Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen, ± 30 km
2021
Henk van der Beeke DNA van Dalfsen 1-1-2021
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen
C o l o f o n
Museum Palthehof / Hist. Ver. Ni’jluusn van vrogger Historische Kring Dalfsen Westeinde 3 Historisch Centrum 'Ab Goutbeek' Trefkoele + 7711 CH Nieuwleusen Ruigedoornstraat 108 Telefoon: 0529 485 255 7721 BR Dalfsen E-mail: [email protected] Telefoon: 0529-436611 E-mail:[email protected]
Deelname aan de wandeling is op eigen risico; let goed op het verkeer!
Route-aanduiding Spelregels: RA = rechtsaf; LA = linksaf; RD = rechtdoor
Let op! Parkeren Even uitrusten Horeca interessant punt
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen, ± 30 km
Start en einde bij museum Palthehof, Westeinde 3, Nieuwleusen
Zie ook: dnavandalfsen.nl VEEL PLEZIER In het kader van DNA Dalfsen is in elke kern van de gemeente Dalfsen een fiets- en een wandelroute samengesteld.
Voor u even alle prachtige routes op een rijtje gezet Dalfsen Samenstellers: Dorpswandeling in oud Dalfsen, In de spiegel van het verleden, 2 km Fietsroutes rond Dalfsen, over het pontje, ± 25 km Gees Bartels en over de stuw Vechterweerd, ± 23 km Henk van der Beeke Hoonhorst Gerrit Lubbers Wandeltocht: De geheimen van de Ierthe, 12 km Dick Weelink Fietstocht: Langs de geheimen rondom Hoonhorst, 25 km Lemelerveld Wandelroute: Een historisch ommetje in en om Lemelerveld, 5 km Een historische fietsroute in en om Lemelerveld, 20 km Nieuwleusen Gedichtenwandeling Nieuwleusen, 5 of 8 km Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen, 30 km Oudleusen Wandelroute Oudleusen, 9,5 km Fietsroute boerderijnaamborden Oudleusen, ± 37 km
Beeldrechten Historische Kring Dalfsen en Historische Vereniging Ni'jluusn van vrogger hebben geprobeerd auteurs- en beeldrechten te regelen. Zij de menen nog zekere beeldrechten te kunnen doen gelden, worden verzocht contact op te nemen met [email protected] of [email protected]
1
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen lengte ± 30 km.
Start bij museum Palthehof, Westeinde 3, Nieuwleusen.tel. 0529 48525
Korte beschrijving van de 30 km route
Nieuwleusen is ontstaan in de eerste helft van de zeventiende eeuw. Het gebied tussen de Vecht en de Reest, van Coevorden tot Hasselt, bestond in die tijd voornamelijk uit ontoegankelijke veenmoerassen. Het hoogveen lag op dekzand en werd naar het zuiden toe steeds dunner. Het gebied waar Nieuwleusen nu ligt, heette het 'Ommer moer' (Ommer veenmoeras). Vanuit het dorp Oudleusen is men steeds verder noordwaarts gaan turf afgraven en ontginnen. Het dorp Nieuwleusen ligt op een zandtong die vroeger boven het hoogveen uitstak. Hierop is ook de havezate Oosterveen gesticht in 1640 en afgebroken in ???
U fietst al kronkelende over de rug van deze landtong van oost naar west langs oude boerderijen met schaapskooi. In de woonkern Den hulst stond de bekende fietsen fabriek Union gelegen aan de Dedemsvaart, nu gedempt. Den Hulst bestond in de 17eeuw alleen uit boerderijen, in 1803 liet de Baron van Dedem het kanaal de Dedemsvaart graven. Hij bewoonde de Havezate De Rollecate gelegen aan zijn eigen kanaal, dit heeft geleid tot grote bloei van het achterland met name Dedemsvaart. Er zijn afstapmomenten waar u via een geplaatst bordje met QR inscan code de verdwenen gebouwen, een kanaal met sluis terug kunt zien. In de print versie zitten 31 QR code prints die u kunt scannen met een smartphone.
Museum Palthehof
Museum Palthehof is in 1998 gebouwd in de vorm van een schaapskooi. Het toont het cultureel erfgoed van de bevolking van Nieuwleusen. Op het terrein staan een tbc-huisje en een “Verhalenwagon”, die herinnert aan de tramlijn lang de Dedemsvaart (1886 tot 1947). Het museum is eigendom van de historische vereniging Ni'jluusn van vrogger, opgericht in 1982, en genoemd naar de familie Palthe, vroeger eigenaars van de grond met het achterliggende wandelpark “Palthebos”. Naast het museum bevindt zich de sfeervolle oude begraafplaats.
Veel plezier
2
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen
Ga door het hek de parkeerplaats over van het café rest het Wittepeerd over, en daarna
RA het Westeinde op
1 Grote Kerk De Grote Kerk is gebouwd in 1829 op de plek waar eerder een kleinere kerk stond. Tot 1672 werden de eerste kerkdiensten gehouden in een schuurruimte van de havezate Oosterveen. Op een zilveren avondmaalsbeker is de boerderijachtige havezate Oosterveen gegrafeerd. Boven de preekstoel is het familiewapen van Hermen Roelinck en Elisabeth Mechtelt Ripperda aangebracht en op de torenklok van 1670 de wapens van Derk Roelinck en Machtelt Bueker. Vader Hermen en zoon Derk waren Griffier der Staten van Overijssel en Derk werd in 1655 gekozen tot Heemraad in de marke van Leusen.
RA de Dommelerdijk
2 Houtzaagmolen van Snijder, Hier stond de oudste molen van Nieuwleusen, in 1798 gebouwd door Gerrit Stolte en voortgezet als korenmolen door Berend Jan van den Berg. Diens gelijknamige zoon breidde in 1895 de zaak uit met een meel-, hout- en ijzerhandel aan de Dedemsvaart in Den Hulst; dat werd de latere Union Rijwielfabriek en - Bouwmaterialenhandel. In 1917 kocht Hendrik Snijder de molen en maakte er een houtzaagmolen van. In 1929 kwam er een elektrische aandrijving en werd de molen ontmanteld. Volgende generaties Snijders richtten zich steeds meer op het aannemersvak en rond 2000 was het gedaan met de zagerij. Achter het kantoorgebouw herinnert de schuur nog aan de houtzagerij. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was Oljans veldwachter. Als er stiekum werd gemalen zei Oljans: “Het meultie van Snieder hef vannacht oardig ewaaid”.
LA de Middeldijk
LA Paltheweg 3 Boerderij van dominee Palthe Boerderijtje dat behoorde tot de Palthe-goederen. Hier woonde de familie Blik. Barteld Blik was rentmeester van Gulia Palthe. Het pad links naast de boerderij was bekend als de Blikstege en het bosje daarnaast als Bliksbossie. De naam Paltheweg verwijst naar dit verleden.
RA Oosteinde
3
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen
4 Openbare school A met onderwijzerswoning
In 1660 werd op de nieuwe ontginning van het Oosterveen een school gebouwd waarvoor de erfgenamen van de Leusener Compagnie samen de kosten moesten betalen. Marten Harms werd aangesteld als onderwijzer en hield ook het doopboek bij, tot er in 1663 een eigen predikant kwam. Rond 1900 is op dezelfde plek het huidige schoolgebouw met woning voor de hoofdonderwijzer gebouwd. De school werd in 1974 opgeheven, de leerlingen gingen naar de nieuwe Wilhelminaschool. Het gebouw is gekocht door de schietvereniging en kreeg de naam “Prinsenhof”.
LA Boumansweg en RA Oosterveen
5 De laatst overgebleven schaapskooi van Nieuwleusen Bij het in cultuur brengen van woeste grond speelden schapen een belangrijke rol en de meeste boerderijen aan de zandweg van het Oosterveen hadden een schaapskooi. Omstreeks 1660 was het meeste veen bij de boerderijen al afgegraven. Op de achtergebleven grond ging heide groeien. Daarop liet men schapen grazen. Daarnaast hadden de boeren verder weg, verspreid richting de Vecht, hooilanden in gebruik. De jaarlijks verkregen hoeveelheid hooi bepaalde het aantal schapen dat men kon houden, want met dit hooi moesten de schapen de winter doorkomen. In de zomer waren de schapen overdag op de heide en in het veld en ’s avonds werden ze weer naar de schaapskooi gedreven. De in de schaapskooi verzamelde mest bepaalde hoeveel land er achter de boerderij bebouwd kon worden. In 2018 is op de hoek Jagtlusterallee – Neurinkweg een nieuwe schaapskooi gebouwd.
LA De Stouwe
6 Neergestorte bommenwerper Zie tekst op het daarbij geplaatste bord.
LA Oosterhulst
4
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen
7 Molen De Vlijt Berend Jan van den Berg (1869-1958), de oudste zoon van Wilhelmus Albertus van den Berg van de molen in Den Hulst, koopt in 1898 korenmolen “De Vlijt” in het Friese Balk en bouwt die hier weer op. Na enige tijd plaatst hij er een benzinemotor in om ook op windstille dagen te kunnen malen. In 1912 koopt J.H.P. Muller de molen. In 1933 wordt de molen getroffen door blikseminslag. De twee zonen bouwen dan een elektrische graanmaalderij met twee verdiepingen, met aan weerszijden een woonhuis. In 1980 neemt veevoederconcern UTD het bedrijf over. In 1995 wordt het bedrijfspand gesloopt en nu is Groen Caravans hier gevestigd.
LA Bijkersweg, RA fietspad op, LA Boumansweg
RA Oosterveen
8 Havezate Oosterveen In 1631 besloten vijf heren, verenigd in de Leusener Compagnie, de ontoegankelijke woestenij van ‘het achterste veen’ van de marke van Leusen af te graven en de ondergrond in ontginning te brengen. Langs “Het Pad” (nu Oosterveen) kwamen boerenhoeves en Sweder van Haersolte bouwde op de nieuwe ontginning een edelmanshuis voor zijn zoon Rutger. De havezate, een stenen huis met veertien ramen en twee schoorstenen, kreeg een grootschalige tuinaanleg met een grachtenstelsel en werd in 1680 vergroot met een bovenverdieping aan de voorzijde en werd ook wel “de toren” genoemd. Hier werden de eerste kerkdiensten gehouden en leden van “de Compagnie” werkten er aan mee dat er verderop een schooltje kwam. Het huwelijk van Rutger van Haersolte en Elisabeth Margaretha van Pallandt bleef zonder kinderen. De havezate Oosterveen raakte in verval en de grond kwam in bezit van de familie Van Marle, die het in delen verkocht. In 1862 is het huis afgebroken en niets herinnert meer aan de havezate. Er waren geen afbeeldingen van de havezate bekend tot René Fokkert in 2016 in de bibliotheek van Rotterdam een tekening ontdekte met het onderschrift "Oosterveen bij de Ommerschans". De tekening in de Palthehof is een goede kopie.
LA Paltheweg, RA Oosteinde
9 Eerste gemeentesecretarie Op 1 juli 1818 werd Nieuwleusen een zelfstandige gemeente. Onderwijzer Jannes Eshuis (1803 - 1877) werd benoemd als gemeentesecretaris. In zijn huis, Oosteinde 41, heeft hij tot zijn overlijden de gemeentelijke administratie gevoerd. In 1878 is aan het Westeinde 5 een ambtswoning voor de burgemeester gebouwd, daarin werd ook de gemeentelijke administratie ondergebracht.
RA Backxlaan
5
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen
10 Kerkenhoek, ook wel De Viersprong De Dommelerdijk is van oudsher de verbindingsweg van Oudleusen met Nieuwleusen en Den Hulst en ligt op de scheiding van de oude ontginning van het Ruitenveen en de nieuwe ontginning van het Oosterveen. Het Pad, de lange weg die van de noordgrens naar de zuidgrens van de gemeente Nieuwleusen liep, werd in 1955 op advies van de "Commissie Naamgeving Wegen Nieuwleusen" op het kruispunt gesplitst in Oosteinde en Westeinde. Rond dit historisch belangrijke kruispunt ontstond een dorpskern met kerken met pastorie, doktershuis, burgemeesterswoning, gemeentehuis, smederij, herberg, café, restaurant, smederij en winkels.
RA Nijboerstraat; Weg volgen; LA Oosterveen
11 Huishoudschool De Olmen In 1930 opent de Overijsselse Landbouw Maatschappij (OLM) een Landbouwhuishoudschool in een lokaal van de openbare school C in Den Hulst. In 1950 krijgt de school een nieuw gebouw aan het Oosterveen 21, dat in 1975 de naam 'De Olmen' krijgt. Omdat er steeds minder leerlingen komen wordt de school omstreeks 2002 opgeheven. De leslokalen worden verbouwd tot seniorenwoningen en in september 2005 betrekt Landstede Welzijn Ouderen een deel van het gebouw.
RA Backxlaan
6
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen
12 Coöperatieve Stoom-Zuivelfabriek ‘Onderling Belang’ Op 26 juni 1907 richten 48 boeren de Coöperatieve stoomzuivelfabriek “Onderling Belang” op. Meteen die zomer werd er al een fabriek gebouwd en een directeur benoemd. Vanaf 1913 werd de fabriek regelmatig uitgebreid en kwamen er nieuwe machines, een tanklokaal voor het verwerken van de ondermelk en een kaaspakhuis met pekellokaal. Na de Tweede Wereldoorlog begon de schaalvergroting en ontstonden samenwerkingsverbanden. Ingrijpende fusies betekenden het einde van de zelfstandigheid en in 1970 werd de fabriek gesloten. De gebouwen bleven nog, maar de wagens met melkvaarders, de fabrieksfluit die aankondigde hoe laat het was en de typische geuren en geluiden van een melkfabriek verdwenen. In 1981 werd de schoorsteenpijp opgeblazen en omstreeks 2002 werd de fabriek afgebroken om plaats te maken voor de Gulia Palthe State.
RA Molenpad
13 Molen De Vriendschap
De naam Molenpad verwijst naar de tweede molen van Nieuwleusen. De in 1848 gebouwde pelmolen kreeg in 1860 nieuwe stenen waarmee men koren kon malen. De achtkantige grondzeiler met een gemetseld onderstuk werd in 1917 verkocht aan de Coöperatieve Landbouw Vereniging Nieuwleusen en omstreken (CLV). Toen die in 1930 een pakhuis met los- en laadsteiger in de kern van het dorp bouwde, werd de molen afgebroken.
LA Paltheweg LA Den Hulst na 300 m oversteken N377 hier LA Den Hulst fietspad
7
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen
14 Union Bouwmaterialenhandel, Evenboersweg 2
De “bouwmaterialen poot” was een belangrijk onderdeel van de Union Rijwielfabriek en -Bouwmaterialen, maar deze handel vroeg om heel andere vaardigheden dan de productie van fietsen. In 1954 kocht Berend Jan Ezn van den Berg de aandelen van de houthandel van zijn familieleden en maakte er de zelfstandige ‘N.V Union Hout- bouwmaterialenhandel’ van. In 1991 is het bedrijf verkocht aan de Eshuis Bouwmaterialen Groep, die in 1994 is overgenomen door Raab Karcher. In 1997 kwam de nieuwbouw aan de overkant van de Evenboersweg. Achter het oude kantoor en de werkplaats was aan de Evenboerweg het “houtstek”, waar de bouwmaterialen werden opgeslagen. Het was een geliefde ontmoetingsplek voor de oudere jeugd van Den Hulst, omdat je daar vrij en ongezien met elkaar kon praten en zoenen.
15 Union Rijwielfabriek, Den Hulst 48
Berend Jan van den Berg (1845-1908), molenaar aan de Dommelerdijk, begon ook een handeltje in hout en bouwmaterialen. Hij liet, met het oog op de toekomst van zijn zonen, een huis met pakhuis en loods bouwen aan het kanaal de Dedemsvaart. De zonen zien toekomst in de handel in fietsen en zo wordt in 1914 de UNION RIJWIEL FABRIEK DEDEMSVAART geopend. Het ontwerp is van architect Hendrik Burgman (Rotterdam, 1864 - Avereest,1940).
De “Union” breidt regelmatig uit en gaat een steeds belangrijker rol spelen in de werkvoorziening van Nieuwleusen. In 1964 rolt de miljoenste fiets van de band en zijn er 260 man in dienst, die 75.000 fietsen produceren. Vanaf 1958, van 1966 tot 1973 onder de naam “Unikap”, worden ook bromfietsen geproduceerd. Op 10 juni 1976 voltrekt zich een ramp. Een grote uitslaande brand legt het hoofdgebouw in de as. Er komt nieuwbouw en het bedrijf ontpopt zich weer als een modern, succesvol bedrijf. In januari 1984 rolt de vier-miljoenste fiets van de band. Na diverse directiewisselingen wordt op 20 november 2001 de fabriek failliet verklaard. Op 29 mei 2009 is er opnieuw een enorme brand die het grootste deel van de Unionbedrijfspanden verwoest.
8
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen
16 Ommerdiekerbrug over de Dedemsvaart, Den Hulst 58
Gerrit Willem van Marle, grootgrondbezitter in Noord-Overijssel, had een droom. Hij voorzag dat dit armoedige gebied met zijn uitgestrekte veengronden tot welvaart en ontwikkeling zou komen als de venen werden afgegraven. Daarvoor was het noodzakelijk dat er vanaf Hasselt een kanaal kwam waardoor men de af te graven turf kon verschepen naar andere delen van het land. Op 12 december 1802 trouwde Willem Jan baron van Dedem met Judith van Marle. Hij perfectioneerde het plan van zijn schoonvader en realiseerde een goed bevaarbaar kanaal met voldoende sluizen om een groot deel van het jaar scheepvaart mogelijk te maken. Wat Van Marle voorzag gebeurde; het kanaal bracht welvaart en de landbouw en industrie kwamen tot bloei. Maar het kanaal raakte inde twintigste eeuw overbodig en werd vervangen door een verkeersweg, nu de N377. Daar was veel zand voor nodig. De zandwinning is hier benut voor de aanleg van een mooi vijverpark met bungalows, nu Hulsterplas.
LA Backxlaan
17 Schoenmaker Bolhoven, Backxlaan 358
Nieuwleusen heeft lange tijd een aantal in veenkoloniale stijl gebouwde woonhuizen gehad. Die zijn inmiddels allemaal verdwenen. Toen de winkel van Brinkman / Union Hobbymarkt werd afgebroken om plaats te maken voor een nieuw winkelpand, werd het markante pand van schoenmaker Bolhoven afgebroken om ruimte te maken voor de inrit naar een parkeerplaats.
Horeca, Proeflokaal zuid, Backxlaan 327
RA Zandspeur, RA Bosbruistraat, LA Burg baron van Dedemstraat Eetkamer van Nieuwleusen, Baron van Dedemstraat 18
RA v. d. Grondenstraat oppassen bij oversteek N 377, LA Den Hulst, LA Eshuisweg RA Hulstkampen weg
9
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen
18 De oudste boerderij van Den Hulst, Hulstkampenweg 2 De Hulstkampenweg ligt min of meer op de grens van de vroegere drassige weilanden en de veen- en heidegronden van het Oosterveen, die de Heren van de Leusener Compagnie tot ontginning brachten. Voor een goede afvoer van de turf naar Hasselt en de Zuiderzee werd de Beentjesgraven uitgegraven, eindigend met een sluis tussen wat nu de Meeleweg en de Eshuisweg is. Hulsjen of Hulsken werd er sluiswachter en de naam Den Hulst is misschien afgeleid van deze eerste bewoner. De grond werd geschikt gemaakt voor landbouw. Omstreeks 1675 stonden er vier boerenerven aan het begin van de huidige Meeleweg. Eén daarvan was de boerderij nu Hulstkampenweg 2. Het is de oudste bewoonde en nu nog bestaande huisplaats van Den Hulst. Het erf behoorde tot de bezittingen van de familie Van Haersholte, de eigenaars van de havezate Oosterveen. Rond de sluis groeide een buurtschap. In 1795 waren er ongeveer vijftien boerderijen. In 1809 heeft Willem Jan baron van Dedem de oude kanaalbedding weer gebruikt voor de aanleg van het kanaal de Dedemsvaart. Hij liet op de plek van het oude sluisje een nieuwe sluis aanleggen, “Sluis 3”, en trok het kanaal verder door naar het oosten, naar de Avereester venen, waar de veenlaag veel dikker was.
RA Meeleweg, LA Rollecate
19 Sluis 3, Den Hulst 180
Toen Willem Jan baron van Dedem in 1809 bij Hasselt begon met het graven van een kanaal richting de hoge venen in Noord Overijssel had hij uitgerekend dat er 8 sluizen nodig waren om gedurende het hele jaar scheepvaart mogelijk te maken. Bij Hasselt kwam Sluis 1, bij de Lichtmis Sluis 2 en in Den Hulst Sluis 3. Omstreeks 1850, op het hoogtepunt van de turfwinning, waren in de gemeente Avereest ongeveer 3200 arbeiders in het veen werkzaam. Voor Sluis 3 lagen soms wel zeventig tot honderd met turf beladen pramen te wachten om geschut te worden. Bij Sluis 3 was een ophaalbrug voor de weg naar De Meele. Het kanaal was er breder, zodat grotere schepen er konden draaien. Parallel aan de sluis was een stroomduiker waardoor het overtollige water kon worden afgevoerd zonder dat hiervan hinder werd ondervonden in de sluis en op de weg en brug. Op een eilandje tussen de sluis en de stroomduiker stond het brugwachtershuisje. Nabij de sluis waren verschillende winkels waar de schippers tijdens het wachten hun inkopen deden.
10
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen
20 Havezate Rollecate, Rollecate 28 Willem Jan baron van Dedem liet omstreeks 1820 het familiehuis in Vollenhove afbreken en herbouwen aan de noordkant van zijn kanaal, tegenover de Jagtlusterallee. De aanleg van het kanaal gebeurde met private gelden. Het huis stond dicht op het kanaal zodat de baron vanuit zijn werkkamer kon genieten van het drukke scheepvaartverkeer. De verkeersweg langs de noordkant van het kanaal, moest hier via de Rollecaterbrug tot de Ommerdijkerbrug langs de zuidkant. Het huis is in 1931 afgebroken om de verkeersweg aan de noordzijde van het kanaal rechtdoor te kunnen trekken. Het rentmeesterhuis is nog aanwezig.
21 Landgoed Rollecate, tussen Rollecate 28 en 30 Een tijdgenoot schreef in 1840: “Op het buitengoed van de Rollecate bevond zich aanvankelijk geen hoogveen, het was een wild en drassig oord. Na de aanleg van de Dedemsvaart zijn er mooie weilanden waarop runderen worden geweid, groeien er eiken, beuken, populieren, hakhout en vreemde heesters, maar vooral verdient de tuin, als een van de grootste en mooiste tuinen van Overijssel, geroemd te worden. Deze is verrijkt met een overvloed van de edelste fruitbomen en tegen de muren prijken uitmuntende wijnstokken. De gracht die achter langs het woonhuis loopt en door een beurtschip bevaren kan worden, wordt ook als bewaarplaats voor vis gebruikt. Er zijn kelders voor het bewaren van ijs en groenten. De inrichting van de stallen is zeer doelmatig. De paarden staan in aflopende vloeren, wat de zindelijkheid bevordert en de gezondheid van de paarden. Wij zagen er het boterkarnen, dorsen, doppen en haksel snijden door één en hetzelfde werktuig uitvoeren. In één woord, men vindt hier het nuttige in alles met het aangename verenigd.”
LA Jagtlusterallee
Rustplek bijenstal van imker vereniging, Meeleweg 78
RA Meeleweg
RA Jan Heereweg, afrijden tot aan het kanaal, LA Rollecate, is zandweg
11
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen
22 Stationsweg met spoor- en tramlijn
In 1867 werd de spoorlijn van Zwolle naar Meppel aangelegd, hier midden door de vroegere woeste gronden, met een boog om de smalle boerenakkers van Staphorst om hoge onteigeningssommen te voorkomen. Er kwam aan het kanaal een tussenstation, Dedemsvaart-Spoor genoemd. Men zag de economische betekenis van de aanleg van een tramlijn met aansluiting op deze spoorverbinding. De N.V. Dedemsvaartsche Stoomtramweg Maatschappij (DSM) werd opgericht en op 12 oktober 1886 reed de eerste tram van Dedemsvaart-Dorp langs het kanaal naar Dedemsvaart-Spoor. Tegenover het treinstation kwam een tramstation. De tramlijn werd meteen doorgetrokken richting Hardenberg en in 1895 naar Zwolle. Rond het station kwamen water-, weg en spoorverkeer samen en was allerlei bedrijvigheid en bebouwing; boerderijen, brugwachterswoning, schepen, trambrug, seinhuis bij de spoorwegovergang, chichoreifabriek en café en langs het kanaal een zandweg met daarnaast het jaagpad waarover het paard liep om het schip voort te trekken.
RD Rollecate, gaat over in Stationsweg (via de brug komt U bij het vroegere.” Station Dedemsvaart”
23 N.V. Dedemsvaartsche Stoomtramweg Maatschappij (DSM), Oosterparallelweg 163 De stoomlocomotief trok personen- en goederenwagons. De snelheid van de tram was niet hoog, maar fietsen waren er nog niet en reizen met de tram ging een stuk sneller dan lopen. In de 20ste eeuw nam het gemotoriseerde verkeer zo toe dat er in 1923 voor het personenvervoer al bussen in gebruik werden genomen. In de Tweede Wereldoorlog ging er, vanwege het tekort aan benzine, ook weer een personentram van Dedemsvaart naar Zwolle rijden. Op 31 maart 1947 reed de tram voor het laatst en daarna werden de stationsgebouwen afgebroken. Van de tramlijn is niets meer te zien. Door het restaureren en plaatsen van een tramwagon op het terrein van Museum Palthehof, Westeinde 3, heeft “Ni’jluusn van Vrogger” de herinnering aan het verleden weer zichtbaar gemaakt. De wagon is ingericht als een “verhalenwagon”: een plek waar verhalen uit het verleden verteld kunnen worden.
U vervolgt de Stationsweg, LA Meeleweg en direct RA Ebbenweg
12
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen
24 Vindplaats offerbijl in ruilverkavelingsgebied; Vindplaats offerbijl bij windmolen, Ebbenweg 6
Dit is het vroegst ontgonnen deel van Nieuwleusen, en ook het laagst gelegen gebied. Elke winter stond het hier grotendeels onder water, regelmatig tot in de hooitijd aan toe. Hoe bijzonder is het daarom dat hier in 1995 een ongeveer 3000 jaar oude vuurstenen vuistbijl is gevonden. De vuistbijl, aanwezig in museum Palthehof, is zeer waarschijnlijk een offerbijl om de goden goed te stemmen. Het landschap zoals het nu is, is ontstaan door twee ruilverkavelingen. De eerste tussen 1925 en 1928 en de tweede tussen 1949 en 1955. Daarmee kwam een eind aan de veelvuldige wateroverlast en werden verspreid liggende kavels, vaak heel smal en moeilijk bereikbaar, samengevoegd tot goed bewerkbare percelen en er kwamen verharde wegen. Een van de oorzaken waardoor er daarna nog vaak lange tijd water op het land bleef staan was de aanwezigheid van grote hoeveelheden ijzeroer. In de negentigerjaren zijn middels (diep)ploegen langs het Westeinde, de Meeleweg en Dommelerdijk grote hoeveelheden ijzeroer uit de grond verwijderd.
LA Stadhoek, RA Staphorsterweg
Oud historisch benzine station, Staphorsterweg 6
LA Ruitenveen, RA Petersweg, LA Westeinde, Fietspad op, LA Jagtlusterallee, bij rotonde rechtdoor
25 Het Ruitenveen; de eerste ontginning, Jagtlusterallee 1 Het Ruitenveen was tot de vijftiende eeuw een overgangsgebied van drassige graslanden, moeras en hoogveen. De bisschop van Utrecht was de landsheer van Overijssel en eigenaar van grote stukken veen in de Rute. Om een grootschalige vervening mogelijk te maken, kreeg Zwolle in 1416 toestemming om de Rutenwetering, ook Hermelijnsgracht of Grote Hermelen geheten, vanaf de Berkumerbrug te verruimen, te verdiepen en te verlengen tot een echte turfvaart. Deze Stadsgraven, werd kilometers ver het Rutenveen in gegraven en er werd een weg langs aangelegd, nu het Westeinde. Het veen werd drooggelegd en afgegraven en er werden boerenhoeven gebouwd. Als gevolg van deze ontginningen is de buurschap Ruitenveen ontstaan. De rietgedekte boerderij bij de rotonde heeft een relatie met het verdwenen Jagtlust, een herenhuis, ofwel spijker met een boerderij en een sterrenbos met ‘hoven’, dat door het huwelijk van Theodora Judith Margrieta van Isselmuden (1706-1776) met Gijsbert van Dedem tot den Berg (1697-1762) eigendom werd van Willem Jan baron van Dedem, die woonde op huis Rollecate aan het andere eind van de Jagtlusterallee.
RA Neurinkweg
Schaapskooi nieuw
LA Westerveen, RA Buldersweg, RA Westeinde fietspad, na 100 m weg oversteken, LA Veldweg en direct rechts
13
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen
26 Molen Massier Rond 1900 waren er in en rond Nieuwleusen zes molens. Dat wijst op de grote bloei van de landbouw in die periode. Maar de import van goedkoop buitenlands graan, de komst van landbouwcoöperaties en mechanisatie betekende de doodsteek voor de molens. Alleen de molen aan het Westeinde 39 is overgebleven. De molen is in 1861 gebouwd door Willem Hendrik de Graaf en in 1893 in het bezit gekomen van de familie Massier. In 1956 werd de stelling met de wieken gesloopt en bleef alleen de molenromp overeind. Het is dankzij de Stichting Molen Massier dat de molen is gerestaureerd en weer maalvaardig is. De met riet bedekte achtkantige stellingmolen, op een onderbouw van steen met een houten tussenstuk, is in 2009 feestelijk in gebruik genomen.
Om de molen heen en dan de weg weer oversteken, RA Westeinde, Overkant fietspad op, links Schuttenkerkje
27 Schuttenkerkje, Westeinde 36 Tot 1816 werd de officiële kerk in Nederland Nederduits Gereformeerde Kerk genoemd, daarna Nederlandse Hervormde Kerk. In 1888 verenigen 39 leden zich in de Kerk van de Dolerenden en gaan in 1893 samen met de Christelijke Gereformeerde Kerk. In 1902 sluiten zich 21 nieuwe leden aan en dan wordt het Schuttenkerkje gebouwd, genoemd naar de ouderling die de grond beschikbaar stelde. Na een schorsing door de classis Zwolle ging de gemeente in 1953 over naar de Oud Gereformeerde Gemeenten in Nederland. In 1995 is de gemeente te klein en wordt opgeheven. In 2005 wordt het kerkje verbouwd tot woonhuis.
28 Coöperatie Eendracht Maakt Macht, Westeinde 10
Omstreeks 1920 werd in Nieuwleusen de Coöperatieve Productie- en Verbruiksvereniging “Eendracht Maakt Macht” opgericht. Aan het Westeinde (nu nr. 10) werden een winkel met kantoor en magazijnen, woonhuis, paardenstal en loodsen aangekocht. Het ging meteen al goed met de Coöperatie. Alles wat een gezin nodig had was er te koop. Men kon zelf naar de winkel komen om de boodschappen te halen, maar bij de meeste klanten werden alle artikelen twee keer per week aan huis bezorgd door venters met paard en wagen, en later met bestelauto’s. In 1956 vond een grote verbouwing/uitbreiding plaats, maar concurrentie van particuliere supermarktketens zorgde voor de landelijke ondergang van “de Coöperatie”. In Nieuwleusen werden de gebouwen verkocht. In 1971 werd de winkel een supermarkt en sindsdien hebben de eigenaars er met uitbreidingen en aanpassingen nog steeds een goedlopende zaak.
14
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen
29 Doktershuis, Westeinde 4, In 1868 vestigt de eerste huisarts zich in Nieuwleusen. Om van Nieuwleusen een meer aantrekkelijke vestigingsplaats voor een huisarts te maken liet de gemeente in 1878 deze dokterswoning bouwen. Tot omstreeks 1940 woonde en praktiseerde hier de enige huisarts voor de hele gemeente. Vanaf 1939 is dat dokter Dekker, tot zijn pensioen in 1975. Daarna is dokter Van Ewijk de laatste huisarts die hier woont en werkt, tot 2007. In 1940 krijgt Nieuwleusen een tweede huisarts. Dokter Schuringa vestigde zich aan Burg. Backxlaan 333, in een riante woning met dokterspraktijk als huisarts voor Den Hulst. Hij werd opgevolgd door dokter P.J.J. Versluys en daarna dokter Van den Beld. Het zijn het apotheekhoudende huisartsen. In 1986 bouwt H.C.J. Sikkens een apotheek met woonhuis op de hoek Burg. Backxlaan, Pr. Beatrixlaan. In 2010 Medisch Centrum Sluis 3 wordt geopend, het gebouw waar huisartsen en apotheek onder één dak zijn gevestigd.
Horeca, Café Restaurant Het Witte Peerd, Westeinde 5
30 Herberg ’t Witte Peerd, Westeinde 5 In 1672 is de kerk van Nieuwleusen gebouwd. Of er bij de kerk meteen ook een herberg kwam waar men paard en koets kon stallen, is niet bekend, maar dat is wel waarschijnlijk. In de beschrijving uit 1752, lezen wij dat ze: “….meermalen ‘s avonds en bij ontij in het domineeshuis, (….) of ook wel in de herberg vergaderen.” Jan Arend Palthe was van 1754 tot 1803 dominee te Nieuwleusen. Hij werd eigenaar van de grond, met daarop de herberg. Tot aan de Middeldijk werden rond weilandjes wandelpaden aangelegd , omzoomd door eikenbomen, het huidige Palthebos. Dicht naast de herberg bouwde hij zijn eigen domineeshuis. De familie kwam er zomers logeren, met Gulia Palthe als laatste. Zij schonk ’t Witte Peerd bij haar overlijden aan de huurder. De houten schuur heeft plaats gemaakt voor parkeerruimte en na een ingrijpende verbouwing herinnert alleen de kapconstructie van het voorste gedeelte nog aan de oorspronkelijk, veel kleinere herberg. Het Palthehuis is in 1962 afgebroken.
15
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen
31 Burgemeesterswoning met secretarie, Westeinde 7
In 1878 liet de gemeente aan het Westeinde een ambtswoning bouwen voor de burgemeester. Daarin werd ook de gemeentelijke administratie ondergebracht. Later werd er rechts een secretarie bijgebouwd en kwam er ook een ‘cachot’. In 1931 was het aantal inwoners van de gemeente zo sterk gegroeid dat aan de overkant van de straat het boerderijtje van Klaas Mijnheer werd afgebroken om plaats te maken voor een nieuw gemeentehuis. “Een jonge gemeente die niet oud is geworden”: zo kan men de gemeente Nieuwleusen kenschetsen; op 1 juli 1818 zelfstandig geworden en op 1 januari 2001 weer deel van de gemeente Dalfsen. Het kantoorgebouw aan de achterkant werd in 2007 afgebroken ten gunste van het nieuwe winkelcentrum aan de Grote Markt. “t Olde Gemientehuus” bleef tot 2019 in gebruik als gemeentelijk servicepunt en is nog trouwlocatie. F. Brink is de laatste die als burgemeester (1980-1985) in huis woonde. In 1989 is de ambtswoning verkocht en door de particuliere eigenaar in oude glorie hersteld.
Einde fietsroute bij museum Palthehof, Westeinde 3, Nieuwleusen.
16
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen
SAMENVATTING
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen lengte ± 30 km.
Start bij museum Palthehof, Westeinde 3, Nieuwleusen.
Museum Palthehof
Ga dan door het hek de parkeerplaats over van het café rest het Wittepeerd over, en daarna
RA het Westeinde op
1 Grote Kerk
RA de Dommelerdijk
2 Houtzaagmolen van Snijder
LA de Middeldijk
LA Paltheweg
3 Boerderij van dominee Palthe
RA Oosteinde
4 Openbare school A met onderwijzerswoning
LA Boumansweg en RA Oosterveen
5 De laatst overgebleven schaapskooi van Nieuwleusen
LA De Stouwe
6 Neergestorte bommenwerper. Zie tekst op het daarbij geplaatste bord.
LA Oosterhulst
7 Molen De Vlijt
LA Bijkersweg, RA fietspad op, LA Boumansweg
RA Oosterveen
8 Havezate Oosterveen
LA Paltheweg, RA Oosteinde
9 Eerste gemeentesecretarie 17
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen
RA Backxlaan
10 Kerkenhoek, ook wel De Viersprong
RA Nijboerstraat; Weg volgen; LA Oosterveen
11 Huishoudschool De Olmen
RA Backxlaan
12 Coöperatieve Stoom-Zuivelfabriek ‘Onderling Belang’
RA Molenpad
13 Molen De Vriendschap
LA Paltheweg, LA Den Hulst, na 300 m oversteken N377, hier LA Den Hulst fietspad
14 Union Bouwmaterialenhandel, Evenboersweg 2 15 Union Rijwielfabriek, Den Hulst 48 16 Ommerdiekerbrug over de Dedemsvaart, Den Hulst 58
LA Backxlaan
17 Schoenmaker Bolhoven, Backxlaan 358
Horeca, Proeflokaal zuid, Backxlaan 327 RA Zandspeur, RA Bosbruistraat, LA Burg baron van Dedemstraat Eetkamer van Nieuwleusen, Baron van Dedemstraat 18 RA v. d. Grondenstr., oppassen bij oversteek N 377, LA Den Hulst, LA Eshuisweg, RA Hulstkampen weg
18 De oudste boerderij van Den Hulst, Hulstkampenweg 2
RA Meeleweg, LA Rollecate
19 Sluis 3, Den Hulst 180 20 Havezate Rollecate, Rollecate 28 21 Landgoed Rollecate, tussen Rollecate 28 en 30
LA Jagtlusterallee
Hier rustplek bijenstal van imker vereniging, Meeleweg 78
RA Meeleweg
RA Jan Heereweg, afrijden tot aan het kanaal, LA Rollecate, is zandweg 18
Fietsen door het heden en verleden van Nieuwleusen
22 Stationsweg met spoor- en tramlijn
RD Rollecate, gaat over in Stationsweg
Via de brug komt U bij het vroegere “Station Dedemsvaart”
23 N.V. Dedemsvaartsche Stoomtramweg Maatschappij (DSM), Oosterparallelweg 163
U vervolgt de Stationweg, LA Meeleweg, direct RA Ebbenweg
24 Vindplaats offerbijl in ruilverkavelingsgebied; Vindplaats offerbijl bij windmolen, Ebbenweg 6
LA Stadhoek, RA Staphorsterweg
Oud historisch benzine station, Staphorsterweg 6
LA Ruitenveen, RA Petersweg, LA Westeinde, Fietspad op, LA Jagtlusterallee, bij rotonde rechtdoor
25 Het Ruitenveen; de eerste ontginning, Jagtlusterallee 1
RA Neurinkweg
Schaapskooi (nieuw)
LA Westerveen, RA Buldersweg, RA Westeinde fietspad, na 100 m weg oversteken, LA Veldweg en direct rechts
26 Molen Massier
Om de molen heen en dan de weg weer oversteken, RA Westeinde, Overkant fietspad op, links Schuttenkerkje
27 Schuttenkerkje, Westeinde 36 28 Coöperatie Eendracht Maakt Macht, Westeinde 10 29 Doktershuis, Westeinde 4,
Horeca, Café Restaurant Het Witte Peerd, Westeinde 5
30 Herberg ’t Witte Peerd, Westeinde 5 31 Burgemeesterswoning met secretarie, Westeinde 7
Einde fietsroute bij museum Palthehof, Westeinde 3, Nieuwleusen.
19