Kroniek van de Historische Vereniging Zuidoost-Drenthe

tiende jaargang, nummer 1 maart 2001 SAMENSTELLING BESTUUR

P.M. Kraan, voorzitter G. Waasdorp, secretaris H. Jeurink De Hietbrink 46 Westenesscherstraat 6 penningmeester 7824 XT Emmen 7811 AW Emmen Laan v/h Kwekebos 229 0591-622306 0591-617458 7823 KE Emmen 0591-626728

G. H. J. Kolker W. Visscher Havenstraat 87 Zijtak Z. Z. 7 7887 BM Erica 7833 AC Nieuw-Amsterdam 0591-302000 0591-551741

LIDMAATSCHAP

Het lidmaatschap bedraagt fl. 25,00 per jaar en voor huisgenoten fl. 10,00 extra. Het lidmaatschap wordt auto­ matisch verlengd, tenzij voor 1 december van het lopende jaar schriftelijk is opgezegd bij de secretaris. Men ontvangt enkele keren per jaar de Kroniek en men is welkom tijdens de lezingen, die regelmatig worden georganiseerd.

BANKRELATIE

Rekeningnummer 1044.68.815, Historische Vereniging Zuidoost-Drenthe, Laan v/h Kwekebos 229, 7823 KE Emmen

PUBLIC RE LATIONS

M. Nicolai, Noorderstraat 31, 7811 AK Emmen. Telefoon: 0591-617891

TIJDSCHRIFT

Kroniek van de Historische Vereniging Zuidoost-Drenthe.

Redactie:

Minno Nicolai W. Visscher (eindredacteur) Noorderstraat 31 Zijtak 0. Z. 7 7811 AK Emmen 7833 AC Nieuw-Amsterdam 0591-617891 0591-551741

Gelieve eventuele kopij te zenden aan de eindredacteur, W. Visscher, Nieuw-Amsterdam. VAN DE REDAKTIE

Zoals u wel hebt kunnen vaststellen is het eerste nummer van deze tiende jaargang enigszins ver­ traagd gereedgekomen. De reden hiervan lag in het zoeken naar en vinden van een andere opma­ ker/drukker, wat meer tijd in beslag heeft genomen dan aanvankelijk was begroot. Het is verheL1gend u nu te kunnen meedelen dat de opzet i0 geslaagd. Met ingang van dit nummer hebben we een nieuwe drukker bereid gevonden die op voor ons voordeliger voorwaarden dan tot nu toe het geval was dit nummer en ook de volgende wil verzorgen. Hierdoor is in ieder geval op dit punt de voortgang van De Kroniek gewaarborgd. In dit nummer treft u een viertal bijdragen, gevarieerd naar 'zand en veen' aan: 1. Verhaal van de hûndë1dje!r:gc Deen. 2. Emmen, een Drents Californië ?. 3. De 'standbeelden' van Zuidoost Drenthe. 4. Het verwaarloosde monument in de Emmerdennen. Vanzelfsprekend zullen in dit jaar nog enkele nummers van de Kroniek moeten verschijnen. Hopelijk wordt er zoveel aan wederwaardigheden aangeleverd dat de kopijstroom niet te stelpen zal zijn. Met name voor onze eigen leden geldt: Schroom niet uw eigen historische wederwaardigheden aan het papier toe te vertrouwen. Aardig om te lezen voor de leden, de lezers van De Kroniek. Alleen bij een _ breed aanbod van artikelen, kan de continuïteit van ons verenigingsblad worden gegarandeerd. De redaktie ziet met belangstelling de inzendingen tegemoet. w.v.

1 EMMEN, EEN DRENTS CALIFORNIË?. het kanaal te financieren. To ch bleken de Drentse bestuurders een voorstander van de totstandkoming van dat kanaal. 'Men is Halverwege de negentiende eeuw werd voor­ bevreesd dat het Overijsselse kanaal de speld dat Zuidoost-Drenthe tot welvaart zou Dedemsvaart in de veenen van het Drents komen door de delfstof turf. net als Californië Californië zal komer'. De dreiging kwam van door het goud. Wat is er van die voorspelling een Engelse maatschappij. Deze wilde nl. de uitgekomen?. Dedemsvaart via Coevorden door het Zuidoostdrentse veen naar de Duitse rivier de GOUDLAND Eems verlengen. Omdat de Engelsen die veen­ Anderhalve eeuw geleden ·vveïd : :; de gronden niet zelf in handei-1 i\c:;der. krijgen Amerikaanse staat Californië goud ontdekt. hadden enkele Amsterdamse kooplieden de Tienduizenden gelukzoekers, uit alle windstre­ benodigde gronden al eerder voor hen gekocht. ken van de wereld, togen daarheen om er in Deze Engelse maatschappij was The korte tijd rijk te worden. Dit was de zogenoem­ and Hanover Junction Canal de 'goldrush'. Nederzettingen van gouddelvers Company te Londen. Zij wilde hiermee een schoten als paddestoelen uit de grond. internationale scheepvaartverbinding tussen Besmettelijke ziekten braken uit, de misdaad Engeland en Duitsland via Amsterdam, Zwolse tierde welig en veel mensen bezweken aan de Diep, Dedemsvaart en Zuidoost Drenthe tot 'goudkoorts'. Twee spoorwegmaatschappijen, stand brengen. De Drentse bestuurders waren de Union- en de Central Pacific beconcurreer­ hier mordicus tegen. Dit gold vanzelfsprekend den elkaar om het hevigst. Het jaar 1852 werd ook voor de besturen van de Drentse Kanaal een topjaar, maar liefst drie miljoen gulden aan Maatschappij en de Oranjekanaal Maatschappij stofgoud werd per spoorwagons naar New York (1). vervoerd. Er waren nogal wat mensen rijk aan VEENBRUID geworden, de grote massa bleef echter arm. In de krant van het jaar 1853 dook in dit ver­ Hoe zat dat nu met dat Nederlands of Drents band herhaaldelijk het begrip Drents danwel Californië?. Nederlands Californië alias veenbruid op. Enkele citaten: 'Nederlandsch Californië. BRUIN GOUD Drenthe heet thans het Californië van De eerste keer dat we het begrip 'Drents Nederland, niet om 't goud, maar om de turf, Californië' tegenkomen is in de Provinciaal waard 200 miljoen gulden""Nederlandsch Drentsche en Asser Courant (P.D.A.C) van 29- Californië, een strook grond dat in de minst 07-1852. Het ging hier om een verslag van de getelde provincie ligt en in haar schoot voor vergadering van de Provinciale Staten van meer dan 200 miljoen aan turf besloten houdt. Drenthe van de dag ervoor. Er werd toen De oostelijke veenen van Drenthe, beraadslaagd over de toekomst van de Nederlandsch Californië, liggen slechts vier Drentsche Kanaal Maatschappij, die de uren van de Dedemsvaart. Duizenden men­ Hoogeveense vaart zou gaan verlengen tot in schen zouden hier werk en brood, velen een de venen van Zuidoost-Drenthe. Het voortbe­ goed bestaan en sommigen rijkdom geven. 't staan van de maatschappij stond toen op het Eerste plan om voor een Engelsche maat­ spel. Er was geen geld om de verlenging van schappij de Dedemsvaart door te trekken ging

2 niet door. Toen kwam de Drentsche Kanaal AmsterdamNeenoord. In de herfst van datzelf­ Maatschappij, die de Hoogeveensche vaart tot de jaar meldde de krant: 'De kanaalingenieur, in Californië wilde verlengen. Daarna constitu­ de heer Conrad heeft de kanalen in Emmen eerde zich eene Drentsche Veen-en Midden­ bekeken, eene gemeente die eens het centrale Kanaalmaatschappij (Oranjekan. Mij W.V.), die punt zal worden van het industriële Drenthe' uit de Srnilder vaart naar Californië wilde schip­ (7). Daarnaast gingen ook spoorwegplannen peren en zeilen. Zoo werd en wordt er gevrijd vanaf medio jaren zestig de kranten beheer­ om de Drentsche bruid California'( 2). sen. 'Het veen in Drenthe wordt thans het ter­ Deze beeldspraak 'veenbruid' kwam de oprich­ rein van groote bedrijvigheid. Een spoorweg in ter-president-directeur van de Drentse Kanaal de nabijheid van dat Californië zal er niet alleen Mij, jhr mr. Anne VV:!!em van Holthe tot Echten meer bedrijvighe!d brengen, maar ook winstge­ uit Assen als minder toepasselijk voor. Hij oor­ vend zijn. Dat de Maatschappij tot exploitatie deelt er zelfs zeer ongunstig over: die bruid, het van Staatsspoorwegen zoodanige fabriek van Emmense veen, schenkt namelijk niet aan één verbeterde turfbereiding oprigte in Drentsch kanaalonderneming haar gunsten, zij wil juist Californië, teneinde alzoo zelve eigenaresse te met al de anderen ook in gemeenschap komen worden van de grondstof die zij in zoo groote (3), geen gouden maar een overspelige veen­ hoeveelheid nodig zal hebben'(8). Er werd hier bruid dus. gedoeld op een oprichting van een zogenoem­ de machinale turffabriek, waarmee een zeer GELUKKIGE GOUDDELVER dichte turf kon worden geproduceerd die de De Amsterdamse kooplieden stichtten in 1852 eigenschappen van steenkool dicht zou nade­ op de door hen verworven gronden de veenko­ ren. Deze zouden dan als brandstof moeten loniale nederzetting Nieuw Amsterdam. Ook gaan dienen voor de locomotieven. Zo'n kochten ze kort daarop bijna al de garnizoens­ spoorweg kwam daar toen niet. gebouwen van de even eerder opgeheven vesting van Coevorden zoals het arsenaal en de kazernes. To ch kreeg die Engelse kanaal maatschappij geen spa in de grond. Er kwam toen daarom ook geen kanaalverbinding tussen Coevorden en Nieuw Amsterdam. Wel was in die tijd het Oranjekanaal in aanleg (4). Volgens de krant van 1858 'is het Oranjekanaal al door­ gedrongen tot in het hart van de veenen van Drenthe. Hij kan rondom zich tasten als een gelukkige gouddelver in Californië' (5). Maar ook de Dr. Kanaal Mij is met haar ver­ Reclame-afbeelding van de N.V. Drent­ lengde Hoogeveensche vaart in het sche Machinale Turf Maatschappij. Het Zuidoostdrentse veen gekomen 'Op vrijdag 5 handelsmerk van deze maatschappij april 1860 wordt voor het eerst de spade gesto­ was een in haar machinale turven ken in het veen van Noord- en , dit is geperste ster. Uit: P. van der Woude, 100 jaar in Drents Californië' (6), Dit was ongeveer ter Nieuw-Amsterdam- (1960). hoogte van het Van Gogh Huis te Nieuw

3 TOEKOMST maatschappij en met haar het begrip Drentsch In een krantenartikel uit 1868 gaf de Asser jour­ Californië, de aandacht van heel Nederland en nalist Harm Boom zijn toekomstvisie over het ook die van ver daarbuiten op het Zuidoost­ Zuidoostdrentse veengebied weer als volgt: drentse veengebied gevestigd (10). Een van de 'Meer dan 72.000 miljoen turven zijn uit dat gevolgen er van was de komst van de Franse veen-Californië te halen!. Welk een waarde als Compagnie générale pour l'exploitation des brandstof en wat is de turf als grondstof voor tourbieres en Drenthe. Van deze maatschappij scheikundige fabrikaten door destillatie?'. En waren naast o.m. de beide Franse patenthou­ dan komt hij met een aantal voorspellende ont­ ders Bocquet en Benard uit Parijs ook een aan­ boezemingen: 'Zult gij, vroeg ik aan mijzelven, tal heren uit Assen aandeelhouder.Het ging hier 't nog beleven dat hier het hart van Drenthe o.a. om de herGn Willinge Gratama, Van Holthe slaat, als de kanalen zich er kruisen, 't geraas tot Echten en Hiddingh. Deze onderneming van stoomwerktuigen over deze nu sluimeren­ beoogde op machinale wijze in Zuidoost­ de vlakte wordt vernomen en hooge, zwarte Drenthe en aangrenzend Duitsland veenkana­ schoorstenen van verschillende fabrieken als len te gaan graven. Hierbij zou het uit deze spookachtige gestalten zich ten hemel verhef­ kanalen te graven veen onmiddellijk door op fen. Zult ge nog eens aanschouwen hoe dat nu rails langs die kanalen rijdende en door stoom­ stille Zuidbarge, als in een Engelse fabrieks­ machines aangedreven turffabrieken tot machi­ stad herschapen, in een gloed van gaslicht nale turf worden verwerkt. Het ging hier om een wonderen van industrie aanbiedt.' Van deze Frans systeem. Evenals de genoemde Engelse Boom verscheen, eveneens in 1868, een uit­ onderneming leed ook dit hoog grijpende pro­ voerig artikel in de Nieuwe Drentsche Volks ject al bij de start schipbreuk. Het zou hier bij Almanak over de diverse toepassingsmogelijk­ een vaste machinale turffabriek in Nieuw heden van turf. 'Hij, de turf, levert paraffine Amsterdam blijven. Weliswaar bediende deze voor de kaarsen, zo sneeuwit, zo helder licht, zich via haar directeur Corver van een verkoop­ dat zij eens de verwondering van het kantoor te Parijs. Na de fusie met de mach. Engelsche parlement opwekte. Hij geeft sulfas­ turffabriek van de Haagse bankier en project­ ammoniak, azijnzure kalkaarde, houtspiritus, ontwikkelaar Felix Polak c.s ging ze verder als chloroforme, vlugtige en vaste naphta, teerolin, N.V. Drentsche Machinale Turffabriek. Haar zie door turfdestillatie een grote fabriek van beeldmerk/logo dat naast de letters DMT een grondstoffen' (9). De kaarsen, waarvan hier ster uitbeeldde en die op de machinale turven sprake is, waren vervaardigd uit veenmonsters werd gedrukt, bleek al spoedig een vallende die twee commissarissen van The Netherland ster te zijn. Van de voorgestelde uitbreiding van and Hanover Junction Canal Company uit het het aantal turfmachines om daarmee tot een Amsterdamsche veld meegenomen hadden produktie van 8 miljoen turven per jaar te naar Engeland. Zij waren tevens leden van het komen kwam dan ook niets terecht. Een kran­ Engelse parlement. ten bericht uit die jaren dat de Groningse industrieel W.A.Scholten in dat Drentse VALLENDE STERREN Californië een aardappelmeelfabriek wilde oprichten bleek evneens voorbarig (11). Zoals gemeld kwam die Engelse maatschappij echter niet van de grond. Wel heeft die Engelse

4 CRISIS waaronder de aanleg van veenwijken enz. is Omstreeks het jaar 1880 begon een langjarige meestal eerst na 10 jaar - dus als de gang van veenderijcrisis. Dit kwam door de toenemende de vervening van de veenplaats zo ongeveer concurrentie van de steenkool en overproduk­ op de helft is - de eerste winst te verwachten. tie. Het tijdstip waarop dezer crisis begon Zover kwam het als gevolg van het uitbreken kwam voor het Zuidoostdrentse veengebied van crisis in 1880 - het beginpunt van :ie ver­ wel bijzonder ongelegen. In ieder geval werd zij wachten wist - in Zuidoost-Drenthe evenwel wel het meest hierdoor werd getroffen. Dat zat niet meer. Hierdoor vervielen ook de mogelijk­ zo. Als gevolg van de hierboven genoemde heden voor hogere looneisen voor de veenar­ strubbelingen tussen de verschillende kanaal­ beiders - als het de vervener goed gaat kunnen maatschappijen werd dit gebied eerst irnm8r!:: ook met succes forse looneisen woï­ omstreeks 1860 ontsloten. Vooreer een stuk den gesteld - en kwam het daarentegen tot veen in exploitatie te kunnen nemen moest loonsverlagingen. Het grootste gedeelte van de deze eerst voldoende zijn ontwaterd en droog­ merendeels grote verveners, die immers in de gelegd. Met dit laatste was meestal toch wel jaren zeventig veel te duur hun veengronden een kleine 10 jaar gemoeid. Volgens een vuist­ hadden gekocht, gingen toen failliet of bijna regel duurt het dan ongeveer 20 jaar voordat failliet. Verder werd ook door de toename van een veenplaats geheel is afgegraven. Als het aantal nieuwe, meest kleine, verveners de gevolg van de nodige diepte-investeringen, gedwongen winkelnering een steeds nijpender probleem. Deze hadden door de waardedaling van de veengronden en de vele liquidatie-ver­ kopingen door grote eigenaren veelal goed­ koop een klein stuk veen in handen gekregen. Om vervolgens zelf het hoofd boven water te kunnen houden gingen ze dan in de regel een winkeltje houden , soms zelfs in een keet. Omdat ze de grossier van de winkelwaren aan het eind van het jaar moesten aflossen (lever­ ancierskrediet) werd om aan geld te komen de turf door hen voor afbraakprijzen verkocht. Hierdoor raakten de dan de nog over gebleven grotere verveners nog meer in de moeilijkhe­ den omdat deze hun turfprijzen ook moesten laten dalen. Zij konden het hierdoor vaak dan ook niet meer bolwerken en hielden er mee op. Door deze vicieuze cirkel was een nog grotere werkloosheid het gevolg. Wel konden t.g.v de veel te lage lonen een aantal uitgestelde kanaal­ projekten van start gaan, zoals Stieltjeskanaal en Kanaallinie (Van Echtenskanaal) enz. (12).

5 FIRMA C &A VERBLEEKTE GOUDGLANS Een crisissituatie maakt soms vindingrijk, wat De glans van Drensch Californië was toen al ook in deze crisisjaren leidde tot het experi­ verbleekt. menteren met veen. De (turf)vezeltextielfabriek Het leger van werklozen was in de hierop vol­ van de firma Cragnet & Allagnou te Erica is gende jaren steeds groter geworden. In 1888 hiervan een voorbeeld. Deze in 1883 te Erica braken er in de venen grote wanhoopsstakin­ opgerichte en met 25 personeelsleden gestarte gen uit, waarbij te Nieuw Amsterdam en fabriek produceerde daar in 1883 en 1884 ook het leger aan te pas kwam. onder leiding van de Parijzenaar J.L. Allagnou Dankzij zijn taktisch optreden had de Ericase uit het lokhoudend veen de'laine végétable' of evangelist Wilhelm Jonker Jr daar een bloed­ te vvel pl

6 die drie, vier 'meiers' hebben- weer vele men­ schen. Doch genoeg'""'Veel menschen, - veel kinderen. Geen onder u of hij wenscht, dat zijne kinderen onderwijs ontvangen, en te meer zal hij zijne belangstelling toonen, naarmate de gelegenheid om wat te leeren slechter is; is deze verbeterd,zoo maakt hij er veelal een slecht gebruik van; Dat het z.g. veenvolk zeer weinig in de lasten bijdraagt en kan bijdragen, is duidelijk. Wie hier belasting betalen - het zijn de ingezetenen v::m de oude gemeente, van wie wel sommigen zijde gesponnen hebben bij de veenderijen, doch die meest alle daarvan nooit lusten genoten. - Begrijpt ge nu, lezer, waarom die lieden zuchtten, diep zuchtten bij dien naam : Drentsch Californië ? . De lasten zijn hier hoog, heel hoog; ze zullen verhoogd worden!. De bevolking, die niets· bijbrengt, bedraagt duizenden; dat getal zal toene­ men!'(14).

AMERIKAANSE NEDERZETTING

Evangelist W Jonker kwam in 1884 vanuit Meppel naar Enkele jaren later, in 1891 , beheersen twee Erica en werd er een jaar later predikant van de hervorm- nieuwsfeiten de gemeente Emmen: 1 . oprichting van een krant, de Emmer Courant, mooi goudland, voorwaar die venen, waarvan sinds 1893 overgenomen door een neef van zoo'n uitgestrektheid tot onze gemeente de oprichter, Warner ten Kate. behoort, een mooi goudland!'. En ze zuchten 2. de nieuwe veenkolonie Barger-Oosterveen nog eens en nogeens, want ze denken aan (het latere ) begint zich te ont­ hunne zware gemeentelasten'"". ' To en het wikkelen. veen elders was afgegraven of bijna was afge­ In deze crisisjaren zijn eigenlijk alleen maar de graven, zag men om naar nieuwe grondstof fabricage van turfstrooisel en de kanaalaanleg voor de turffabrikatie. Waar die beter te zoeken rendabel. Hoe het de bevolking van de boven­ dan hier ?. Grondeigenaren, liefst buiten de genoemde nieuwe veenkolonie Barger Ooster­ gemeente, kochten lappen veen en zetten er veen het in het begin van de twintigste eeuw woningen op, lieten ze bewonen die het verko­ verging valt te lezen in een brochure van de zen, hier hunne dagen op het ondermaansche vader van krantenuitgever Ten Kate. De schrij­ te slijten, - vele menschen in 't vroeger eenza­ ver was de Nieuw Amsterdamse vervener me gebied. Mindere lieden kochten soms zelf Roelof ten Kate Wzn, directeur van de veld en zetten ook hutten, gingen zelf een van Wilhelmina Veen Compagnie met veenderijen deze bewonen en verhuurden de andere; zoo­ in Barger-Oosterveen en Duitsland. In deze uit doende treft men hier hutbewoners te over aan, 1903 daterende brochure werd i.v.m. de toena-

7 me van de bevolking de stichting van een her­ DRENTS CALIFORN/ë HERREZEN vormde evangelisatie in Barger-Oosterveen Door de beperking van de invoer van steenkool bepleit: 'Deze kolonie doet in snelheid van tijdens de eerste wereldoorlog werden de jaren opkomst aan eene Amerikaansche nederzet­ 1916 - 1919 de 'gouden' jaren in de veenderij. ting denken. leder jaar verrijzen er een aantal In die tijd hoorde men weer de term Drents \MOningen van veenarbeiders die overal van­ Californië gebruikt worden. Dit was vooral m.b.t daan komen en huizen van neringdoenden die de veengebieden rond Klazienaveen en in het groote centrum een bestaan hopen te Barger-Compascuum het geval. Er werd in vinden'. Maar over de bevolking zelf, bij wie 1918 zelfs een grote ammoniakfabriek te volgens hem de sterke drank een treurige rol Klazienaveen-Noord - genaamd 'De Runde' - speelde, liet hij z!ch in minder lovende bewoor­ gebûu-.·1d d!c uit turf kunstmest zou gaan gene­ dingen uit. 'De ruwheid en de onverschilligheid reren. In 1919 was het allemaal weer afge­ van de bevolking, die grootendeels boven op lopen, de vijf vette jaren bleek slecht een het 4 of 5 meter diepe veen langs in den winter 'nabloei' van het veen te zijn geweest, het was ontoegankelijke zg. wegen of paden woont, is een schijnwelvaart, 'klatergoud' geweest. dus (hoe verschrikkelijk ook) zeer goed te ver­ Evenals dit na 1880 het geval was ontstond er klaren' (15). in het begin van de jaren twintig een enorme In 1904 kwam er een maréchaussée-kazerne werkloosheid en veel veenstakingen en veen­ in Klazienaveen. Volgens een (geschieds) branden. In deze jaren steeg de belastingdruk beschrijving over deze kazerne was aan het van de gemeente Emmen tot de hoogste van begin van de 20 eeuw de veenkolonie Barger­ het land. Oosterveen in haar opkomst. 'De woningen, De voorspellingen van Harm Boom van die van meest veenhutten, waren verspreid gebouwd. het Drents Californië wilde maar niet uitkomen. Van wegen kon moeilijk sprake zijn. Die er waren, waren veenwegen, in den winter bijna UITKOMSTEN niet begaanbaar. Orde en tucht lieten onder de Niettemin zijn er wel wat opzienbarende kleine­ veenbevolking veel te wenschen over. Met het re voorspellingen/verwachtingen van Boom mijn en het dijn werd het niet nauw genomen. werkelijkheid geworden: Diefstal, mishandeling en andere strafbare fei­ 1. Emmen als centrum van het industriële ten waren aan de orde van de dag'. (16 ). Drenthe. Vanaf 1901 tot 1916 deed zich een lichte eco­ 2. Grote fabriek van destillatie van grondstoffen nomische opleving voor in de veenderij. als b.v. de Coöp. ammoniakfabriek 'De Niettemin blijkt er uit de registers van het inge­ Runde' en de Purit. volge de woningwet 1901 in de gemeente 3. Gloed van gaslicht bij Zuidbarge: de gasont­ Emmen uitgevoerde woningonderzoek (dat in zwavelingsfa briek van de NAM' de loop van het eerste decennium van de 20 4. Los van dit alles kan de turfvezeltextielfa­ eeuw plaatsvond) dat nog minstens de helft briek van C & A te Erica als voorloper wor­ van alle onderzochte woningen keten of krotten den beschouwd van de AKU. betrof. Het betreft hier gote delen van Barger­ Oosterveen (Klazienaveen, ), NOTEN EN LITERATUUR: Barger Compascuum en Barger-Erfscheiden­ 1. Zie meer uitgebreid over deze Engelse veen (1 7). kanaal maatschappij mijn: Amsterdam,

8 Nieuw Amsterdam, New York, Samenhangen 17. Gem. Arch. Emmen, arch. gezondheids­ en verbanden, Gouda, 2000, de hoofdstuk­ dienst, doos 51 , register van woningonder­ ken 1 en Il t.a.p. zoek, 3 dln; In de in 1989 verschenen 2. Provinciaal Drentsche en Asser Courant 'Geschiedenis van Emmen en Zuid-Ooost (P.D.A.C.), 9-7-1853 Drenthe', worden op p. 308 zeer uitvoerig 3. A.W van Holthe tot Echten, De gem.Jente de redenen uiteengezet w�arom (vol Emmen, Assen, 1863, p. 5 e.v. gens de betreffende schrijver) een dergelijk 4. Amsterdam,Nw A'dam, New York, p.49 woningonderzoek ingevolge de woningwet 5. P.D.A.C. 24-4-1858 van 1901 in de gemeente Emmen niet zou 6. Ibidem 7-4-1 860 hebben plaatsgehad. Als oorzaak van dit bij 7. :bidcm, 29-9-1864 Emmen - als enige gemeente in Nederiä.ild 8. Ibidem, 23-4-1864 en 24-5-1864 - achterwege gebleven zijn van het onder­ 9. Ibidem, 14 en 22-6-1878 zoek noemt die schr. geldgebrek van de 1 o. Amsterdam, Nw A'dam, New York, p. 48 en gemeente. Afgezien van dit kennelijk in 96 1901 al bestaande beeld van geldarmoede 11. P.D.A.C., 26-9-1 874, 18-11-1874; Brochure in Emmen wordt bij dit alles de lezer jam­ van A.W. van Holthe tot Echten, d.d. 20-8- mer genoeg op het verkeerde been gezet; 1874, in: Rijksarchief Drenthe, arch. Mij immers is een dergelijke woningrapportage Klazienaveen, boeknr 1026; P.D.A.C., 19- in Emmen wel degelijk aanwezig en wel in 11-187 4; W. Visscher, Historie van het de vorm van drie dikke woningrapporten!. Drents Californië, Barger Compascuum, Uit deze rapporten valt v.w.b de veengebie­ 1993, p. 11-14 den Barger-Erfscheidenveen, Barger­ 12. W.Visscher, De grote huizen van Groothuis, Oosterveen, Barger-Compascuum af te lei­ in: Kroniek van de H.V.Z.O.D. 2000/2, p.1 O; den dat nog aan het eind van het eerste Enquete van de Staatscommissie 1890, decennium van de 20 e eeuw daar de helft afd. veenderijen, 10884 e.v. van het woningenbestand uit krotten en 13. W.Visscher, Rond de Runde, Montfoort keten bestond. Met dank aan onze secreta­ 1997, p.47; van dezelfde: Nieuw Amster­ ris Gerard Waasdorp, die mij attendeerde dam en de Engelse en Franse compagnie, op het bestaan van deze woningrapportage in: de Tweelingdorper, maart 1998 en die zelf in het julinummer van de 7e jaar­ 14. H .J. Prakke, Deining in Drenthe, Assen, gang van dit blad reeds interessante gege­ 1958, [3e dr] , 244 en 245; enquete van vens over het woningenbestand van staatscie 1890, nrs 10337, 10347; P.D.A.C. bijeenbracht. 4-2-1889 15. R. ten Kate Wzn, Barger-Oosterveen, Wim Visscher Brochure ter inzameling van gelden ter stichting van een Ned. herv. evangelisatie, Dit artikel is een bewerking van de door de Nieuw Amsterdam, 1904; Rond de Runde auteur, in het kader van de door het Drents p. 77 archief en Erfgoed georganiseerde lezingency­ 16. Staf 4 e divisie Koninklijke Maréchaussée, clus 'Drenthes verleden op reis', op 31 oktober Leeuwarden 1923, p. 47 m.b.t. Barger­ 2000 in de bibliotheek te Emmen gehouden Oosterveen lezing. Voor een meer uitgebreide beschouwing

9 over het ontstaan en de ontwikkeling van het HONDSRUG' bevond zich een gebied van begrip Drents Californië wordt hier verwezen schrale heide en grote zandverstuivingen. Elk naar mijn afgelopen najaar verschenen boek voorjaar wanneer door de boeren voorbereidin­ 'Amsterdam, Nieuw Amsterdam, New York, gen voor de werkzaamheden in de landbouw Samenhangen en verbanden' , Gouda, 2000, gemaakt werden, de boerinnen druk bezig H&K Utgevers, blzz. 184 -195. waren met de grote vor.�jaarsschoonmaak en hier en daar een bruiloft gevierd werd, raasden hevige zandstormen over de landerijen en AANDACHT VOOR HET VERWAARLOOSDE woningen en werden deze bedekt met een BELANGRIJKE MONUMENT IN HET BOS IN dorre laag fijn zand. DE OMGEVING VAN EMMEN 'DE EMMER­ Een eenvoudig versje dat vaak gezcngen ·.verd DENNEN'. heeft deze elementen in zich: VERBETERING VAN HET ONDERHOUD EN Wat is't mooi weer, VERPLAATSING NAAR EEN BETER ZICHT­ Wat gait 't er heer, BARE PLAATS WAAR HET DUIDELIJK AAN­ Stof vlogt over d'haide, DACHT KAN KRIJGEN. Mörgen zal'n wie bruloft hollen, Van Hinderk en Trientje allebaide.

Het monument is in 1929 onthuld na de over- Om deze overlast te beperken werden er den­ -dracht van het beheer en onderhoud van het nen geplant. Jaarlijks werd er door de school­ bos door de planters, de gezamenlijke boeren kinderen een boomplantdag gehouden waar 'DE BOERMARKEN VAN EMMEN EN WESTE­ een aantal scholen aan meewerkte. Zo ont­ N ESCH', aan 'HET STAATSBOSBEHEER' stond er een uitgestrekt bosgebied dat recrea­ aangeboden door de 'VERENIGING TER tieve ontwikkelingen voorbracht. BEVORDERING VAN HET VREEMDELIN­ Reeds in het begin van de jaren dertig van de GENVERKEER' voor het behoud van het vorige eeuw werden de enorme heuvels van de schoone bosch. zandverstuiving 'Het Haantjebak' bezocht door Het is een monument met een breed voetstuk, jong en oud. Op de toegangsweg, een breed trapsgewijs opgebouwd van veldkeien. zandpad, stonden dagelijks autobussen, T. Daarboven is een grote zware afgeplatte steen Fordjes, huifkarren en open boerenwagens die aangebracht met een inscriptie die de over­ de schoolkinderen brachten naar de berg dracht bevestigt om voor het nageslacht zicht­ schoon wit zand met een hoge houten uitkijkto­ baar bewaard te blijven. ren ernaast. Honderd meter verderop was een Het monument is geplaatst aan een van de vijver aangelegd waar je kon pootjebaden; kou­ vele brandwegen (zandwegen) van het bos, sen en schoenen werden uitgetrokken en aan bedekt met een laag mos zodat het opschrift de kant gelegd. Een brede trap leidde naar het voor belangstellenden moeilijk leesbaar is. water waarin je bijna tot de knieën door het De aanplant van het bos, in het begin van de water kon waden. Wat een plezier en leedver­ twintigste eeuw, is destijds het initiatief geweest maak als een van de meisjes de onderkant van van de 'BOERMARKEN EMMEN EN WESTE­ de rok door het water sleepte!. Een met water NESCH'. Op de uitlopers van de heuvelrug van gevulde melkbus en valencia (een soort ranja)

Noord Drenthe tot' Zuidoost-Drenthe, 'DE zorgde voor een verfrissende drank in de mee-

10 gebrachte beker bij de uitgedroogde boterham­ seren naar 'het schoone bosch van de Emmer men. Dennen'; vanaf 1935 werd dit het Noorder Bij de hotels, DEDEN aan de Boslaan en Dierenpark. GRIMME aan de Stationsstraat kwamen speel­ Aan de rand van het bos werd een nieuwe tuinen. Bij de speeltuin van hotel Grimme woonwijk aangelegd.'BOSCHOORD'. Het bevonden zir.1 aan de kant hokken met rennen bewor,:ngspatroon werd aangepast, d.w.z er van gaas, waarin mooie vogels waren te zien. werden hoofdzakelijk vrijstaande huizen, waar­ Een voorloper van het in 1935 geopende onder grote villa's. gebouwd. Hierdoor ontstond Noorder Dierenpark!. er naast de oude agrarische samenleving een Dank zij haar prachtige bo�rijke omgeving met nieuwe, meer burgerlijke samenleving. Die de vele kronkelige vvandc!paden wist Emmen bestond uit de zcger.oamde oude midden­ zich tot een aantrekkelijk toeristisch centrum te stand, ambtenaren en renteniers, die in deze ontwikkelen. 'DE PAREL VAN DE HONDS­ gezonde woonwijk van de mooie omgeving RUG'. genoten. Op de hoek van de Hunenbaan/­ Vanuit heel het gebied van Noord-Nederland Sparrenlaan werd de jeugdherberg 'DE werden schoolreisjes met Emmen als reisdoel HUNENHOEK' gebouwd. Toeristen, jong en georganiseerd. Vanuit Winschoten kwamen oud, die lopend of met de fiets er op uit trok­ een maal per jaar de schoolkinderen met de ken, konden in de jeugdherberg et�n en op tram naar Emmen. De locomotief was voor die eenvoudige wijze goedkoop overnachten. Zo gelegenheid prachtig versierd met groene tak­ kon men de mooie omgeving van Emmen ont­ ken waartussen oranje-trossen 'liesterkrallen', dekken en van al het schone in de natuur goldjebloumen en tudeltaonen' (lijsterbessen, genieten. goudsbloemen en afrikaantjes) waren verwerkt. Naast bevolkingsgroei was er ook een grotere Langs de ramen van de wagons hingen verscheidenheid onder de bevolking. De boe­ gekleurde papieren slingers. In Ter Apel werd ren werden steeds verder terug gedrongen uit de tram van de Oost Groningse Tramweg de oude dorpskern, waar lagere ambtenaren, Maatschappij, O.G. (Olle Geert) op de wissel winkeliers en handelaren zich gingen vestigen. gezet om vervolgens de reis voort te zetten 'EEN OPEN GROENE STAD". over het spoor van de E.D.S. (Eerste Het belangrijke monument verdient een betere Drentsche Stoomtramweg Maatschappij). ':Voor plaats en onderhoud, bij voorbeeld aan het elk dorp dat hij voorbij kwam kondigde de begin van het bos bij het fietspad op de krui­ feestelijk versierde tram met het snerpende sing van de Dennenlaan en de Boslaan. Daar geluid van de stoomfluit zijn komst reeds aan. kunnen wandelaars, fietsers, recreanten, toe­ De schoolkinderen van de aan de trambaan risten, oude en nieuwe bewoners van Emmen gelegen scholen mochten voor die gelegenehid kennis nemen van de geschiedenis en ontwik­ even de klas verlaten. Vanaf het schoolplein keling van het eenvoudige boerendorpje dat werd de feestelijke sliert tramwagons uitbundig Emmen eens was. toegejuicht. De kinderen in de tram zwaaiden Laat de herinnering aan deze gewichtige cul­ met vlaggetjes; de gezellige dagtocht was voor tuurhistorie niet door verwaarlozing verdwijnen. alle kinderen dus een bijzonder plezierige dag. Steeds meer scholen en verenigingen gingen T. Smid-Bosklopper er toe over om feestelijke uitstapjes te organi-

11 UIT EMMER COURANT 16-3-1934 Zoon en Schoondochter, ook al bejaarde men­ sen, kenden intussen al het klappen van de zweep en Vader Lammert, die wegens doof­ BIJ EEN HONDERDJARIGE heid niet dadelijk met een vreemde op dreef is, was graag bereid voor de fotograaf te poseren, LAMMERT DEEN TE OOSTERHESSELEN. te mee; omdat het zo maar bij de kachel kan. Het Magnesiumschot was wat nieuws in dit oude leven. " Hä de wonderen zijn toch nooit Langheid van dagen en jaren van leven zoals de wereld uit". spreukendichter het oud worden genoemd Het plaatje bewaren we tot na de verjaardag in heeft,is het niet het vaï���ger. van ieder nor­ het dinsdag nurn1ncr, nu vertelen we het een maal mens, en waar we tevens de wetenschap en ander van wat, we zooal bepraat hebben, hebben, dat een sterke is, wie zeventig en 'n toen de fotograaf zijn plicht gedaan had. zeer sterke.wie tachtig levensjaren vol maakt, De thee is er ondertussen koud bij geworden. spreekt het vanzelf,dat als daar een enkele, -Rook je nog Deen? een zeer enkele komt tot aan het honderste -0 ja zeker,en even later dampt Lammert er jaar, we tegen zo iemand opzien, hem de ere lustig op los. die de ouderdom toekomt overvloedig betoo­ -En van de week dachten wij da.t hij toch nog nen. Een leven van een eeuw is een zeldzaam­ geen honderd jaar worden zou. Zo ineens leek heid en dus ook onderwerp van belangstelling het niks meer. De dokter wou hij er niet bij heb­ voor de krant. ben, en het is best weer opgeknapt, vertelt Nu Lammert Deen in Oosterhesselen, die meer schoondochter Triene. Dan haalt de adspirant­ dan 80 jaar behoorde tot de inwoners van honderdjarige herinneringen op. Noord-Barge en Emmen, aanstaande maandag In Donderen " waar zijn ouders woonden'', werd het eeuwfeest hoopt te vieren, zijn we natuurlijk hij 19 maart 1834 geboren. Op zijn veertiende eens met hem gaan praten. jaar ging hij naar Rolde, waar zijn zuster met Aole Deen' woont sinds een jaar of drie in bij een kleermaker getrouwd was. Drie jaar zat zijn zoon en schoondochter, het echtpaar Jan Lammert "met de benen onder 't gat" op de Deen en Trijntje Veeneman te Oosterhesselen. kleermakers tafel, toen moest hij 's Konings rok d'Aole Man heeft al gezegd: van de Emmer aantrekken.soldaat worden in Leeuwarden: een krant zullen ze ook nog wel komen. Ja Emmen jaar lang. Dat bracht mee reizen in de trein, na meneer dat zit hem steeds nog hoog! geloopen te hebben naar het Asser station. "Het zit zo" we hadden al voor een dag of wat To en de dienst erop zat, (waren er andere idea­ een bezoek willen maken maar er haperde wat len in Lammert Deen wakker geworden) , dan aan Deen, de oude wagen begon te kraken en kleermaker te blijven. we wilden het liever niet erger maken. Ik ben naar Emmen gegaan en winkelknecht Collega's onwetend waren er zonder meer op geworden bij Turkow, die in Noord-Barge bij afgestapt en hadden foto's gemaakt en Hilbrands een kamer had. Lammert Deen vond dat best. Maar dat er van Dan volgen er nauwkeurige mededelingen over "ten Kate" zien kraante' uit Emmen nog nie­ het verdere levensverloop. Het duurde niet zoo mand geweest was, dat zat hem dwars. Nu lang dat ik het heb aangelegd met een meisje, kwam dat in orde! i Alberdine Jonker en zijn wij getrouwd. He1

12 jonge paar woonde in bij Hendrik Maneschijn in het kerkpaadje gehaald en hebben daardoor Westenesch, enige tijd later werd een woning veel te vertellen betrokken in het Derkssteegje, waar nu van gekregen. Dat geld zat niet in de wal aan de Peers magazijn staat. Weer later woonde het Zandsteeg,nee verder naar het westen. gezin Deen aan "de Grind' waar behalve een Je hebt zoo nogal wat zien veranderen Deen. oude Stendermolen van Ku�er's Hendrik en Niet zoo hard, zachtjeG en stadig aan praten Kupers Albert nog maar twee huizen stonden . dan versta ik het op zijn best. • Toen heeft de heer Beins omstreeks 1855 de Als we onze opmerking herhaald hebben zegt stenen molen gebouwd, waarvan nu nog het de oude man: " fragment over is dat als garage wordt gebruikt. Och ja je zegt dat wel, maar je weet er niks De nieuwe molen was een geweldig bet..:\•./se! van, dat moet je meebeleefd hebben. voor die dagen en Lammert Deen hielp hem De grootste verandering voor Emmen was de bouwen. Dat wil zeggen als knecht reed hij met verdwijning van het Bargermeer. Al het water paard en wagen het houtwerk van was van het Angelschen, langs de Angelschen Gasselternijeveen naar Emmen en haalde hij dijk tot de Noord-Barger esch. Wat hebben wij stenen van de steenbakkerij te . Een daar 's winters in de diepe koel middenin een aal blijvende plaats had de familie Deen niet. Van gevangen, met houtbossen met haken er aan. Emmen ging het na een jaar of wat naar Nog verhaalt Deen over de zwijnen- ·en scha­ en daar oefende de voormalige penhandel, waarin hij met een broer een groot kleermaker-winkelknecht en mulder het eerza­ aandeel had. Het opkopen bij de boeren, en me beroep van broodbakker uit ergens aan de dan naar de Hoogeveensche markt om te ver­ Zanddijk.Dat heeft niet lang geduurd: Noord­ koopen om vandaar jonge beesten weer aan te Barge werd voor vele jaren de woonplaats. voeren. Daar winkelde en bakte Deen voor eigen reke­ Er stak niet zoveel geld in als nu, oude ooien ning. Allerlei namen van heel de bevolking van een daalder hebben we veel verkocht. En koeij­ Noord-Barge, spelen Deen door het hoofd, met en vijfendertig- veertig, tot zestig gulden de nauwkeurige aanduidingen: daar bij beste. Zijn herinneringen gaan nog verder het kerkhek de toegang tot het kerkpaadje door terug naar de school van 90 jaar geleden, naar de Esch woonde die en die. Meier's Egbert, het vermaak in de jonge jaren en wat wij horen Eiken Hans, Koster's Hendrik, Albert en is uit een wereld die wij niet kennen. Historie Hendrik Huizing (niet de oud wethouder, maar van een paar geslachten uit de mond van een diens oom), Rieks Haasken, Strating's jongs. man die juist leefde in de periode, die het Deze is getrouwd met een van A' ,en die met meest het aanzien van de oude aarde veran­ meisje van B',weer anderen vonden de weg derde. De trein, de fiets.de auto.de radio.hij naar een vrouwenhart nooit. heeft ze zien komen en weet dat ze er nog niet Het ouste huis van Noord-Barge is de schepe­ waren. rij. Ze hebben wel eens gezegd van niet, maar Is je wereld vandaag niet te druk Deen? zo is het. Nee vast niet en ik wil nog graag wat blijven. Een vijf en dertig tree aan de oostkant van het Jongen kunnen en ouden moeten sterven zeg­ kerkhek stond een boerderij van (X zullen we gen ze, maar ik heb het nog zoo goed in het maar zeggen). Die heeft na de oorlog van '70 leven. En ik geloof nog niet dat ik aan het einde 'een wipkar vol goud geld uit hun akkers aan ben. Ja meneer, ik heb veel meegemaakt en

13 kan ook veel, zingen ook. DE 'STANDBEELDEN' VAN ZUIDOOST­ En zowaar, de liederen van oude tijd, 'Toen ik DRENTHE op Neerland's bergen stond" _ "Ik bracht het glaasje aan de mond"- I Het 'BUMA monument' in Emmen "lk heb gedwaald door bossen en velden" zingt de honderdjarige, tot eigen vr8ugd het meest. MONUMENTALE ATTRACTIE Na dit vinden wij het welletjes en monter geeft In de Emmer Courant van 7 oktober 1927 valt Lammert Deen ons de complimenten aan ' die de volgende merkwaardig aandoende tekst te en gene ' in Emmen mee. Hij hoopt Maandag lezen: 'Emmen is sedert nu weer een beziens­ een mooie dag te hebben en mijmert er zowaar waardigheid rijker, die bij de beschrijving van . over of de muziek van Emmen soms ûOk nog ons dorp genoemd zal worden, waarheen we naar Oosterhesselen zal komen. gasten van buiten zullen brengen, waarmee we ( Deen' houd je goed, drager van de eeuw ) reclame zullen maken.. Het monument voor het Omtrent de familierelaties is men de tel een kantongerechtsgebouw, opgericht ter huldiging beetje kwijt. Van de acht kinderen leven er van wijlen mr. Wiardus Willem van Haersma nog zes, hoeveel kleinkinderen er zijn, noch de Buma zal een attractie zijn'. oude Lammert noch zijn zoon en schoondoch­ Met dit monument wordt hier bedoeld het ter durven het op een paar na niet te zeggen. opvallende borstbeeld (voors.tellend een Maar er zijn er heel wat, want alleen uit magistraat in ambtsgewaad: toga en bef, de Warmond, waar een dochter getrouwd woont, genoemde heer Buma) dat alle Emmenaren hadden zich 45 feestgangers aangekondigd. wel eens gezien zullen hebben. Van de kinderen in leven is Willem Deen te Bezienswaardig is het zeker, dit 2 1/2 meter Noord-Barge de oudste, 77 jaar. De anderen hoge monument. Door de prominente plaats zijn Gerrit Deen te Oranjedorp, Albert Deen waar zij staat, trekt ze ontegenzegglijk ook de te Arnhem, Jan Deen te Oosterhesselen ,Boele aandacht. Het staat op een sokkel van Beiers Deen te Enschede en Mina Deen te Warmond. graniet met daarop een zuil van dezelfde Bij moeders pappot is het kroost dus niet (gepolijste) steensoort. Daar bovenop is een gebleven. Het zal een hele drukte geven in bronzen borstbeeld geplaatst. Deze stelt voor Oosterhesselen, als Maandag velen rond de de vroegere kantonrechter Van Haersma Buma, krasse honderdjarige samenkomen. die blijkens de op de zuil gegraveerde tekst op 24-2-1927 te Emmen op 58 jarige leeftijd is Harm de Jong. overleden. Emmen (Historische Vereniging Zuid Oost Drenthe). W.W. VAN HAERSMA BUMA Wie was deze mr. Wiardus Willem van Haersma Buma? Was hij tijdens zijn leven al zozeer een soort (levende) legende dat er voor hem wel een monument moest worden opge­ richt?. Moeilijker valt het voor te stellen dat (zoals de krant stelt) een overleden rechter - hoe legen­ darisch ook - als een soort mausoleum van

14 Lenin toeristen zou aantrekken. Of ging/gaat hij zich daar als advocaat en procureur. Al het hier misschien om een van de eerste zoge­ spoedig combineerde hij de rechtspraktijk met noemde 'stadsbeelden'?. Feit is dat de buste/­ het plaatsvervangerschap van kantonrechter te borstbeeld door een heuse kunstenaar, de Zutphen.In 1899 werd hij benoemd tot burge­ beeldhouwer August Falise uit Wageningen is meester van de Friese gemeente vervaardigd. Oostdongeradeel. Daarnaast was hij arrondis­ sements-schoolopziener "

KANTONRECHTER " Op 30 september werd hij benoemd tot griffier bij het Kantongerecht te Eïïiiïicr: en tevens tot arronddissements schoolopziener alhier. Hij ging in pension (hij was niet gehuwd) bij de familie Jacobs (tevens tabakshandelaar) op de hoek van de Stationstraat. Ook de griffier mr. de Jager en aanvankelijk ook diens opvolger mr. Tjepke Taconis woonden er. Van Haersma Buma zou daar ook tijdens zijn verdere loop­ baan blijven wonen. Vanaf 1905 was hij lid, resp. voorzitter van de gezondheidscommissie in de gemeente Emmen. In 1908 werd hij benoemd tot lid van de Voogdijraad te Assen. Al spoedig daarna werd hij benoemd tot het hoge ambt van (hiërarchisch overigens de laagste rechter) kantonrechter te Emmen. In deze hoedanigheid trad hij tevens op als gede­ legeerd rechter-commissaris in strafzaken. Hij was als kantonrechter benoemd in de plaats van zijn kort daarvoor overleden ambtsvoor­ ganger Jhr. mr. R.0.A. van Holthe tot Echten. N.b.: deze jonkheer van Echten was een oom­ Monument Mr. v. Haersma Buma zegger van de Asser notaris jhr mr. Anne Willem van Holthe tot Echten die met Maria Om naar de eerder genoemde vraag terug te Louisa Hora Buma was gehuwd. Het zal dan keren. Mr W.W. van Haersma Buma werd in ook niet geheel op toeval hebben berust dat 1868 te Sneek geboren uit een geslacht dat Van Haersma Buma naar Emmen was geko­ werd gerekend tot de oude Friese 'veenadel'. men. In ieder geval lag e� voor hem in Hij studeerde te Utrecht (de universiteit die Zuidoost-Drenthe ook nog een stukje (veenko­ lange tijd bij adel erg in trek was) waar hij in loniale) historie. Immers droeg het noordelijk 1895 'promoveerde' tot meester in de rechten. gedeelte van de veenkolonie Nieuw Hij werd toen verbonden aan het parket van het Amsterdam in de eerste decennia van haar O.M. te Zutphen. In datzelfde jaar nog vestigde bestaan de naam BUMAVEEN. Deze naam

15 De BUMA-wijkte Barger-Erfscheidenveen

was een vernoeming naar de echtgenote van de stichter, genoemde Maria L. Hora Buma). De naam Bumaveen raakte echter al gauw (kort na 1880) in onbruik, Wel was er daar een wijk door het veen van de jonkheer in het Barger Erfscheidenveen, de BUMA wijk (even ten westen van de wijk Rietlanden) gegraven. Van de andere maatschappelijke functies van kantonrechter Van Haersma Buma kunnen nog worden genoemd: Van 1911 - 1922 voorzitter van het Ned. Rode Kruis, afdeling Emmen, sinds 1923 ere voorzitter, begiftigd met het Kruis van Verdienste en secr.penningmeester van de Wilhelmina vereniging afd. Drenthe (zie hierover meer uitgebreid de Emmer Courant d.d. 27-2-1927).

16 FIL ANTROOP Emmen nog een korte rouwplechtigheid gehou­ Te nslotte was hij regent van het Kinderhuis te den. In de Emmer Courant kon men daarover Nieuw Amsterdam, waar weeskinderen uit de o.m. het volgende lezen: 'Op de hoek van de gemeente onderdak en schoolopleiding geno­ Stationsstraat had zich een grote menigte ver­ ten. De vreselijke Spaanse griep-epidemie van zameld. Onder klokgelui schreed in de vroege 1918 (die wereldwijd meer dan 40 miljoen ochtend aldaar een stoRt, zoals Emmen nog dodelijke slachtoffers eiste) was ook niet aan zelden zag achter de lijkauto omringd door de gemeente Emmen voorbijgegaan. De kransen torsende dragers. De vlag bij het kan­ gemeente Emmen had toen percentueel het tongerecht hing halfstok. Hiervoor werd een hoogste sterfte cijfer van heet Nederland waar­ minuut met ontbloten hoofd getoefd. Daarna van (door de armoede en slechte hygiëiiische werd voor het hotel Wielens langs ten..:gge­ toestanden in het veen) het hoogste in het keerd en om de kerk heen de weg naar veengebied van Nieuw Amsterdam!. Een Westenesch ingeslagen tot halverwege de gevolg hiervan was dat er in de daarop volgen­ Westenesschersteeg waar op het hoogste punt de jaren zeer veel weeskinderen in de gemeen­ werd haltgehouden. Daar sprak de oudste te waren. Buma had zich hier voor bijzonder broer van de overledenen', enz. ". De krant gaf ingezet. Hij werd daarnaast gekenschetst als vervolgens verder een uitvoerig verslag van de een filantroop, iemand die zich persoonlijk begrafeni.s die later op die dag te Weidum inzette om (financile) te helpen oplossen, op plaatshad. Voorbijgaande aan de ontboezemin­ wie altijd een beroep kon worden gedaan en gen over de adellijke achtergronden van Buma die zichzelf niet ontzag zoals was gebleken bij ontleen ik uit het krantenverslag nog het vol­ de latere tyfus-epidemie te Klazienaveen en bij gende fragment: 'twaalf kransen getuigden van de diverse grote veenbranden. Als kantonrech­ de hoge verering van den doode van welke er ter (zijn kanton omvatte circa 65.000 mensen) een was met het ontroerende en veelzeggende toonde hij zich geïnteresseerd in de persoon­ opschrift op de linten: 'Lieve en beminde kin­ lijke achtergronden van de verdachte. Hij woog dervriend, Rust zacht' van het Kinderhuis te daarbij sterk de omstandigheden mee waaron­ Nieuw Amsterdam (zie meer uitvoerig Emmer der de feiten hadden plaatsgehad. Bij het vel­ Courant d.d. 1-3-1 927). len van een vonnis oordeelde hij daardoor soms te mild. Door dit alles genoot hij in brede CENTRA AL COMITÉ kring veel waardering en groot respect. Emmen zou rechter Buma niet snel vergeten. Zijn plotseling overlijden op bijna 59 jarige leef­ In april van datzelfde jaar werd er op initiatief tijd op zondag 24 februari 1927 - die zaterdag van dokter J.R. (Jappie) Hospers en de uitge­ ervoor had hij nog de gehele dag op zijn kamer ver-drukker van de Emmer Courant Warner ten op het kantongerecht gewerkt - bracht dan ook Kate een voorlopig comité gevormd 'ter huldi­ in Zuidoost-Drenthe grote verslagenheid te ging nagedachtenis mr. W.W. van Haersma weeg. Buma'. Dit comité belegde op 9 april in hotel Postma te Emmen een bijeenkomst om te BEGRAFENIS komen tot een blijvend aandenken. Voorgesteld Hij werd op de begraafplaats van de kapitale en besloten werd om een blijvend aandenken, familieboerderij 'Buma-leen' te Weidum (Fr) een monument op te richten. Dit zou dan een begraven. Daaraan voorafgaande was er in plaats moeten krijgen op het plantsoen voor

17 het kantongerecht. Het zou een bronzen borst­ To t overmaat van ramp ontbreekt ook enige beeld, een zogenoemde buste, moeten wor­ verwijzing naar de imposante Emmer publieke den. De kosten werden begroot op fl 1.200,- te figuur mr. Buma in het duimendikke door o.a. vermeerderen met ten hoogste fl 100,- aan niet de gemeente Emmen zwaargesubsidieerde begrote kosten. Aan de beeldhouwer August boek 'Geschiedenis van Emmen en Z.O. Falise te Wageningen werd opdracht gegeven Drenthe'.(1989). Dit geldt ook m.b.t. het wees­ om het borstbeeld te vervaardigen. De leden huis. Gezien de wel zeer prominente en opval­ van het toen gevormde centrale comité waren: lende plaats die het monument in Emmen's W. ten Kate, voorzitter, mr. Tj. Ta conis, secreta­ centrum inneemt, bekruipt je het onbehaaglijke ris, J.R.Hospers, A.Huizing Hzn en J.Hadders gevoel dat de meesten van die 19 daaraan Rzn. De benodigde gelden zouden deer giften meegewerkt hebbende auteurs, lnclusief de van instanties en personen uit het kanton wor­ eindredakteur, nooit in Emmen zijn geweest. den bijeen gebracht. 'Flebile'(om te huilen).

ONTHULLING MONUMENTALE BUSTES Op woensdagmiddag 5 october 1927 vond de Hoe dit laatste ook zij, de hierboven beschre­ plechtige onthulling van het monument, in aan­ ven gebeurtenissen rond de tot standkoming wezigheid van drie broers en een neef van de van dit monument deden zich bijna 75 jaar in dat jaar overleden kantonrechter, plaats. Als geleden voor. Het zijn historische gebeurtenis­ sprekers traden hierbij o.a. op de voorzitter van sen geworden, ze zijn dus toch nog - zij het op het comité W. ten Kate en de kersverse burge­ en andere manier - attractie(f) geworden, ze m ee ster van Emmen mr. dr. Jan Liebbe zijn immers nu historisch aantrekkelijk gewor­ Bouma. Ook hierbij werden nog eens de grote den .Vandaar dat daaraan in ons historisch tijd­ gaven van de 'wat eenzaam en vreugdeloos schrift niet kan worden voorbijgegaan. Dat dit bestaan geleid hebbende' overleden kanton­ artikel moge bijdragen aan een beter begrip rechter geroemd. Aan de voorzijde van de zuil, voor de achtergronden van dit monument. Er waarop het borstbeeld rust, is de volgende staat overigens nog een borstbeeld in Emmen. inscriptie aangebracht: Deze is van de kort na mr. Buma overleden MR. WIARDUS WILLEM VAN HAERSMA Emmenaar Willem Emmens. Ook deze beken­ BUMA de landbouwleraar die van grote betekenis is KANTONRECHTER TE EMMEN geweest voor de landbouw in Z.O. Drenthe ont­ LID VAN DE VOOGDIJRAAD TE ASSEN breekt helaas in bovengenoemd boek; het SNEEK 29-3-1868 gevoelt 'pijnlijk' als je je realiseert hoeveel EMMEN 24-2-1927 bekende historische figuren uit Z.O.Drenthe, Het onderhoud berust bij de gemeente. We die in dat boek zeker niet hadden mogen ont­ kunnen vasstellen dat zij zich daarvan goed breken, daarin missen. Je houdt dan ook je heeft gekweten. Het ziet er allemaal keurig net­ hart vast hoe dat zal worden bij de thans zij­ jes en verzorgd uit. Een toeristische attractie, dens de provincie Drenthe c.s. op stapel staan­ waarvan (zoals gemeld) de krant in 1927 de Drentse Encyclopedie, die naar verluidt de gewag maakte, is het overigens nooit gewor­ lieve som van fl 1,000.000,00, (zegge: een mil­ den. Je kunt je afvragen of het überhaupt wel in joen gulden!) zal gaan kosten. Evenals bij de diverse toeristische gidsen wordt genoemd. mr.Buma 'speelt' dus ook bij Emmens in 2002

18 het tijdsbestek van 75 jaar, is het dan ook een ERRATUM historisch monument aan het worden. Daarbij In het augustusnummer 2000 van de Kroniek is zal in een volgende aflevering in deel Il worden in het artikel 'De grote huizen van Groothuis' op stilgestaan. p. 11 per abuis een verkeerde foto geplaatst. Anders dan daar is vermeld betrof die foto niet Wim Vissr.�er het �otel Groothuis te Nieuw Amsterdam, maar een ander hotel aldaar, te weten: het hotel 'de Nieuwe Veenhoop' (Oldenkamp). Hierbij alsnog de afbeelding van Hotel Groothuis (vh. Kooiker), Nieuw Amsterdam. Gelezen in de E.r:-:mcr Courant van 29-3- 1934

(Uit Emmer Archief)."

Brief van Schultes aan ged: Staten (U. S. 1819 no 44 ).

En ten opzichte van patentrecht voor verveners wordt in 1919 aan Ged.Staten gemeld

(U.S. . 1819 No 64). Ingevolge besluit van UEgr. dd 29 junij j.I. No 9 heb ik de eer naar aanleiding van de aanschrij­ ving in dato 27 april No 17 j.I. te berigten, dat dewijl er in deze door de ingezetenen volstrekt

Café Ko oiker was een centrum van veel gemeenschaps­ geen verveningen geschieden of turfstekingen

vertier. plaatshebben dan uitsluitend tot eigen gerijf en

De foto is van kort na de eeuwwiss eling. gebruik en daar van geen verkoop geschied zo heb ik gemeend, dat de bepalingen in boven­ gemelde aanschrijving vervat, hier dus niet te pas komen, en voor deze gemeente uit dien hoofde niet van applicatie (Toepassing) zijn". Misschien staat ook het volgende schrijven met hetzelfde recht in verband (U.S. 1818 no 42 ): Te r voldoening van U.H.Egs. circulaire van den 23 dezer No 201 heb ik de eer te berigten, dat er in deze gemeente gene geauthoriseerde (goedgekeurde) tol of weggeld bestaat." Dit schrijven is aan den Goeverneur. Te n aanzien van de molenaars gaf het patent­ recht aanleiding tot moeilijkheden. De belastingdienst kende korenmolens, grutterijen en olijslagerijen en sloeg ijskoud onze mole-

19 naars, die koren en boekweit maalden, in elk ren weg, nooit op de molen te Emmen iets kan van de belastingen aan. Die te Roswinkel laten malen." kreeg ook nog patentrecht op het olijslaan. De Na dit krachtig schrijven aan den Controleur molenaars begonnen met het boekweit malen volgt nog een eveneens op poten staand stuk stop te zetten en de Schultes schreef aan den ten behoeve van Roswinkel (U.S. 1818 No 99) : Controleur (U.S. 1817 No 46): " op het door U.H.Geb: �3n fine van advies in Hiernevens heb ik de eer de Legger der mijne handen gestelde rekwest van Patenten getekend bij U.H.Ege te retourneren. H.Hakkeling, molenaar te Roswinkel heb ik de Verzoeke den aanslag van de mulders te roye­ eer te berigten: ren als willende geen boekweit malen." 1 . Dat de gemeente Roswinkel bestaat uit 490 O:t schrijven was van 10 april. De mulder te zielen: Emmen bedacht zich evenwel, want bij schrij­ 2. Is het patent van het boekweit malen veel te ven van 29 Juni d.a.v. wordt voor F. W.Beins hoog omdat de boekweit aldaar ook even als een patent voor het malen van boekweit aan­ op alle molens in deze provincie met de bast gevraagd (U.S. 1817 No. 96 ). word kortgemalen, welke zal dezelve tot Het volgende jaar moet er echter omstandig gebruik voor den mensch dienen, eerst moet over geschreven worden (U.S. 1818 No. 81): " gezicht worden,wanneer dat dit uitgezichte Op het door U.E.Geb ten fine van advies in zogenaamde meel nog grotelijks verschilt mijne handen gestelde rekwest van den mulder van het vooraf gepelde of gruttenmeel: te Emmen, heb ik de eer met terugzending van 3. Dat de molenaar lang niet zo veel met boek­ hetzelve te berigten, dat na mijn gedagten de weit malen kan verdienen als met dat van mulder alhier te hoog is gepatenteerd voor het rogge. Dus zoude het patent van rogge boekweit malen, daar dat maken van hoger dan voor het boekweiten moeten Boekweiten meel geheel anders geschied als wezen. Zo volgt daar uit dat dit op grutters het zogenaamde Grutten, zo als U.H.geb. zeer alleen betrekking heeft en niet op onze zeker bekend is, kunnende het boekweiten Drentsche korenmolenaars: meel, zo als het hier gemalen word en van de 4. De molenaar heeft in zijn molen tevens een molen komt, door geen mensch worden olij-slag om kleine kwantiteiten zaad te kun­ gebruikt,dan na gezuiverd te zijn.wanneer dan nen slaan, dienende alleen tot huiselijk het uitgevallene of alzo gezichte meel nog zeer gebruik voor de ingezetenen. Moetende dan grotelijks verschilt van het grutten, zodat na het het koren malen zo lang stil staan zodat dit mij voorkomt de mulder hier voor maar weinig patent regt daarvoor ook veel te hoog is. of geheel geen patentrecht diende te betalen, Daar de opbrengst van dit zijn bedrijf maar hetwelk ik U.Ed.geb.ook reeds meer dan eens weinig is in vergelijking van (een) Olijmolen, heb onder het oog gebragt.Daar en boven die geheel hier toe bestemd is en tot niets bestaat de gemeente Emmen, daar hij boek­ anders gebruikt word." weit voor maald, uit 1059 zielen terwijl de En hiermee was de geschiedenis ineens uit. gemeente Roswinkel, welke in deze in 't geheel niet als gecombineerd behoort te worden "D'r mot maar opgetrooien worden" zei de beschouwd, 490 telt, vermits die gemeente 3 man, die zijn Hollandsch verleerd was. uren ver van deze gelegen is en alzo wegens v.o. die verre afstand en moerassige en onbruikba-

20