Jacob Campo Weyerman
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
inhoud 1 Rietje van Vliet De zwanzen van Brans. Weyerman als kroongetuige voor het pangermanistisch gelijk 12 Frida van Til De nieuwe Moeder de Gans in het verlichte Nederland van de achttiende eeuw 24 John Besseling Voltaire, Joan Jacob Mauricius en de Surinaamse slavernij JCW 35 Rindert Jagersma Het leven van de polemist, vrijdenker en pamflettist Ericus Walten (1662–1697) 44 Jac Fuchs Engelse bronnen voor enkele Weyerman-geschriften. Eenige letterlievende betrachtingen (1742), Redenvoering over het geheugen en Vreugdegejuygh (1744) 50 Rudolf Dekker Hoe Constantijn Huygens jr. 128 tekeningen van Leonardo da Vinci kocht. Een kunstkenner aan het hof van Willem iii te Londen 61 Claudette Baar-de Weerd ‘Ik spreek zoals ik ben, en denk gelijk ik schrijf ’. De ongepubliceerde verzen van Maria Louiza Carelius (1746–1818) 72 De Vrolyke Navorscher 74 Recensies 88 Signaleringen 93 Verschenen Mededelingen jcw 36 (2013), nr. 1 bevat bijdragen van: Claudette Baar-de Weerd ([email protected]) John Besseling ([email protected]) Rudolf Dekker ([email protected]) Jozien J. Driessen van het Reve ([email protected]) Jac Fuchs ([email protected]) mededelingen van de stichting Anna de Haas ([email protected]) Cis van Heertum ([email protected]) jacob campo weyerman Dini Helmers ([email protected]) Rindert Jagersma ([email protected]) Edwin van Meerkerk ([email protected]) • Frida van Til ([email protected]) jaargang 36 • nummer 1 • zomer 2013 Rietje van Vliet ([email protected]) René Willemsen ([email protected]) mededelingen van de stichting jacob campo weyerman 36 (2013), 1 1 2164 JCW 2013-01 COVER.indd 1 01-07-13 12:11 mededelingen van de stichting Verschijnt twee maal per jaar. jacob campo weyerman Kopijdata: 1 maart, 1 september bestuur van de stichting Camiel Hamans (voorzitter), Cis van Heertum, Jos Leenes, Barbara Sierman adres van de stichting Cis van Heertum, Orthenstraat 168, 5211 sz ’s-Hertogenbosch ([email protected]) redactie Anna de Haas, Dini Helmers, Ton Jongenelen, Frank van Lamoen, Sytze van der Veen redactieadres Orthenstraat 168, 5211 sz ’s-Hertogenbosch t 073-6128674; e [email protected] abonnementen Men abonneert zich door zich op te geven als lid (€ 30,–) of student-lid (€ 20,– met vermelding nummer collegekaart). Gelieve het bedrag over te maken op ing-rekening 3848148 t.n.v. Stichting Jacob Campo Weyerman, Heidezegge 24, 2318 ze Leiden, onder vemelding van lid of student-lid en het jaar waarvoor men betaalt. iban: nl57 ing b0003848148 || bic: ing bnl2a Opzegging geschiedt schriftelijk vóór 1 december. issn 0167-4609 grafische verzorging Jeroen van Heemskerck Düker, Hyperion creatieve communicatie, Naarden losse nummers Op aanvraag leverbaar na vooruitbetaling van het verschuldigde bedrag (uit 2011 en 2012: € 15; oudere afleveringen € 7,50 per stuk). auteursrechten voorbehouden Overnemen van (gedeelten van) artikelen mag alleen geschieden met schriftelijke toestemming van redactie en uitgever (de Stichting jcw). jcw-website www.weyerman.nl illustratie omslag Titelprent van Roger L’Estrange, Seneca’s morals (1705) (coll. Jac Fuchs). Zie p. 46 2 mededelingen van de stichting jacob campo weyerman 36 (2013), 1 2164 JCW 2013-01 COVER.indd 2 01-07-13 12:11 De zwanzen van Brans Weyerman als kroongetuige voor het pangermanistisch gelijk mededelingen van de stichting Verschijnt twee maal per jaar. jacob campo weyerman Kopijdata: 1 maart, 1 september Rietje van Vliet bestuur van de stichting Camiel Hamans (voorzitter), Cis van Heertum, Jos Leenes, Barbara Sierman n de Echo des Weerelds beschrijft Weyerman een Fransman die hij in een Haags kof- adres van de stichting Cis van Heertum, Orthenstraat 168, fiehuis tegen het lijf gelopen was: 5211 sz ’s-Hertogenbosch ([email protected]) IDat Heerschap was so overvloedig geparuykt, dat men kon zeggen met waarheyt, dat ’s Mans redactie Anna de Haas, Dini Helmers, Ton Jongenelen, grootste helft bedekt was met Haair, waardoor hy op een haar na geleek na een Kalf met een Frank van Lamoen, Sytze van der Veen kaale Kin, dat zyn Hoofd steekt door een Braambosch; of na een Egel die zig gerolt heeft in zyn gepunte Borstels, en niets ten besten geeft als het Tipje van zyn Neus.1 redactieadres Orthenstraat 168, 5211 sz ’s-Hertogenbosch t 073-6128674; e [email protected] Gaandeweg wordt de Fransman steeds belachelijker afgeschilderd. Het was, als we Weyermans superlatieven mogen geloven, een verplukte nichterige fat zoals abonnementen Men abonneert zich door zich op te geven als lid (€ 30,–) of alleen een Fransman dat kon zijn. Kenners van het werk van Weyerman weten dat student-lid (€ 20,– met vermelding nummer collegekaart). hij Fransen altijd zo bejegende. Hij had met dergelijke beschrijvingen steevast de Gelieve het bedrag over te maken op ing-rekening 3848148 lachers op zijn hand, want reken maar dat de nuchtere Hollanders altijd met een t.n.v. Stichting Jacob Campo Weyerman, Heidezegge 24, zekere argwaan neerkeken op de meer sophisticated Fransen en ze daarom graag 2318 ze Leiden, onder vemelding van lid of student-lid en belachelijk maakten. het jaar waarvoor men betaalt. De flamingant Jan Matthijs Brans (1853–1940) heeft er misschien wel om moeten lachen, maar gebruikte het citaat in de nadagen van de negentiende eeuw om zijn iban: nl57 ing b0003848148 || bic: ing bnl2a Vlaamse lezers te wijzen op het feit dat men ook vroeger een afkeer had van de Fransen. In de Nederlandsche Dicht- en Kunsthalle roept hij Weyerman als kroon- Opzegging geschiedt schriftelijk vóór 1 december. getuige op: issn 0167-4609 Herhaaldelijk voelde ik me noopt tot het doen van citaten waarin de Franschen maar zuinig geprezen worden. Opmerkelijk mag het heeten dat Weyerman’s hekel tegen onze Zuiderburen grafische verzorging Jeroen van Heemskerck Düker, Hyperion creatieve op dezelfde gronden rust, als onze geringe ingenomenheid met diezelfde lui. Immers, hunne communicatie, Naarden ongeneeselijke waanwijsheid straalt overal door, belachelijke praalzucht kleefde hun toen aan evenals heden, en waar ze zich eenmaal nestelden wisten ze, toen als nu, de brave en losse nummers Op aanvraag leverbaar na vooruitbetaling van het vertrouwende lieden in de doeken te doen, door een slach beleefdheid van vormen, die we verschuldigde bedrag (uit 2011 en 2012: € 15; oudere hier maar al te wel kennen.2 afleveringen € 7,50 per stuk). In mijn observatie3 laat ik eerst zien wie deze fan van Weyerman was. Daarna bespreek auteursrechten voorbehouden Overnemen van (gedeelten van) artikelen mag alleen ik hoe Brans Weyerman als pion naar voren schoof in zijn inzet voor Vlaanderen, in zijn geschieden met schriftelijke toestemming van redactie en strijd tegen de dominantie van de Franse cultuur in België, en last but not least, in zijn uitgever (de Stichting jcw). pleidooien voor een pangermanistisch ideaal. Vooraf echter eerst een geruststelling voor degenen die denken dat deze Jan Matthijs jcw-website www.weyerman.nl Brans dezelfde is als Jan Brans (1908–1986), die tijdens de Tweede Wereldoorlog hoofdre- dacteur was van het collaborerende dagblad Volk en Staat. Deze Brans werd na de oorlog illustratie omslag Titelprent van Roger L’Estrange, Seneca’s morals (1705) bij verstek ter dood veroordeeld maar ontliep zijn straf doordat hij op het moment van (coll. Jac Fuchs). Zie p. 46 de bevrijding in exil leefde in het fascistische Spanje van Franco. Hij zou nog jarenlang rondzwerven in Duitsland voor hij naar België terugkeerde. Deze Vlaams-nationalist was medestichter van het Vlaams Blok en heeft zich voor zover ik weet nooit uitgelaten over Weyerman. mededelingen van de stichting jacob campo weyerman 36 (2013), 1 1 2164 JCW 2013-01 COVER.indd 2 01-07-13 12:11 Cultuurflamingant Maar, ook al is Jan Matthijs Brans iemand anders dan Jan Brans, hun politieke en maat- schappelijke ideeën lagen wel in elkaars verlengde. Jan Matthijs Brans staat te boek als een van de ijverigste voorstanders van de Vlaamse Beweging. Onvermoeibaar streed hij voor de emancipatie van het Vlaamse volk en tegen de verfransing die zich na de onafhankelijkheid in 1830 in de Belgische samenleving had ingezet. Zijn gedrevenheid kwam voort uit het verzet tegen de taalpolitiek van minister van Binnenlandse Zaken Charles Rogier. Allergisch voor alles wat Nederlands was, voerde deze een etnische politiek waarbij burgerlijke en militaire ambten alleen toegankelijk waren voor Franstalige Belgen (Walen en Luxemburgers). Deze vorm van Berufsverbot werd vooral in en om Brussel gevoeld, waar Vlamingen geen functies meer mochten bekleden in het midden en hoger kader van de grootstedelijke ambtenarij. Het is dan ook geen wonder dat de Vlaamse Beweging in Brussel veel aanhang vond onder de Nederlandstalige bourgeoisie. Vooral in antiklerikale, artistieke milieus en onder de intelligentsia roerde men zich hevig tegen de verfransing. Maar het zou nog tot de jaren zeventig duren voordat de Vlaamse Beweging een brede volkse basis kreeg. Brans werd als boerenzoon geboren in Asch (provincie Limburg) en trok vandaar naar Lier, waar hij aan de Rijksnormaalschool zijn onderwijzersdiploma haalde (1874). Op die school moet hij dankzij zijn leraar Nederlands, Domien Sleeckx, kennis hebben gemaakt met de Vlaamse taalstrijd. Deze Sleeckx behoorde tot de beste vrienden van Hendrik Conscience, de man van De Leeuw van Vlaanderen (1838), en had te Brussel in 1844 de eerste Nederlandstalige krant (Vlaemsch België) helpen oprichten. Er was niet veel méér nodig om de jonge Brans enthousiast te maken voor de Vlaamse Beweging. In 1880 — na korte aanstellingen in Bree en St.-Gillis — vertrok Brans naar Brussel om daar aan de Staatsmiddelbare School aan de slag te gaan als docent Nederlands.4 In de hoofdstad begaf hij zich in de vrijzinnige, artistieke kringen waar men de Nederlandse taal en cultuur hoog in het vaandel had staan. Nauwelijks in Brussel gearriveerd stichtte de 28-jarige leraar, in 1881, met Jan Baptiste Janmoulle, het kunstgenootschap De Dis- tel (1881–1908). Dit letterkundige genootschap ademde aanvankelijk de grootsteedse, kosmopolitische geest die Brussel tijdens de belle époque karakteriseerde.