Stanisław Urbańczyk, Dawni Słowianie. Wiara I Kult, Wrocław 1991
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Dawni Słowianie Wiara i kult STANISŁAW URBAŃCZYK WROCŁAW WARSZAWA KRAKÓW ZAKŁAD NARODOWY im. OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK 1991 POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET SŁOWIANOZNAWSTWA OPINIOWALI DO DRUKU WITOLD HENSEL I LESZEK MOSZYŃSKI Okładkę projektowała EWA LUKAS Redaktor Wydawnictwa ANNA KOSMULSKA Redaktor techniczny ADAM PRZYLIBSKI © Copyright by Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo 1991 ISBN 83-04-03825-0 Zakład Narodowy im. Ossolińskich-Wydawnictwo. Wrocław 1991 Objętość: ark. wyd. 14,50; ark. druk. 14,00. Wrocławska Drukarnia Naukowa. Zam. 1092/91. SPIS TREŚCI Słowo wstępne...................... 5 Religia pogańskich Słowian..................10 Wstęp....10 Źródła......11 Bóstwa słowiańskie. Idea jednego Boga............. 21 Przegląd słowiańskich bogów................ 26 Demonologia..................... 40 Świat pozagrobowy i rytuał pogrzebowy............ 56 Posągi........................ 61 Świątynie......................71 Gaje, źródła, kamienie i góry................77 Modlitwy, ofiary i ofiarnicy................. 81 Magia i wróżby..................... 87 Święta i obchody.................... 90 Zakończenie..................... 95 Wykaz częściej cytowanych prac...............98 Literatura przedmiotu................ 98 Wierzenia plemion prapolskich............... 102 O rekonstrukcję religii pogańskich Słowian............. 123 Odpowiedź dyskutantom................... 137 Wierzenia dawnych Słowian.................. 143 Przeżytek pogaństwa: stpol. żyrzec................ 166 Ze studiów nad dawną religią Słowian (Komentarz do Kroniki Czechów Kosmasa, ks. III, r. ..................... 1711 Opiło et Obyadlo — antiąuorum Polonorum idola........... 176 Etymologie: Chors, Dażbóg, Jarowit, Kupała, Mokosz, Pereplut, Perun, Pizamar, Podaga, Porenut, Porewit, Pripegala, Prowe, Pseudobóstwa, Radogost, Ruje-wit, Siemargl, Strzybóg, Swaróg-Swarożyc, Świętowit, Trojan, Trzygiów, Turu- pit, U siad, Weles — Wolos, Żywa............... 179 Aleksander Bruckner i jego prace mitologiczne............ 199 Indeks ....................... 216 Spis ilustracji....................... 221 SŁOWO WSTĘPNE Książka niniejsza zawiera moje prace dotyczące religii dawnych Słowian, które się ukazywały w ciągu lat czterdziestu, poczynając od 1948 r. Impuls do zajęcia się wierzeniami Słowian dała mi książka E. Wieneckego pt. Untersuchungen zur Religion der Westslawen, która mi wpadła w ręce wkrótce po swoim ukazaniu się (Lipsk 1940). Podrażniła mię jej tendencyjność, przypisywanie wszystkiego, co w średniowiecznej kulturze Słowian cenniejszego, nowego, wpływom germańskim. Rozpocząłem więc lekturę prac A. Brucknera, L. Niederlego, E. W. Aniczkowa i innych. Byłem wtedy, po powrocie z Dachau, zatrudniony w Bibliotece Jagiellońskiej, zwanej wówczas Staatsbibliothek des Gene-ralgouvernements, miałem więc łatwy dostęp do książek. Podczas 10-godzinnej pracy zawsze znalazłem czas dla własnej lektury. W pewnym momencie postanowiłem napisać coś własnego, wiedząc, że prace Brucknera, zwłaszcza Mitologia słowiańska, są dość trudno dostępne, a w lekturze niełatwe. Pod koniec wojny całość była mniej więcej gotowa, ale wymagała jeszcze kontroli i uzupełnień, przede wszystkim wyposażenia w przypisy. Koniec wojny i najbliższe po nim miesiące przyniosły zupełną zmianę mojej sytuacji, różne nowe zajęcia, wykłady, kończenie rozprawy habilitacyjnej. Dopiero gdy powstała Biblioteka Studium Słowiańskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego, nadarzyła się okazja do wydrukowania Religii pogańskich Słowian. Mogłem jednak zrobić tylko minimum, tzn. uzupełnić, poprawić pierwszy rzut, ale na kłopotliwe przypisy czasu nie było, książeczka wyszła więc w serii popularnonaukowej. Byłem wtedy przecież w stałych rozjazdach między Krakowem, Toruniem i Poznaniem (1946—1948). Na braku przypisów wartość informacyjna nie ucierpiała, ponieważ odsyłałem wszędzie, gdzie było trzeba, do kilku najważniejszych książek, m. in. do Niederlego, gdzie była kompletna bibliografia aż do początków XIX w.; bogatą bibliografię zamieścił również Wienecke. Książka moja różniła się od książki Brucknera przede wszystkim tym, że była ostrożniejsza w twierdzeniach, wskazując stale na różne możliwości interpretacyjne i brak podstaw do usunięcia wątpliwości. 6 SŁOWO WSTĘPNE Różniła się też obecnością rozdziałów o demonologii i dotyczących zewnętrznych stron kultu: posągów, świątyń, gajów, ofiar i modlitw, rytuału pogrzebowego. Był to (i jest) dodatek bardzo istotny. Książka wyszła w czasie, kiedy jeszcze trwał powojenny chaos, kiedy jeszcze mało było czasopism drukujących recenzje, nie była więc w Polsce osobno recenzowana, zyskała sobie jednak życzliwą opinię prof. W. Antoniewicza. Kilka pozytywnych recenzji ukazało się w Czechach; autorami byli językoznawcy i prehistorycy1. W obecnym wydaniu doszło sporo koniecznych uzupełnień w związku czy to z własnymi przemyśleniami, czy to z cudzymi publikacjami, których się w ciągu czterdziestu lat ukazało tak dużo, jak nigdy przedtem. Dodaję nadto przypisy i wykaz ważniejszej literatury. Drugą pozycję, mianowicie Wierzenia plemion prapolskich, napisałem na zamówienie z okazji tysiąclecia Państwa Polskiego, zajmowałem się zatem wierzeniami Polan w tym skromnym zakresie naszej wiedzy o nich oraz o Pomorzanach, tak nam językowo bliskich; o innych Słowianach jest mowa tylko ubocznie. Artykuł został w tym przedruku nieco rozszerzony. Ułatwia on zdobycie szybkiej informacji o wierzeniach naszych przodków. Trzeci tekst pt. O rekonstrukcję religii dawnych Słowian powstał na zamówienie organizatorów sesji pod hasłem „Religia pogańskich Słowian". Uczestnikami sesji byli młodzi prehistorycy. Ze względu na ich obecność położyłem nacisk nie na informacje rzeczowe, lecz na sprawy metodologiczne, na wpływ postawy autora na interpretację faktów, podkreślając wieloznaczną ich wartość, na tendencyjność niektórych źródeł. Referat mój, jak i inne wtedy wygłoszone wywołały wyjątkowo żywą i rzeczową dyskusję; dała mi ona sposobność do zabrania głosu jeszcze raz, do uzupełnienia referatu i zajęcia stanowiska wobec głosów w dyskusji. Wypowiedź tę drukuję również i dodaję fragmenty modlitwy ofiarnika czeremiskiego, o której wspomniałem w dyskusji, aby pokazać, jak mogły wyglądać modlitwy słowiańskich, bardziej utalentowanych ofiarników (żerców), zwłaszcza w okresie końcowym, gdy mógł się już zaznaczyć wpływ modlitw chrześcijańskich. Chciałbym zwrócić uwagę czytelników na artykuł pt. Wierzenia dawnych Słowian. Napisałem go dla zagranicznej encyklopedii, której druk nadspodziewanie się opóźnia. Myślę, że w tym artykule jest zawarta w koniecznym skrócie nasza wiedza, a także wyraźniej się rysuje moje Są to następujące recenzje: A. Dostała w „Philologica" 1949, t. 4, s. 63-64 i w „Casopisie pro Moderni Filologii" 1949, t. 32, s. 54-55; V. Machka w „Listach Filologickich" 1949, t. 73, s. 112-115; P. Elsnera w „Slavii" (praskiej) 1951, t. 20, s. 483-485. SŁOWO WSTĘPNE 7 stanowisko wobec najważniejszych problemów religii Słowian i postaw metodologicznych nowszych autorów. Trzy krótkie artykuły są poświęcone sprawom mniejszej wagi: pierwszy omawia staropolski wyraz żyrzec na tle pokrewnych mu wyrazów słowiańskich, drugi zajmuje się interpretacją wyrazu scena w opisie czeskich obyczajów pogrzebowych, opisanych w Kronice Kosmasa; jest to drobiazg, ale likwiduje nieporozumienie, które się zakradło do wszystkich opisów słowiańskich obrzędów pogrzebowych. Tekst nieco odbiega od pierwszego wydania. Trzeci artykuł ma za cel na tle żartobliwych nazw rzekomych bożków ukazać, jak przypuszczalnie z wielkim prawdopodobieństwem powstały nazwy bóstw w Kronice polskiej Długosza i gdzie indziej, nie tylko w Polsce. Książkę tę zamykają krótkie artykuły z etymologiami imion bóstw słowiańskich oraz artykuł charakteryzujący prace mitologiczne Aleksandra Brucknera (skrócony). Większość etymologii była drukowana w Słowniku starożytności słowiańskich; tu uzupełniono przy nich literaturę. W latach powojennych, zwłaszcza od czasu uroczyście obchodzonego milenium, ogromnie wzrosło zainteresowanie religią Słowian. Pisali o niej archeologowie i historycy, pisali przyczynki, artykuły, monografie i syntezy. Wspólną ich cechą jest optymistyczna ocena możliwości rekonstrukcji prasłowiańskiej religii i przeglądający żal do Brucknera za jego sceptycyzm. Archeologowie opierają się — rzecz zrozumiała — przede wszystkim na źródłach materialnych, których przybyło wiele dzięki pracowitym poszukiwaniom terenowym. Nie ulega wątpliwości, że takich sukcesów, jak współczesne, archeologia nigdy przedtem nie miała. Mocne wrażenie wywarło odkrycie tzw. kręgów ofiarnych, a jeszcze bardziej figur. W ustępach wszczepionych do przedruku Religii pogańskich Słowian najważniejsze odkrycia zostały przynajmniej zarejestrowane2. Archeologia jednak świadczy głównie o zewnętrznej stronie religii, nie może podać imion bogów, których obraz odnajduje, ani zrekonstruować wierzeń z nimi związanych. Archeologowie zaczynają swoje opisy od głębokiej prehistorii, co najmniej od kultury łużyckiej, choć dzisiaj przeważa już pogląd, że nie była ona stworzona przez Słowian, dają więc próbę rozwoju wierzeń istniejących na terytorium między Dnieprem i Łabą, bez względu na to, czy ludność była słowiańska lub nie. Przedmioty, które archeologowie odkrywają, świadczą najczęściej o istnieniu wiary w demony i magię, a dopiero w końcowym okresie prasłowiańskim Wstawki, których jest około 40, ujęte są w klamry [ ]. Ponadto pewne informacje zostały umieszczone w przypisach, których w pierwszym wydaniu nie było. 8 SŁOWO WSTĘPNE i na progu słowiańskich państewek plemiennych także