delen in drie zones. Vanaf haar bron tot de getijdensluis van Merelbeke, nabij Gent, wordt ze de Boven-Schelde (1) genoemd. In Gent ondervindt de Schelde voor het eerst de werking van het getij. Het deel van Gent tot aan de Nederlandse grens wordt dan ook de Zeeschelde (2) genoemd. Voorbij de Belgisch-Nederlandse grens begint de brede zeearm van de Westerschelde (3). Via Terneuzen, Breskens en Vlissingen mondt ze uit in de Noordzee. Samen met de Zeeschelde vormt de Westerschelde het Schelde- estuarium(1), dat onder invloed van het getij staat.
De Boven-Schelde
Op verschillende plaatsen vormt de Boven-Schelde de grens tussen Wallonië en Vlaanderen. Door de eeuwen heen werden stuwen en sluizen gebouwd om de bevaarbaarheid van de Boven-Schelde te verbeteren. Op de oevers van de Boven-Schelde ontdek je de typische meersen, industriegebieden en ook veel afgesneden Scheldearmen. Niettegenstaande alle aanpassingen heeft de Scheldevallei toch nog veel van haar oorspronkelijk karakter behouden.
De Bovenscheldevallei
De Schelde tussen het Waalse Doornik en het Vlaamse Gent was oorspronkelijk een rivier met veel bochten, ook wel meanders genoemd. In de 18de eeuw was de Scheldevallei nog een typische riviervlakte en vormde ze een aaneen- gesloten geheel van lage natte weilanden. Iedere winter liep de vallei onder water en telkens liet de rivier een laagje vruchtbaar slib achter. De mens probeerde die jaarlijkse overstromingen onder controle te houden met dijken, afwateringsgrachten en stuwen. Op vele plaatsen werd een groot deel van de vallei afgegraven voor de ambachtelijke productie van bakstenen. Bij het dieper uitgraven van de klei ontstonden kleiputten, nu belangrijke pleister- en broedplaatsen voor watervogels. In de 20ste eeuw werden op de afgegraven percelen populieren massaal aangeplant voor houtwinning. Samen met de knotbomen die de percelen afboorden, zorgden zij voor een evolutie naar een landschap met een meer gesloten karakter.
(1) Een estuarium is een wijde, trechtervormige riviermonding waar eb en vloed actief zijn. Zeewater dringt met het opkomend tij landinwaarts.
9-2
Op Sleeptouw 2017 | THEMA 9 - Varen tussen Oudenaarde en Merelbeke Scheepvaart op de Boven-Schelde
De Boven-Schelde is al eeuwen een belangrijke transportas. Doornik vroeg al in de 6de eeuw douanerechten. Al van oudsher worden o.a. bouwstenen vervoerd via de Schelde. Oorspronkelijk zag de Boven-Schelde er totaal anders uit. Met een diepgang van soms minder dan 1 meter en de vele meanders en zandbanken was de Boven-Schelde geen gemakkelijke rivier om te bevaren. Maar vanaf de 15de eeuw paste men de rivier aan voor de scheepvaart. Ze werd op steeds grotere schaal rechtgetrokken, verdiept en verbreed. Haar oevers werden versterkt met stenen of zelfs gebetonneerd. Vanaf dan werd de Boven-Schelde ook regelmatig gebaggerd om voldoende diepgang te garanderen voor schepen. De eerste moderne sluizen op de Boven-Schelde zijn pas in de tweede helft van de 19de eeuw in gebruik genomen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden bijna alle kunstwerken op de Boven-Schelde vernield. Bij de heropbouw profiteerde men hiervan om de Boven- Schelde bevaarbaar te maken voor schepen tot 600 ton. Hiervoor kwamen stuwsluizen(2) in Kain, Spiere, Kerkhove, Oudenaarde en Asper. Ze kregen identieke afmetingen (125 m op 14,5 m) waardoor 6 spitsen, het kleinste type binnenschip met laadvermogen tot 350 ton, gelijktijdig geschut kunnen worden. In 1957 werd de Boven-Schelde tussen de Franse grens en Gent (90 km) bevaarbaar gemaakt voor schepen met een tonnenmaat van 1350 ton.
Waterbeheer en -afvoer
De Boven-Schelde is van nature een typische neerslagrivier. Een hevige regenbui kan een sterke, maar kortstondige was met een hoog debiet veroorzaken. Door middel van de stuwen op de Boven-Schelde (zie hierboven) wordt de rivier in 4 panden ingedeeld en houdt men het waterpeil op een constante hoogte. Het sluizencomplex met stuw op de Ringvaart in Merelbeke vormt de grens met de Zeeschelde en zorgt ervoor dat het getij de Boven- Schelde niet kan binnendringen. In functie van de waterbeheersing (o.a. om water- overlast te voorkomen) werden de stuwen in Oudenaarde en Asper in 2010 ontdubbeld. Een dubbele stuwgeul laat een betere waterafvoer toe. Dit grootse project komt niet alleen de scheepvaart op de Boven-Schelde ten goede, maar ook de vissen. Door de realisatie van visgeulen vormt het stuwsluiscomplex immers niet langer een onoverbrugbare hindernis voor de migrerende vissoorten. De vernieuwing van de stuwen in Kerkhove is volop bezig. Tussen 2015 en 2023 zullen ook de sluizen vernieuwd worden.
Het Kanaal Bossuit-Kortrijk wordt gevoed met Scheldewater dat opgepompt wordt aan de sluizen van Bossuit en Moen. Van dit Scheldewater wordt in Stasegem (Harelbeke) zelfs drinkwater gemaakt.
(2) Een stuwsluis bestaat uit een sluis met daarnaast één of meerdere stuwen. Stuwen regelen de waterafvoer en dus de waterstand van een pand (= het gedeelte tussen 2 stuwen). Hierdoor is scheepvaart mogelijk.
9-3
Op Sleeptouw 2017 | THEMA 9 - Varen tussen Oudenaarde en Merelbeke Waterkwaliteit Boven-Schelde
De vallei van de Boven-Schelde is dicht bevolkt en huisvest veel industrie. Tot 1993 werd het huishoudelijk en industrieel afvalwater via de verschillende zijwaterlopen ongezuiverd afgevoerd naar de Boven-Schelde. Vóór 1993 waren er immers geen rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI’s) in het Bovenscheldebekken. Er zijn er sedertdien een heel aantal bij gekomen. Hierdoor evolueerde de waterkwaliteit van ‘slecht’ in het begin de jaren 1990 tot ‘onvoldoende’. Het gevolg is dat er opnieuw vis in de Boven-Schelde zwemt. Maar calamiteiten door bedrijven kunnen daar abrupt een einde aan maken. In september 2012 bracht een Waals bedrijf een overmaat aan organisch afval in de Boven-Schelde. De zuurstof verdween uit het water en er stierven duizenden vissen. Vandaag is het visbestand aan het herstellen: er werden 21 vissoorten aangetroffen in de Boven-Schelde in 2015. De Zwalm, destijds de energiebron voor vele watermolens
In Vlaanderen ontvangen de Grote en de Zwarte Spierebeek ter hoogte van Spiere-Helkijn al dan niet gezuiverd industrieel en huishoudelijk afvalwater van respectievelijk Roubaix en Moeskroen. Beide beken hadden een slechte waterkwaliteit met negatieve gevolgen voor de waterkwaliteit van de Boven-Schelde. Om de waterkwaliteit van dergelijke grensoverschrijdende beken te verbeteren, is een grensoverschrijdende samenwerking nodig. Sinds een tiental jaar verbeterde de waterkwaliteit geleidelijk, o.a. door de bouw van de rioolwaterzuiveringsinstallaties. In Nederzwalm mondt de Zwalm uit in de Boven-Schelde. De Zwalm heeft een vrij groot verval waardoor langs de rivier watermolens werden gebouwd. De waterkwaliteit van de Zwalm scoort onvoldoende.
In de oude Scheldemeanders die niet in verbinding staan met de Boven-Schelde is de waterkwaliteit goed.
Natuur
Oude Scheldemeanders
De aanpassingen van de rivier voor de scheepvaart gingen gepaard met een verlies aan natuurlijke habitats waardoor de ecologische rijkdom van de rivier enorm achteruit ging. Gelukkig behielden grote delen van de vallei een interessant potentieel voor natuurherstel. Vooral de afgesneden meanders zijn op dat vlak waardevol. Meanders slingeren zich door de vallei en kruisen de rechtgetrokken en bevaarbare Boven-Schelde. De diversiteit aan leven is in die meanders veel groter dan in de rivier zelf. In verschillende afgesneden Scheldemeanders mag gevist worden. De afgesneden Scheldemeander ‘De Kriephoek’ in Semmerzake (Gavere)
9-4
Op Sleeptouw 2017 | THEMA 9 - Varen tussen Oudenaarde en Merelbeke Landinrichtingsproject Leie-Schelde
Landinrichtingsprojecten willen grote gebieden zodanig inrichten dat alle facetten die in het gebied aanwezig zijn (milieu, natuur, landbouw, recreatie, cultuurhistorie), zich volwaardig kunnen ontwikkelen. Het land- inrichtingsproject Leie-Schelde is een overkoepelend project, bestaande uit deelprojecten zoals deze van Meilegem-Zingem, Gaverse Scheldemeersen en Merelbeekse Scheldemeersen. De Vlaamse Landmaatschappij (VLM) is de stuwende kracht achter de landinrichtingsproject Leie-Schelde. Zij maakt in opdracht van de Vlaamse regering de plannen op. Hiervoor wordt nauw overleg gepleegd met de verschillende besturen en sectoren. Het uiteindelijke doel is immers met vereende krachten de inrichting van het landelijk gebied te realiseren. De deelprojecten Meilegem- Zingem en Gaverse Scheldemeersen zijn ondertussen uitgevoerd, Merelbeekse Scheldemeersen is al ver gevorderd.
Meersen
Een meers is een open en nat grasland naast een rivier. Met het natuurproject Merelbeekse Scheldemeersen wil de overheid het open graslandlandschap van de meersen behouden en de natuur kansen geven om te herstellen of verder te ontwikkelen. Belangrijke maatregelen zijn de aanleg van poelen, de ruiming en ecologische inrichting van de Melsenbeek en de Sint-Elooisput. Scheldemeersen © Natuurpunt Boven-Schelde
Industrie langs de Boven-Schelde
Langs de Boven-Schelde komen verschillende industrieën voor: een steenbakkerij, verschillende bouwbedrijven, veevoederbedrijven en een containerterminal. Hoewel er geladen, maar vooral gelost wordt langs de Boven-Schelde - containers, bouwmaterialen, klei, granen en veevoeders - , varen zowat 80 % van de schepen er in transit. Dit betekent dat ze de rivier enkel gebruiken als doorvaart en dus niet ‘stoppen’ langs de Boven-Schelde. De waterwegbeheerder Waterwegen en Zeekanaal NV wil bedrijven langs de Boven-Schelde stimuleren om gebruik te maken van de waterweg en biedt als steunmaatregel de ‘Publiek-Private Samenwerking’ voor kaaimuren aan: het Vlaams Gewest betaalt 80 % voor de bouw van de kaaimuur, het bedrijf 20 %.
Recreatie
Langs de Boven-Schelde primeren zachte vormen van recreatie zoals wandelen, fietsen en hengelen. Aan een oude Scheldearm in Meilegem (RO) ligt ‘De Kaaihoeve’, het Natuureducatief Centrum van de provincie Oost-Vlaanderen. Ten behoeve van de pleziervaart worden de sluizen tijdens het hoogseizoen ook bediend op zon- en feestdagen. Aanmeren kan in de jachthavens van Oudenaarde en Kerkhove, op de Boven- Schelde in Gavere, en in Ename ter hoogte van de archeologische site. Snelvaart met speedboten, waterski en jetski zijn toegelaten op grote delen van de Boven-Schelde.
9-5
Op Sleeptouw 2017 | THEMA 9 - Varen tussen Oudenaarde en Merelbeke Varen tussen Oudenaarde en Merelbeke
Oudenaarde
De stad Oudenaarde strekt zich uit op beide Scheldeoevers. Een hefbrug verbindt beide stadsdelen met elkaar. Op de rechteroever (RO) ligt het oudste gedeelte van de stad. Je vindt er de abdij van Maagdendale, de Pamelekerk, het museum van wandtapijten (Huis de Lalaing) en het gerechtshof. Het eigenlijke stadscentrum met de Sint-Walburgakerk en het stadhuis ligt op de linkeroever (LO). Er staan verschillende stadsvernieuwingsprojecten op stapel, waaronder ‘Scheldeboorden-Scheldekop’. Centraal in de vernieuwing staat de uitbreiding van het woonaanbod, de groei van culturele functies en de heraanleg van de openbare ruimte (Scheldekop). Fiets- en voetgangersbruggen zullen beide oevers met elkaar verbinden en de verknoping van Pamele (RO) met de stadskern (LO) versterken. Door de heraanleg van de kaaien (Scheldeboorden) kan iedereen opnieuw ‘genieten aan het water’. Stroomafwaarts de brouwerij Liefmans ligt de sluis van Oudenaarde met bijbehorende stuwen en een visgeul. Iets verder stroomafwaarts zijn in Ename (RO) de grondvesten bewaard van een burcht, een handelsnederzetting en de Sint-Salvatorabdij. Verschillende archeologische sites langs de Schelde getuigen van het historische belang van de rivier.
Hefbrug in Oudenaarde met zicht op het gerechtsgebouw Brouwerij Liefmans
Kleiontginning
Tussen Oudenaarde en Asper liggen heel wat kleiputten. Ze komen voor tot aan de monding van de Zwalm en herbergen een heel eigen fauna en flora. Van de uitgestoken klei werden Scheldebakstenen gemaakt. In Oudenaarde is de steenbakkerij Vande Moortel al actief sinds 1864.
Gavere
De stuw van Asper (Gavere) is, net zoals in Oudenaarde, ontdubbeld. Ook hier werd een visgeul aangelegd. Gavere heeft ter hoogte van de Gaverebrug een klein industriegebied langs de Schelde met vestigingen van o.a. Thomas Werner (schroot) en de Fauw & zonen (zand en grind). De zwaaikom zorgt ervoor dat schepen na het laden of lossen gemakkelijk kunnen keren.
9-6
Op Sleeptouw 2017 | THEMA 9 - Varen tussen Oudenaarde en Merelbeke Merelbeke en Zwijnaarde
In Merelbeke splitst de Boven-Schelde in twee: (1) de tijarm met tijstuw en (2) het Kanaal van Zwijnaarde. Stroomafwaarts van de tijstuw is de Schelde tijgevoelig en niet meer bevaarbaar. Aan bakboordzijde werd een kanaal gegraven, het Kanaal van Zwijnaarde. Het kanaal vormt een bevaarbare verbinding tussen de Boven-Schelde en de Ringvaart rond Gent. Tussen de tijarm en het Kanaal van Zwijnaarde ligt ’t Eilandje. ’t Eilandje wordt een bedrijventerrein en is volop in ontwikkeling. In 2013 werd hier de zuidelijke R4 over de Ringvaart vervolledigd, zowel voor voertuigen als voor fietsers.
De Ringvaart is een kanaal van 21,6 km lang dat een halve boog rond Gent beschrijft en alle waterlopen in de stad met elkaar verbindt. Het uitgraven van de Ringvaart begon in de jaren ‘50 met als hoofddoel de scheepvaart rond Gent te vergemakkelijken en het risico op overstromingen in de binnenstad te beperken. Van oost naar west en in wijzerzin verbindt het de Zeeschelde, de Boven-Schelde, het Kanaal van Zwijnaarde, de Leie, het Kanaal Gent-Brugge-Oostende en het Kanaal Gent-Terneuzen.
9-7
Op Sleeptouw 2017 | THEMA 9 - Varen tussen Oudenaarde en Merelbeke