Początki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych

The origins of the Bronze Age in Warmia and Masuria revealed by scientific analyses

Olsztyn 2019

Początki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych

The origins of the Bronze Age in Warmia and Masuria revealed by scientific analyses

Początki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych

The origins of the Bronze Age in Warmia and Masuria revealed by scientific analyses

redakcja / edited by: Jarosław Sobieraj

Olsztyn 2019 Początki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych

The origins of the Bronze Age in Warmia and Masuria revealed by scientific analyses

Redakcja / Edited by: Jarosław Sobieraj

Olsztyn 2019

Dyrektor Muzeum Warmii i Mazur, redaktor naczelny wydawnictw / Director of Museum Warmia and Masuria, Editior in Chief: Piotr Żuchowski

Recenzje / Reviews: Dr hab. Jacek Górski, Prof. dr hab. Przemysław Makarowicz

Tłumaczenie na język angielski / English translation: Kinga Brzezińska

Zdjęcia / Photographs: Grzegorz Kumorowicz (MWiM), Autorzy / Authors

Rysunki / Drawings: Maria Przybylska, Autorzy / Authors

Korekta i redakcja wydawnicza / Editorial proofreading: Jolanta Weihs

Projekt i przygotowanie do druku / Design and typesetting: „Firet” Iwona Banasiak

Na okładce / On the cover: Szpila brązowa z Praslit, stan XXI / Bronze pin from Praslity, site XXI fot. / photo: Grzegorz Kumorowicz (MWiM), opr. / cover design: Paweł Banasiak

Wydawca / Publisher: Muzeum Warmii i Mazur ul. Zamkowa 2, 10-074 Olsztyn www.muzeum.olsztyn.pl

Publikacja dofinansowana przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Samorząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego Publication co-financed by the Minister of Culture and National Heritage and the Warmian-Masurian Voivodeship © Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, 2019

ISBN: 798-83-600-16-56-5

Druk i oprawa / Print and binding: Zakład Poligraficzny Spręcograf s.c. Spis treści

Piotr Żuchowski: Od wydawcy / From the Publisher ◆ 7

Jarosław Sobieraj, Mirosław J. Hoffmann: Stan i perspektywy badań / Status and perspectives of research ◆ 11

Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar: Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts ◆ 33

Zofia Stos-Gale: Analizy izotopów ołowiu a pochodzenie znalezisk z brązu / Lead isotopes and the origin of bronze artefacts ◆ 83

Tomasz Purowski, Petras Jokubauskas: Analizy paciorków „fajansowych” z Kosynia / Analyses of “faience” beads from Kosyń ◆ 119

Łukasz Pospieszny, Michał Jakubczak: Datowanie bezwzględne cmentarzyska w Kosyniu / Absolute dating of the cemetery in Kosyń ◆ 133

Marta Krenz-Niedbała: Ludzkie szczątki kostne z Kosynia / Human skeletal remains from Kosyń ◆ 143

Łukasz Pospieszny, Zdzisław Bełka: Wyniki badań izotopowych szczątków ludzkich z Kosynia / The results of isotopic analysis of human remains from Kosyń ◆ 149

Daniel Makowiecki: Zwierzęce szczątki kostne z Kosynia / Animal bone remains from Kosyń ◆ 159

Hubert Lachowicz: Analizy szczątków drewna z Kosynia / Analyses of wood remains from Kosyń ◆ 169

Anna B. Kowalska, Jerzy Maik, Joanna Słomska: Pozostałe szczątki organiczne z Kosynia / Other organic remains from Kosyń ◆ 185

Jarosław Strobin: Analiza stanu zachowania i konserwacja zabytków ze stopów miedzi / Analysis of the state of preservation of copper-alloy artefacts and their conservation ◆ 193

Od wydawcy From the Publisher

Oddajemy do rąk Czytelnika książkę poświęconą We present the Reader with a book dedicated to the początkom epoki brązu na Warmii i Mazurach, origins of the Bronze Age in Warmia and Masuria,­ najbardziej bodaj tajemniczemu, a zarazem naj- possibly the most mysterious and at the same słabiej rozpoznanemu okresowi w pradziejach pół- time the least examined period in the prehistory nocno-wschodniej Polski. Na obraz II tysiąclecia of north-eastern Poland. Over the last decade, the p.n.e. zupełnie nowe światło rzuciły w ostatniej research and acquisitions of the Museum of Warmia dekadzie nabytki i badania Muzeum Warmii and Masuria have shown the 2nd millennium BC in i Mazur. Charakter tych znalezisk i ustalenia pod- a whole new light. The nature of the discoveries and jęte w oparciu o ich analizy zaskakują nie tylko the findings derived from their analyses surprise znawców archeologii. more than just archaeology experts. Jednakże zanim muzealnicy i służby konser- Before museum staff and conservation servi- watorskie mogli dokonywać spektakularnych ces could make spectacular discoveries, it was odkryć, za sprawą mieszkańców naszego regionu the inhabitants of our region who had provided napływały do nich informacje o rzeczach „ważnych them with information about objects of “research poznawczo”. Mam tu na myśli zwłaszcza człon- value.” I am thinking in particular of the mem- ków stowarzyszeń o historyczno-krajoznawczym bers of historical and sightseeing associations, charakterze, współpracujących z Wojewódzkim cooperating with the Provincial Monuments Konserwatorem Zabytków, a także niezrzeszonych Conservator, as well as the independent aficio- pasjonatów lokalnej historii. To uświadamia, jak nados of local history. It shows how important it ważne jest zgłaszanie znalezisk archeologicznych is to report ­archaeological finds, which can lead to oraz jak istotne odkrycia mogą one zapoczątkować, remarkable discoveries and precipitate fascinating stając się zalążkiem fascynujących badań nauko- scientific research. Such a path is reflected in the wych. Powstanie niniejszej publikacji odzwiercie- creation of this publication—from accidental di- dla właśnie tę drogę – od przypadkowych odkryć, scoveries, through their verification in the course przez ich weryfikację w toku prac wykopalisko- of ­archaeological excavations, to comprehensive wych, do kompleksowego opracowania zabytków studies of artefacts and conclusions drawn from oraz uzyskania wniosków z przeprowadzonych the analyses conducted. analiz. From the very beginning, the activities of the Działania Muzeum, inspirowane poniekąd Museum, inspired in a way by the regional commu- przez społeczność regionu, spotykały się od samego nity, have received kind support from all levels of początku z życzliwym wsparciem wszystkich szcze- public administration: from the partnership with bli administracji publicznej. Poczynając od part- Dobre Miasto Commune, which started during nerskiej współpracy z Gminą Dobre Miasto, roz- the term of office of Mayor Stanisław Trzaskow- poczętej jeszcze za kadencji Burmistrza Stanisława ski, through the organizational and financial Trzaskowskiego, przez organizacyjną i finansową help of Olsztyn County and Warmian-Masurian Od wydawcy / From the Publisher ◆ 8 pomoc Powiatu Olsztyńskiego oraz Województwa Voivodeship, to the subsidy of the Minister of Warmińsko-Mazurskiego, aż po subwencję Mi- Culture and National Heritage. Thus, the project nistra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Tym “The origins of the Bronze Age in Warmia and samym projekt „Początki epoki brązu na Warmii Masuria…” can be seen as a model example of i Mazurach…” można uznać za modelowy przykład ­cooperation between many people, organizations, współdziałania wielu osób, organizacji i instytucji and institutions in planning, implementing and w planowaniu, realizacji i upowszechnianiu wyni- popularizing results of scientific research. ków badań naukowych. The afore mentioned social context shaped Przywoływany kontekst społeczny zdecydował the present publication, which has been prepa- o kształcie prezentowanej publikacji, stworzonej red by a team of experts, renowned at home and przez zespół specjalistów uznanych w kraju i za abroad, and written in a language accessible also granicą, pisanej językiem zrozumiałym również to non-specialists—people­ interested in the prehi- dla niespecjalistów – osób zainteresowanych pra- story of the former Prussian lands. Its popularizing­ dziejami dawnych ziem pruskich. Ten populary- nature does not in any way diminish the rank of zatorski charakter nie umniejsza w żaden sposób the publication,­ peer-reviewed and including rangi wydawnictwa, recenzowanego i posiadają- ­references and back matter, nor does it decrease cego aparat naukowy, nie obniża też znaczenia uzy- the significance of the results obtained from the skanych wyników analiz. Wyrażam przekonanie, analyses, which, I am certain, will soon be pu- że doczekają się one niebawem pełnej publikacji blished in full in professional journals. w czasopismach fachowych. I am proud that the Museum of Warmia and Nie ukrywam dumy z faktu, że Muzeum War- ­Masuria is today at the forefront of numerous mii i Mazur staje dziś w awangardzie wielu no- modern procedures and analyses, putting the woczesnych procedur i analiz, wykorzystujących achievements of natural sciences and ultra-sen- w archeologii zdobycze nauk ścisłych i ultraczułą sitive measuring equipment into use in the field aparaturę pomiarową. Wiele z nich nie było dotąd of archaeology. Many have not been previously stosowanych w poznawaniu pradziejów ziem utilized in the research on the prehistory of the pruskich, inne zaś – jak na przykład badania pro- Prussian lands, while others—for example, lead weniencyjne na bazie izotopów ołowiu – wykony- isotope-based provenance studies—were carried wano po raz pierwszy w Polsce. Kolejne, jak choćby out in Poland for the very first time. Others still, analizy archeometryczne tworzyw szklistych, wy- such as archaeo­metric analyses of vitreous mate- przedziły w ogóle dotychczasowe ustalenia nauki rials, have even got ahead of the previous scientific na tym polu. Przykłady te rewidują (przynajmniej findings in this field. These examples revise (at po części) obiegowe opinie, że w dziedzinie prahi- least in part) still circulating opinions that the most storii najbardziej precyzyjne narzędzia stanowią precise tools utilized in the field of prehistory are… wciąż… pędzelek, szpachelka i lupa. a brush, a trowel and a magnifying glass. Na zakończenie składam serdeczne podzięko- To conclude, I would like to offer my heartfelt wania całemu zespołowi Autorów za trud opraco- thanks to all the Authors for their efforts in cre- wań i treść powstałego tą drogą wykładu, a także ating the content of the publication, to the Museum Pracownikom Muzeum z dr. Jarosławem Sobie- Staff—led by Dr. Jarosław Sobieraj—involved in rajem na czele, zaangażowanym w prowadzenie the coordination of the project, and to all the Per- projektu oraz wszystkim Osobom i Instytucjom, sons and Institutions, including the official part- bez których udziału nie powstałaby niniejsza ners of the project: the Museum in Ostróda and publikacja. W tym gronie również oficjalnym the Scientific Association of Polish Archaeologists, partnerom zadania: Muzeum w Ostródzie oraz Sto- Branch in Olsztyn, without whom this book would warzyszeniu Naukowemu Archeologów Polskich not have been possible. Above all, I would like to Oddział w Olsztynie. Nade wszystko zaś dziękuję thank the numerous Finders, who, working closely licznym Znalazcom, którzy współpracując ściśle with the Archaeology Department of the Museum Od wydawcy / From the Publisher  ◆ 9 z Działem Archeologii Muzeum Warmii i Mazur, of Warmia and Masuria, have ­become the co-initia- stali się współinicjatorami działań prowadzących tors of the activities leading to the creation of this do powstania niniejszej publikacji. publication.

Z życzeniami inspirującej lektury Wishing you an inspiring reading experience

Piotr Żuchowski Piotr Żuchowski Dyrektor Director Muzeum Warmii i Mazur Museum of Warmia and Masuria

Początki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych The origins of the Bronze Age in Warmia and Masuria revealed by scientific analyses redakcja/edited by: Jarosław Sobieraj Olsztyn 2019 ISBN: 798-83-600-16-56-5

Jarosław Sobieraj, Mirosław J. Hoffmann

Stan i perspektywy badań Status and perspectives of research

W prahistorii ziem pruskich, obejmujących roz- The beginnings of the Bronze Age have been a dif- ległą prowincję kulturową w międzyrzeczu dolnej ficult subject in the study of the prehistory of the Wisły i Niemna, początki epoki brązu stanowiły Prussian lands—a vast cultural province between temat trudny już od zarania naukowego podejścia the Lower Vistula and the Neman—ever since the do gromadzenia i opisu zabytków. Działo się tak, inception of the scientific approach to collecting pomimo że specyfika tego obszaru dotyczy stosun- and describing artefacts. This has been the case kowo wczesnego rozwoju zainteresowań „starożyt- in spite of the fact that the specificity of the area nościami krajowymi”, obecnego w piśmiennictwie involves a relatively early-developed interest już od lat 20. XVIII stulecia (Nowakowski 2000). in “national antiquities,” present in literature Z czasem zaczęły one nabierać formy instytucjo- since the early 1720s (Nowakowski 2000) and nalnej, dzięki licznym stowarzyszeniom staro- ­institutionalized over time in the form of numer- żytniczym i krajoznawczym, których charakter ous antiquities and sightseeing societies, whose ewoluował stopniowo ku profesjonalnemu, nauko- character gradually evolved towards the profes- wemu podejściu do pradziejów. Przodowały w tym sional, scientific approach to prehistoric issues. zwłaszcza dwie stołeczne i wiodące w dawnych This trend was spearheaded by two leading organ- Prusach Wschodnich organizacje, to jest założone izations based in the capital of former East Prussia, w Morągu Towarzystwo Fizykalno-Ekonomiczne1, i.e., the Physical-Economic Society,1 which was które w 1798 r. przeniosło swą siedzibę do Kró- established in Morąg and moved its seat to Königs- lewca, a także powstałe tam w 1844 r. Towarzystwo berg in 1798, and the “Prussia” Antiquities Socie- Starożytności Prussia2. Każde z nich wydawało na ty,2 founded in 1844. Each published high-quality wysokim poziomie własne periodyki naukowe, scientific journals dedicated to the issues of prehis- poświęcone zagadnieniom pradziejów i wniosło tory and made valuable intellectual contributions cenny wkład intelektualny w rozwój prahistorii. to the study of ancient times. Moreover, both Konkurujące ze sobą stowarzyszenia posiadały competing societies had their own collections, też własne zbiory, gromadzone drogą zakupów, acquired through purchases, donations, and exca- darowizn i wykopalisk – od 1865 r. funkcjonowało vations—the ­Ostpreußisches Provinzialmuseum had już w stolicy regionu Ostpreußisches Provinzial- been operating in the capital of the region since museum, a od 1879 r. także Prussia-Museum 1865, while the Prussia-Museum opened in 1879 (Hoffmann 2013). Ich kolekcje pradziejowe zo- (Hoffmann 2013). Their prehistoric collections stały ostatecznie połączone w 1905 r., a od 1923 r. were finally merged in 1905 and were exhibited eksponowano je w reprezentacyjnym gmachu in the representative building of the Königsberg królewieckiego zamku. Prussia-Museum stało się castle since 1923. At that time, the Prussia-Museum wówczas największą i najważniejszą dla arche- became the largest and most important scientific ologii placówką naukową i wystawienniczą w tej and exhibition facility of archaeology in this part

1 Niem.: Physikalisch-Ökonomische Gesellschaft. 1 German: Physikalisch-Ökonomische Gesellschaft. 2 Niem.: Altertumsgesellschaft „Prussia”. 2 German: Altertumsgesellschaft „Prussia”. 14 ◆ Jarosław Sobieraj, Mirosław J. Hoffmann części Europy, która wniosła również ogromny of Europe. Its other great contributions were the wkład w badania wykopaliskowe – od ostatnich excavations carried out from the last decades of the dekad XIX w. po II wojnę światową, która położyła 19th century until World War II, which put an end kres jego istnieniu. to the existence of the Museum. Mimo funkcjonujących znakomicie form or- Despite its excellent organizational framework ganizacyjnych i intelektualnego potencjału XIX­- and intellectual potential, the nineteenth-century -wiecznej archeologii Prus Wschodnich, nie noto- archaeology of East Prussia did not make much wała ona szczególnego postępu w badaniach nad progress in the studies on the beginnings of the początkami epoki brązu, głównie za sprawą nie- Bronze Age due mainly to the small number of wielkiej ilości tak datowanych znalezisk. Były one finds so dated. Such artefacts were recognized rozpoznawane, na europejskim tle porównawczym and even formally classified against the European dokonywano też ich formalnej klasyfikacji – nawet comparative background quite soon after Chris- dość prędko po opublikowaniu w 1836 r. przez tian Jürgensen Thomsen published the principles Christiana Jürgensena Thomsena założeń systemu of the three-age system in 1836 (Hoffmann 1993). trzech epok (Hoffmann 1993). Stosowano też pod- Theoretical foundations for an internal division stawy teoretyczne wewnętrznego podziału epoki of the Bronze Age into individual periods, devised brązu na poszczególne okresy, wypracowane pod for Northern Europe by Oscar Montelius at the koniec XIX w. dla północnej Europy przez Oskara end of the 19th century (1900),3 were also applied. Monteliusa (19003). Jednakże jeszcze w początkach However, as assessed by Adalbert Bezzenberger ubiegłego stulecia zabytków łączonych z począt- (1904, figs. 3, 4 – 11; with information on several kami II tysiąclecia p.n.e. było niewiele ponad other finds; cf. also Hollack 1908), who published tuzin, jak to ocenił Adalbert Bezzenberger, publi- the results of analyses of chemical composition kujący wyniki analiz składu chemicznego brązów of bronzes from the area of former East Prussia, z terenu b. Prus Wschodnich (1904, ryc. 3, 4 – 11; there were no more than slightly over a dozen ar- wraz z informacjami o kilku innych znaleziskach; tefacts from the beginning of the 2nd millennium por. też Hollack 1908). BC known at the dawn of the last century. W kolejnych dekadach rozwoju archeologii ziem Over the following decades of development pruskich, przypadających już na dwudziestolecie of archaeology of the Prussian lands, during the międzywojenne, opisywany stan rzeczy ulegał interwar period, the state of affairs underwent stopniowym zmianom, które przyniosły nowe gradual changes, brought about by new legal and założenia prawne i organizacyjne, a zwłaszcza organizational frameworks, especially the estab- ustanowienie instytucji „mężów zaufania do spraw lishment of the institution of “trustees of cultural dziedzictwa kulturowego”4. Konserwatorzy ci, wy- heritage.”4 These conservators, chosen from bierani spośród uznanych w środowisku uczonych, among renown scholars, watched over archaeolog- sprawowali pieczę nad dziedzictwem archeolo- ical heritage in individual German provinces. They gicznym w poszczególnych prowincjach Niemiec. also supervised a network of lower-level associates, Podlegała im też sieć współpracowników niższego who performed their functions in the districts5 szczebla, pełniących funkcje na terenie powiatów5, and usually also managed local halls of memory

3 Przywołana data dotyczy rozprawy w języku niemiec- 3 The date applies to the work published in German; the kim, oryginalne założenia opublikowane zostały 15 lat original principles were published 15 years earlier in wcześniej, po szwedzku (por. Montelius 1885). Warto Swedish (cf. Montelius 1885). It is also worth reminding przypomnieć, że niemal równocześnie (w 1886 r.) po- about the chronological division of the Early Bronze dział chronologiczny wczesnej epoki brązu dla Niemiec Age in Germany and Scandinavia, based on phases i Skandynawii, w oparciu o fazy Pile – Leubingen i Pec- Pile–Leubingen and Peccatel, that was proposed almost catel, postulował również prahistoryk z Królewca – Otto concurrently (in 1986) by a prehistorian from Königs- Tischler (1889). berg—Otto Tischler (1889). 4 Niem.: Vertrauensmänner für kulturgeschichtliche 4 German: Vertrauensmänner für kulturgeschichtliche Bodenaltertümer. Bodenaltertümer. 5 Niem.: Kreispfleger für Bodenaltertümer. 5 German: Kreispfleger für Bodenaltertümer. Stan i perspektywy badań / Status and perspectives of research  ◆ 15 a zazwyczaj kierujących również lokalnymi izbami or regional museums.6 The established coopera- pamięci lub regionalnymi muzeami6. Ukształto- tion with professional archaeologists, ­primarily wana w taki sposób współpraca z zawodowymi from the circle of the Prussia-Museum,7 resulted in ­ archeologami, przede wszystkim z kręgu Prussia- a significant increase in the number of artefacts -Museum7, spowodowała znaczący przyrost ilości and sources, including those related to the begin- zabytków i informacji źródłowych, w tym także nings of the Bronze Age. dotyczących początków epoki brązu. This increase in the source material was Towarzyszyła temu postępująca refleksja teo- ­accompanied by a growing theoretical reflection; retyczna; pierwsze przyczynki systematyzujące the first contributions systematizing the then state ówczesny stan wiedzy publikował Max Ebert, of knowledge were published by Max Ebert in the zarówno w postaci artykułów (1925), jak i haseł form of articles (1925) and entries in “Reallexikon w redagowanym przez siebie (1924 – 1929) „Real- der Vorgeschichte” of which he was also the editor lexikon der Vorgeschichte”. U progu lat 30. XX w. (1924 – 1929). Right before the beginning of the stan badań, dotyczący przede wszystkim akcesji 1930s, the state of research, primarily concern- Prussia-Museum, podsumował też Wilhelm Gae- ing the acquisitions of the Prussia-Museum, was rte, ówczesny jego dyrektor. Opisując dotychcza- summarized by its then director Wilhelm Gaerte. sowe znaleziska, podkreślał ich związki z innymi Describing the finds obtained to that date, he terenami, a zwłaszcza (przez dorzecza Odry i Wisły) emphasized their connections with other areas, z „kręgiem zachodnim”, to jest Brandenburgią, especially (through the Oder and Vistula basins) Meklemburgią, Szlezwikiem-Holsztynem, a nawet with the “western circle,” i.e., Brandenburg, Meck- Jutlandią. Dostrzegał jednocześnie we wczesnym lenburg, Schleswig-Holstein, and even Jutland,­ i starszym okresie epoki brązu wpływy z terenu while noticing the influences from Hungary, Węgier, Austrii, Czech, Polski i Pomorza (Gaerte Austria, the Czech Republic, Poland, and Pomer- 1929, 77n), publikował też przyczynki źródłowe ania in the Early and Older Period of the Bronze (np. Gaerte 1926). Niedługo po nim tematykę tę Age (Gaerte 1929, 77n); he also published source podjął Carl Engel, który zaliczał początki epoki material (e.g., Gaerte 1926). Shortly afterwards, brązu do „okresu kurhanowego”, w ramach the subject was raised anew by Carl Engel, who stworzonej przez siebie periodyzacji faz I – IV, na- included the beginnings of the Bronze Age in the stępujących po zakończeniu epoki kamienia. Do “Tumulus Period” as part of his own periodization inicjalnej wśród nich włączył II i III okres epoki of phases I-IV following the end of the Stone Age. brązu z mogiłami typu I (pochówki szkieletowe, The initial phase encompassed Period II and III of o neolitycznym częściowo rodowodzie) oraz około the Bronze Age, with type I graves (inhumation 90 zabytków metalowych z terenu całych Prus burials of a partly Neolithic ancestry) and about Wschodnich (Engel 1935, 90, 328 – 332). 90 metal artefacts from East Prussia (Engel 1935, Wkrótce też opublikowana została rozprawa 90, 328 – 332). doktorska Eduarda Šturmsa (1936), łotewskiego Soon after, Eduard Šturms (1936), a Latvian archeologa i konserwatora, poświęcona starszej archaeologist and conservator, published his dis- części epoki brązu w południowo-wschodniej sertation devoted to the older part of the Bronze strefie nadbałtyckiej. Podkreślał on rolę wpływów Age in the southeastern Baltic zone was published unietyckich, w tym z Pomorza, za pośrednictwem soon after. The author stressed the importance kultur iwieńskiej i grobsko-śmiardowskiej, okre- of the influences from the Únětice circle, includ- ślanych wspólnym mianem „grobów skrzynko- ing Pomerania, through the Iwno and Grobia-­ wych”. Z racji skrupulatnie przeprowadzonej -Śmiardowo cultures, together referred to as “cist kwerendy praca uwzględniała niemal wszystkie graves.” Due to a meticulously conducted search,

6 Na terenie Prus Wschodnich do lat 40. XX w. powstało 6 Almost 30 such institutions had been established in the łącznie ponad 30 takich placówek (La Baume 1942). territory of East Prussia by the 1940s (La Baume 1942). 7 Od 2. połowy lat 30. część tych kompetencji przejęły 7 From the 2nd half of the 1930s onwards, part of their Urzędy Krajowe ds. Prahistorii (Landesämter für Vorge- competences was taken over by the “State Offices for schichte). Prehistory” (Landesämter für Vorgeschichte). 16 ◆ Jarosław Sobieraj, Mirosław J. Hoffmann znane ówcześnie znaleziska, a dla wielu z nich the publication included almost all the finds stanowi dziś jedyne źródło ikonografii. known at that time, and for many of them it is the Mniej więcej w tym samym czasie omawianą only source of iconography available today. problematykę podejmował Wolfgang La Baume, At about the same time, the issues under discus- w latach 1923 – 1938 dyrektor gdańskiego Muzeum sion were addressed by Wolfgang La Baume, the Przyrody i Prahistorii8, a następnie szef wschod- director of the Museum of Nature and Prehistory8 niopruskiego Urzędu Krajowego d.s. Prahistorii. in Gdańsk (Danzig) in 1923 – 1938 and later the Samodzielnie (1935) lub wraz z innymi autorami head of the East-Prussian State Office for Prehis- (La Baume, Kersten 1936) publikował nie tylko tory. Independently (1935) or together with other ważne przyczynki do znajomości starszych okre- authors (La Baume, Kersten 1936), he published sów epoki brązu ale również większe, monogra- not only important contributions to the knowledge ficzne ujęcia pradziejów. W najobszerniejszej of the older periods of the Bronze Age but also przed wojną syntezie prahistorii ziem pruskich larger monographs on prehistoric times. In the C. Engel i W. La Baume (1937) rozpatrywali po- most extensive pre-war synthesis of the prehistory czątki epoki brązu, rozumiane jako jego okresy of the Prussian lands, C. Engel and W. La Baume I – III łącznie, w ramach wpływów trzech dużych (1937) considered the beginnings of the Bronze kręgów kulturowych. Zaliczali do nich znaleziska Age, understood as Periods I–III, in the context of z ośrodka bałtyckiego (z siekierami o podniesio- the influences from three large cultural circles, in nych brzegach), wschodniopomorsko-zachodnio- which they included the finds from the Baltic (with pruskiego (z czekanami typu Nortycken i nordyj- flanged axes), East-Pomeranian-West-Prussian skimi mieczami) oraz łużyckiego (Engel, La Baume (with Nortycken-type shaft-hole axes and Nordic 1937, 60, 239). swords), and Lusatian centers (Engel, La Baume Innym ważnym źródłem informacji na temat 1937, 60, 239). znalezisk z epoki brązu, uzupełniającym wszyst- Another important source of information on kie dotychczasowe opracowania, jest królewiecki finds from the Bronze Age, complementing all kwartalnik „Alt-Preußen”, wydawany w latach the previous summaries, is the quarterly “Alt- 1935 – 19439. Na jego łamach publikowane były Preußen,” published in Königsberg between 1935 wzmianki o nowych znaleziskach, odkryciach and 1943.9 New finds, field discoveries, and excava- terenowych i wykopaliskach z terenu całych Prus tions from all over East Prussia were publicized on Wschodnich, zwłaszcza w rubryce Neue Bodenfude, its pages, especially in the column Neue Bodenfude, ukazującej się w latach 1935 – 1939. Początkowo published between 1935 and 1939. Run anony- była ona prowadzona anonimowo, zaś pod koniec mously at first, then edited by Dietrich Bohnsack (1938 – 39) redagował ją Dietrich Bohnsack (Hof- at the end (1938 – 39) (Hoffmann, Martyka, Sobieraj fmann, Martyka, Sobieraj 2017), na zasadzie lako- 2017), it was in the form of a laconic list arranged nicznego spisu w układzie geograficzno-admini- in a geographical-administrative order. The most stracyjnym. Najważniejsze zabytki były zazwyczaj significant artefacts were usually discussed sepa- omawiane osobno, często zdobiły okładki poszcze- rately, with their illustrations often appearing on gólnych zeszytów, jednak zawartość Neue Boden- the covers of individual issues, but the content of fude posiada wciąż ogromne znaczenie. Mimo Neue Bodenfude is still very important. Regardless zdawkowej formy stanowią one dość dokładny of its succinct form, it constitutes a fairly accurate zapis działalności konserwatorskiej w poszcze- record of conservation activities in individual gólnych powiatach Prus Wschodnich (i „trybunę” districts of East Prussia (and a “tribune” for the lokalnych opiekunów zabytków), niosąc często local guardians of antiquities) and is often the

8 Museum für Naturkunde und Vorgeschichte, do 1923 r. pod 8 Museum für Naturkunde und Vorgeschichte, since 1923 as nazwą: Westpreußisches Provinzial-Museum. Westpreußisches Provinzial-Museum. 9 Od 1937 wydawany jako „Altpreußen. Vierteljahrschrift 9 Published as “Altpreußen. Vierteljahrschrift für Vorg- für Vorgeschichte und Volkskunde”, przede wszystkim eschichte und Volkskunde” since 1937, mostly under the pod egidą katedry prahistorii na królewieckiej Alberty- auspices of the Faculty of Prehistory of the Albertina in nie oraz Prussia-Museum, później również Ladesamt für Königsberg and the Prussia-Museum, later also Ladesamt Vorgeschichte. für Vorgeschichte. Stan i perspektywy badań / Status and perspectives of research  ◆ 17 jedyne zachowane informacje źródłowe na temat only surviving source of information about old dawnych odkryć. discoveries. Okres przedwojenny w dociekaniach na temat The pre-war investigations into the beginnings początków epoki brązu zamyka rozprawa Lothara of the Bronze Age end with Lothar Kilian’s disser- Kiliana (195510), studiującego archeologię na tation (1955);10 the author studied archaeology at królewieckiej Albertynie pod koniec lat 30. XX w. the Albertina (University of Königsberg) in the Jej autor, wśród całego kompleksu zagadnień late 1930s. Among the multitude of issues related związanych ze schyłkiem neolitu w południowo- to the decline of the Neolithic in the southeastern -wschodniej strefie nadbałtyckiej, postawił też tezę Baltic zone, he put forward a thesis about the par- o udziale ówczesnych społeczności w formowaniu ticipation of contemporary communities in the się bałtyjskiego kręgu kulturowego epoki brązu. formation of the Balt Bronze Age cultural circle, Tym samym wywołał dość ożywioną dyskusję thus provoking quite a lively discussion among the w środowiskach prahistoryków oraz badaczy prehistorians and researchers of the Balts. Bałtów. According to Marija Gimbutas (1960, 389), an Marija Gimbutas, emigracyjna uczona litew- expat Lithuanian researcher, this Baltic Circle ska, postrzegała (1960, 389) ów krąg bałtycki from the 2nd millennium BC included Pomerania11 z II tys. p.n.e. wraz z Pomorzem11 (1965, mapa 2), (1965, map 2). She connected its initial period with a jego okres inicjalny łączyła z ugrupowaniami the groups of the Final Neolithic (the Corded Ware schyłkowego neolitu (kultura ceramiki sznuro- culture), chronologically earlier than or coincid- wej), o chronologii wcześniejszej lub zbieżnej ing with the beginning of the Únětice culture.The z początkami kultury unietyckiej. Klasyczna faza classical phase of the Baltic Early Bronze Age was bałtyckiej wczesnej epoki brązu miała zaś dotyczyć to comprise the developed stages of the Únětice rozwiniętych etapów kultury unietyckiej i wiązać culture and involve intensive trade, based on się z intensywną wymianą handlową, między amber among others. Its development, including innymi w oparciu o bursztyn. Jej rozwój, obejmu- the Neolithic foundations in the formation phase jący neolityczne podstawy w fazie formowania się (2000 – 1700/1600 BC), was then to remain under (2000 – 1700/1600 p.n.e.), miał następnie pozo- the influence of the Classical and Late Únětice cul- stawać pod wpływem klasycznej i późnej kultury ture (1700/1600–ca. 1450 BC, also from the circle unietyckiej (1700/1600 – ok. 1450 p.n.e., również of the Iwno culture), and in the later phases—of the z kręgu kultury iwieńskiej), a w fazach później- Tumulus groups preceding the emergence of the szych – ugrupowań mogiłowych, poprzedzających Lusatian culture (Gimbutas 1963, 12; 1965). pojawienie się kultury łużyckiej (Gimbutas 1963, A similar proposal was also presented by Witold­ 12; 1965). Hensel, who placed the “tribes” of the Corded Podobnego rodzaju propozycję przedstawił Ware culture in the northeastern part of Poland Witold Hensel, umieszczając na terenie północno- in Period I (and early Period II) of the Bronze Age -wschodniej części Polski „plemiona” kultury cera- (1973, 132, fig. 108). For Period II and III, he postu- miki sznurowej w I (i początkach II) okresie epoki lated the division of the country into three zones: brązu (1973, 132, ryc. 108). Z kolei dla II i III okresu western (pre-Lusatian), central (Trzciniec) and postulował podział kraju na trzy strefy: zachodnią northeastern (Baltic) (Hensel 1973, 151). (przedłużycką), środkową (trzciniecką) i północno- The possibility of Corded Ware groups en- -wschodnią (bałtycką) (Hensel 1973, 151). during in the early phases of the Bronze Age was Ewentualność trwania ugrupowań kultury considered by almost all researchers studying the ceramiki sznurowej we wczesnych fazach epoki area (Okulicz 1973, 158, 168, 171; Machnik 1981, brązu rozważali niemal wszyscy badacze zajmujący 197 – 198; Rimantienė 1996, 255 – 257; Dąbrowski się problematyką omawianego obszaru (Okulicz 1997, 152 – 153; Sobieraj 2004). While the cultural 1973, 158, 168, 171; Machnik 1981, 197 – 198;

10 Published 10 years after World War II, after author’s 10 Jej publikacja nastąpiła 10 lat po zakończeniu ostatniej return from captivity in 1953. wojny, już po powrocie autora z niewoli w 1953 r. 11 Or had an even broader range, cf.: Gimbutas 1963, 61, 11 Lub nawet szerzej, por.: Gimbutas 1963, 61, ryc. 10. fig. 10. 18 ◆ Jarosław Sobieraj, Mirosław J. Hoffmann

Rimantienė 1996, 255 – 257; Dąbrowski 1997, relations at the beginning of the Bronze Age in the 152 – 153; Sobieraj 2004). O ile bowiem stosunki neighboring areas, at least as far as taxonomy is kulturowe z początków epoki brązu, przynajmniej concerned, are relatively well known and estab- w kwestii taksonomii, są na terenach sąsiednich lished (cf., e.g., Dąbrowski 1970; 1997; Bokiniec stosunkowo dobrze poznane i ustalone (por. np. 1995; Czebreszuk 1996; 2001; Bukowski 1998), the Dąbrowski 1970; 1997; Bokiniec 1995; Czebreszuk situation in the vast territory between the Vistula 1996; 2001; Bukowski 1998), o tyle międzyrzecze and the Neman is still unclear. Wisły i Niemna stanowi ogromny obszar o nieja- The source material from the area in question snej nadal sytuacji. did not increase since the late 1930s, at least as Baza źródłowa znana z omawianego terenu nie far as metal artefacts from the first periods of the wzrosła od schyłku lat 30. XX w., przynajmniej jeśli Bronze Age are concerned. It cannot even be said chodzi o zabytki metalowe z pierwszych okresów that it remained unchanged, as most of the finds epoki brązu. Trudno nawet stwierdzić, że pozo- published, e.g., by Šturms (1936),had been lost or stała niezmieniona, jako że większość znalezisk destroyed as a result of the last war. The pool of publikowanych np. przez Šturmsa (1936) zaginęła artefacts, discussed for several decades, cannot be lub została zniszczona w wyniku ostatniej wojny. connected with any group within the archaeologi- Ich omawiana od kilkudziesięciu lat pula nie cal classification of the nd2 millennium BC, nor can daje się z kolei wiązać z żadnym ugrupowaniem it be attributed to the settlement of cultures known w ramach systematyki archeologicznej II ty- from other parts of Poland, the sub-Carpathian­ siąclecia p.n.e. ani przypisać osadnictwu kultur epicorded groups (the Mierzanowice and Strzyżów znanych z tego okresu w innych częściach Polski. cultures) in particular, both because of the distance Zwłaszcza ugrupowaniom episznurowym z kręgu that separates them (cf. e.g. Machnik 1978, 30 – 31, przykarpackiego (kultury mierzanowicka i strzy- fig. 12) as well as the explicit lack of references to żowska), tak z racji dzielącej je odległości (por. np. the artefacts found. Machnik 1978, 30 – 31, ryc. 12), jak i z uwagi na Many of the artefacts have been linked to spe- jednoznaczny brak odniesień do odnajdowanych cific cultural influences, e.g., from the Únětice zabytków. circle (cf. Sarnowska 1969; 1975), whose range in Wprawdzie wiele z nich przyporządkowano Poland is nonetheless limited to Silesia and Greater konkretnym oddziaływaniom kulturowym, np. Poland. It seems, therefore, that the isolated finds z kręgu unietyckiego (por. Sarnowska 1969; 1975), of import-like nature are unrelated to the range który jednak ograniczony jest na ziemiach polskich of settlement understood in territorial terms do Śląska i Wielkopolski. Wydaje się zatem, że zna- (cf. Machnik 1978, 83), which does not preclude leziska odosobnione i noszące charakter importów other forms of penetration in the northeastern pozostają bez związku z zasięgiem rozumianego te- direction. On the other hand, the Iwno culture, rytorialnie osadnictwa (por. Machnik 1978, 83), co related to the Únětice circle and geographically nie wyklucza bynajmniej innych form penetracji closest to the area under discussion, did not extend w kierunku północno-wschodnim. Z kolei powią- beyond Chełmno Land and the right-bank Powiśle zana z nią kultura iwieńska, najbliższa geogra- (Machnik 1978, fig. 12; Bokiniec 1995; Dąbrowski ficznie omawianemu obszarowi, nie wykraczała 1997). właściwie na wschód poza ziemię chełmińską Two large circles of the Tumulus and Trzciniec i prawobrzeżne Powiśle (Machnik 1978, ryc. 12; cultures close the catalogue of cultural affiliations Bokiniec 1995; Dąbrowski 1997). available in the first half of the 2nd millennium Katalog dostępnych w 1. połowie II tysiąclecia BC. In the case of the former, known only from p.n.e. afiliacji kulturowych zamykają dwa duże the western part of Poland (Silesia and Greater kręgi kulturowe: mogiłowy i trzciniecki. W przy- ­Poland), possible connections seem to be con- padku tego pierwszego, znanego jedynie ze Śląska trolled by geographical factors. Tumulus cultures, i Wielkopolski, ewentualność powiązań zdają się for which Polish lands are only the edge of occur- determinować czynniki geograficzne. Występowa- rence, settled the areas located far to the west of nie kultur mogiłowych, dla których ziemie polskie the Vistula line, although the Baltic coast and the są jedynie skrajem ekumeny, dotyczy obszarów Sambia Peninsula (Gedl 1975, 23), rich in amber Stan i perspektywy badań / Status and perspectives of research  ◆ 19 położonych daleko na zachód od linii Wisły. Choć deposits, are both mentioned among the directions wśród kierunków podejmowanych przez nie pe- in which they attempted to spread. netracji wymienia się również wybrzeża Bałtyku Regarding the Trzciniec culture, it seems that i Półwysep Sambijski (Gedl 1975, 23), obfitujący its compact range did not extend beyond the bor- w złoża bursztynu. ders of Masovia and Podlachia (Dąbrowski 1972, Co do kultury trzcinieckiej, wydaje się, że fig. 1). According to the referenced author,12 even w swoim zwartym zasięgu nie przekraczała gra- though there are records of Trzciniec settlement nic Mazowsza i Podlasia (Dąbrowski 1972, ryc. spreading to the north and west of these lands, 1). Zdaniem cytowanego badacza12, na północ it probably occurred on a very small scale only, i zachód od tych ziem notowane są wszakże ślady and the cultural situation in the province under penetracji osadniczej, jednak na skalę prawdopo- analysis remains unclear; the same applies to dobnie niewielką. Uznaje on sytuację kulturową some of the metal finds, which are difficult to tej prowincji za niejasną, co dotyczy nawet części attribute to particular cultural units (Dąbrowski znalezisk metalowych, trudnych do przypisania 1997, 93). Moreover, the lands between the konkretnym jednostkom kulturowym (Dąbrow- Vistula and the Neman lack the characteristic ski 1997, 93). Z czym łączy się też brak charak- graves and hoards from the Early Bronze Age terystycznych grobów i skarbów między Wisłą a (cf. Blajer 1990; 1999). Przemysław Makarowicz Niemnem w po­czątkowych okresach epoki brązu has recently expressed a different opinion on the (por. Blajer 1990; 1999). Odmienny pogląd na ten subject, including the areas east of the Vistula and temat wyraził niedawno Przemysław Makarowicz, all the way to the Pregolya line in the range of the ujmując w zasięg kręgu trzcinieckiego również Trzciniec circle (2010, 17, fig. 1.1). The proposal tereny na wschód od dolnej Wisły, aż po linię assumes combining the known inland territory Pregoły (2010, 17, ryc. 1.1). Propozycja ta zakłada of this cultural unit with the most distant finds of połączenie terytorium rozpoznanego w interiorze Trzciniec pottery on the coasts of the Baltic Sea, Morza Bałtyckiego z najdalej wysuniętymi znalezi- including the potsherds from the Curonian Spit, skami ceramiki trzcinieckiej na jego wybrzeżach, once classified by Jan Dąbrowski (1963) as the w tym znanymi z Mierzei Kurońskiej ułamkami “Juodkrante type.” Another concept, proposed naczyń, zaliczanymi niegdyś przez Jana Dąbrow- by Dariusz Manasterski (2009), has recently skiego (1963) do „typu Juodkrante”. Pojawiła się appeared; it connects the beginnings and the też niedawno koncepcja autorstwa Dariusza Ma- further development of the Bronze Age in the nasterskiego (2009), która łączy początki i dalszy Masurian Lakeland with indigenous communities rozwój epoki brązu na Pojezierzu Mazurskim of Subneolithic tradition. z miejscowymi społecznościami o subneolitycznej tradycji. * * * When it comes to the finds from the early stages of * * * the Bronze Age, their diagnostic forms in particu- Jeśli chodzi o znaleziska z wczesnych etapów epoki lar, the Prussian lands used to be an „unchartered brązu, a w szczególności ich formy przewodnie, territory” on the map of Poland (cf., e.g., Gedl obszar ziem pruskich stanowił „białą plamę” na 1980, 1981, 1983; Essen 1985; Szpunar 1987). This mapie Polski (por. np. Gedl 1980, 1981, 1983; Essen state of affairs was probably caused to some extent 1985; Szpunar 1987). Po części zapewne z powodów by what can be described as the „state of research,” dających się ująć jako „stan badań”, ale też z uwagi however, the peripherality of the area in relation na peryferyjność w obrębie środkowoeuropejskiej to the Central European ecumene in the Bronze ekumeny epoki brązu, zwłaszcza w jej początkach. Age, especially in its beginnings, also played a part. Opisywana sytuacja zaczęła zmieniać się dopiero The situation has only begun to change in the last w ostatniej dekadzie, kiedy to do Muzeum Warmii decade, when the Museum of Warmia and Masuria

12 I autora większości powojennych publikacji na temat 12 Who authored the majority of the post-war publications epoki brązu w północno-wschodniej Polsce, por. np. on the Bronze Age in northeastern Poland; cf., e.g., Dąbrowski 1963; 1968; 1970; 1972; 1985; 1997; 2004. Dąbrowski 1963; 1968; 1970; 1972; 1985; 1997; 2004. 20 ◆ Jarosław Sobieraj, Mirosław J. Hoffmann i Mazur w Olsztynie oraz innych placówek regionu, in Olsztyn and other institutions of the region zaczęły napływać coraz liczniej znaleziska najstar- started receiving more and more finds of the oldest szych przedmiotów metalowych. metal objects. Stało się tak za sprawą zgłoszeń terenowych, This development was made possible thanks to przekazywanych muzealnikom i służbom konser- the field reports submitted to museums and con- watorskim przez członków coraz liczniej powsta- servation services by the members of the growing jących w regionie stowarzyszeń krajoznawczych, number of local sightseeing societies as well as a także wielu niezrzeszonych pasjonatów historii. many independent history aficionados. Among Wśród tych pierwszych wymienić należy przede the former, the achievements and contributions wszystkim dokonania i wkład Warmińsko Mazur- of Warmia and Masuria History and Collectibles skiego Stowarzyszenia Historyczno-Kolekcjoner- Society (Warmińsko-Mazurskie Stowarzyszenie skiego z Lidzbarka Warmińskiego, Stowarzyszenia Historyczno-Kolekcjonerskie) from Lidzbark War­ Historyczno-Kolekcjonerskiego Ziemi Górowskiej miński, „Dreyse” History and Collectibles Society „Dreyse” z Górowa Iławeckiego, Grupy Historycz- of Górowo Land (Stowarzyszenie Historyczno-Kolek- nej „Guttstadt” z Dobrego Miasta, Towarzystwa cjonerskie Ziemi Górowskiej „Dreyse”) from Górowo Miłośników Ziemi Suskiej z Susza i Stowarzy- Iławeckie, “Guttstadt” Historical Group (Grupa szenia Badaczy Historii Deutsch Eylau „Ylavia” Historyczna „Guttstadt”) from Dobre Miasto, the z Iławy. Susz Land Aficionados Society (Towarzystwo Biorąc pod uwagę punkt wyjścia w badaniach Miłośników Ziemi Suskiej) from Susz, and “Ylavia” nad początkami epoki brązu na Warmii i Mazu- Deutsch Eylau Historical Research Society (Sto- rach, jedynie według akcesji Muzeum w Olsztynie warzyszenie Badaczy Historii Deutsch Eylau „Ylavia”) liczba fizycznie istniejących znalezisk (i stanowisk from Iława should be mentioned. zarazem) wzrosła od zera do ponad 20. Grupowały Taking into consideration the starting point of się one w zachodniej części województwa warmiń- the research on the beginnings of the Bronze Age sko-mazurskiego, którą można opisać jako między- in Warmia and Masuria, the number of physically rzecze górnej i środkowej Łyny, Pasłęki i górnej extant finds (and sites at the same time) increased Drwęcy. To jest na obszarze o powierzchni ok. from zero to over 20, based only on the objects 12 tys. kilometrów kwadratowych, obejmującym accessioned by the Museum in Olsztyn. The finds generalnie historyczną Warmię wraz z przyległymi were grouped in the western part of the Warmi- rejonami Mazur; z którego pochodziło 13 znalezisk an-Masurian Voivodeship, which can be described przedwojennych – głównie siekier z podniesionymi as the area between the Upper and Middle Łyna, brzegami, pochodzących z przypadkowych odkryć the Pasłęka and the Upper Drwęca rivers, meas- (por. ryc. 1). uring approx. 12 thousand square kilometers and Zarówno dawnym, jak i nowym znaleziskom generally covering the historical region of Warmia nie towarzyszyły żadne inne uchwytne ślady and adjacent parts of Masuria; 13 pre-war finds, osadnictwa, jak np. pochówki czy choćby ułamki mainly stray finds of flanged axes, came from this naczyń, związane z początkami epoki brązu. Stan territory. ten uległ zmianie wiosną 2014 r., kiedy to zostało Neither the old nor the new finds were accom- zgłoszone odkrycie pierwszego w strefie między panied by any other tangible traces of settlement, Wisłą a Niemnem sztyletu z nitami do rękojeści, such as burials or even potsherds, connected dokonane przez p. Mariusza Kozakiewicza z Do- with the beginning of the Bronze Age. This state brego Miasta. of affairs changed in the spring of 2014, when W latach 2014 i 2017 wspólna ekspedycja Działu the discovery of the first riveted dagger in the Archeologii Muzeum Warmii i Mazur i Stowarzy- zone between the Vistula and the Neman was re- szenia Naukowego Archeologów Polskich Oddział ported by Mr. Mariusz Kozakiewicz from Dobre w Olsztynie, przy wsparciu Gminy Dobre Miasto, Miasto. przeprowadziła w miejscu odkrycia wykopaliska In the years 2014 and 2017, a joint expedition o weryfikacyjno-ratowniczym charakterze. Jak of the Archaeology Department of the Museum of się okazało, w pierwszym sezonie badań dotyczyły Warmia and Masuria and the Scientific Association one reliktów zniszczonego grobu z epoki brązu, of Polish Archaeologists, Olsztyn Branch, with the Ryc. 1 Lokalizacja zabytków metalowych z początków epoki brązu na obszarze badań – znaleziska sprzed 1945 r.; – znaleziska z lat 2008 – 2018; – cmentarzyska Fig. 1 Location of metal finds from the beginning of the Bronze Age in the research area —finds from before 1945; —finds from the years 2008 – 2018; —cemeteries

Ryc. 2 Pan Mariusz Kozakiewicz – odkrywca stanowiska w Kosyniu podczas wykopalisk Fig. 2 Mr. Mariusz Kozakiewcz—the finder of the site in Kosyń during the excavations 22 ◆ Jarosław Sobieraj, Mirosław J. Hoffmann

Ryc. 3 Relikty grobu nr 1 w Kosyniu, stan. II Fig. 3 Remnants of grave 1 from Kosyń, site II.

zadokumentowanych tuż pod powierzchnią gleby support of Dobre Miasto Commune, carried out ornej. Wśród przedmiotów odkrytych w obrębie a verification and rescue excavation at the site of pozostałości pochówku znalazły się kolejne zabytki the discovery. As it turned out, the first excavation nienotowane dotąd w archeologii ziem pruskich. season yielded the remains of a destroyed grave Były to paciorki wykonane z tworzywa szklistego from the Bronze Age, registered just below the (por. Purowski, Jokubauskas – w niniejszym surface of arable soil. Among the objects discov- tomie), złota ozdoba głowy w typie określanym ered within the remains of the burial, there were jako „zausznica” sybińska, ornamentowana szpila artefacts not yet recorded in the archaeology of the z młoteczkowatą główką oraz paciorki w formie Prussian lands: beads made of vitreous ­material (cf. spiralnych skrętek z drutu brązowego (tzw. salta- Purowski, Jokubauskas—in this volume), a gold leone). Nie licząc tych ostatnich, o dość pospolitej head adornment described as a “Sybin-type” hair i występującej właściwie przez całe pradzieje ring, an ornamented crutch-headed pin, and beads formie, wymienione wyżej przedmioty nie miały in the form of spiral coils of bronze wire (called żadnych analogii na terenie Polski (por. Blajer, saltaleone). Except for these last objects, which Sobieraj, Szpunar – w niniejszym tomie). are a fairly common form existing throughout Na osobne omówienie zasługuje złota „zausz- the entire­ prehistory, the above-mentioned finds nica”, wykonana z blaszki w kształcie zdwojo- did not have any analogies in Poland (cf. Blajer, nego liścia wierzby na krótkim, prostokątnym Sobieraj, Szpunar—in this volume). w przekroju trzonku, z wybijanym symetrycznie The golden hair ring deserves a separate od spodu żeberkiem pośrodku. Forma ta, opisy- ­description; it was made of a metal sheet shaped wana najczęściej jako ozdoba włosów (Lockenring, as a double willow leaf, with a short shaft, Stan i perspektywy badań / Status and perspectives of research  ◆ 23

Noppenring) o bliskowschodniej genezie, wytwa- ­rectangular in cross-section, and a midrib rzana była u progu epoki brązu w kręgu kultury stamped symmetrically from underneath. This Monteoru w Dobrudży, a następnie przez rze- form, most often described as a hair ornament mieślników kultury Otomani-Füzesabony na (Lockenring, Noppenring) of Middle Eastern terenie Siedmiogrodu (E. Zaharia 1959). Najdalej provenance, was manufactured on the brink of na północ wysunięte znaleziska zbliżonych okazów the Bronze Age in the Monteoru culture circle sięgają Słowacji (Košice-Barca, Nižna Myšla), gdzie in Dobruja and then by the craftsmen of the egzemplarze wykonywane z cienkiej blachy datuje Ottomány-Füzesabony culture in Transylvania się przed połową XVI stulecia, w fazie A3 lub A3/ (E. Zaharia 1959). The northernmost examples B1 chronologii lokalnej13. of similar artefacts come from Slovakia (Košice- Kolejny grób, z bardzo podobnym rodzajem Barca, Nižna Myšla), where specimens made of wyposażenia – prócz bliźniaczej w typie złotej thin sheet metal are dated ­before the middle of ozdoby, brzytwa z brązu, grot włóczni, szpila ze the 16th century—to phase A3 or A3/B1 of the stożkowatą, przekłutą główką i kolejne skrętki local chronology.13 „saltaleone” – zadokumentowano w drugim se- Another burial, with a very similar kind of zonie badań, latem 2017 r. Tym razem pochówek grave-goods—in addition to a gold head decoration wystąpił w obszernej jamie, zagłębionej ok. 2 m of the same type as before, it contained a bronze poniżej obecnego poziomu terenu, z zachowanymi razor, a spearhead, a pin with conical, pierced na dnie reliktami konstrukcji drewnianej. Istotnej head, and more “saltaleone” coils—was docu- wskazówki co do charakteru założenia, poza jego mented in the second research season, the summer komorowym charakterem, dostarczyła warstwa of 2017. This time, the burial took place in a large spalenizny, znajdująca się pierwotnie na pozio- pit, about 2 m below the current ground level, mie z którego wkopano jamę grobu. Poświadcza with remains of a wooden structure preserved to zwyczaj o międzykulturowym charakterze, at the bottom. An important indication as to the charakterystyczny dla przełomu epok kamienia nature of the burial, apart from its chamber-like i brązu, polegający na oczyszczeniu ogniem prze- character, was provided by a layer of burnt debris, strzeni grzebalnej, z której uprzednio usunięto originally located at the same level from which humus. Relikty spalenizny zawierały ponadto the grave pit was dug. The presence of this layer liczne fragmenty rozkawałkowanych i przepalo- testifies to the intercultural custom characteristic nych kości zwierzęcych, co dodatkowo sugeruje of the end of the Stone and the beginning of the ich obrzędowy charakter. Zarówno ślady opisy- Bronze Age of purifying the burial space, previ- wanych zabiegów, jak i fakt zachowania miąższej, ously cleaned of humus, with fire. Furthermore, zawierającej duże fragmenty spalonego drewna the burnt debris contained numerous pieces of warstwy nad pochówkiem14, mogą świadczyć fragmented and burnt animal bones, additionally o kurhanowym typie tego grobowca. Wprawdzie suggesting its ritual character. The traces of the bez widocznych obecnie (jak również na archi- described activities, together with the presence of walnych zdjęciach i mapach) pozostałości kopca, the thick layer containing large fragments of burnt jednak również odległość dzieląca oba groby wood preserved above the burial,14 may attest to w przestrzeni cmentarzyska, wynosząca ok. 16 m, the barrow-like nature of the tomb. Admittedly, zdaje się przemawiać za istnieniem nakrywających there are no remains of a mound visible today (or je pierwotnie konstrukcji. on archival photographs and maps), however, W sezonie 2017, dzięki zgłoszeniu p. Kazi- the distance between the two graves in the cem- mierza Czajki i p. Roberta Zalewskiego z Grupy etery space, amounting to approx. 16 m, seems to

13 Według uprzejmej informacji badacza Nižnej Myšli – Dr. 13 Information courtesy of the researcher of Nižna Myšla, Ladislava Olexy, za którą autorzy w tym miejscu składają Dr. Ladislav Olexa, to whom the authors would like to podziękowanie. hereby offer their gratitude. 14 Które w innym przypadku – pozbawione warstwy lub 14 In different circumstances—without a layer or structure konstrukcji nakrywającej grób – nie mogłyby zachować covering the burial—they could not have been preserved się bezpośrednio poniżej gleby ornej. directly under arable soil. 24 ◆ Jarosław Sobieraj, Mirosław J. Hoffmann

Ryc. 4 Komora grobu nr 2 w Kosyniu, stan. II Fig. 4 Chamber of grave 2 from Kosyń, site II

Historycznej „Guttstadt”, udało się ponadto zwe- indicate that they may have been originally cov- ryfikować wykopaliskowo kolejne cmentarzysko ered with structures. z początków epoki brązu, położone niespełna In the season of 2017, thanks to a notifica- 1,5 km od nekropoli w Kosyniu. tion from Mr. Kazimierz Czajka and Mr. Robert Jego stan zachowania (podobnie jak grób nr 1 Zalewski from the “Guttstadt” History Group, w Kosyniu – bezpośrednio pod humusem) utrud- ­another cemetery from the beginning of the nia wprawdzie interpretację, najpewniej jednak Bronze Age, located fewer than 1.5 km away from odkryte relikty dotyczą nekropoli w obrządku the one in Kosyń, could be verified in the course of ciałopalnym. Pozostałości czterech grobów mani- archaeological excavations. festowały się jako osobne „pakiety” (ok. 20 x 20 cm) Although its state of preservation (similar zabytków, o chronologii zbliżonej do cmentarzy- to grave 1 in Kosyń—directly under the humus) ska opisanego wyżej i tym samym charakterze makes interpretation difficult, the relics discov- wyposażenia, obejmującym składanie do grobu ered are most probably the remnants of a crema- złotych ozdób głowy, brązowych okazów broni tion cemetery. The remains of four graves mani- i szpil. Na podstawie analogii do Kosynia można fested themselves as separate “packages” (approx. założyć, że wyposażane w kruszec były pochówki 20 x 20 cm) of artefacts of chronology close to the męskie, dwa z grobów zawierały jednak inny typ cemetery described above and with the same kinds darów, złożonych z przedmiotów brązowych. of grave-goods, including the deposits of gold head W identycznym układzie: po trzy szpile z główkami adornments, bronze weapons, and pins. Based w formie tarczek ze spiralnie skręconego drutu i po on the analogy to Kosyń, it can be assumed that dwie bransolety z drutu o zwoju spiralnym – z racji the graves containing precious metal were male Stan i perspektywy badań / Status and perspectives of research  ◆ 25

Ryc. 5 Panowie Kazimierz Czajka i Robert Zalewski na cmentarzysku w Praslitach, stan. XXI Fig. 5 Messrs. Kazimierz Czajka and Robert Zalewski at the cemetery in Praslity, site XXI

niewielkiej (ok. 5 cm) średnicy tych ostatnich, burials. Two of the graves contained a different ­należące najpewniej do kobiet lub dzieci. kind of goods, consisting of bronze objects in an Również w przypadku grobów z Praslit, złote identical arrangement: three spiral-headed pins ozdoby wydają się stanowić dary archaizujące and two spiral wire bracelets each. Based on the wyposażenie pochówków. Paciorki w formie small (5 cm) diameter of the latter, they probably skrętek z podwójnego drutu o powrotnym zwoju belonged to women or children. znane są bowiem przede wszystkim w kręgu kul- As was the case with the burials from Kosyń, tury unietyckiej z I okresu epoki brązu (BrA2). the golden items of adornment seem to archaize Okazy złote – w grobach (analogiczny z Barwic the furnishings of the graves in Praslity. Hair w pow. szczecineckim, zbliżone z kurhanów I i III rings of double wound wire are known primarily w Łękach Małych w pow. grodziskim), pozostałe in the Únětice culture from the Bronze Age Period również w skarbach (Blajer 1990, 64; Sarnowska I (BrA2): golden specimens—from graves (an ana­ 1969, 96). Egzemplarze z otwartym zakończeniem logous example from Barwice, Szczecin County, znajdowane są w kontekście grobów kultury unie- similar examples from barrows I and III in Łęki tyckiej na terenie Niemiec, np. analogiczne okazy Małe, Grodzisk County), others also from hoards z Altenburg, Ldkr. Altenburger Land w Turyngii, (Blajer 1990, 64; Sarnowska 1969, 96). Open-ended datowane na fazę BrA2a (Meller 2014, ryc. 13, specimens are found in Germany in the context of nr kat. 19). Forma ozdoby przeżywa się w głąb II the Únětice culture graves, e.g., parallel specimens okresu epoki brązu, z początków której pochodzi from Altenburg, Ldkr. Altenburger Land in Thurin- np. łączona z kulturą trzciniecką złota skrętka gia, dated to phase BrA2a (Meller 2014, fig. 13, cat. z kurhanu w Łubnej w pow. sieradzkim (Blajer no. 19). The form survives deep into Period II of the 26 ◆ Jarosław Sobieraj, Mirosław J. Hoffmann

Ryc. 6 Relikty pochówków na cmentarzysku w Praslitach, stan. XXI. Fig. 6 Remnants of the burials at the cemetery in Praslity, site XXI.

1990, 64), J. Dąbrowski (2004, 44) wymienia Bronze Age, from the beginning of which comes, również podobne znaleziska z Ciecierzyc w pow. e.g., a golden coil from a barrow in Łubna, Sieradz gorzowskim i Legnicy. W obu grobach z Praslit County (Blajer 1990, 64). J. Dąbrowski (2004, 44) wystąpiły one wraz z siekierami: typu Łuszczewo also mentions similar finds from Ciecierzyce, w odmianie A (por. ilustrowany niżej) oraz Ubie- Gorzów County, and Legnica. In the two graves drze, datowanymi odpowiednio na schyłek I – II (od from Praslity, the golden artefacts were accompa- końca fazy BrA2 do początków BrB2) oraz II okres nied by axes type Łuszczewo, variant A (see figure epoki brązu (od schyłku fazy BrB1). below), and type Ubiedrze, dating to the end of Pe- Pomijając nawet inne prestiżowe importy, rzad- riod I–Period II (from the end of phase BrA2 to the kość tego rodzaju wyposażenia świadczy o elitar- beginning of BrB2) and Period II of the Bronze Age nym charakterze obu opisywanych cmentarzysk (from the end of phase BrB1) respectively.

012 cm

Ryc. 7 Ozdoby złote z Kosynia, stan II (grób 1) i Praslit, stan. XXI (grób 4). Fig. 7 Golden ornaments from Kosyń, site II (grave 1) and Praslity, site XXI (grave 4). Stan i perspektywy badań / Status and perspectives of research  ◆ 27 i wyjątkowej pozycji grzebanych tam osób. Według Even excluding the other prestigious imports, modelu organizacji społecznej wczesnej epoki the rarity of this type of grave-goods proves the brązu na terenie środkowych Niemiec, zapropo- elite character of both described cemeteries nowanego przez Ralfa Schwarza (2014), pochówki and the unique position of people buried there. ze złotymi ozdobami skroni/włosów (10 znanych ­According to the social structure model proposed w tym typie) plasują się zaraz poniżej tzw. grobów by Ralf Schwarz for the Early Bronze Age in central książęcych. Zdaniem autora, mają one znamiono- Germany (2014), burials with golden temple/hair wać osoby pełniące funkcje lub godności, których ornaments (10 known examples) are just below the wysoki status umożliwia noszenie takiego przy- so-called princely graves. According to the author, brania głów. Dodatkowo wyróżnia je wyposażenie they are to indicate officials or dignitaries whose w broń, zwykle nie przyznawaną osobom stojącym high status would allow them to wear such head niżej w hierarchii społecznej, a mianowicie sie- decorations. In addition, these burials are fur- kierę lub sztylet (Schwarz 2014, 717n). nished with weapons, namely an axe or a dagger, Nie ulega wątpliwości, że oba cmentarzyska usually not granted to people ranking lower in the należały do ścisłych elit społeczności z początków social hierarchy (Schwarz 2014, 717n). epoki brązu. Świadczy o tym charakter wyposaże- There is no doubt that both cemeteries be- nia grobów – rzadki czy wręcz unikalny na terenie longed to the strict elite of the communities from Polski, nawet w regionach ściśle związanych z jego the beginnings of the Bronze Age, as evidenced by środkowoeuropejskimi centrami. Uwzględniając the nature of the grave-goods—rare or even unique zasięgi kultur dysponujących podobnymi dobrami in Poland, even in the regions strictly connected i dystanse dzielące je od Warmii, można powie- with the Central European centers. Taking into dzieć, że również położenie znalezisk na mapie account the range of cultures with similar types

Ryc. 8 Model organizacji społecznej w kulturze unietyckiej, na podstawie wyposażenia grobów (wg Schwarz 2014, ryc. 1a) Fig. 8 Social structure model in the Únětice culture based on the grave-goods (after Schwarz 2014, fig. 1a) I—princely graves, II—graves with golden head ornaments, III—graves with weapons, IV—graves with bronze grave- goods, V—graves with pottery, VI—unfurnished graves. 28 ◆ Jarosław Sobieraj, Mirosław J. Hoffmann

ówczesnego świata stanowi co najmniej osobli- of grave-goods and the distances separating them wość. Okoliczności te zdają się przemawiać za wy- from Warmia, it can be said that the location of odrębnieniem się w II tysiącleciu miejscowych(?) the finds on the then map of the world is at least elit, które organizowały lub sprawowały kontrolę peculiar. These circumstances seem to support nad wymianą dalekosiężną. W tym wypadku the formation in the 2nd millennium BC of local(?) zapewne na szlaku określanym mianem „burszty- elites, whose role could be to control or organize nowego”, zapewniającym przepływ cennych dóbr long-distance exchange. In this case, probably i możliwość utrzymywania prestiżowych kontak- along the so-called “Amber Road,” which would tów. Sugeruje to również pośrednio położenie obu ensure the flow of valuable goods and provide the nekropoli – na skraju doliny Łyny, jednej z głów- possibility of maintaining prestigious relations. nych w pradziejach arterii w kierunku Półwyspu This interpretation is also indirectly suggested Sambijskiego i jego wybrzeży. by the location of both cemeteries—on the edge Należy zauważyć, że nawet przy uznaniu wspo- of the valley of the Łyna river, one of the main mnianego charakteru wymiany jako oczywistości, prehistoric arteries flowing towards the Sambia zaskakująca jest w dalszym ciągu jej skala i zasięg, Peninsula and its coasts. co poświadcza ogromne zróżnicowanie odnaj- It should be noted that even if the above men- dowanych na Warmii i Mazurach zabytków. Ich tioned character of the exchange is considered as pochodzenie dotyczy bowiem różnych ośrodków “obvious,” its scale and range, as attested by the i kręgów kulturowych środkowej (i nie tylko) Eu- great diversity of artefacts found in Warmia and ropy z początków epoki brązu. Dochodzą do tego Masuria, is still surprising. The provenance of said (jak w przypadku grobów) niezbyt wyraźne kryte- artefacts concerns various centers and cultural ria datowania, obejmujące cechy zarówno schyłku circles of the Early Bronze Age Central Europe I, jak i początków II okresu epoki brązu. and beyond. This is compounded (as in the case of Wynikający stąd swego rodzaju „dyskomfort graves) by unclear dating criteria, exhibiting fea- taksonomiczny” przywodzi na myśl określenie tures of both the end of Period I and the beginning stosowane w przypadku innego rodzaju zespo- of Period II of the Bronze Age. łów zwartych, mianowicie skarbów. Dla których The resulting “taxonomic discomfort” brings termin „horyzont” może być definiowany jako: to mind the term “horizon,” used in relation to „każde zasadniczo zestawienie grup […] (szerzej: another type of closed assemblages, i.e., hoards, zespołów) o powtarzalnym lub przynajmniej for which it can be defined as: “any combination bliskim typologicznie inwentarzu, datowane za of groups [...] (more broadly: assemblages) with pośrednictwem importów lub analogii na stosun- a repetitive or at least typologically similar in- kowo wąski odcinek czasu, nie przekraczający ventory, dated based on imports or analogies to z reguły jednej fazy epoki brązu i o występowaniu a relatively narrow period of time, usually not ograniczonym do określonego terenu (na ogół exceeding one phase of the Bronze Age, and with tożsamego z zasięgiem jednostki kulturowej)” (Bla- a presence limited to a particular area (generally jer, Szpunar 1981, 298). Cytowani autorzy (1981, identical to the range of a cultural unit)” (Blajer, 305 – 306) przywołali zarazem koncepcję, którą Szpunar 1981, 298). The authors cited (1981, w 1959 roku sformułował István Bóna, dotyczącą 305 – 306) referenced the concept formulated by „grupy Arnimshain” – obejmującej znaleziska István Bóna in 1959 for the “Arnimshain group,” z Pomorza Zachodniego oraz przyległych terenów consisting of finds from Western Pomerania and Meklemburgii i Brandenburgii. Cechować ją miały the adjacent areas of Mecklenburg and Branden- wpływy z ośrodków „przedłużyckich”, nordyj- burg. The group was to be characterized by the skich i zakarpackich, a także inwentarze typowe influences from the “pre-Lusatian,” Nordic, and zarówno dla I, jak i dla II okresu epoki brązu (Blajer Transcarpathian centers as well as by assemblages 1990, 15). typical of both Period I and II of the Bronze Age Przy zastrzeżeniu wszelkich różnic pomiędzy (Blajer 1990, 15). porównywanymi terenami i areałami kulturo- Keeping in mind all the differences between wymi, w tym zwłaszcza kwestii własnej metalu- the territories and cultural areas being compared, rgii, zespoły znad środkowej Łyny w istniejącej especially in regard to the presence of their own Stan i perspektywy badań / Status and perspectives of research  ◆ 29 taksonomii epoki brązu najłatwiej chyba określić metallurgy, it is probably easiest to describe the mianem osobnej „grupy”. To jest jednostki łączącej assemblages from the Middle Łyna as a separate u progu II okresu epoki brązu (BrB1) wpływy (post) “group” in the existing taxonomy of the Bronze unietyckie i (wczesno)mogiłowe (z różnych centrów) Age. That is to say, a unit combining on the brink oraz przenikające z terenów zakarpackich i Wysp of Bronze Age Period II (BrB1) influences from var- Brytyjskich, zapewne przy udziale formującego się ious (post-)Únětice and (early-)Tumulus centers kręgu nordyjskiego (por. Blajer, Sobieraj, Szpunar; with those penetrating from the areas beyond the Stos-Gale – w niniejszym tomie). Postulowana tym Carpathians and from the British Isles, probably samym roboczo jednostka o nazwie „grupa Dobre with the participation of the Nordic circle form- Miasto” obejmować powinna swym zasięgiem ing at that time (cf. Blajer, Sobieraj, Szpunar; „zespoły typu Kosyń” i „zespoły typu Praslity”, na Stos-Gale—in this volume). The proposed unit, określenie grobowców (zapewne kurhanowych) called the “Dobre Miasto group,” should include z inhumacjami oraz cmentarzysk ciałopalnych “Kosyń-type assemblages” and “Praslity-type (najpewniej z grobami jamowymi). To jednocze- assemblages” to describe tombs (most probably śnie zdaje się odzwierciedlać potencjalny kierunek barrows) with inhumations and cremation cem- rozwoju opisywanych tak społeczności, związany eteries (most probably with pit graves). The two z głębokimi przemianami sfery wierzeń i obrzędo- types also seem to reflect the potential direction wości, zwiastującymi początki nowej epoki. of development of their respective communities, connected with profound transformations in the * * * sphere of beliefs and rituals that are characteristic Z perspektywy mijającej dekady należy podkreślić of the beginnings of a new age. nienotowany dotąd na Warmii i Mazurach przy- rost bazy źródłowej do badań nad początkami * * * epoki brązu, wraz z perspektywą jej dalszego Looking back on the passing decade, it is impor- powiększania w wyniku planowych wykopalisk. tant to highlight the increase in the source mate- Wprawdzie nadal bez rozpoznanych cech osadnic- rial available for the researchers of the beginnings twa (w tym choćby form naczyń), za to z uzys­kiem of the Bronze Age, heretofore unprecedented in w postaci pierwszego kulturowo-chronologicznego Warmia and Masuria, together with the prospect i społecznego „repera” dla dotychczasowych zna- of it being further expanded through planned lezisk i odkryć. A także pojawienia się dla nich excavations. Even though no indications of settle- bliższych i dalszych kontekstów, wynikających ment (including, for example, vessel forms) are yet z przeprowadzonych analiz, dzięki którym badane known, the first cultural-chronological and social zabytki i szczątki zyskały nową kanwę narracji. „benchmark” for the previous finds and discove- Wyniki tych badań, referowane w dalszej części ries has been obtained. And so have their more or publikacji, pozostaną już bez podsumowania – less distant contexts, thanks to the analyses con- z wnioskami formułowanymi bezpośrednio przez ducted, which provided the examined artefacts autorów. and remains with a new narrative. The results of these analyses, related further in this publication, will not be summarized here—fellow authors will formulate their conclusions directly. Autorzy/Authors: Dr Jarosław Sobieraj Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie ul. Zamkowa 2, 10 – 074 Olsztyn; e-mail: [email protected]

Dr hab. Mirosław J. Hoffmann Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie ul. Zamkowa 2, 10 – 074 Olsztyn; Instytut Historii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie ul. Kurta Obitza 1, 10 – 725 Olsztyn; e-mail: [email protected] 30 ◆ Jarosław Sobieraj, Mirosław J. Hoffmann

BIBLIOGRAFIA Bezzenberger A., 1904: Analysen vorgeschichtlicher Bronzen Gedl M., 1981: Die Rasiermesser in Polen, Prähistorische Ostpreußens, Königsberg. Bronzefunde VIII/4, München. Blajer W., 1990: Skarby z wczesnej epoki brązu na ziemiach Gedl M., 1983: Die Nadeln in Polen I (Frühe und ältere Bron- polskich, Prace Komisji Archeologicznej PAN Oddział zezeit), Prähistorische Bronzefunde XIII/7, München. w Krakowie 28, Wrocław. Gimbutas M., 1960: A survey of the Bronze Age culture in Blajer W., 1999: Skarby ze starszej i środkowej epoki brązu the south eastern Baltic area, „Światowit” 23: 389 – 443. na ziemiach polskich, Prace Komisji Archeologicznej PAN Gimbutas M., 1963: The Balts, London. Oddział w Krakowie 30, Kraków. Gimbutas M., 1965: Bronze Age cultures in Central and Blajer W., Sobieraj J., Szpunar A., 2019: Typo-chrono- Eastern Europe, Paris – The Hague – London. logia zabytków metalowych, (w:) J. Sobieraj (red.) Po- Hensel W., 1973: Polska starożytna, Wrocław – Warszawa czątki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz – Kraków – Gdańsk. specjalistycznych, Olsztyn: 33–82. Hollack E., 1908: Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Blajer W., Szpunar A., 1981: O możliwościach wydzielania Übersichtskarte von Ostpreußen, Berlin – Glogau. horyzontów skarbów brązowych na obszarze Polski, „Ar- Hoffmann M.J., 1993: Otto Tischler – w stulecie śmierci, cheologia Polski” 26/2: 295 – 320. „Pomorania Antiqua” 15: 313 – 338. Bokiniec A.Z., 1995: Początki epoki brązu na Pomorzu Hoffmann M.J., 2013: Dzieje archeologii Prus Wschodnich Wschodnim, rozprawa doktorska (mps), Instytut Arche- od początku XVIII wieku do 1920 roku, Monumenta Lite- ologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. raria Prusiae, C: Monografie 4, Olsztyn. Bukowski Z., 1998: Pomorze w epoce brązu w świetle daleko- Hoffmann M.J., Martyka K., Sobieraj J., 2017: Leon- siężnych kontaktów wymiennych, Gdańsk. hard Fromm (1887 – 1975). O konserwatorskim zaanga- Czebreszuk J., 1996: Społeczności Kujaw w początkach epoki żowaniu i Gotach z okolic Olsztyna, (w:) J. Andrzejowski, brązu, Poznań. C. von Carnap-Bornheim, A. Cieśliński, B. Kontny (red.) Czebreszuk J., 2001: Schyłek neolitu i początki epoki brązu Orbis barbarorum. Studia ad archaeologiam Germanorum w strefie południowo-zachodniobałtyckiej, Poznań. et Baltorum temporibus Imperii Romani pertinentia Adal- Dąbrowski J., 1963: Z problematyki II okresu epoki brązu berto Nowakowski dedicata, Monumenta Archaeologica w północno-wschodniej Polsce, „Komunikaty Mazursko- Barbarica, Gemina VI, Warszawa – Schleswig: 611 – 623. -Warmińskie” 2 (80): 169 n. Kilian L., 1955: Haffküstenkultur und Ursprung der Balten, Dąbrowski J., 1968: Zabytki metalowe epoki brązu między Bonn. dolną Wisłą a Niemnem, Wrocław – Warszawa – Kraków. La Baume W., 1935: Metall-Handwerk und –Handel zur Bron- Dąbrowski J., 1970: Problemy epoki brązu w Polsce północ- zezeit, „Alt-Preußen„ I/1: 15 – 21. no-wschodniej, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” La Baume W., 1942: Die ostpreußischen Heimatmuseen, „Alt­- 1: 25 – 31. Preußen” 7/2: 30 – 31. Dąbrowski J., 1972: Powiązania ziem polskich z terenami La Baume W., Kersten K., 1936: Die ältere Bronzezeit in wschodnimi w epoce brązu, Wrocław – Warszawa. Nordostdeutschland. Ergebnisse neuer Untersuchungen, Dąbrowski J., 1985: Problem zróżnicowania kulturowego „Nachrichtenblatt für deutsche Vorzeit” 12: 60 – 66. ziem Polski w starszej epoce brązu, „Przegląd Archeolo- Machnik J., 1978: Wczesny okres epoki brązu, (w:) A. Gar- giczny” 33: 105 – 158. dawski, J. Kowalczyk (red.) Wczesna epoka brązu, Prahi- Dąbrowski J., 1997: Epoka brązu w północno-wschodniej storia Ziem Polskich III, Wrocław – Warszawa – Kraków Polsce, Białystok. – Gdańsk: 9 – 136. Dąbrowski J., 2004: Ältere Bronzezeit in Polen, Warszawa. Machnik J., 1981: Der Stand der Erforschung der schnurke- Dąbrowski J., Hensel Z., 2005: Metallgießerei in der äl- ramischen Gruppen im Gebiet der VR Polen, „Jahresschrift teren Bronzezeit in Polen, „Praehistorische Zeitschrift” für mitteldeutsche Vorgeschichte„ 64: 189 – 210. 80/1: 5 – 20. Makarowicz P., 2010: Trzciniecki krąg kulturowy – wspól- Ebert M., 1925: Zur ältesten Bronzezeit in Ostpreußen, (w:) nota pogranicza Wschodu i Zachodu Europy, Archaeologia H. Mötefindt (red.)Studien zur vorgeschichtlichen Ar- Bimaris, Monografie 3, Poznań. chäologie. Alfred Götze zu seinem 60. Geburtstage darge- Manasterski D., 2009: Pojezierze Mazurskie u schyłku neo- bracht von Kollegen, Freude und Schülern, Leipzig: 90 – 92. litu i na początku epoki brązu w świetle zespołów typu Zą- Engel C., 1935: Vorgeschichte der altpreußischen Stämme bie-Szestno, Warszawa. I, Königsberg. Meller H., 2014: Die neolithischen und bronzezeitlichen Engel C., La Baume W., 1937: Kulturen und Völker der Goldfunde Mitteldeutschlands – Eine Übersicht, (w:) Frühzeit im Preußenlande, Atlas der ost- und westpreußi- H. Meller, R. Risch, E. Pernicka (red.) Metalle der Macht schen Landesgeschichte 1, Königsberg. – Frühes Gold und Silber: 6. Mitteldeutscher Archäologen- Essen R., 1985: Die Nadeln in Polen II (Mittlere Bronzezeit), tag vom 17. bis 19. Oktober 2013 in Halle (Saale), Tagun- Prähistorische Bronzefunde XIII/9, München. gen des Landesmuseums für Vorgeschichte Halle 11/2, Gaerte W., 1926: Hügelgräber der ältesten Bronzezeit bei Po- Halle: 611 – 716. seggen, Kr. Johannisburg, „Prussia” 26: 308 n. Montelius O., 1885: Om tidsbestämning inom bronsåldern: Gaerte W., 1929: Urgeschichte Ostpreussens, Königsberg. med särskildt afseende på Skandinavien, Stockholm. Gedl M., 1975: Kultura przedłużycka, Wrocław – Warszawa Montelius O., 1900: Die Chronologie der ältesten Bronzezeit – Kraków – Gdańsk. in Nord-Deutschland und Skandinavien, Braunschweig. Gedl M., 1980: Die Dolche und Stabdolche in Polen, Prähisto- Nowakowski W., 2000: Królewiecki krewniak „Światowita„, rische Bronzefunde VI/4, München. „Swiatowit„ 2(43), Fasc. B: 170 – 176. Stan i perspektywy badań / Status and perspectives of research  ◆ 31

Okulicz J., 1973: Pradzieje ziem pruskich od późnego pa- M.J. Hoffmann, J. Sobieraj (red.)Człowiek a środowi- leolitu do VII w. n.e., Wrocław – Warszawa – Kraków – sko w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza u południowo- Gdańsk. -wschodnich pobrzeży Bałtyku, „Pruthenia Antiqua” I: Purowski T., Jokubauskas P., 2019: Analizy paciorków 71 – 80. „fajansowych” z Kosynia, (w:) J. Sobieraj (red.), Początki Stos-Gale Z., 2019: Analizy izotopów ołowiu a pochodzenie epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specja- znalezisk z brązu, (w:) J. Sobieraj (red.), Początki epoki listycznych, Olsztyn: 119–132. brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycz- Sarnowska W., 1969: Kultura unietycka w Polsce I, Wrocław nych, Olsztyn: 83–118. – Warszawa – Kraków. Szpunar A., 1987: Die Beile in Polen I (Flachbeile, Randleisten- Sarnowska W., 1975: Kultura unietycka w Polsce II, beile, Randleistenmeißel), Prähistorische Bronzefunde ­Wrocław – Warszawa – Kraków. IX/16, München. Schwarz R., 2014: Goldene Schläfen- und Lockenringe – Her- Šturms E., 1936: Die ältere Bronzezeit im Ostbaltikum, Vorge- rschaftsinsignien in bronzezeitlichen Ranggesellschaften schichtliche Forschungen 10, Berlin – Leipzig. Mitteldeutschlands – Überlegungen zur Gesellschaft der Tischler O,. 1889: Über Bronze-Depot-Funde des Provin- Aunjetitzer Kultur, (w:) H. Meller, R. Risch, E. Pernicka zial-Museums, „Schriften der Physikalisch-Ökonomi- (red.) Metalle der Macht – Frühes Gold und Silber: 6. Mit- schen Gesellschaft zu Königsberg i. Pr.” 29: 5 – 11. teldeutscher Archäologentag vom 17. bis 19. Oktober 2013 Zaharia E., 1959: Die Lockenringe von Sărata-Monteoru in Halle (Saale), Tagungen des Landesmuseums für Vor- und ihre typologischen und chronologischen Beziehun- geschichte Halle 11/2, Halle: 717 – 742. gen, „Dacia. Revue d’archéologie et d’histoire ancienne”, Sobieraj J., 2004: Kultura ceramiki sznurowej a początki ­Nouvelle Série III: 103 – 134. epoki brązu pomiędzy dolną Wisłą a Niemnem, (w:)

Początki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych The origins of the Bronze Age in Warmia and Masuria revealed by scientific analyses redakcja/edited by: Jarosław Sobieraj Olsztyn 2019 ISBN: 798-83-600-16-56-5

Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar

Typo-chronologia zabytków metalowych Typo-chronology of metal artefacts

W latach 2009 – 2018 do zbiorów Muzeum From 2009 to 2018, the Museum of Warmia and Warmii i Mazur w Olsztynie trafiła znacząca Masuria in Olsztyn acquired a significant number liczba nowych znalezisk, które można wiązać of new finds associated with the early stages of z wczesnymi etapami epoki brązu. Pochodzą one the Bronze Age. They come from the western z zachodniej części województwa warmińsko-ma- part of the Warmian-Masurian Voivodeship and zurskiego i stanowią tzw. znaleziska luźne – po- are so-called stray finds—artefacts found on the wierzchniowe i pozbawione kontekstu. W dwóch surface and without context. In two cases, how- przypadkach zgłoszenia terenowe doprowadziły ever, field reports led to important discoveries, do ważnych odkryć, to jest rozpoznania jedy- namely, the only cemeteries from Bronze Age Pe- nych jak dotąd cmentarzysk z II okresu epoki riod (later BA) II currently known in north-east- brązu (dalej: EB) w północno-wschodniej Polsce. ern Poland. The follow-up excavations yielded Z prowadzonych tam następnie wykopalisk po- several of the artefacts described below; some of chodzą niektóre z zabytków opisywanych niżej, them represent types and categories not encoun- w tym nieznane do niedawna w archeologii ziem tered before in the archaeology of the Prussian pruskich ich typy i kategorie (np. szpile). Po raz lands (e.g., pins). For the first time, artefacts pierwszy też znaleziska z początków epoki brązu from the beginning of the Bronze Age appeared wystąpiły w dających się określić i datować kon- in the area in question in contexts that can be tekstach. defined and dated. Założenia projektu objętego tytułem publi- The project that lends its name to this pub- kacji dotyczyły analiz i studiów nad fenomenem lication comprised a number of studies on the napływu – na skalę dotąd nie notowaną – tych phenomenon of inflow—on a scale heretofore un- cennych i prestiżowych wyrobów, w tym cyklu recorded—of those valuable and desirable objects badań fizykochemicznych, odnoszących się do to Warmia and Masuria. Among them, a series of ich proweniencji, w zestawieniu z tradycyjnym physicochemical analyses concerning the prove- ujęciem typologiczno-chronologicznym i syste- nance of the items (cf. Stos-Gale—in this volume) matyką. Do zaplanowanych w ten sposób studiów juxtaposed with the traditional typo-chronological wybrano 30 przedmiotów, pochodzących (możli- approach for which thirty objects were selected. wie) z: They represented possibly: – różnych kontekstów (grobów i znalezisk – different contexts (graves and stray finds); luźnych); – different periods and phases of the Bronze – różnych okresów i faz epoki brązu; Age; – różnych kategorii wyrobów (uzbrojenie, – different product categories (armaments, ­ozdo­ by,­ narzędzia); adornments, tools); – różnych partii objętego analizą obszaru; – different parts of the area under analysis; – różnych kierunków powiązań kulturowych. – different directions of cultural relations. 36 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar

Znalazły się wśród nich zarówno znaleziska There are finds of both obvious and completely o oczywistym, jak i zupełnie nieoczywistym cha- non-obvious nature, sometimes appearing for the rakterze, opisywane niekiedy po raz pierwszy, nie very first time in the region in question or even in tylko w analizowanym regionie, ale i na ziemiach the entire territory of Poland, or at least extending polskich, a co najmniej przesuwające dotychcza- the reach of some of the artefact types and catego- sowe granice występowania niektórych ich rodza- ries. It needs to be emphasized that the artefacts jów i typów. Należy bowiem podkreślić, że odkryte discovered in Warmia and the adjacent areas of na Warmii i w przyległych rejonach Mazur zabytki Masuria show great diversity in form and cultural cechuje niezwykła różnorodność form i afiliacji affiliation. kulturowych. The chronology of the analyzed artefacts Chronologia analizowanych znalezisk obejmuje encompasses the beginnings of the Bronze Age, początki epoki brązu, rozumiane jako czas poja- understood as the time the oldest metal objects wienia się w regionie najstarszych przedmiotów appeared in the region, and its first two periods metalowych, w tym zwłaszcza jej dwa pierwsze in particular: okresy: – BA I (Early Period), mainly its younger phase – I (wczesny) okres EB, tu głównie w młodszej A2, dated to approx. 2000 – 1600 BC, and fazie: A2, datowanej ok. 2000 – 1600 p.n.e. – BA II (Older Period), phases B1, B2, and C, oraz lasting altogether from approx. 1600 to – II (starszy) okres EB, w fazach B1, B2 1300 BC. i C, trwających łącznie w przedziale ok. Some of the analyzed artefacts also represent 1600 – 1300 p.n.e.; BA III (Middle Period), dating from 1300 to część omawianych zabytków wkracza już w III 1100 BC. (środkowy) okres EB, zamykający się datowaniem ok. 1300 – 1100 p.n.e. * * *

* * * The artefacts selected for further analyses (cf. Stos-Gale—in this volume) seem to indicate the Wybrane do dalszych analiz (por. Stos-Gale – possible directions and horizons of import of early w niniejszym tomie) zabytki zdają się ukazywać metal objects, including items of prestigious or możliwe kierunki i horyzonty importu wczesnych even regal nature, to the territory of north-­eastern wyrobów metalowych na tereny północno-wschod- Poland. Based on the results, it appears that Warm- niej Polski, w tym uzbrojenia o insygnialnym cha- ia’s far-reaching cultural relations encompassed rakterze. Jak wynika z ich oceny, dalekosiężne po- an enormous part of the inhabited world as it was wiązania kulturowe Warmii obejmowały ogromną known then—from the Carpathian Basin and część ówczesnej ekumeny – od Kotliny Karpackiej the Middle Danube basin, through Germany to i dorzecza środkowego Dunaju, przez tereny Nie- the British Isles. The appearance of indicators of miec aż po Wyspy Brytyjskie. Pojawienie się wy- such connections and the related inflow of imports znaczników tego typu kontaktów i związany z nimi point to the importance of the region in question napływ importów znamionują też rangę terenu, na and the significance of its resident communities. jakim zabytki zostały odkryte oraz znaczenie za- In this case, most likely linked to the phenomenon mieszkujących go społeczności. W tym wypadku referred to as the “Amber Road.” związane najpewniej z fenomenem określanym The selection of finds described below, de- mianem szlaku bursztynowego. spite their small number or any reservations as Opisany niżej zestaw znalezisk, jakkolwiek to their representativeness, seems to reflect the niewielki liczebnie i z wszelkimi zastrzeżeniami main trends and dynamics of these cultural rela- co do reprezentatywności, wydaje się odzwiercie- tions, from the initial inflow of metal imports in dlać najważniejsze tendencje oraz dynamikę tych BA I through its later continuation to the point kontaktów. Obejmują one zarówno inicjalną fazę when forms considered local appeared (probably importu wyrobów metalowych w I okresie EB, jak at the end of BA II) in the area devoid of copper i dalszy ich napływ, po pojawienie się (zapewne od and tin deposits. The presented artefacts are Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 37 przełomu II/III okresu EB) form uznawanych za catalogued below in the aforementioned chro- lokalne. Katalog analizowanych zabytków został nological order. przedstawiony poniżej w porządku chronologicz- nym ukazującym taką właśnie kolejność.

1. Kikity, 1. Kikity, gm. Jeziorany, pow. olsztyński Jeziorany Commune, Olsztyn County

Znalezisko luźne, przekaz p. Jarosława Niedzieli, Stray find; presented by Mr. Jarosław Niedziela; in zbiory Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie (dalej: the collection of the the Museum of Warmia and MWiM). Masuria in Olsztyn (hereinafter: MWiM).

0 1 2 3 cm

Fragment sztyletu o wymiarach 5,9 x 2,8 x Fragment of a dagger, measuring 5.9 x 2.8 x 0,2 cm, z językowatym uchwytem do rękojeści 0.2 cm. The lingulate tang constitutes about a half w 1/2 zachowanej długości okazu; ostrze i trzpień of the preserved length of the specimen. The blade płaskie; egzemplarz wyraźnie zużyty, ze śladami and tang are flat. The item is markedly worn-out, po oprawie widocznymi w patynie. with a hilt-mark visible in the patina. Forma jednostkowa, bez ścisłych analogii w do- An isolated form, without any close analogies tychczasowych opracowaniach z terenu Polski. Naj- in the previous studies from Poland. The nearest bliższy geograficznie zabytek o zbliżonych cechach artefact with similar features comes from barrow pochodzi z kurhanu 1 w Mohovoe (d. Wiskiauten), 1 in Mohovoe (former Wiskiauten), raj. Zele- raj. Zelenogradsk, na terenie obwodu kaliningradz- nogradsk, in the Kaliningrad Oblast of Russia. It kiego Rosji. Został tam znaleziony w najmłodszym was found in the youngest of the skeletal burials z grobów szkieletowych w obrębie kopca kultury in a mound of the Corded Ware culture, together ceramiki sznurowej, wraz ze szpilą o rozklepanej with a pin with head hammered flat and rolled into i zwiniętej w uszko główce (por. Bezzenberger 1904, a loop (cf. Bezzenberger 1904, figs. I—II). Similar ryc. I–II). Wśród egzemplarzy podobnych można examples include the finds from Samborzec (grave wymienić znaleziska z Samborca (grób 3) w pow. 3), Sandomierz County, and Strzyżów, Hrubieszów sandomierskim i Strzyżowa w pow. hrubieszow- County, both dating to the end of the Neolithic 38 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar skim – oba zaliczane do przełomu neolitu i epoki and the beginning of the Bronze Age (Gedl 1980, brązu (Gedl 1980, tabl. 11: 66, 70). Pierwszy, zali- pl. 11: 66, 70). The former, attributed to the Bell czany do kręgu pucharów dzwonowatych, łączony Beaker circle, was associated by Marek Gedl with był przez Marka Gedla z czeską ekumeną tego ugru- the Czech ecumene of this cultural group (Gedl powania (Gedl 1980, 39, tabl. 27B), drugi zaś – z sze- 1980, 39, pl. 27B), and the latter—with the broadly roko pojmowanymi ugrupowaniami stepowymi understood steppe groups between the Ural and między Uralem a Morzem Czarnym. W użyciu także the Black Sea. North of the Caucasus, the form na północ od Kaukazu około XVII–XVI stulecia was still in use around the 17th and 16th centuries p.n.e., to jest w fazie odpowiadającej II okresowi BC, i.e., in the phase corresponding to BA II (Gedl EB (Gedl 1980, 40). Dłuższe trwanie tego rodzaju 1980, 40). The longer duration of the form is also okazów znane jest również w strefie naddunajskiej, known in the Danube zone, where such specimens gdzie występują one jeszcze w fazie Oggau-Wipfing were still present in the Oggau-Wipfing phase of tamtejszej wczesnej epoki brązu – w czasach, które local Early Bronze Age, carrying on the Bell Beaker można synchronizować z fazą BrA1, cechujących tradition, which can be synchronized with phase się tradycją pucharów dzwonowatych (Bertemes, BrA1 (Bertemes, Heyd 2015, 571, fig. 5). Heyd 2015, 571, ryc. 5).

2. Rudniki, 2. Rudniki, gm. Susz, pow. iławski Susz Commune, Iława County

Znalezisko luźne, przekaz p. Sylwii Zielińskiej, Stray find; presented by Mrs. Sylwia Zielińska; in zbiory MWiM. the collection of the MWiM. Siekiera z podniesionymi brzegami, o wymia- Flanged axe measuring 7.4 x 3.4 x 0.7 cm, with rach 7,4 x 3,4 x 0,7 cm, z nieznacznie uszkodzonym slightly damaged butt. Slender specimen, with obuchem; okaz smukły, o wyraźnie zwężającym clearly tapering body, slightly convex in cross-­ się trzonie, lekko wypukłym w przekroju; obuch section. Narrow butt, originally probably rounded; wąski, pierwotnie zapewne zaokrąglony, brzegi, low, not very pronounced flanges. wąskie, niewysokie, mało wyraźne.

0 1 2 3 cm Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 39

Forma jednostkowa, bez ścisłych analogii na An isolated form, without any close analogies terenie Polski. Szczegółowe określenie utrudnia in Poland. Precise identification is hindered by stan zachowania (zaawansowana korozja i ubytki) the state of preservation (advanced corrosion oraz nietypowa morfologia okazu, a zwłaszcza jego and defects) and the unusual morphology of the nieregularny, nieco soczewkowaty przekrój. Wśród specimen, especially its irregular and slightly ewentualnych odniesień, cechy podobne może mieć ­lenticular cross-section. As far as possible analo- okaz z wielkopolskich Obornik, zaliczany do „form gies are concerned, the specimen from the Greater jednostkowych” siekier z podniesionymi brzegami, Poland region of Oborniki, classified as one of the publikowany w latach 20. XX w. (obecnie uznawany „isolated forms” of flanged axes and published in za zaginiony; por. Szpunar 1987, 56, tabl. 26: 455). the 1920s (currently considered lost; cf. Szpunar A także wiązane ze smukłymi siekierami typu 1987, 56, pl. 26: 455), may have had similar fea- Rümlang/Lausanne I znalezisko luźne z Kłanina tures. Another possible analogy is the stray find na Pomorzu Wschodnim (również zaginione; por. from Kłanino in East Pomerania (also lost; cf. Szpunar 1987, 44, tabl. 13: 251). Ewentualny zwią- Szpunar 1987, 44, pl. 13: 251), identified with slen- zek z tymi ostatnimi (6 publikowanych egzempla- der axes of the Rümlang/Lausanne­ I type. A poten- rzy, w tym depozyt z Pilszcza w pow. głubczyckim tial correspondence with the latter (six published oraz znaleziska luźne z Kociewia i ziemi chełmiń- specimens, including the deposit from Pilszcz, skiej nad Dolną Wisłą), pozwoliłby na zaliczenie Głubczyce County, and stray finds from Kociewie okazu do horyzontu późnej kultury unietyckiej. and Chełmno Land on the Lower Vistula) would Wskazują na to również analogie z terenu Czech allow the presented specimen to be included in the i Moraw oraz zachodniej Szwajcarii (tam: młodsza horizon of the late Únětice culture, which is also część fazy Langquaid), datowane na drugą połowę indicated by the analogous examples from the area fazy BrA2 (Abels 1972, 17). Kierunek ten zdaje się of Bohemia and Moravia and western Switzerland również określać proweniencję analizowanego (there as the younger part of the Langquaid phase), egzemplarza. Zestaw wspominanych wyżej ewen- dated to the second half of phase BrA2 (Abels 1972, tualnych analogii wskazuje zaś na wczesną pozycję 17). This direction also seems to define the prov- chronologiczną zabytku, mieszczącą się pomiędzy enance of the specimen under analysis. The set of schyłkiem I a początkami II okresu EB, w ramach possible analogies mentioned above points to the przełomu faz BrA2-B1. early chronology of this artefact—between the end of BA I and the beginning of BA II, within phases BrA2–B1.

3. Iława (okolice), gm. i pow. loco 3. Iława (vicinity), Commune and County of Iława Znalezisko luźne, zbiory MWiM. Siekiera z podniesionym brzegami, o wymia- Stray find; in the collection of the MWiM. rach 9,6 x 3,9 x 0,8 cm; forma smukła, o niemal Flanged axe measuring 9.6 x 3.9 x 0.8 cm; prostokątnym przekroju i trapezowatym rzucie ­slender form, almost rectangular in cross-section. trzonu oraz słabo wyodrębnionej części siecznej; The body is trapezoidal in plan, with a poorly obuch lekko zaokrąglony, brzegi niskie, zachowane ­defined blade; slightly rounded butt; low, residually szczątkowo (wykruszone, miejscami widoczne preserved flanges (chipped off, sometimes visible jedynie jako ślady krawędzi w nawarstwieniach only as traces of edges in layers of corrosion). korozji). The artefact is similar in shape to flat axes Pokrojem zbliżona do siekier płaskich, zalicza- classified as the Bytyń type (in variant A), with nych do typu Bytyń (w odmianie A), o chronologii a chronology that includes mainly the Final obejmującej przede wszystkim schyłkowy neolit Neolithic (from Funnel Beaker to Bell Beaker (od kultury pucharów lejkowatych po puchary culture). The form is widespread (36 examples) dzwonowate). Są to formy rozpowszechnione between the Oder and the Vistula, known from (36 okazów) między Odrą a Wisłą, znanych za- both graves and deposits, and as stray finds. Some 40 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar

0 1 2 3 cm

równo z grobów i depozytów, jak też ze znalezisk of the specimens, found in assemblages (e.g., luźnych. Część z nich, odnajdowana w zespołach from Żeńsko, ­Choszczno County—cf. Szpunar (np. z Żeńska w pow. choszczeńskim – por. Szpunar 1987, 16), ­appeared together with axes of the 1987, 16), występowała wraz z siekierami typu Wrocław-Szczytniki type, variant B, i.e., in con- Wrocław-Szczytniki odmiany B, to jest w kontek- texts associated already with the beginning of the stach związanych już z początkami epoki brązu Bronze Age (BA I, phase BrA2). (I okres EB, faza BrA2). Due to its raw material, confirmed by analyses Z racji potwierdzonego analizami surowca as tin bronze, the find from Iława should rather (brąz cynowy), znalezisko spod Iławy należy raczej be identified with another, similar type of axe, wiązać z innym, zbliżonym rodzajem siekier typu referred to as the Bogacica type (Spunar 1987, Bogacica (Szpunar 1987, 55 – 56), dokładne okre- 55 – 56), however, due the state of preservation ślenie utrudnia jednak stan zachowania okazu. of the artefact, its exact identification is difficult. Do zbioru tego należą na terenie Polski zaledwie The assemblage of this type of axes consists of only 4 opisane egzemplarze, pochodzące ze znalezisk four published specimens from Poland—stray luźnych na terenie Pomorza Zachodniego, Śląska finds from West Pomerania, Opole Silesia and Opolskiego i Ziemi Lubuskiej. Zalicza się je typolo- Lubusz Land. Typologically, they are classified gicznie do siekier III grupy – form trapezowatych, as axes of Group III—trapezoidal forms, with low o niewysokich brzegach i z wyodrębnionymi na- flanges and marked corners of the blade; it is not rożami części siecznej – bez możliwości określenia possible to determine­ their chronology either chronologii w oparciu o daty bezwzględne lub based on absolute­ dates or co-occurrence with współwystępowanie w zespołach (Szpunar 1987, other artefacts (Szpunar 1987, 7 – 8, 56). However, 7 – 8, 56). Biorąc jednak pod uwagę bliskie pokre- taking into account the close formal resemblance wieństwo formalne do okazów miedzianych (np. to copper specimens (e.g., the Bytyń type), the typu Bytyń), wykonane z brązu siekiery o podob- provenance of the bronze axes of similar shape is nym pokroju mają przypuszczalnie proweniencję presumably related to the Únětice culture circle Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 41 związaną z kręgiem unietyckim we wczesnych in the early periods of the Bronze Age. This may okresach EB. Może za tym przemawiać również also be supported by the likewise classified analogy tak samo klasyfikowana analogia z Großenhain from Großenhain in Saxony (cf. Billig 1958, 149, w Saksonii (por. Billig 1958, 149, tabl. 83: I). pl. 83: I). Najbliższą analogię wydaje się stanowić zna- The closest analogy seems to be the find from lezisko z miejscowości Banie w pow. gryfińskim Banie, Gryfino County (Szpunar 1987, pl. 16: 302A). (Szpunar 1987, tabl. 16: 302A). Propozycja dato- The proposed chronology should include the end of wania winna obejmować przełom I i II okresu EB BA I and beginning of BA II (BrA2–B1). (BrA2-B1).

4. Lubajny 4. Lubajny (site IX), (stan. IX), gm. Ostróda, pow. loco Commune and County of Ostróda

Wyposażenie domniemanego pochówku, badania Contents of an alleged grave; excavated by “Arche- wykopaliskowe (2014) Pracowni Archeologicz- oplan” Przemysław Wierzbicki Archaeology and no-Konserwatorskiej „Archeoplan” Przemysław Conservation Company in 2014; in the collection Wierzbicki, zbiory Muzeum w Ostródzie. of the Muzeum in Ostróda. Głownia sztyletu z nitami do mocowania ręko­ Riveted dagger blade measuring 10.6 x 2.9 x jeści, o słabo zaznaczonym żeberku, utworzonym 0.35 cm, with a weakly marked midrib created przez soczewkowate pogrubienie przekroju by a lenticular thickening of the section (“ap- ­(„że­­berko pozorne”); wymiary 10,6 x 2,9 x 0,35 cm; parent midrib”); expanded hilt-plate, triangular uchwyt poszerzony, ostrze trójkątne. blade. Forma jednostkowa, w systematyce sztyletów An isolated form; in the classification of dag- z terenu Polski (Gedl 1980) nie ma dobrych ana- gers from Poland (Gedl 1980), there are no good logii wśród egzemplarzy z 3 otworami na nity. analogies among the examples with 3 rivet holes. Formalnie znalezisko z Lubajn powinno zaliczać Formally, the find from Lubajny should belong to

0 1 2 3 cm 42 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar się do grupy o poszerzonej płytce do osadzania the group with extended hilt-plate, but its variants uchwytu, jednak należące do niej odmiany Steklno of Steklno (without rivets) and Smoszew (usually (bez nitów) i Smoszew (romboidalne z reguły prze- rhomboid cross-sections and elongated blades) kroje i wydłużone ostrza) nie odpowiadają cechom do not correspond to the features of the specimen analizowanego okazu (Gedl 1980, 53 – 55, tabl. 15: under analysis (Gedl 1980, 53 – 55, pls. 15: 124, 125; 124, 125; 16: 126 – 134). 16: 126 – 134). Płytka do rękojeści ma kształt owalny lub zbli- The hilt-plate is oval or close to triangular in żony do trójkątnego i nosi zachowany w patynie shape and bears a trace, preserved in patina, of ślad owalnie (obejmująco) ukształtowanej osady. an oval-shaped (curved around the plate) hilt. It Znajdują się w niej 3 otwory, przy czym środkowy has three holes; the middle (distal) one is broken (dystalny) jest wyłamany, wskutek czego nie da across, thus, it is impossible to determine the full sie stwierdzić, jak był ukształtowany wierzchołek shape of the hilt-plate. płytki. A similar specimen—with a slightly wider, Okaz podobny – o nieco szerszej, łukowatej pły- arcuate plate with 3 rivets and a wide longitudi- tce z 3 nitami, z szerokim podłużnym zgrubieniem nal ridge in the middle of the blade, but without pośrodku ostrza, ale bez obustronnego wcięcia indents in the edges of the blade below both shoul- krawędzi ostrza poniżej rękojeści – można wska- ders—can be indicated in a grave of the Únětice zać w grobie kultury unietyckiej z miejscowości culture in Vinodol, okr. Nitra, in Slovakia. The Vinodol, okr. Nitra na Słowacji. Głownia ta została blade was classified as the Jelka variant, dated to zaliczona do wariantu Jelka, datowanego na młod- the younger stage of the Early Bronze Age. Based szy odcinek wczesnego okresu epoki brązu, a grób on its contents, the grave from Vinodol was associ- z Vinodolu jest na podstawie inwentarza łączony ated with the classical phase of the Únětice culture z klasyczną fazą kultury unietyckiej (Vladár 1974, (Vladár 1974, 31 – 32, pl. 3:59). 31 – 32, tabl. 3:59). A damaged specimen, very similar in shape Uszkodzony egzemplarz o pokroju bardzo to the one described above, comes from a barrow zbliżonym do opisanego wyżej pochodzi z grobu tomb in Bad Kösen, Burgenlandkr., while a stray kurhanowego w Bad Kösen, Burgenlandkr., find from Freiburg, Burgenlandkr.—with a rhom- a niewiele różny – bo z wyraźną środkową gra- boid cross-section due to a marked ridge in the nią na ostrzu, nadającą mu romboidalny prze- middle of the blade—and its shorter version from krój – stanowi znalezisko luźne z Freyburga, a grave in Magdal, Weimarer Land., are not much Burgenlandkr., oraz (w krótszej wersji) z grobu different. Lastly, a specimen similar to the latter, w Magdala, Ldkr. Weimarer Land. Wreszcie okaz but with a defined midrib, comes from a grave at podobny do tych ostatnich, ale z wyodrębnio- the flat cemetery in Mellingen, Ldkr. Weimarer nym żeberkiem środkowym, pochodzi z grobu Land. All these Eastern German analogies are na cmentarzysku płaskim w Mellingen, Ldkr. classified as the Freyburg-Röderau variant of the Weimarer Land. Wszystkie te wschodnionie- triangular dagger blades and are dated to the Late mieckie analogie zostały zaliczone do wariantu Únětice culture, i.e., phase BrA2 (Wüstemann Freyburg-Röderau trójkątnych głowni sztyletów 1995, 97 – 99, pls. 35: 252, 254; 36: 256, 257). i są datowane na późną kulturę unietycką, czyli However, with the exception of the specimen from fazę BrA2 (Wüstemann 1995, 97 – 99, tabl. 35: 252, Mellingen, none of these blades are indented below 254; 36: 256, 257). Jednak, za wyjątkiem okazu the shoulders on both sides. The presence of this z Mellingen, żadna z głowni nie ma zaznaczonego specific feature may be related to the use of the obustronnego wcięcia między krawędziami ostrza dagger, and not to its construction. a płytką do rękojeści. Cecha ta może stanowić spe- Artefacts similar to the dagger from Lubajny cyficzny ślad użytkowania sztyletu, niezwiązany appear in Slovakia, Thuringia and Saxony-Anhalt z jego budową. in the contexts from the classical phase of the Zabytki zbliżone do sztyletu z Lubajn na tere- Únětice culture (BrA2). A slightly younger example nie Słowacji, w Turyngii i w Saksonii-Anhalcie seems to have been recorded in Lower Austria, at występują w kontekstach klasycznej fazy kultury the Franzhausen II cemetery (grave 649). The spec- unietyckiej (BrA2). Nieco młodszy, jak się zdaje, imen with 3 rivets, curved hilt-plate, and a delicate Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 43 egzemplarz odnotowano w Dolnej Austrii, na midrib on the triangular blade was found together cmentarzysku Franzhausen II (grób 649). Okaz with a pin with spherical, pierced head and a very z 3 nitami, łukowatą płytką do rękojeści i delikat- narrow palstave (chisel), i.e., in a context corre- nym żeberkiem na trójkątnie uformowanej głowni sponding to the Bühl/Niederosterwitz horizon wystąpił tam w zespole razem ze szpilą o kulistej, (the classical horizon of the Věteřov culture) at przekłutej główce i dłutem z lejkowatą piętką. To the threshold of BA II (there: Middle Bronze Age), jest w kontekście odpowiadającym horyzontowi phase A2c or A2c/B (Neugebauer 1994, 102; fig. 7: Bühl/Niederosterwitz (klasycznemu horyzon- 2). This analogy does not alter the foundation for towi kultury wieterzowskiej) u progu II okresu dating the presented artefact, at most determining EB (tam: środkowej EB), w fazie A2c lub A2c/B its upper chronological limit, nor does it contra- (Neugebauer 1994, ryc. 7: 2, s. 102). Analogia ta dict the south-western direction of the recorded nie zmienia jednak podstaw datowania zabytku, connections. wyznaczając co najwyżej jego górną cezurę, ani też południowo-zachodniego kierunku odnotowanych powiązań.

5. Koniuszyn, 5. Koniuszyn, gm. Nidzica, pow. loco Commune and County of Nidzica

Znalezisko luźne (być może zniszczony grób, Stray find (perhaps from a destroyed grave, found wraz ze sztyletem – poz. 6), przekaz p. Sylwestra with a dagger—item 6); presented by Mr. Sylwester ­Nowaka, zbiory MWiM. Nowak; in the collection of the MWiM. Czekan (zdwojone dłuto?) o wymiarach 14,4 x Double axe (double chisel?) measuring 14.4 x 2,5 x 2,7 cm; okaz zaopatrzony w dwa wachlarzo- 2.5 x 2.7 cm. At opposite ends, the specimen has wato uformowane, przeciwstawne ostrza, różniące two fan-shaped blades of slightly different width. się nieznacznie szerokością. Płaski, prostokątny The body is flat, rectangular in cross-section,

0 1 2 3 cm 44 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar w przekroju trzon dzieli mniej więcej w połowie and divided approximately in half by a massive poprzeczna, masywna listwa (żeberko?), usytu- bar (stop-ridge?) situated across the face on both owana po obu jego stronach. sides. Forma unikatowa, jedyną w miarę bliską ana- A unique form, whose only relatively close logię na terenie Polski może stanowić znalezisko analogy in Poland may be the find from Gdy- z Gdyni-Grabówka (d. Grabau, Grabówko), znajdu- nia-Grabówek (former Grabau, Grabówko), once jące się niegdyś w kolekcji gdańskiego Westpreußi- in the collection of the Westpreußisches Provinzial sches Provinzial Museum (Gedl 2004, 76, tabl. 19: Museum in Gdańsk (Gedl 2004, 76; pl. 19: 262). 262). Zabytek ten, uznawany po wojnie za zagi- That artefact, presumed lost after the war, was niony, miał zostać znaleziony pod koniec XIX w. to be found at the end of the 19th century inside wewnątrz glinianego naczynia. Z zachowanego a clay vessel. According to its preserved descrip- opisu wynika, że wykonano go z brązu i mierzył tion, it was made of bronze and measured 9.8 cm 9,8 cm długości, zatem był krótszy o połowę od in length, i.e., it was about half as long as the spec- analizowanego. Również jego ilustracja wskazuje, imen presented here. Its illustration also shows że różnił się nieco konstrukcją – poprzeczne że- that it was of slightly different construction—the berko znajdowało się w ok. 2/3 długości i stanowiło transverse stop was located at about two thirds rodzaj nie tyle listwy, co ostro uformowanej grani of the total length and was not so much a bar as (por. Lissauer 1891, 11, tabl. III). a sharply formed ridge (cf. Lissauer 1891, 11; pl. Publikacja źródłowa znaleziska z Gdyni-Gra- III). bówka, określająca jego chronologię na starszy The source publication of the find from Gdynia-­ odcinek epoki brązu (Alte Bronzezeit), odwołuje -Grabówek, which defines its chronology as older się do innego znanego wówczas okazu. Pochodził Bronze Age (Alte Bronzezeit), makes reference to on ze zbiorów kopenhaskich i był wzmiankowany another specimen known at that time. It came (Worsaae 1854, 31, ryc. 129) jako podwójne from the Copenhagen collection and was referred dłuto o długości 8,7 cm i szerokości ostrzy 1,5 to as a double chisel, 8.7 cm long, with two blades oraz 2 cm. Jak wynika z opisu, stanowi to jednak measuring 1.5 and 2 cm in width (Worsaae 1854, analogię raczej do znaleziska z Grabówka niż 31; fig. 129). However, based on the description, z Koniuszyna. this is an analogy to the find from Grabówek rather Znacznie bliższy związek wydaje się łączyć ana- than Koniuszyn. lizowany czekan ze znaleziskiem publikowanym There seems to be a much closer correlation z terenu Irlandii u schyłku XIX w. (Evans 1881, 69; between the axe under analysis and the find from ryc. 47) wraz z następującym opisem: Ireland, published near the end of the 19th century „…narzędzie o podwójnym ostrzu, również and described as: w muzeum Irlandzkiej Akademii Królewskiej, “A double-edged instrument, also in the museum­ posiada ‘żeberko’ tylko na jednej powierzchni, jak of the Royal Irish Academy, has a stop-ridge on one ukazano na ryc. 47. of the faces only, as shown in Fig. 47. Narzędzie tej samej formy, ale z ‘żeberkami’ An instrument of the same form, but with stops po obu stronach zamiast na jednej z powierzchni, at the sides instead of on the face, 4⅞ inches long, liczące 4 i 7/8 cala długości [nieco ponad 12 cm – ⅝ inch broad at the edges, and about ¼ inch thick, przyp. aut.] oraz 5/8 cala szerokości ostrzy i gru- was found at Farley Heath, Surrey, and is now in bości 1/4 cala, zostało znalezione na Wrzosowisku the British Museum.”1 Farley (oryg. Farley Heath) w Surrey i znajduje się The above examples exhaust the set of available obecnie w British Museum”1. analogies, which leads to the conclusions that, first and foremost, these artefacts are extremely rare

1 W dostępnym on-line katalogu zbiorów pod nr. inw. 1 In the online collection catalogue, there is an artefact 1853,0419.22 występuje zabytek z Farley Heath, opisany from Farley Heath listed under inv. no. 1853,0419.22 jako „Copper alloy tanged chisel”; mimo ponawianych and described as “Copper alloy tanged chisel”; despite próśb, British Museum nie udzieliło odpowiedzi na repeated requests, the British Museum did not respond pytania o ten przedmiot. to the queries about this object. Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 45

Przykłady powyższe wyczerpują zestaw do- and that similar forms circulated in a „latitudinal” stępnych analogii, na podstawie których można manner, covering, as it appears, the coasts of the wnioskować przede wszystkim o rzadkości opisy- Irish, North and Baltic Seas. wanych znalezisk. A także o równoleżnikowym Similar double-bladed axes are recorded on the charakterze cyrkulacji podobnych wzorców continent further inland. Among others, their obejmującym, jak się wydaje, wybrzeża Morza presence was noticed by Vere Gordon Childe, Irlandzkiego, Północnego i Bałtyku. who published a decorated, „symbolic double W głębi kontynentu rejestrowane są zbliżone axe, Rhine” (Childe 1930, fig. 37). These „double topory o podwójnych ostrzach, na których wy- axes” (Doppeläxte), currently described as the Za- stępowanie zwrócił uwagę m.in. Vere Gordon bitz type, appear in Switzerland, eastern France, Childe, publikując zdobiony okaz z Renu jako and central and northern Germany (Kibbert „symboliczny, zdwojony topór” (Childe 1930, 1980, 35 – 54; pls. 2: 7 – 9; 3: 10 – 11, 13 – 14; 4: 12, ryc. 37). Owe „podwójne topory” (Doppeläxte), 15 – 16A). However, all of the more than 30 known opisywane obecnie jako należące do typu Zabitz, specimens, found in hoards 2 – 3 pieces at a time występują na terenie Szwajcarii, wschodniej Fran- and as stray finds, were made of copper, not bronze cji oraz środkowych i północnych Niemiec (Kibbert like the specimen from Koniuszyn (cf. Stos-Gale— 1980, 35 – 54; tabl. 2: 7 – 9, 3: 10 – 11, 13 – 14, 4: 12, in this volume). In addition, they typically have 15 – 16A). Wszystkie z ponad 30 znanych egzempla- small, centrally located holes (usually irregular, rzy, znajdowanych w skarbach po 2 – 3 sztuki lub slit-shaped) and measure from 27 to 43 cm. They jako znaleziska luźne, wykonano jednak z miedzi, are usually dated to the end of the Neolithic, espe- nie z brązu – w odróżnieniu od okazu z Koniuszyna cially the Bell Beaker culture circle (Kibbert 1980, (por. Stos-Gale – w niniejszym tomie). Prócz tego 35 – 54), or to the earliest Bronze Age—before phase cechują je niewielkie, centralnie usytuowane BrA2 (Laux 2000, 188 – 190). otworki (zwykle nieregularne, o szczelinowatym It also seems unlikely that this artefact could kształcie) i długość od 27 do 43 cm. Co do datowa- be an imitation of the above-mentioned forms nia zaś, odnoszone są zazwyczaj do schyłku neolitu, resembling the double-headed axe, so-called przede wszystkim do kręgu pucharów dzwono- ”labrys,” present in great numbers and in different watych (Kibbert 1980, 35 – 54) lub najstarszych variants in the Eastern Mediterranean and Aegean odcinków wczesnej EB – przed fazą BrA2 (Laux zones. Due to the raw material used, the find from 2000, 188 – 190). Koniuszyn would be separated from its alleged Ewentualne naśladownictwo opisanych wyżej copper „prototypes” by several hundred years. In form, nawiązujących do podwójnego topora – „la- both cases, however, the function of the objects in brysu”, licznie i w różnych odmianach występu- question is not entirely clear. jącego w strefie wschodniośródziemnomorskiej The variant under analysis could also be con- i egejskiej, wydaje się mało prawdopodobne. sidered as a double chisel. Its wide blades seem Z uwagi na zastosowany surowiec, znalezisko to contradict this possibility, as does the alleged z Koniuszyna powinno dzielić kilkaset lat od do- grave context of the find, which was to be accom- mniemanych pierwowzorów miedzianych. W obu panied „in close proximity” by a riveted dagger przypadkach jednak nie do końca jasna jest funkcja (cf. item 6). It would be a rare case in the terri- przywoływanych przedmiotów. tory of ­Poland of tools, especially together with W analizowanym wariancie można brać pod prestigious weapons, being deposited in a grave uwagę dwustronne dłuto, przeciw czemu prze- from the Early Bronze Age (cf. Dabrowski 1985, mawiają szerokie ostrza okazu, jak również do- 115). The above-mentioned stop-ridge may also mniemany kontekst grobowy odkrycia zabytku be a kind of a simplified double axe grip, placed z Koniuszyna – sztylet z nitem do rękojeści „w bez- there, e.g., due to the of lack technical capabilities pośredniej bliskości” (por. poz. 6). Stanowiłoby to to make a shaft-hole in the body, but the absence rzadki na ziemiach polskich przypadek umieszcza- of „originals” to imitate seems problematic. At nia w grobie z wczesnych okresów EB narzędzi (por. most, the Nortycken-type shaft-hole axes, dated Dąbrowski 1985, 115), zwłaszcza wspólnie z oka- to BA III, may be regarded as a weapon of similar zami prestiżowej broni. Przywołane żeberko może form (cf., for example, Dąbrowski 1985, 100 – 101). 46 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar też stanowić rodzaj uproszczonego uchwytu cze- However, they are invariably characterized by kana, co mogło wynikać np. z braku technicznych grooved bodies­ and clear asymmetry due to the możliwości wykonania otworu w trzonie, proble- division into a fan-shaped blade and a butt which matyczny wydaje się jednak brak pierwowzorów. is similar in outline but smaller and blunt. It may Za broń podobnej formy można uznać co najwyżej therefore be that the chronology of the specimen czekany z otworem do rękojeści należące do typu from Koniuszyn­ falls between the middle of BA Nortycken, datowanego na III okres EB (por. np. I and early BA III (phases BrA2–BrC). Dąbrowski 1985, 100 – 101). Te jednak cechują się niezmiennie żłobkowaniem trzonów oraz wyraźną asymetrią, związaną z podziałem na wachlarzowate ostrze i obuch – podobny w obrysie acz mniejszy i tępy. Być może zatem pozycja chronologiczna okazu z Koniuszyna zawiera się pomiędzy połową I a początkami III okresu EB (BrA2-BrC).

6. Koniuszyn 6. Koniuszyn, gm. Nidzica, pow. loco Commune and County of Nidzica

Znalezisko luźne (być może zniszczony grób, Stray find (possibly a destroyed grave, found wraz z czekanem – poz. 5), przekaz p. Sylwestra together with a double axe—item 5); presented Nowaka, zbiory MWiM. by Mr. Sylwester Nowak; in the collection of the Głownia sztyletu o wymiarach 15,7 x 3,6 x MWiM.

0 1 2 3 cm Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 47

0,2 cm, z pojedynczym otworem na nit do moco- Dagger blade measuring 15.7 x 3.6 x 0.2 cm, wania rękojeści; obrys laurowaty – zbliżony do wy- with a single rivet hole. Leaf-shaped outline—­ dłużonego owalu, ostrze i uchwyt płaskie; trzpień resembling an elongated oval. Blade and tang flat; niewyodrębniony, z widocznym w patynie śladem the tang is poorly defined. Hilt-mark are visible in zasięgu oprawy. the patina. Forma unikatowa, bez analogii w dotychczaso- A unique form, without analogies in previous wych opracowaniach z terenu Polski (Gedl 1980). studies from Poland (Gedl 1980). In Slovakia, Na Słowacji zbliżona nieco (mniejsza, bardziej a slightly similar (smaller, more slender, and smukła, o romboidalnym przekroju) głownia with rhomboid section) dagger blade with one sztyletu z jednym nitem wystąpiła bez kontekstu rivet occurred without any context at the fortified na ufortyfikowanym osiedlu kultury madziarow- settlement of the Mad’arovce culture in Nitrian- skiej w miejscowości Nitriansky Hrádok, okr. Nové sky Hrádok, okr. Nové Zámky. It was classified as Zámky. Została sklasyfikowana jako jedyny okaz the only example of the variant with triangular wariantu z trójkątną płytką do rękojeści, wyodręb- hilt-plate, defined within the Nitriansky Hrádok nionego w ramach typu Nitriansky Hrádok, bez type, without indicating any closer chronological wskazania bliższej pozycji chronologicznej (Vladár position (Vladár 1974, pl. 5:107). 1974, tabl. 5:107). In eastern Germany, specimens slightly simi- We wschodnich Niemczech nieco zbliżone do lar to the find from Slovakia, and also ones more znaleziska słowackiego okazy, także smuklejsze slender and with a marked ridge or lenticular i z zaznaczoną granią lub przekrojem soczewko- cross-section, are classified within variants 1 and watym, zalicza się do wariantu 1 i 2 lancetowatych 2 of lanceolate dagger blades (Wüstemann 1995, ostrzy sztyletów (Wüstemann 1995, 131 – 132, 131 – 132, pls. 52: 480, 482 – 483, 485, 53: 488). The tabl. 52: 480, 482 – 483, 485, 53: 488). Inwentarze grave-goods from Friedrichsruhe and Liepen, as grobów z Friedrichsruhe i Liepen pozwalają dato- well as the grave from Bautzen, allow dating them wać je na III okres epoki brązu, podobnie jak grób to Period III of the Bronze Age (Wüstemann 1995, z Bautzen (Wüstemann 1995, 131, 133). 131, 133). Płaskie sztylety z szerokimi lub niewyodrębnio- Flat daggers, with wide or poorly-defined nymi uchwytami stosunkowo często spotykane są tangs, are relatively common in the British Isles na Wyspach Brytyjskich (Needham et al. 2017, ryc. (Needham et al. 2017, fig. 24); the specimen from 24), przy czym okaz odnaleziony w Koniuszynie Koniuszyn appears to have analogies only in zdaje się mieć analogie jedynie w materiałach the Early Bronze Age finds from Ireland.2 They z wczesnej epoki brązu (EBA) na terenie Irlandii2. represent the Listack type, associated with the Należą one do typu Listack, wiązanego z osad- settlement of the Beaker Bell community (Har- nictwem społeczności pucharów dzwonowatych bison 1969, pl. 1: 9 – 13), however, none of the 12 (Harbison 1969, tabl. 1: 9 – 13), jednak żaden z 12 specimens described so far appeared together with opisanych dotąd okazów nie wystąpił w zespole other artefacts (Harbison 1969, 23; Flanagan 1998). z innymi zabytkami (Harbison 1969, 23; Flanagan Peter Harbison regarded this type as relatively 1998). Peter Harbison uznał go za stosunkowo archaic, based on its similarities to the daggers of archaiczny, na podstawie podobieństw do sztyle- the oldest type (Knocknagur), similar in shape (but tów najstarszego typu (Knocknague), podobnego with a lingulate tang) and unriveted. pokroju (ale z językowatym trzpieniem) i pozba- Analogous examples include the dagger ex- wionego nitów. tracted from the Shannon River (Case 1967, fig. Do analogicznych zaliczyć można np. egzem- 11: 5) and a similar specimen made of arsenical plarz wydobyty z rzeki Shannon (Case 1967, ryc. copper, found in the Sillees River (McHugh, 11: 5) czy zbliżony okaz z miedzi arsenowej, odna- Scott 2014, 80, fig. 16). It seems that this form leziony w rzece Sillees (McHugh, Scott 2014, 80, may have survived for a long time, as one of the ryc. 16). Jak się wydaje, forma ta mogła przeżywać published artefacts—from a barrow in Knockast,

2 Tam z bardzo szerokim datowaniem, w przedziale 2 Where they are dated within a very broad range of 2400 – 1500 p.n.e. (McHugh, Scott 2014, 55). 2400 – 1500 BC (McHugh, Scott 2014, 55). 48 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar się przez dłuższy czas. Jeden z publikowanych Co. Westmeath—of an analogous shape (albeit zabytków – z kurhanu w Knockast, Co. Westme- slightly smaller) is associated, for example, with ath – o analogicznym kształcie (nieco mniejszy) the Cordoned Urns horizon (Waddell 1998, 149, wiązany jest np. z horyzontem ceramiki Cordoned fig. 59: 4), i.e., a period carbon-dated to 1900 – 1650 Urn (Waddell 1998, 149, ryc. 59: 4), datowanym BC (McHugh, Scott 2014, 85, table 3). radiowęglowo około 1900 – 1650 p.n.e. (McHugh, Perhaps then, the „Atlantic” element detected Scott 2014, 85, tab. 3). in the other find from Koniuszyn (cf. double axe, Być może potwierdza się zatem „atlantycki” item 5) is confirmed, although the issue of the ślad, towarzyszący drugiemu ze znalezisk z Koniu- provenance and chronology of both these artefacts szyna (por. czekan, poz. 5), choć kwestia prowe- remains unresolved. niencji i chronologii obu tych zabytków pozostaje nierozstrzygnięta.

7. Urbanowo, 7. Urbanowo, gm. Dobre Miasto, pow. olsztyński Dobre Miasto Commune, Olsztyn County

Znalezisko luźne, przekaz p. Stefana Tworkow- Stray find; presented by Mr Stefan Tworkowski; skiego, zbiory MWiM. in the collection of the MWiM. Głownia sztyletu o wymiarach 12,3 x 3,3 x Dagger blade measuring 12.3 x 3.3 x 0.2 cm, 0,2 cm, z językowatym uchwytem do rękojeści, with the lingulate tang constituting about one stanowiącym ok. 1/3 długości; ostrze i trzpień third of the total length. The blade and tang are płaskie, kształt okazu zbliżony do romboidalnego, flat. The specimen is roughly rhomboid, slightly

0 1 2 3 cm Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 49 z nieznaczną asymetrią (jedna z krawędzi siecznych asymmetrical (one of the cutting edges is con- wypukła) i wyraźnie wklęsłymi („wciągniętymi”) vex), with markedly concave (“pulled-in”) edges krawędziami uchwytu do mocowania. of the tang. Forma jednostkowa, bez publikowanych od- An isolated form, with no published equiv- powiedników z terenu Polski (Gedl 1980) i Sło- alents from Poland (Gedl 1980) and Slovakia wacji (Vladár 1974). We wschodnich Niemczech (Vladár 1974). In eastern Germany, similar forms można wskazać podobne okazy wśród miedzia- can be found among copper daggers from the nych sztyletów ze schyłku neolitu, łączonych end of the Neolithic, associated mainly with the zwłaszcza z kręgiem pucharów dzwonowatych. Bell Beaker culture. Those include the dagger of W tym egzemplarz o nieco innych proporcjach slightly different proportions (shorter blade) from (krótsze ostrze) z Bleckendorf, Salzlandkr. (grób Bleckendorf, Salzlandkr. (in a grave of the Corded kultury ceramiki sznurowej) oraz bardziej krępe Ware culture) and the more squat examples from okazy z Buttelstedt, Ldkr. Weimarer Land, Hal- Buttelstedt, Ldkr. Weimarer Land, Halle-Tro- le-Trotha i Stedten, Ldkr. Mansfeld-Südharz tha, and Stedten, Ldkr. Mansfeld-Südharz (wyposażenie pochówku społeczności pucharów (found in a grave of the Bell Beaker community) dzwonowatych) (Wüstemann 1995, 91 – 92, tabl. (Wüstemann 1995, 91 – 92, pl. 34: 199 – 200, 202, 34: 199 – 200, 202, 206). Z grobu „pucharowego” 206). Another dagger very similar to the one in pochodzi też sztylet bardzo zbliżony do oma- question, found in the Czech Republic in the wianego, odkryty w Czechach, na terenie Pragi- area of Prague-Bubeneč ­(Zimmermann 2007, fig. -Bubenča (Zimmermann 2007, ryc. 41). Jak się 41), also comes from a „Bell Beaker” grave. It is uważa, środkowoeuropejskie odkrycia tego typu believed that Central European discoveries of cechują się „stepowym” rodowodem i nadczar- this type are of a „steppe” origin and have North nomorsko-północnokaukaskimi konotacjami. Sea-North Caucasian connotations. Thomas Zim- Analizujący to zjawisko Thomas Zimmermann mermann, who studied this phenomenon (2007, (2007, ryc. 36, 37) zestawił np. przywołany już figs. 36, 37), compared, for example, the already okaz z Bleckendorf z odpowiadającym mu dokład- mentioned specimen from Bleckendorf with its nie sztyletem z Biesłanu (oryg. Tulatovo) w Osetii exact parallel from Beslan (originally Tulatovo) Północnej. Być może jednak sztylet stanowi formę in North Ossetia. However, it is possible that the przeżywającą się w głąb epoki brązu, co zdaje się dagger represents a form that survived deep into potwierdzać występowanie podobnych okazów the Bronze Age, which seems to be confirmed by na Ukrainie, m.in. licznych (6 okazów) analogii the presence of similar specimens in Ukraine, w skarbie z Loboikovki, raj. Dnepropetrovsk. ­including numerous (six specimens) analogies in Ten zespół, jak i tzw. loboikovska tradycja meta- the hoard from Loboikovka, raj. Dnepropetrovsk. lurgiczna, datowany jest na wczesny okres saba- This assemblage (and the so-called Loboikovka tinowski (1700 – 1250 p.n.e.) tamtejszej młodszej metallurgical tradition) is dated to the early epoki brązu, m.in. poprzez współwystępowanie Sabatinovka period (1700 – 1250 BC) of the local wczesnych form siekier tulejowatych (Kločko younger Bronze Age, based on, among others, the 2017, 310 – 312, ryc. 19). presence of early forms of socketed axes (Kločko 2017, 310 – 312, fig. 19).

8. Kosyń (stan. I), 8. Kosyń (site I), gm. Dobre Miasto, pow. olsztyński Dobre Miasto Commune, Olsztyn County

Znalezisko luźne, przekaz p. Mariusza Kozakiewi- Stray find; presented by Mr. Mariusz Kozakiewicz; cza, zbiory MWiM. in the collection of the MWiM. Siekiera z podniesionymi brzegami, o wymia- Flanged axe measuring 10.1 x 4.7 x 0.9 cm; rach 10,1 x 4,7 x 0,9 cm; forma smukła, o niemal slender form. The body is almost rectangular­ in 50 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar

0 1 2 3 cm

prostokątnym rzucie trzonu; brzegi niewysokie plan. Low (partially chipped) flanges; straight (częściowo wykruszone), obuch prosty. butt. Egzemplarz należy do grupy znanej z 13 pu- The specimen belongs to a group known from blikowanych znalezisk, występujących nad dolną thirteen published artefacts, found on the Lower Wisłą (zwłaszcza w rejonie ujścia), w tym 3 zespo- Vistula (especially in the area of its estuary), łów grobowych (Pruszcz Gdański, Grabowo w pow. ­including three grave assemblages (Pruszcz Gdański, starogardzkim i Kiełpino w pow. kartuskim). Grabowo, Starogard County, and Kiełpino, Kartuzy Reprezentują one typ Łuszczewo, w analizowa- County). They represent the Łuszczewo type. Vari- nym przypadku odmiany A – z analogią w obrębie ant A of this type, represented by the artefact­ under wyposażenia pochówku szkieletowego (ostrze szty- analysis, finds its parallel within the contents of an letu z nitami do rękojeści i szpila z haczykowatą inhumation burial (riveted dagger blade and hook- główką) z Pruszcza Gdańskiego (Szpunar 1987, headed pin) from Pruszcz Gdański (Szpunar 1987, 47 – 48, tabl 14: 267). 47 – 48; pl. 14: 267). Forma uznawana za lokalną, genetycznie zawią- The form is regarded as local and is geneti- zana z typem Wrocław-Szczytniki, jej datowanie cally related to the Wrocław-Szczytniki type. Its obejmuje przełom I i II okresu EB w ramach faz chronology encompasses the end of BA I and the BrA2-B1 (Szpunar 1987, 48 – 49). beginning of BA II, in the range of phases BrA2–B1 (Szpunar 1987, 48 – 49).

9. Kosyń (stan. II), 9. Kosyń (site II), gm. Dobre Miasto, pow. olsztyński Dobre Miasto Commune, Olsztyn County

Znalezisko luźne, przekaz p. Mariusza Kozakie- Stray find, presented by Mr. Mariusz Kozakiewicz / wicza / wyposażenie pochówku (grób 1), badania grave deposit (grave 1), excavated by the MWiM in wykopaliskowe (2014) i zbiory MWiM. 2014; in the collection of the MWiM. Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 51

0 1 2 3 cm

Głownia sztyletu z nitami do mocowania rę- Riveted dagger blade measuring 12.5 x 3.8 x kojeści, o wymiarach 12,5 x 3,8 x 0,45 cm i słabo 0.45 cm, with weakly marked (“apparent”) mid- zaznaczonym (pozornym) żeberku, utworzonym rib formed by the rhomboid shape of the section; poprzez romboidalne ukształtowanie przekroju; slightly asymmetrical. nieznacznie asymetryczna. An isolated form; in the Polish classification Forma jednostkowa, w polskiej systematyce system of Bronze Age daggers, it belongs to the sztyletów z epoki brązu należy do grupy okazów group of specimens with semi-circular butt, mid- o półkolistej płytce do osadzania uchwytu, z żeber- rib or rhomboid cross-section, and 3 rivets for kiem lub romboidalnym przekrojem oraz 3 nitami securing the hilt (Gedl 1980, 48 – 51). The form do rękojeści (Gedl 1980, 48 – 51). Formalnie zali- belongs to the Smoszew variety, comprising only cza się do odmiany Smoszew, łączącej 3 zaledwie three specimens from different cultural contexts. okazy, pochodzące z różnych kontekstów kultu- The dagger from Smoszew, Krotoszyn County, was rowych. Sztylet ze Smoszewa w pow. krotoszyń- found under a barrow of the pre-Lusatian/Tumu- skim znaleziony został pod kurhanem kultury lus culture, the specimen from Łubna, Sieradz przedłużyckiej/mogiłowej, okaz z Łubnej w pow. County, comes from a cemetery of the Trzciniec sieradzkim pochodzi z cmentarzyska kultury culture, and the artefact from Brzeźno, Starogard trzcinieckiej, zaś zabytek z Brzeźna w pow. staro- County, from a deposit discovered „under a stone” gardzkim z odkrytego „pod kamieniem” depozytu (Gedl 1980, 50). (Gedl 1980, 50). Due to the general shape of the artefact, Ze względu na ogólny pokrój, w tym łukowaty including the curved outline of the butt, its for- zarys nasady rękojeści, najbliższą pod względem mally (and geographically) closest analogy seems formalnym (i geograficznym) analogię wydaje się to be the specimen from the alleged hoard from stanowić okaz z domniemanego skarbu z Brzeźna. Brzeźno. However, there is a clear difference in Występuje tu jednak wyraźna różnica przekroju the cross-section of the blade, which is rhomboid głowni, która w sztylecie z Kosynia jest uformo- in the dagger from Kosyń. The specimen from wana romboidalnie. Egzemplarz z Brzeźna ma po- Brzeźno has a longitudinal midrib, as does the find dłużne żeberko, biegnące przez środek głowni, po- from barrow 2 in Łubna (Gedl 1980, pl. 14: 116, dobnie jak znalezisko z kurhanu 2 w Łubnej (Gedl 115). On the other hand, the dagger from barrow 1980, tabl. 14: 116, 115). Romboidalny przekrój ma 8 in Smoszew has rhomboidal section, although z kolei głownia sztyletu z kurhanu 8 w Smoszewie, its butt is shaped more like a triangle (Gedl 1980, jakkolwiek w tym przypadku płytka do osadzenia pl. 14: 114). 52 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar rękojeści ma zarys zbliżony raczej do trójkątnego The dagger from Kosyń is characterized by (Gedl 1980, tabl. 14: 114). a slight asymmetry in the arrangement of rivets­ Sztylet z Kosynia charakteryzuje nieco asyme- and in the outline of the blade, including the tryczny układ nitów i zarys głowni, w tym nie- slightly curved line of the apparent midrib, znacznie łukowaty przebieg pozornego żeberka. prompting a consideration that the blade could Każe to brać pod uwagę możliwość, że ostrze było have been attached to the handle crosswise (at oprawione poprzecznie (pod lekkim skosem) na a slight angle), forming the head of a halberd. It trzonku, stanowiąc głowicę berła sztyletowego. should be mentioned that, according to Wanda Wspomnieć należy, iż zdaniem Wandy Sarnow- Sarnowska, the specimen from Brzeźno was also skiej także okaz z Brzeźna miałby być elementem to be an element of such a halberd (Sarnowska takiego berła (Sarnowska 1969, 9 – 10, 19 – 21, 1969, 9 – 10, 19 – 21, 28 – 29, 33, 40 – 41; Gedl 1980, 28 – 29, 33, 40 – 41; Gedl 1980, 50). Identyczne w obu 50). Haft-marks, preserved in the patina, are tych przypadkach są zachowane w patynie ślady identical in both these cases—the line runs across oprawy – z krawędzią biegnącą liniowo w poprzek the axis of the blade, not curves around the butt osi głowni, nie zaś obejmując łukiem nasadę ręko- as in most daggers (cf., e.g., item 4—dagger from jeści, jak w większości sztyletów (por. np. poz. 4 Lubajny). – sztylet z Lubajn). According to Marek Gedl, analogies to the Zdaniem Marka Gedla, analogie do znalezisk finds of this type are most often found in the cir- tego typu występują najczęściej w kręgu środko- cle of the Middle Danube Tumulus cultures from wodunajskich kultur mogiłowych z terenu Czech, the Czech Republic, Austria and Slovakia (phase Austrii i Słowacji (faza Regelsbrunn/Kosziderpa- Regelsbrunn/Kosziderpadlás), whose influence dlás), których oddziaływania są czytelne w Polsce in Poland can be noticed since the beginning of od początków II okresu EB, tj. w fazach BrB1 i B2 BA II, i.e., in phases BrB1 and B2 (Gedl 1980, (Gedl 1980, 50). Zdarzają się jednak odpowiedniki 50). There are, however, even older parallels starsze od przywoływanych. ­available. Na terenie Słowacji podobne głownie sztyletów, In Slovakia, similar daggers, although with an jakkolwiek o wydłużonym soczewkowatym prze- elongated, lenticular cross-section, can be found kroju, można wskazać w grobach szkieletowych in inhumation burials from Lužianky, okr. Nitra, z miejscowości Lužianky, okr. Nitra, i Hurbanovo, and Hurbanovo, okr. Komárno, grave 10 (Vladár okr. Komárno, grób 10 (Vladár 1974, 31, 33, tabl. 1974, 31, 33, pl. 3: 58, 71), where they are associ- 3: 58, 71). Łączone tam są z kulturą unietycką lub ated with the Únětice culture or with the influence z wpływami kultury unietyckiej i kultury Kisapo- of the Únětice and Kisapostag cultures, dating to stag, datowanymi na młodszy odcinek wczesnej the younger stage of the Early Bronze Age (Vladár EB (Vladár 1974, 30 – 34). Na terenie wschodnich 1974, 30 – 34). In eastern Germany, somewhat sim- Niemiec nieco podobne głownie sztyletów z 3 ni- ilar dagger blades with 3 rivets are known from tami znane są z Neuhof, Lkr. Märkisch-Oderland, Neuhof, Lkr. Märkisch-Oderland, Schmerzke z Schmerzke (Brandenburg-Schmerzke) oraz (Brandenburg-Schmerzke), and Freiburg, Burgen- z Freyburga, Burgenlandkr. (Wüstemann 1995, landkr. (Wüstemann 1995, 96 – 99, pl. 35: 246, 248, 96 – 99, tabl. 35: 246, 248, 254). Tylko dla tego 254). Only the latter can be dated late within the ostatniego można zaproponować późne datowanie framework of the Únětice culture (BrA2), perhaps w ramach kultury unietyckiej (BrA2), być może to the transitional phase with the Tumulus culture także na fazę przejściową do kultury mogiłowej (Wüstemann 1995, 96 – 99). (Wüstemann 1995, 96 – 99). Therefore, although the daggers of the Jakkolwiek zatem sztylety omawianej formy ­discussed form are associated with the Únětice w dorzeczu Dunaju – a przypuszczalnie także Łaby culture in the Danube and, probably, the Elbe – występują również w kulturze unietyckiej, to ­regions, they have a somewhat later chronology in w dorzeczu Warty i dolnej Wisły ich pozycja chro- the Warta and Lower Vistula basins. The artefact nologiczna jest nieco późniejsza. Konteksty odkry- contexts of the blades from Łubna and Smoszew, as cia głowni z Łubnej i Smoszewa, a także kontekst well as the context of the discovery from Brzeźno odkrycia w Brzeźnie (zwłaszcza siekierka z piętką (especially the Bohemian-style palstave), support Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 53 lejkowatą), przemawiają za datowaniem wszystkich dating all these finds to an early stage of BA II (Gedl tych znalezisk na wczesny odcinek II okresu EB (Gedl 1980, 50). The rhomboid cross-section can then be 1980, 50). Romboidalny przekrój może być przy tym considered a more technologically advanced and brany pod uwagę jako rozwiązanie bardziej zaawan- thus younger solution. sowane technologicznie – młodsze.

10. Kosyń (stan. II), 10. Kosyń (site II), gm. Dobre Miasto, pow. olsztyński Dobre Miasto Commune, Olsztyn County

Wyposażenie pochówku (grób 1), badania wyko- Grave deposit (grave 1); excavated by the MWiM in paliskowe (2014) i zbiory MWiM. 2014; in the collection of the MWiM.

0 1 2 3 cm

Szpila z brązu o długości 12,9 cm; egzemplarz Bronze hammer-headed pin, 12.9 cm long (di- z młoteczkowatą główką (1,95 x 0,6 cm) i trzonem mensions of the head: 1.95 x 0.6 cm), with a pierced zaopatrzonym w otwór w miejscu pogrubienia bulge on the shaft. The section of the shaft is nasady; trzon w przekroju okrągły (u nasady), circular below the head and passes smoothly into przechodzi płynnie w czworoboczny poniżej zgru- quadrilateral below the bulge. The pin is decorated bienia. Główka zdobiona dookolnymi nacięciami, on the head with encircling incisions, in straight w prostych i ukośnych wątkach po 4 nacięcia, and oblique bands of four incisions each, with podobny ornament (2 pasma) na trzonie, poniżej similar ornament (2 bands) on the shaft below the zgrubienia. bulge. Forma unikatowa, bez ścisłych środkowo- A unique from with no close analogies in europejskich analogii. Egzemplarze z podobnie Central Europe. Specimens with similarly ukształtowanymi główkami znane są z Wysp Bry- shaped heads are known from the British Isles, tyjskich, gdzie określane są mianem crutch-headed where they are referred to a crutch-headed pins. pins. Występują w kręgu kultury Wessex (faza II, They are found within the circle of the Wessex około 1650 – 1400 p.n.e.) na obszarze południo- culture (Phase II, around 1650 – 1400 BC) in the wej i środkowej Anglii (Piggott 1938), nie są tam south and central parts of England (Piggott 1938), jednak wyrobami powszechnymi; Stuart Piggott however, they are not very common; Stuart Pig- wspominał o 5 zaledwie okazach: 4 z Wiltshire gott mentioned only five examples: four from i 1 z Gloucestershire (1938, 85, 105 – 106). Spośród Wiltshire and one from Gloucestershire (1938, 3 ilustrowanych szpil z Wiltshire: z Normanton, 85, 105 – 106). Of the three illustrated pins from Overton Hill i Brigmerston3 (Piggott 1938, ryc. 17: Wiltshire, from Normanton, Overton Hill, and Brigmerston3 (Piggott 1938, fig. 17: 3,6,9), the 3 Por. dostępne w Internecie karty katalogowe: https:// blog.micropasts.org/2015/01/22/the-devizeswiltshi- re-museum-collection-in-the-bronze-age-index/ oraz 3 Cf. catalogue cards available online: https://blog. fotografie ze zbiorów Wiltshire Museum wiltshireheri- micropasts.org/2015/01/22/the-devizeswilt- tagecollections.org.uk (dostęp 06.03.2019 r.). shire-museum-collection-in-the-bronze-age-index/ 54 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar

3, 6, 9), ostatnia4 ma tordowany trzon i otworek latter4 has a ­spiral twisted shaft and head pierced wzdłuż główki, który nadaje jej rurkowatą formę, lengthwise. ­According to the author, this tubu- zdaniem autora nawiązując tym samym do niewy- lar form shows resemblance to a Dutch find, not mienionego z nazwy znaleziska holenderskiego mentioned by name. S. Piggott claims that this (Dutch). Według S. Piggotta, ten typ szpil ma swoje pin type has its prototypes in the Únětice culture prototypy w kulturze unietyckiej na terenie Czech in the Czech Republic (1938, 85). (1938, 85). A search has shown that there are indeed a few Przeprowadzona kwerenda pozwala stwierdzić, pins with hammer-like heads present, however, że rzeczywiście występują tam niezbyt licznie they are made of bone. They are called Knochen- szpile z młoteczkowatą główką, wykonane z kości. krückennadeln in German, which corresponds W języku niemieckim są to: Knochenkrückenna- to their English name (Krücke = crutch). Martin deln, co odpowiada ich angielskiej nazwie (Krücke Bartelheim classified these finds as type T6, = crutch = szczudło, kula). Martin Bartelheim stressing that the pins from the Czech Republic sklasyfikował je jako typ T6, podkreślając, że have heads that are pierced lengthwise, which szpile z Czech mają w główce podłużny otwór, distinguishes them from similar specimens from w odróżnieniu od podobnych acz pozbawionych go Switzerland, which don’t have a hole in the head, okazów ze Szwajcarii, oraz ze środkowych Niemiec and central Germany and Silesia, whose heads i Śląska, które mają w główce otwór poprzeczny. are pierced transversely. According to Bartel- Zdaniem cytowanego autora bez odpowiedzi po- heim, the question whether those pins can be zostaje pytanie, czy szpile te można wywodzić od traced back to similar Neolithic artefacts known podobnych neolitycznych zabytków, znanych na on the steppes of Eastern Europe remains unan- stepach wschodniej Europy (Bartelheim 1998, 68, swered (Bartelheim 1998, 68, pl. 46, maps 63 and tabl. 46, mapa 63 i 153). Studiów nad problemem genezy związków między wczesnymi szpilami and photographs from the collection of the Wiltshire Museum wiltshireheritagecollections.org.uk (accessed 06.03.2019). 4 Okaz ten był też publikowany pod nazwą sąsiedniej wsi 4 This specimen has also been published under the name – Milston (parafialnej dla Brigmerston) (Müller-Karpe of the neighboring village of Milston (parish with Brig- 1980, tabl. 478: K). merston) (Müller-Karpe 1980, pl. 478: K). Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 55 młotkowatymi (Hammerkopfnadeln – o pogrubio- 153). Kerstin Gessner also studied the origins of nych poprzecznych zakończeniach główek) i szczu- mutual relations between early hammer-headed dłowatymi (Krückenkopfnadeln) z kości i metalu (Hammerkopfnadeln—with a thickened trans- podjęła się także Kerstin Gessner. Jej rozważania verse head terminals) and crutch-headed (Krück- dotyczą jednak zabytków z końca eneolitu – zwłasz- enkopfnadeln) pins of bone and metal. However, cza z kręgu ceramiki sznurowej, pucharów dzwo- her deliberations concern artefacts from the nowatych, Remedello i kultur stepowych (Gessner end of the Eneolithic, especially from the circle 2005, 21 – 22, ryc. 15 – 16). of the Corded Ware, Bell Beaker, Remedello, Z Czech znana jest także co najmniej jedna and steppe zone cultures (Gessner 2005, 21 – 22, brązowa szpila o analizowanym pokroju. Pochodzi figs. 15 – 16). z miejscowości Malá Černoc, okr. Louny i miała At least one bronze pin in the shape analyzed być znaleziona w warstwie kulturowej, gdzie here is known from the Czech Republic. It came odkryto też szpilę z główką w kształcie kółka i na- from the village of Malá Černoc, okr. Louny, and szyjnik z końcami zwiniętymi w uszka. Rurkowata was to be found in a cultural layer, which also główka tego okazu jest stosunkowo długa i cienka, yielded a ring-headed pin and a necklace with zdobiona na obu końcach dookolnymi nacięciami loop terminals. The tubular head of the Czech (Moucha 2005, 128, tabl. 135:1). specimen is relatively long and thin, decorated at Okazy podobne, a w każdym razie ich pierwo- both ends with encircling incisions (Moucha 2005, wzory, mogą wywodzić się ze wschodniej Anatolii. 128, pl. 135:1). W skarbie znad jeziora Van, na turecko-irańskim Similar specimens, or at least their prototypes, pograniczu, liczne szpile ze zwiniętymi rurkowato may originate in Eastern Anatolia. In the hoard blaszanymi główkami towarzyszą m.in. srebrnym from Lake Van, on the Turkish-Iranian border, szpilom „cypryjskim”5, z główkami w formie numerous pins with coiled tubular tin heads are zdwojonych pętelek z drutu (Gerloff 2010, tabl. 6). accompanied by, among others, silver „Cypriot” Zdaniem Sabine Gerloff, bardzo podobnymi do pins5 with double-loop heads (Gerloff 2010, pl. 6). brązowych wyrobów naddunajskich z końca According to Sabine Gerloff, they are very similar III tys. p.n.e. (BrA1), jak i do zabytków z metali to the bronze products from the Danube region, szlachetnych, odnajdowanych w Troi. Ich rozrzut dating to the end of the 3rd millennium BC (BrA1), wskazuje, że docierały do Europy południowo- as well as to the artefacts made of precious metals, -wschodniej, a następnie środkowej – wzdłuż found in Troy. Their distribution indicates that Dunaju (Gerloff 2010, 608). they reached South-Eastern and then Central Eu- Pewien przyczynek do ewentualnego znaczenia rope along the Danube (Gerloff 2010, 608). szpil „cypryjskich“ w kontekście okazu z Kosynia A rare variant of the “Cypriot” pins—the Ron- może też stanowić ich rzadko spotykana od- solden form, found in Bavaria (Torbrügge 1982, miana formy Ronsolden, występująca w Bawarii 68), may also contribute to the possible relevance (Torbrügge 1982, 68). „Młoteczkowaty” charak- of those artefacts to the Kosyń specimen. The var- ter nadają jej dość długie ramiona ze spiralnie iant owes its “hammer-like” character to its fairly skręconego drutu, (przypominające do złudzenia long arms made of spirally twisted wire (which are konstrukcję sprężyn w zapinkach kuszowatych uncannily reminiscent of the spring construction z okresu wpływów rzymskich), który owinięty in crossbow brooches from the Roman period). jest następnie wokół trzonu, gdzie kończy się małą The wire is then wrapped around the shaft, where spiralną tarczką. Przynajmniej jedna z takich szpil, it ends in a small spiral disk. At least one of these pochodząca prawdopodobnie z kurhanu w Lesie pins, probably from a barrow in the Allacher Forest Allacher pod Monachium (Torbrügge 1982, 68, near Munich (Torbrügge 1982, 68, pl. 2: 6), shows

5 Umowność tego określenia podnosi m.in. Sabine Gerloff 5 The conventionality of this term is pointed out by, (2010, 608), argumentując swój pogląd egipskim (z IV among others, Sabine Gerloff (2010, 608), who argues tys. p.n.e.) rodowodem formy oraz jego frekwencją, that the form originated in Egypt (in 4th millennium odnoszącą się następnie (w III tys. p.n.e.) zwłaszcza do BC) and then appeared most frequently mainly in Asia Azji Mniejszej. Minor (in 3rd millennium BC). 56 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar tabl. 2: 6), odznacza się sporym podobieństwem a considerable resemblance—in general shape and ogólnego pokroju i proporcji do zabytku z Kosynia. proportions—to the artefact from Kosyń. More Zwłaszcza ze względu na rodzaj „obwijanego” orna- so, if the „coiled” ornament on the head and on mentu na główce i u nasady trzonu, usytuowanie the upper part of the shaft, the placement of the perforowanego zgrubienia w miejscu spiralnego perforated bulge in place of the spiral disk, and krążka oraz, jednakowy w obu przypadkach, pro- the rectangular cross-section of the lower part of stokątny przekrój dolnych partii trzonu. O ile kla- the shaft, common to both specimens, are taken syczne okazy szpil „cypryjskich” datowane są na into account. While the classic examples of „Cyp- fazę BrA1, w przypadku formy Ronsolden dyskuto- riot” pins are dated to phase BrA1, later chronol- wane jest datowanie późniejsze – na fazę BrA2 lub ogy is discussed for the Ronsolden form—phase nawet początki BrB (Torbrügge 1982, 68). BrA2 or even the beginning of BrB (Torbrügge W opisywanej sytuacji dopuszczalne wydaje się 1982, 68). założenie, że pierwowzorem dla szpili z Kosynia It seems acceptable then to assume that the mogły być okazy kościane albo brązowe, znane prototype for the Kosyń pin could have been w kręgu kultury ceramiki sznurowej (tutaj tylko the bone or bronze specimens known in the z kości), a następnie w kręgu unietycko-straubiń- Corded Ware culture (bone only), and later in the skim oraz w kulturze Wessex. Jednak otwarta Únětice-Straubing circle and in the Wessex cul- pozostaje kwestia, czy wzorzec został zaczerpnięty ture. However, the question whether the design bezpośrednio z południowo-zachodnich regionów arrived directly from the south-western regions Europy Środkowej, czy za pośrednictwem brązo- of Central Europe or through the British bronze wych szpil brytyjskich. Istotny jest także fakt, że pins remains open. The pierced bulge on the upper w górnej części trzonu okazu z Kosynia znajduje się part of the shaft of the specimen from Kosyń is also pogrubienie i otworek, co jest cechą dystynktywną of importance here, as it is a distinctive feature of dla licznych szpil z wczesnej fazy okresu mogiło- numerous pins from the early phase of the Tumu- wego (BrB1), w której jedyne dobrze datowane lus Period (BrB1), for which the only well-dated odpowiedniki (oryginały?) występują (tylko?) na counterparts (originals?) appear (only?) on the Wyspach. British Isles.

11. Kosyń (stan. II), 11. Kosyń (site II), gm. Dobre Miasto, pow. olsztyński Dobre Miasto Commune, Olsztyn County

Wyposażenie pochówku (grób 2), badania wyko- Grave deposit (grave 2); excavated by the MWiM in paliskowe (2017) i zbiory MWiM. 2017; in the collection of the MWiM. Szpila o długości 16 cm, z otworem u nasady Pin, 16 cm long, with a hole pierced from the okrągłego w przekroju trzonu, przechodzącym neck of the round shaft to the top of the partially do wierzchołka częściowo pustej, stożkowatej hollow, conical head. The head has a maximum główki, o maksymalnej średnicy 1,9 cm; wariant diameter of 1.9 cm. The pin is undecorated.6 niezdobiony6. Due to its formal characteristics, the specimen Ze względu na cechy formalnie okaz zalicza się belongs to the type with “large, conical, pierced do typu „z dużą, stożkowatą, przekłutą główką” head” (cf. Gedl 1983, 34 – 36). Based on the size of (por. Gedl 1983, 34 – 36) przy czym, z uwagi na roz- its head (which usually measures 2 – 3 cm in diam- miar tego zwieńczenia (z reguły 2 – 3 cm średnicy), eter), it is one of the smallest examples known so należy do najmniejszych ze znanych dotąd okazów. far. At the end of the 20th century, 13 specimens of Na terenach pomiędzy Odrą a Wisłą opisano pod this type from the area between the Oder and the Vistula were described; they were found mainly

6 Na terenie Polski występują z reguły znaleziska nie- zdobione, zaledwie niektóre posiadają w górnej części 6 Most finds from Poland are unornamented; only a few trzonu ornament dookolnych linii rytych (Gedl 1983, are decorated with engraved lines around the upper part 34 – 35). of the shaft (Gedl 1983, 34 – 35) Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 57

0 1 2 3 cm

koniec XX w. 13 egzemplarzy tego typu, znajdo- in Pomerania (10 examples), and one each in Ku- wanych przede wszystkim na Pomorzu (10 szt.), jawy, Lower Silesia and central Poland (Gedl 1983, a także (pojedynczo) na Kujawach, Dolnym Śląsku 34 – 35). They were most often found as grave-goods i w Polsce środkowej (Gedl 1983, 34 – 35). Najczę- in inhumation burials from BA II, associated with ściej występowały w wyposażeniu grobów szkie- the Tumulus culture circle, with the exception of letowych z II okresu EB, wiązanych z kręgiem mo- the specimen from a Trzciniec culture barrow in giłowym, za wyjątkiem okazu z kurhanu kultury Okalew, Wieluń County. trzcinieckiej z Okalewa w pow. wieluńskim. The hoard from Steklno, Gryfino County (four Szczegółowych podstaw do uściślenia tej chro- pins), provides the only basis for a more accurate nologii dostarcza jedynie skarb ze Steklna w pow. dating, as it contained open heart-shaped pen- gryfińskim (4 szpile), gdzie dość precyzyjny datow- dants, which are a fairly precise chronological nik stanowią otwarte wisiorki sercowate. Zabytki marker. They are characteristic of phases FD III te są charakterystyczne dla faz FD III i MD I w Ko- and MD I in the Carpathian Basin, corresponding tlinie Karpackiej, co odpowiada rozwiniętej fazie to the developed phase BrA2 and the transition BrA2 i przełomowi faz BrA2/BrB1 (Blajer 1990, from phase BrA2 to BrB1 (Blajer 1990, 65 – 66, 65 – 66 – tam starsza literatura). Z kolei naszyjnik with older literature). Additionally, in Zone III kołnierzowaty typu A1 według Karla Kerstena of the Nordic Circle, the collar necklace type A1 w III strefie kręgu nordyjskiego jest datowany na after Karl Kersten is dated to BA II (Blajer 1990, II okres epoki brązu (Blajer 1990, 43). Oba typy 43). Therefore, both types of artefacts point to the wyrobów wskazują więc na czasy odpowiadające beginning of phase BrB1. The same chronology is początkowi fazy BrB1. Tę samą chronologię przypi- assumed for the remaining pins, whose cultural suje się pozostałym egzemplarzom, o trudniejszej affiliation is more difficult to determine (Gedl do określenia atrybucji kulturowej (Gedl 1983, 1983, 35 – 36). 35 – 36). Similar pins (nine examples) are also known Szpile podobne (9 egz.) znane są także ze Sło- from Slovakia, where they are referred to as the wacji, gdzie określa się jest mianem typu Gajary. Gajary type. They are sometimes decorated in the Bywają tam niekiedy zdobione w górnej części, upper part, and their shafts are quite often curved dość często mają łukowato wygięte, a w kilku wy- and, in a few cases, spiral twisted. The published padkach tordowane trzony. Publikowane okazy specimens (Novotná 1980, 43, pl. 6: 249 – 257) (Novotná 1980, 43, tabl. 6: 249 – 257) pochodzą come from cemeteries with the “Mad’arovce- z cmentarzysk wyposażanych w ceramikę „ma- Věteřov” pottery; they are being compared to 58 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar dziarowsko-wieterzowską”; datuje się je na prze- the southern German Bühl type and thus dated łom między starszą a środkową epoką brązu, po- to the end of the Older and the beginning of the równując do południowoniemieckiego typu Bühl Middle Bronze Age (Novotná 1980, 45 – 46). In this (Novotná 1980, 45 – 46). W tej sytuacji można brać case, the horizon of the so-called Bühl-Ackenbach pod uwagę horyzont tzw. fazy Bühl-Ackenbach, phase, corresponding to BrA2/B1 (BrA3), can be odpowiadający BrA2/B1 (BrA3). considered.

12. Kosyń (stan. II), 12. Kosyń (site II), gm. Dobre Miasto, pow. olsztyński Dobre Miasto Commune, Olsztyn County

Wyposażenie pochówku (grób 2), badania wyko- Grave deposit (grave 2); excavated by the MWiM in paliskowe (2017) i zbiory MWiM. 2017; in the collection of the MWiM. Ostrze dwustronne o wymiarach 8 x 2 x 0,2 cm; Double-edged blade measuring 8 x 2 x 0,2 cm; forma liściowata, zaopatrzona w trzpień do moco- leaf-shaped form with a tang. The thin, flat blade wania rękojeści; głownia płaska i cienka, o lekko is slightly lenticular in section. A part of the blade soczewkowatym przekroju, z ubytkami trzonu and the tip are missing. i sztychu. A unique from presents features correspond- Forma unikatowa, w polskiej systematyce ostrze ing to the Pustniki type in the Polish classification odpowiada cechom sztyletu typu Pustniki, znanym system. The only known example of the type is the z jednego tylko znaleziska (9 cm długości) w pow. 9-cm-long dagger found in the eponymous village mrągowskim na Mazurach (Gedl 1980, 61, tabl. 19: in the County of Mragowo, Masuria, in a Lusatian 164; por. też Dąbrowski 1968, 52, tabl. 10: 1). Stano- culture (the Warmian-Masurian group) cremation wiło ono wyposażenie grobu ciałopalnego kultury burial from the younger Bronze Age (Gedl 1980, łużyckiej (grupa warmińsko-mazurska) z młodszej 61, pl. 19: 164; cf. also Dąbrowski 1968, 52; pl. epoki brązu, uznawane za element archaiczny – 10: 1). It was regarded as an archaic element—an import z terenów stepowych w dorzeczu Dniepru. import from the steppe areas in the Dnieper basin. Być może odpowiada mu również liczący 11,2 cm The blade may also correspond to the 11.2-cm-long długości egzemplarz ze Strzyżowa w pow. hrubie- specimen from Strzyżów, Hrubieszów County szowskim (w grobie szkieletowym), rozważany (inhumation burial), considered a copper import jako miedziany import północnokaukaski (nad- from the north of the Caucasus (from the Volga wołżański). Na terenie Polski datowany ostrożnie region). In the territory of Poland, it is cautiously na początki EB (Gedl 1980, 40, tabl. 11: 70). dated to the beginning of the Bronze Age (Gedl Jak się wydaje, należy brać pod uwagę rów- 1980, 40; pl. 11: 70). nież inne możliwości, zarówno co do kierunku It seems that other possibilities should also be powiązań jak i funkcji znaleziska z Kosynia, ma considered, in terms of both the direction of con-

0 1 2 3 cm Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 59 ono bowiem formalne odpowiedniki na terenie nections and the function of the find from Kosyń, Wielkiej Brytanii. Są to liczne i dość zróżnicowane as the blade has equivalents in Great Britain, in the pod względem morfologicznym, niezdobione dwu- form of numerous, fairly morphologically diverse, stronne brzytwy z wydłużonym, owalnym ostrzem undecorated, double-sided razors with elongated i trzpieniem do rękojeści, definiowane przez Al- oval blade and tang, defined by Albrecht Jock- brechta Jockenhövela jako wariant I (1980, 37 – 40, enhövel as variant I (1980, 37 – 40, pls. 2:46 – 52, tabl. 2:46 – 52, 3:53 – 75, 4:76 – 83). Co warte pod- 3:53 – 75, 4:76 – 83). It is worth emphasizing is that kreślenia, występującym w przywołanej formie the variant appears in the form described only on jedynie na Wyspach i różniącym się diametralnie the British Isles and differs diametrically from the od ogółu tego typu znalezisk z zachodniej i środ- entirety of finds of this type from Western and kowej Europy (por. np. Jockenhövel 1971; 1980; Central Europe (cf. e.g. Jockenhövel 1971; 1980; Gedl 1981). Gedl 1981). Analogie do zabytku z Kosynia mogą stanowić Analogies to the artefact from Kosyń can zwłaszcza znaleziska z: Keswick w Cumberland especially be seen in the finds from Keswick in (przypuszczalnie z pochówku ciałopalnego, praw- Cumberland (presumably from a cremation burial, dopodobnie z ceramiką Food Vessel), Calais Wold probably with Food Vessel pottery), Calais Wold w East Riding, Yorkshire (z wtórnego pochówku in East Riding, Yorkshire (from a secondary urn popielnicowego w kurhanie „C 70”), Troutsdale burial in barrow C 70), Troutsdale in North Riding, w North Riding, Yorkshire (przypuszczalnie Yorkshire (presumably from a barrow), Inkpen in z kurhanu), Inkpen w Berkshire (ze skrzynio- Berkshire (from a cremation burial in a cist grave wego pochówku ciałopalnego w kurhanie N), in barrow N), and possibly also in the specimen ewentualnie także okaz z pochówku ciałopalnego from a grave in Laughton’s Knowe, Holm, Orkney w Laughton’s Knowe, Holm, Orkney Mainland. Mainland. All these razors are approximately 9 cm Wszystkie te brzytwy mają długość ok. 9 cm (Joc- long (Jockenhövel 1980, 37 – 38, 40; pls. 2: 46, 3: 53, kenhövel 1980, 37 – 38, 40; tabl. 2: 46, 3: 53, 56, 56, 58, 4:82). 58, 4:82). Their precise dating does not seem possible; for Precyzyjne ich datowanie nie wydaje się example, the form of the vessel known from the możliwe, dla przykładu forma naczynia znana grave in Calais Wold occurs throughout the Wessex z grobu w Calais Wold występuje przez cały czas culture (Jockenhövel 1980, 49; pl. 62:D:2). Little trwania kultury Wessex (Jockenhövel 1980, 49, can also be said about the general chronology of tabl. 62:D:2). Niewiele także można powiedzieć this variant, placed between the younger phase of na temat ogólnej chronologii tego wariantu, pla- the Older Bronze Age and the older phase of the sowanego pomiędzy młodszą fazą starszej epoki Middle Bronze Age, which should correspond to brązu a starszą fazą środkowej epoki brązu, co the younger phase of the Older Bronze Age (BrA2) powinno odpowiadać młodszej fazie starszej epoki in southern Germany and the older phase of the brązu (BrA2) w południowych Niemczech oraz Tumulus Period (BrB1) (Jockenhövel 1980, 45 – 49, starszej fazie okresu mogiłowego (BrB1) (Jocken- chronological table, fig. 1). In the context of the hövel 1980, 45 – 49, tablica chronologiczna, ryc. 1). dates obtained for the find from Kosyń (cf. Pos- W kontekście dat uzyskanych dla znaleziska z Ko- pieszny, Jakubczak—in this volume), this frame- synia (por. Pospieszny, Jakubczak – w niniejszym work corresponds well with the chronology of the tomie), koresponduje to dobrze z chronologią specimen presented here. analizowanego okazu.

13. Kosyń (stan. II), 13. Kosyń (site II), gm. Dobre Miasto, pow. olsztyński Dobre Miasto Commune, Olsztyn County

Wyposażenie pochówku (grób 2), badania wyko- Grave deposit (grave 2), excavated by the MWiM in paliskowe (2017) i zbiory MWiM. 2017; in the collection of the MWiM. 60 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar

0 1 2 3 cm

Grot włóczni o wymiarach 13,3 x 4 x 2,5 cm Socketed spearhead measuring 13.3 x 4 x 2.5 cm (średnica zewnętrzna tulei); okaz krępy, z lau- (external socket diameter); squat specimen, with rowatym liściem od 2/3 długości i stożkowato leaf-shaped blade over two thirds of the total uformowaną tuleją, przechodzącą w okrągłe, length and conical socket with a hole near the puste wewnątrz żeberko; zaopatrzony w otwór mouth. The socket transitions into a round, hollow u nasady. midrib. Wśród publikowanych przez M. Gedla grotów Among the spearheads from Poland published z terenu Polski największe podobieństwo formalne by M. Gedl, the finds from Godków, Gryfino wydaje się cechować znaleziska z Godkowa w pow. County, Babin, Pyrzyce County (probably of the gryfińskim, Babina w pow. pyrzyckim (najpewniej Bagterp type, with a slightly longer socket), and typu Bagterp, o nieco dłuższej tulejce), ewentu- possibly from Wrocław-Osobowice seem to be the Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 61 alnie z Wrocławia-Osobowic, a zwłaszcza okazy most similar in form, as are the specimens of the typu Forchheim z miejscowości Bonin w pow. Forchheim type from Bonin, Stargard County, stargardzkim, Czeszewo w pow. wągrowieckim, Czeszewo, Wągrowiec County, and Dolice, Pyrzyce i Dolice w pow. pyrzyckim (Gedl 2009, 38, 41, 43, County (Gedl 2009, 38, 41, 43, 49, pls. 8: 66, 10: 96, 49, tabl. 8: 66, 10: 96, 11: 118, 13: 146 – 148). 11: 118, 13: 146 – 148). Formy opisywane jako typ Forchheim wystę- The forms described as the Forchheim type pują najczęściej w kręgu kultur mogiłowych nad occur most frequently in the circle of the Tumulus środkowym Dunajem (od Szwajcarii po Siedmio- cultures on the Middle Danube (from Switzerland gród) i w dorzeczu Łaby, z datowaniem od fazy to Transylvania) and in the Elbe basin, dating BrB1. Na terenie Polski ich rozrzut dotyczy przede from phase BrB1. In Poland, they appear mainly wszystkim Pomorza Zachodniego i północnej in West Pomerania and northern Greater Poland Wielkopolski (Gedl 2009, 50). Groty z Godkowa (Gedl 2009, 50). Even though the spearheads from i Wrocławia-Osobowic stanowią wprawdzie znale- Godków and Wrocław-Osobowice are stray finds, ziska luźne, ale pozostałe 4 okazy pochodzą ze skar- the other four specimens come from hoards that bów, które można datować na przełom I i II okresu can be dated either to the end of Period I and the EB (BrA2/BrB1) – jak Bonin, Dolice i Czeszewo beginning of Period II of the Bronze Age (BrA2/ lub na bardziej zawansowane fazy II okresu EB BrB1)—in the case of Bonin, Dolice, and Czeszewo, (BrB1-BrB2) – jak Babin (Blajer 1990, 87 – 88). or to the more advanced phases of Bronze Age ­Period II (BrB1–BrB2)—in the case of Babin (Blajer 1990, 87 – 88).

14. Kosyń (stan. II), 14. Kosyń (site II), gm. Dobre Miasto, pow. olsztyński Dobre Miasto Commune, Olsztyn County

Znalezisko luźne (na powierzchni cmentarzyska Stray find (on the surface of a cemetery from BA z II okresu EB), przekaz p. Jakuba Wojtkiewicza, II); presented by Mr. Jakub Wojtkiewicz; in the zbiory MWiM. collection of the MWiM. Siekiera z podniesionymi brzegami, o wymia- Flanged axe measuring 11 x 4.3 x 1 cm; slender rach 11 x 4,3 x 1 cm; forma smukła, o trapezowa- form. The body is trapezoidal in plan, with poorly tym rzucie trzonu oraz nieznacznie wyodrębnionej defined blade. Notched butt; delicate, low flanges części siecznej; obuch z wcięciem, brzegi niewyso- (partially chipped). kie, delikatne (częściowo wykruszone). The artefact belongs to the group of finds de- Zabytek należy do grupy siekier typu Grodnica, scribed as the Grodnica type, comprising twelve znanej z 12 okazów występujących w dwóch wa- specimens known from West Pomerania and riantach na terenie Pomorza Zachodniego i Wiel- Greater Poland, where they appeared in two vari- kopolski, z pojedynczym znaleziskiem na ziemi ants, and one from Chełmno Land (Szpunar 1987, chełmińskiej (Szpunar 1987, 51 – 54). Dwa egzem- 51 – 54). Two specimens from Greater Poland plarze wielkopolskie (Grodnica w pow. gostyńskim (Grodnica, Gostyń County, and Śmiełów, Jarocin i Śmiełów w pow. jarocińskim – oba odmiany A) County—variant A in both cases) were part of wchodziły w skład dobrze datowanych skarbów, well-dated hoards, as were some of the Pomera- podobnie jak część pomorskich (Domacyno w pow. nian finds (Domacyno, Białogard County, Łobez, białogardzkim, Łobez, Smogolice, w pow. star- Smogolice, Stargard County, and Steklno, Gryfino gardzkim i Steklno w pow. gryfińskim), pozostałe County); the others are stray finds. All eight of stanowią znaleziska luźne. W wariancie B, do któ- the hitherto published specimens of variant B, rego należy omawiany zabytek, wszystkie z 8 opisa- which the presented artefact belongs to, were nych dotąd egzemplarzy znajdowano wyłącznie na found exclusively in West Pomerania (Szpunar terenie Pomorza Zachodniego (Szpunar 1987, 53). 1987, 53). Seemingly, the closest analogy to the Najbliższą analogię formalną dla Kosynia wydaje form from Kosyń is the find from Smogolice in się stanowić znalezisko z zachodniopomorskich West Pomerania (Szpunar 1987, pl. 16: 299), and 62 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar

0 1 2 3 cm

Smogolic (Szpunar 1987, tabl. 16: 299), tam też it is probably from this direction that similar spec- należy najpewniej upatrywać kierunku napływu imens arrived in Warmia. The Grodnica-type axes podobnych okazów na teren Warmii. Chronolo- are generally dated to early BA II, within phases gia ogólna znalezisk typu Grodnica mieści się we BrB1–B2. wczesnym odcinku II okresu EB, w obrębie faz BrB1-B2.

15. Praslity (stan. XXI), 15. Praslity (site XXI), gm. Dobre Miasto, pow. olsztyński Dobre Miasto Commune, Olsztyn County

Znalezisko luźne (na powierzchni cmentarzyska Stray find (on the surface of the cemetery from z II okresu EB), przekaz p. Kazimierza Czajki, BA II); presented by Mr. Kazimierz Czajka; in the zbiory MWiM. collection of the MWiM. Siekiera z podniesionymi brzegami, o wymia- Flanged axe measuring 12.7 x 6.3 x 1.8 cm; rach 12,7 x 6,3 x 1,8 cm; forma smukła, o tra- slender form. The body is trapezoidal in plan and Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 63

0 1 2 3 cm

pezowatym rzucie trzonu, przechodzącego w wy- expands to meet the blade halfway down the total odrębnioną w 1/2 długości część sieczną; brzegi length. Low flanges; notched butt. niewysokie, obuch z wcięciem. In Polish classification, the specimen belongs W polskiej systematyce okaz należy do typu to the Łuszczewo type, variant A, occurring on Łuszczewo, w odmianie A, występującego nad the Lower Vistula—cf. Kosyń, item 11 (with chro- Dolną Wisłą – por. Kosyń, poz. 8 (tam też chronolo- nology). Its closest formal analogy is the find from gia). Najbliższą analogię formalną dla omawianego Pruszcz Gdański, Gdańsk County (Szpunar 1987, stanowi znalezisko z Pruszcza Gdańskiego w pow. pl. 14: 267). gdańskim (Szpunar 1987, tabl. 14: 267).

16. Praslity (stan. XXI), 16. Praslity (site XXI), gm. Dobre Miasto, pow. olsztyński Dobre Miasto Commune, Olsztyn County

Wyposażenie pochówku (grób 1), badania wyko- Grave deposit (grave 1), excavated by the MWiM in paliskowe (2017) i zbiory MWiM. 2017; in the collection of the MWiM. Siekiera z podniesionymi brzegami, o wymia- Flanged axe measuring 17.4 x 9.4 x 1.9 cm; rach 17,4 x 9,4 x 1,9 cm; forma masywna, o prosto- massive form. The body is trapezoidal in plan and kątnym rzucie trzonu, przechodzącego w wachla- expands to meet the fan-shaped blade halfway rzowato wyodrębnioną w ok. 1/2 długości część down the total length. Semicircular, prominent sieczną, zakończoną półkoliście uformowanym, cutting edge. Massive,7 low flanges. Slightly irreg- wydatnym ostrzem; brzegi masywne7, niezbyt ular cross-section. Straight, notched butt.

7 Z racji przekroju zbliżona do typu Grodnica, jednak 7 Based on the cross-section, the specimen is similar to 64 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar

0 1 2 3 cm

wysokie, przekrój lekko nieregularny, obuch pro- The specimen belongs to the Ubiedrze type, sty – z wcięciem. known in Poland from 16 examples, including the Okaz należy do typu Ubiedrze, znanego dotąd deposit from the eponymous village, found from z 16 egzemplarzy na terenie Polski, w tym depo- West Pomerania to Masuria, mostly in the area of zytu z wymienionej miejscowości, znajdowanych the Vistula mouth (Szpunar 1987, 49 – 51). Most od Pomorza Zachodniego po Mazury, przeważnie of them are stray finds, with the exception of the w rejonie ujścia Wisły (Szpunar 1987, 49 – 51). deposit from Ubiedrze, Koszalin County, and the W większości były to znaleziska luźne, za wyjąt- alleged graves (deposits?) from Sterławki Wielkie, kiem depozytu z Ubiedrza w pow. koszalińskim Giżycko County and Wopławki, Kętrzyn County. oraz domniemanych grobów (depozytów?) ze Such specimens were also found in the Kalinin-

ukształtowanie to może wynikać z dużych rozmiarów the Grodnica type, however, the shape may be due to i ogólnej masywności okazu. the large size and general massiveness of the artefact. Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 65

Sterławek Wielkich w pow. giżyckim i Wopławek grad Oblast of Russia (former Kapornsche Heide, w pow. kętrzyńskim. Okazy tego typu występo- former Koddien, former Dunkershöfen, former wały także na terenie obwodu kaliningradzkiego Rautenburg—cf. Šturms 1936, 91, 104 – 105; pl. 12 Rosji (b. Kapornsche Heide, b. Koddien, b. Dunker- b; 90, pl. 8 c; pl. 12 c) and Lithuania. The chronol- shöfen, b. Rautenburg – por. Šturms 1936, 90 – 91, ogy of this type falls within BA II, from the end 104 – 105, tabl. 8: c, tabl. 12: c) i Litwy. Chronologia of phase BrB1. Its closest formal analogy are the omawianego typu zawiera się w ramach II okresu specimens from Ubiedrze (Szpunar 1987, pl. 15: EB, od schyłku fazy BrB1, najbliższą analogię for- 285 – 287). malną stanowią okazy z Ubiedrza (Szpunar 1987, tabl. 15: 285 – 287).

17. Praslity (stan. XXI), 17. Praslity (site XXI), gm. Dobre Miasto, pow. olsztyński Dobre Miasto Commune, Olsztyn County

Wyposażenie pochówku (grób 3), badania wyko- Grave deposit (grave 3); excavated by the MWiM in paliskowe (2017) i zbiory MWiM. 2017; in the collection of the MWiM.

0 1 2 3 cm

Fragment szpili z główką w formie skręconej Fragment of a pin with head in the form of spiralnie tarczki o 5 zwojach; wymiary 2,4 (śred- a 5-coil spiral disk, measuring 2.4 (diameter) x nica) x 0,24 cm; przekrój drutu okrągły, zwiększa- 0.24 cm. The section of the wire is circular at first, jący się stopniowo, na wysokości nasady trzonu increases gradually, and becomes rectangular at przechodzi w prostokątny. the junction of head and shaft. Por. wspólna dyskusja na temat szpil – ­poniżej. See the joint discussion on the pins—below.

18. Praslity (stan. XXI), 18. Praslity (site XXI), gm. Dobre Miasto, pow. olsztyński Dobre Miasto Commune, Olsztyn County

Wyposażenie pochówku (grób 2), badania wyko- Grave deposit (grave 2); excavated by the MWiM in paliskowe (2017) i zbiory MWiM. 2017; in the collection of the MWiM. Fragment szpili z główką w formie skręconej Fragment of a pin with head in the form of a 13- spiralnie tarczki o 13 zwojach; wymiary 6,0 (śred- coil spiral disk, measuring 6.0 (diameter) x 0.3 cm. nica) x 0,3 cm, przekrój drutu okrągły, zwiększa- The section of the wire is circular at first, increases jący się stopniowo, przy nasadzie trzonu przecho- gradually, and turns rectangular at the junction of dzi w prostokątny. head and shaft. Por. wspólna dyskusja na temat szpil – poniżej. See the joint discussion on the pins—below. 66 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar

0 1 2 3 cm

19. Praslity (stan. XXI), 19. Praslity (site XXI), Dobre Miasto gm. Dobre Miasto, pow. olsztyński Commune, Olsztyn County

Wyposażenie pochówku (grób 3), badania wyko- Grave deposit (grave 3); excavated by the MWiM in paliskowe (2017) i zbiory MWiM. 2017; in the collection of the MWiM. Fragmenty szpili z główką w formie skręconej Fragments of a pin with head in the form of spiralnie tarczki o 9 zwojach i zachowanym osobno a 9-coil spiral disk, measuring 3.2 (diameter) prostokątnym trzonie, tordowanym u nasady; x 0.3 cm. The rectangular shaft, spiral twisted near wymiary 3,2 (średnica) x 0,3 cm; przekrój drutu the head, is preserved separately. The section of the okrągły, zwiększający się stopniowo, w 3/4 ostat- wire is round at first, increases gradually, and turns niego zwoju przechodzi w prostokątny. rectangular three quarters down the last coil. Por. wspólna dyskusja na temat szpil – poniżej. See the joint discussion on the pins—below.

0 1 2 3 cm Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 67

20. Praslity (stan. XXI), 20. Praslity (site XXI), gm. Dobre Miasto, pow. olsztyński Dobre Miasto Commune, Olsztyn County

Wyposażenie pochówku (grób 3), badania wyko- Grave deposit (grave 3); excavated by the MWiM in paliskowe (2017) i zbiory MWiM. 2017; in the collection of the MWiM. Fragment szpili z główką w formie skręconej Fragment of a pin with head in the form of a 11- spiralnie tarczki o 11 zwojach; wymiary 4,4 (śred- coil spiral disk, measuring 4.4 (diameter) x 0.3 cm. nica) x 0,3 cm; przekrój drutu okrągły, zwiększa- The section of the wire is circular and increases jący się stopniowo, trzon zachowany odrębnie gradually. The shaft is rectangular in section; – prostokątny w przekroju. preserved separately.

0 1 2 3 cm

Omawiane tu łącznie szpile, zabytki nr 17 – 20, The pins discussed here jointly, i.e., items pochodzą z 2 zespołów zwartych – najpewniej 17—20, come from two closed assemblages— grobów ciałopalnych (por. Sobieraj, Hoffmann – most probably cremation graves (cf. Sobieraj, w niniejszym tomie). Do niedawna egzemplarzy Hoffmann—in this volume). Until recently, no z tak ukształtowanymi główkami nie odnajdowano spiral-headed specimens have been found in na terenie północno-wschodniej Polski, poza zie- north-eastern Poland, aside from Chełmno Land mią chełmińską i północnym Mazowszem (por. and northern Mazovia (cf. Dąbrowski 1997, 61). Dąbrowski 1997, 61). Lub też datowano okazy Or, the finds with no context were dated to the pozbawione kontekstu na młodsze okresy EB, later Bronze Age periods, corresponding already związane już z osadnictwem kultury łużyckiej to the settlement of the Lusatian culture (ibidem; (ibidem; Gedl 1983, 106). Na możliwość ich wy- Gedl 1983, 106). That these forms could occur as stępowania już w II okresie EB zwróciła uwagę early as BA II was pointed out by Renata Essen Renata Essen (1985), datując tak występowanie (1985), who dated one of the varieties of the so- jednej z odmian tzw. szpil pomorskich (wariant called Pomeranian pins (Wysiedle variant) to the Wysiedle), przy czym jedynie na schyłek okresu said period, although to its terminal phase (Kietrz (faza Kietrz IIa), część korpusu znalezisk łącząc IIa) only, while associating part of the assemblage już z 1. połową III okresu EB (Essen 1985, 28, 75; with the first half of BA III (Essen 1985, 28, 75; pl. tabl. 39). Omawiana odmiana obejmuje szpile 39). The variant in question consists of pins with z rozklepaną (w całości lub częściowo) na płasko head hammered flat (partially or in its entirety) główką oraz czworokątnym w przekroju trzonem, and shaft with quadrangular cross-section, spiral tordowanym u nasady. Okazy takie, datowane na twisted near the head. Such specimens, dating II okres EB, występowały do niedawna jedynie na to BA II, used to only occur in West Pomerania. Pomorzu Zachodnim. Licznych znalezisk tego typu ­Recently, numerous examples of this type have 68 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar dostarczyły niedawno badania birytualnego cmen- been obtained during excavations at the biritual tarzyska ludności kultury mogiłowej w Górzycy cemetery of the Tumulus culture population in w pow. słubickim (por. Socha 2016). Niektóre Górzyca, Słubice County (cf. Socha 2016). Some z 7 odnalezionych tam okazów mają oznaczenia of the seven specimens found there have radio­- radiowęglowe, np. podwójny grób nr 4, datowany -carbon dates, e.g., the double grave no. 4, dates na przełom XVI i XV stulecia p.n.e. (osobnik 1) to the turn of the 16th century BC (individual 1) lub na XV stulecie (osobnik 2) (por. Makarowicz and the 15th century (individual 2) (cf. Makarowicz 2016, 354). 2016, 354). Przekrojom (jak i ogólnemu pokrojowi) tego The cross-sections (as well as the general shape) rodzaju szpil przypisuje się niekiedy znaczenie of this type of pins are sometimes treated as chron- chronologiczne (ostatnio: Socha 2016, 146). Pod- ological markers (most recently: Socha 2016, 146). kreślenia zatem w tym miejscu wymaga, że w obu Therefore, it should be emphasized here that the grobach w Praslitach wystąpiło łącznie 6 okazów two graves in Praslity contained six spiral-headed ze spiralnymi główkami, zarówno o trzonach okrą- pins in total, with both round and quadrilateral głych, jak i czworokątnych – również w wariantach shafts, also in the variants spiral twisted beneath tordowanych u nasady i z tarczami rozklepywa- the head, and with both flattened and non-flat- nymi lub nie. tened disks.

21 Praslity (stan. XXI), 21. Praslity (site XXI), gm. Dobre Miasto, pow. olsztyński Dobre Miasto Commune, Olsztyn County

Wyposażenie pochówku (grób 1), wykopaliska Grave deposit (grave 1); excavated by the MWiM in (2017) i zbiory MWiM. 2017; in the collection of the MWiM. Szpila o długości 13 cm, z podgiętym, okrągłym Pin, 13 cm long, with slightly bent shaft; circu- w przekroju trzonem i zdobioną główką o maksy- lar in section; decorated head with max. diameter malnej średnicy 1,4 cm; zachowana fragmenta- of 1.4 cm. Partially preserved. rycznie. The specimen belongs to the type „with hem- Okaz zalicza się do typu „z półkulistymi głów- ispherical heads,” occurring (Marek Gedl’s classi- kami”, którego znaleziska (systematyka Marka fication lists 18 finds) to the west of the Vistula—

0 1 2 3 cm

Gedla obejmuje ich 18) występują na zachód od mainly in Greater Poland and Kujawy (eight finds), linii Wisły – głównie w Wielkopolsce i na Kujawach on the Upper Neisse, and between the Neisse and (tam 8 egz.), nad górną Nysą oraz pomiędzy Nysą the Vistula (Gedl 1983, 41 – 45). Of the Wojdal a Wisłą (Gedl 1983, 41 – 45). W odmianie Wojdal, variant, which comprises mainly specimens with obejmującej przede wszystkim okazy zdobione heads decorated with hatched fields, ten examples na główkach zakreskowanymi polami, znane jest are known either from graves (two from Wojdal, Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 69

10 okazów, pochodzących z grobów (2 x Wojdal Inowrocław County, Gniewowo, Kościan County, w pow. inowrocławskim, Gniewowo w pow. ko- Moglino, Wolice, Żnin County) or as stray finds ściańskim, Mogilno, Wolice w pow. żnińskim) lub (Mirosławice, Mogilno County, Gopło, Nowy znalezisk luźnych (Mirosławice w pow. mogileń- Dwór, Trzebnica County, and the vicinity of Środa skim, jez. Gopło, Nowy Dwór w pow. trzebnickim Wielkopolska, as well as akin specimens from i okolice Środy Wielkopolskiej, jak też uznawane Manieczki, Śrem County, and Brześć Kujawski, za pokrewne okazy z Manieczek w pow. śremskim Włocławek County) (Gedl 1983, 42 – 43). Therefore, i Brześcia Kujawskiego w pow. włocławskim) (Gedl the Wojdal variant appears almost exclusively in 1983, 42 – 43). Odmiana Wojdal występuje zatem Kujawy—the southernmost examples are the few niemal wyłącznie na Kujawach, pojedyncze eg- pins found by the Prosna, Middle Warta and Mid- zemplarze najdalej na południe odnajdowano dle Oder rivers—and is associated with the Silesia nad Prosną, środkową Wartą i środkową Odrą. and Greater Poland groups of the Tumulus culture Jej użytkowanie utożsamia się ze społecznościami (Gedl 1983, 44). grup śląskiej i wielkopolskiej kultury mogiłowej The artefact under analysis is decorated on the (Gedl 1983, 44). head with hatched triangles, underscored around Analizowany wariant jest ornamentowany the circumference with a zigzag and engraved na główce zakreskowanymi trójkątami, podkre- lines, and around the upper part of the shaft with ślonymi na obwodzie zygzakiem i dookolnymi three bands of four incisions each. Thus, the pin liniami rytymi, z kolei trzon zdobią od nasady trzy from Praslity finds its best analogies in eponymous 70 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar pasma poczwórnych, dookolnych nacięć. Z racji Wojdal (Gedl 1983, pl. 6: 127 and 128); due to its tej ornamentyki szpila z Praslit najlepsze analogie size, it is one of smaller examples. znajduje w Wojdalu (Gedl 1983, tabl. 6: 127 i 128), Analogous specimens from Moravia, west- przy czym z uwagi na rozmiar należy do mniej- ern Bohemia, and Austria are dated to the early szych okazów. and middle Tumulus Period (phases BrB1 and Analogiczne egzemplarze znane z Moraw, za- B2), while the grave from Wojdal comes from chodnich Czech i Austrii, datowane są na starszy the early phase of the Classical Tumulus culture i środkowy okres kurhanowy (fazy BrB1 i B2), grób (Gedl 1983, 44). Pins with heads decorated with z Wojdala należy z kolei do wczesnej fazy klasycz- hatched triangles appear in finds dating from the nej kultury mogiłowej (Gedl 1983, 44). Znaleziska beginning of and until the first half of BA II (Gedl obejmujące szpile z główkami zdobionymi przez 1983, 45). zakreskowane trójkąty, datowane są od początku II okresu EB, przeżywając się do jego 1. połowy (Gedl 1983, 45).

22. Pomorowo, 22. Pomorowo, Commune gm. Lidzbark Warmiński, pow. loco and County of Lidzbark Warmiński

Znalezisko luźne, przekaz p. Dariusza Cierep- Stray find; presented by Mr. Dariusz Cierepski; in skiego, zbiory MWiM. the collection of the MWiM.

0 1 2 3 cm Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 71

Grot włóczni z tuleją, o wymiarach 12,9 x 3,9 x Socketed spearhead measuring 12.9 x 3.9 x 2,1 cm (średnica zewn. tulei); egzemplarz smukły, 2.1 cm (external diameter of the socket). Slender z krótkim, laurowatym liściem, usytuowanym specimen with short, leaf-shaped blade over ap- w ok. 1/2 długości. prox. a half of the total length. Forma jednostkowa, precyzyjną analogię na An isolated form; the specimen with wide ziemiach polskich może stanowić zbliżony do typu socket, resembling the Bagterp type, found Bagterp okaz o szerokiej tulejce z miejscowości in Gola, Lubin County, the likewise classified Gola w pow. lubińskim, być może też podobnie damaged spearhead from Żywiec and one from klasyfikowany uszkodzony grot z Żywca, a także ­Marcinkowice, Nowy Sącz County (M. Gedl 2009, egzemplarz z Marcinkowic w pow. nowosądec- pp. 42 – 43, 51, table 10: 104, 11: 119, 14: 162), might kim (M. Gedl 2009, s. 42 – 43, 51, tabl. 10: 104, be its exact analogies. The spearhead from Żywiec 11: 119, 14: 162). Grot z Żywca został znaleziony was found on Turza Góra before 1858, together na Turzej Górze przed 1858 r. wraz z uszkodzoną with a damaged dagger—this alleged hoard can głownią sztyletu – ten domniemany skarb można be very reservedly dated to Period II of the Bronze datować z dużymi zastrzeżeniami na II okres epoki Age (Blajer 1999, 33, 131, 221). As regards the find brązu (Blajer 1999, s. 33, 131, 221). W wypadku from Marcinkowice, it was also allegedly part of Marcinkowic także chodzi o domniemany skarb, a hoard, discovered in a hillfort in 1925, which odkryty na grodzisku w 1925 r., który prawdopo- can probably be dated to a time corresponding to dobnie można datować na czasy odpowiadające phase HaA1 (W. Blajer 1999, 136, 181 – 182). As for fazie HaA1 (W. Blajer 1999, s. 136, 181 – 182). Jeśli the Danish finds of the Bagterp-type spearheads, chodzi o duńskie znaleziska grotów typu Bagterp, to which this specimen seems to be related, they do których zdaje się nawiązywać omawiany okaz, are dated to the second stage of the beginning of datowane są one na drugi etap początków nordyj- the Nordic Bronze Age (NBA IB), corresponding to skiej epoki brązu (NBA IB), odpowiadający fazie phase BrB1 (Vandkilde 2014, 56). BrB1 (Vandkilde 2014, 56).

23. Puchałowo, 23. Puchałowo, gm. Janowo, pow. nidzicki Janowo Commune, Nidzica County

Znalezisko luźne, przekaz p. Wojciecha Harba- Stray find; presented by Mr. Wojciech Harbasze- szewskiego, zbiory MWiM. wski; in the collection of the MWiM. Siekiera z podniesionymi brzegami, o wymia- Flanged axe measuring 9.9 x 7 x 2 cm; mas- rach 9,9 x 7 x 2 cm; okaz krępy, masywny o tra- sive, squat specimen. The body is trapezoidal in pezowatym rzucie trzonu (płaskiego i nieregular- plan (flat and irregular in section). High flanges; nego w przekroju); brzegi wysokie, obuch prosty straight butt (damaged?). The specimen shows (uszkodzony?). Egzemplarz z widocznymi śladami traces of use-wear; the cutting edge was repeatedly zużycia, o wielokrotnie ostrzonej i rozklepywanej hammered flat and sharpened. części siecznej. The specimen belongs to the Kłodzisko type, Okaz należy do typu Kłodzisko w odmianie variant C, occurring (six published specimens—cf. C, występującego (6 publikowanych egzemplarzy Szpunar 1987, 64) in central Poland, generally on – por. Szpunar 1987, 64) w centralnej Polsce, ge- the left shore of the Middle and Lower Vistula. The neralnie w środkowym i dolnym biegu Wisły, na distribution of variants A and B only marginally lewym jej brzegu. Również rozrzut znalezisk w od- exceeds this range, concentrating in Pomerania mianach A i B incydentalnie tylko wykracza poza (West in particular) and central Poland. The closest ten zasięg, koncentrując się na Pomorzu (zwłaszcza formal analogy comes from the village of Krasne Zachodnim) i w środkowej części kraju. Najbliższa (no further detail—in the collection of Czarto- analogia formalna to znalezisko z miejscowości ryski Museum in Kraków) (Szpunar 1987, 64; pl. Krasne (bez bliższego uściślenia – w zbiorach Mu- 20: 359). Axes of this type date to BA II (phase zeum Czartoryskich w Krakowie) (Szpunar 1987, BrB2), and their distribution is best described 72 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar

0 1 2 3 cm

64, tabl. 20: 359). Chronologia siekier opisywanego by the previously used term: “Northern German typu obejmuje II okres EB (faza BrB2), ich rozprze- type”. strzenienie określa najlepiej stosowana dawniej terminologia: „typ północnoniemiecki”.

24. Dwórzno, 24. Dwórzno, Górowo Iławeckie Commune, gm. Górowo Iławeckie, pow. bartoszycki Bartoszyce County

Znalezisko luźne, przekaz p. Krzysztofa Skłodow- Stray find; presented by Mr. Krzysztof Skłodowski; skiego, zbiory MWiM. in the collection of the MWiM. Siekiera z podniesionymi brzegami o wymia- Flanged axe measuring 7.4 x 5.2 x 2.1 cm; squat, rach 7,4 x 5,2 x 2,1 cm; forma krępa, masywna, massive form. The body is trapezoidal in plan (flat, o trapezowatym rzucie trzonu (płaskiego, o lekko slightly irregular in section). Damaged butt; high, nieregularnym przekroju); obuch uszkodzony, massive flanges. The specimen shows traces of use- brzegi wysokie, masywne. Egzemplarz z widocz- wear, with the cutting edge repeatedly hammered nymi śladami zużycia, o wielokrotnie ostrzonej flat and sharpened. i rozklepywanej części siecznej. Variant C of the Kłodzisko type (cf. item 23— Odmiana C typu Kłodzisko (por. poz. 23 – Pu- Puchałowo) is represented by stray finds, mainly chałowo) znana jest ze znalezisk luźnych, wystę- from the areas west of the Middle Vistula ­(Szpunar pujących głównie na zachód od środkowej Wisły 1987, 64), and is considered to be genetically re- (Szpunar 1987, 64) i uważana za genetycznie zwią- lated to the Łuszczewo type appearing from the zaną z występującym od schyłku fazy BrA2 typem end of phase BrA2. Its chronology encompasses Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 73

0 1 2 3 cm

Łuszczewo. Jej występowanie obejmuje II okres EB phase BrB2 of BA II. The artefact finds its closest w fazie BrB2; najbliższą analogię formalną, podob- formal analogy, same as the find from Puchałowo, nie jak w przypadku znaleziska z Puchałowa, sta- in the specimen from Krasne (Szpunar 1987, pl. nowi okaz z miejscowości Krasne (Szpunar 1987, 20: 359). tabl. 20: 359).

25. Szymbark, 25. Szymbark, gm. Iława, pow. loco Commune and County of Iława

Znalezisko luźne, przekaz p. Bożeny Kujawskiej, Stray find; presented by Mrs. Bożena Kujawska; in zbiory MWiM. the collection of the MWiM. Siekiera z podniesionymi brzegami, o wy- Flanged axe measuring 14.5 x 4.6 x 2.2 cm; miarach 14,5 x 4,6 x 2,2 cm; forma wydłużona, massive, elongated form. The body is trapezoidal masywna, o trapezowatym rzucie trzonu; brzegi in plan. High, clearly formed flanges; massive, wysokie, wyraziście uformowane, obuch prosty, straight butt. masywny. The artefact represents a form found (about Egzemplarz należy do formy spotykanej (ogó- 20 specimens in total) between the Oder and the łem ok. 20 egzemplarzy) między Odrą a Wisłą, Vistula, known from both graves and deposits, znanej zarówno z grobów i depozytów, jak i ze and as stray finds (Szpunar 1987, 65 – 66). Similar znalezisk luźnych (Szpunar 1987, 65 – 66). Okazy specimens, belonging to the Wałowice type, are podobne, należące do typu Wałowice, notowane registered mainly in West and Middle Pomerania; są przede wszystkim na terenie Pomorza Zachod- they are less numerous in central Poland—in niego i Środkowego, mniej licznie w Polsce cen- the basin of the Middle and Lower Warta river tralnej – w dorzeczu środkowej i dolnej Warty oraz and on the Upper Noteć river, and appear only nad górną Notecią, sporadycznie zaś w środkowym sporadically in the middle course of the Vistula. biegu Wisły. Na wschód od jej linii znane dotąd To the east of the latter, only one find, which was 74 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar

0 1 2 3 cm

z jednego tylko znaleziska, wchodzącego w skład part of the deposit from Rostkowo, Płock County, depozytu z Rostkowa w pow. płockim (Szpunar is known so far (Szpunar 1987, 64 – 66, pl. 37: B). 1987, 64 – 66, tabl. 37: B). Najbliższą analogię for- The form seemingly finds its closest analogy in the malną wydaje się stanowić okaz z Bukowa w pow. specimen from Bukowa, Słupsk County (Szpunar słupskim (Szpunar 1987, tabl. 20: 366), a za obszar 1987, pl. 20: 366), thus West Pomerania should be wyjściowy należy uznać Pomorze Zachodnie. Typ considered its place of origin. The Wałowice type Wałowice uznawany jest za formę stosunkowo dłu- is regarded as a relatively long-lived form, occur- gotrwałą, występującą od II do połowy III okresu ring from BA II to the middle of BA III (the end of EB (schyłek fazy BrB2 do początków HaA1) (Szpu- phase BrB2 to the beginning of HaA1) (Szpunar nar 1987, 66). 1987, 66).

26. Lidzbark Warmiński, gm. i pow. loco 26. Lidzbark Warmiński, Coummune and County of Lidzbark Warmiński Znalezisko luźne (na złożu wtórnym), przekaz p. Piotra Chacińskiego, zbiory MWiM. Stray find (in secondary deposit); presented Siekiera z podniesionymi brzegami, o wymia- by Mr. Piotr Chaciński; in the collection of the rach 12 x 6,5 x 1,9 mm; egzemplarz masywny, MWiM. o niemal prostokątnym rzucie trzonu, z wyod- Flanged axe measuring 12 x 6.5 x 1.9 cm; rębnioną silnie, wachlarzowatą częścią sieczną; ­massive specimen. The body is almost rectangu- brzegi wysokie, wyraziście uformowane, obuch lar in plan. Well-defined, fan-shaped blade; high, prosty. clearly formed flanges; straight butt. Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 75

0 1 2 3 cm

W korespondującym ze znaleziskiem wariancie Fifteen specimens from north-eastern Poland A typu Dębowiec (lub „wschodniobałtyckiego”) and Pomerania belonging to variant A of the opisano dotąd 15 egzemplarzy z Polski północno- Dębowiec type (also called „Eastern Baltic”) to -wschodniej i Pomorza (Szpunar 1987, 73). Okazy which this find corresponds have previously been tego rodzaju znajdowane są również w obwodzie published (Szpunar 1987, 73). Specimens of this kaliningradzkim Rosji i na Litwie (tam: typ Tau- type are also found in the Kaliningrad Oblast of tušiai, por. Čivilytė 2011; 2014), a ostatnio także na Russia and in Lithuania (there known as the Tau- terenie Lubelszczyzny (5 znalezisk – por. Bronicki tušiai type, cf. Čivilytė 2011; 2014), and recently 2018, tam dalsza literatura). Nad południowo- also in the area around Lublin (five finds—cf. -wschodnim Bałtykiem siekiery typu Dębowiec Bronicki 2018, with further literature). By the uważane są za wyrób miejscowy – przykład ro- south-eastern Baltic Sea, the Dębowiec-type axes dzimego odlewnictwa (por. Dąbrowski 1968, are considered to be an indigenous product—an 27 – 31; 1997, 47). Najbliższą analogię formalną example of local metalcasting (cf. Dąbrowski 1968, do opisywanego stanowi znalezisko z Biesala 27 – 31; 1997, 47). The presented form finds its clos- w pow. olsztyńskim (Szpunar 1987, tabl. 24: 425). est parallel in the find from Biesal, Olsztyn County Datowanie tego rodzaju zabytków, jak dotąd od- (Szpunar 1987, pl. 24: 425). The chronology of such najdowanych tylko pojedynczo, obejmuje okres artefacts, all of which are stray finds only, covers od końca II po koniec III okresu EB (schyłek fazy the time period from the end of BA II to the end of BrC – faza HaA1). BA III (end of phase BrC—phase HaA1). 76 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar

27. Gulb, gm. Iława, pow. loco 27. Gulb, Commune and County of Iława

Znalezisko luźne, przekaz p. Rafała Kociędy, zbiory Stray find; presented by Mr. Rafał Kocięda; in the MWiM. collection of the MWiM. Siekiera z podniesionymi brzegami, o wy- Flanged axe measuring 16.8 x 6.8 x 2 cm; miarach 16,8 x 6,8 x 2 cm; egzemplarz masywny, massive, elongated specimen. The body is trape- wydłużony, o trapezowatym rzucie trzonu; obuch zoidal in plan view. Straight butt; high, massive prosty, brzegi masywne, wysokie. flanges. Forma znana z ok. 11 publikowanych egzempla- This form is represented by approx. eleven rzy, pochodzących przeważnie ze znalezisk luźnych published specimens, mainly stray finds known na terenie północno-wschodniej Polski i Pomorza from north-eastern Poland and Gdańsk Pomera- Gdańskiego (Szpunar 1987, 62 – 64). W cytowanej nia (Szpunar 1987, 62 – 64). It corresponds to the systematyce siekier klasyfikowana jest jakotyp Przywidz type in the cited classification of axes. Przywidz. Najbliższe analogie formalne stano- Its closest formal analogies are the finds from wią znaleziska z Dobieszewka w pow. słupskim Dobieszewko, Słupsk County, and Rogowo, Toruń i Rogowa w pow. toruńskim (Szpunar 1987, tabl. County (Szpunar 1987, pl. 23: 415; 24: 420). The 23: 415, 24: 420). Chronologia występowania chronology of this type of axes encompasses the tego typu siekier obejmuje schyłek II i początki III end of BA II and the beginning of BA III (phases okresu EB (fazy BrC/D), a ich rozrzut wydaje się BrC/D), and their described distribution seems to określać kierunek napływu podobnych zabytków indicate the direction from which similar artefacts na Warmię i Mazury. arrived in Warmia and Masuria.

0 1 2 3 cm Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 77

28. Kosyń (stan. III), 28. Kosyń (site III), gm. Dobre Miasto, pow. olsztyński Dobre Miasto Commune, Olsztyn County

Znalezisko luźne, przekaz p. Marka Matyszczyka, Stray find; presented by Mr. Marek Matyszczyk; in zbiory MWiM. the collection of the MWiM. Fragment noża o wymiarach 5,2 x 1,3 x 0,3 cm, Fragment of a knife, measuring 5.2 x 1.3 x z krótkim (2,5 cm), płaskim uchwytem do moco- 0.3 cm, with a short (2.5 cm), flat tang in the form wania w rękojeści, o formie wydłużonej eliptycznie of an elliptically elongated plate with one-sided płytki z jednostronnym zagłębieniem na (zacho- recess for a rivet (preserved). The fragment came wany) nit. Element ten należał do wariantu z pro- from a variant with a straight (in line with the stym (na przedłużeniu rękojeści) grzbietem ostrza, ­handle) back of the blade, while on the cutting edge rozszerzającego się w części siecznej bezpośrednio side, the blade expanded downwards directly next przy uchwycie. to the tang.

0 1 2 3 cm

Zabytek stanowi formę jednostkową, na tere- An isolated form, known in Poland from a few, nie Polski znaną dzięki kilku zaledwie zbliżonym only vaguely similar, specimens from the Lower okazom, występującym nad dolną Odrą, które Oder region. They differ from the presented ar- odróżniają się jednak łukowato uformowanymi tefact in the shape of the back of the blade which („odstającymi” od nasady) grzbietami (Gedl 1984, is curved (“standing out” from the handle) (Gedl 18, tabl. 1: 13, 26: E). W literaturze europejskiej 1984, 18, pl. 1: 13, 26: E). In European literature, egzemplarze podobne (z niem. Griffplattenmesser similar specimens (German: Griffplattenmesser— – noże z uchwytem w formie płytki) zalicza się grip-plate knives) are generally classified as the ogólnie do typu Riegsee. Na terenach sąsiadują- Riegsee type. They are rarely found in the areas cych z ziemiami polskimi nie są to znaleziska czę- adjacent to Poland; only a few specimens „of ste – dla północno-zachodnich Niemiec (Prüssing the Riegsee family”—a type specific to Slovakia, 1982, tabl. 8) wzmiankowane jest zaledwie kilka Hungary, Yugoslavia and even northern Italy— okazów „z rodziny Riegsee” – jako typu właści- are listed for north-western Germany (Prüssing wego dla Słowacji, Węgier, Jugosławii, a nawet 1982, pl. 8). Relatively similar artefacts are also północnych Włoch. Względnie podobne zabytki known from the Czech Republic, with the finds pochodzą też z Czech, przy czym na uwagę zasłu- from Jaromèř and (perhaps) Hradec Králové (Jiráň gują zwłaszcza znaleziska z Jaromèřa oraz (być 2002, pls. 2: 17, 6: 62—under the local Kozojedy może) z Hradca Kralove (Jiráň 2002, tabl. 2: 17, 6: type) meriting special attention. A larger number 62 – tu w lokalnym typie Kozojedy). Większa ilość of analogous specimens have been published for analogicznych egzemplarzy publikowana jest dla Moravia (Řihovsky 1972a, pls. 1: 8, 29: 309, 4: 44), terenu Moraw (Řihovsky 1972a, tabl. 1: 8, 29: 309, which may be the place of origin of the find from 78 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar

4: 44), który może stanowić obszar wyjściowy dla Kosyń; those specimens are also well dated. Among znaleziska z Kosynia; są one tam również dobrze the knives of the local variant II B ­(Představlky), to datowane. Wśród noży lokalnego wariantu II B which to the artefact under analysis corresponds, (Představlky), któremu odpowiada analizowany analogies can be found in the specimens from zabytek, analogie stanowią okazy z miejscowości Nĕmčice, Trstĕnice and Křepice, dating to BA Nĕmčice, Trstĕnice i Křepice z III okresu EB – od III—from the end of phase BrD to the end of HaA1 schyłku fazy BrD do końca HaA1 (Řihovsky 1972b, (Řihovsky 1972b, 56, pl. 2: 1, 2, 5). Of comparable 56, tabl. 2: 1, 2, 5). Podobna chronologia cechuje chronology is the most similar find from Poland, najbardziej zbliżone do analizowanego polskie discovered in Czarnowo, Pyrzyce County (Gedl znalezisko – z Czarnowa w pow. pyrzyckim (Gedl 1984, 18, pls. 1:13, 26: E), in a grave which con- 1984, 18, tabl. 1:13, 26: E), odkryte w grobie wraz tained other bronze items dating, without a doubt, z innymi brązami, których datowanie w ramach III to BA III. okresu EB nie budzi wątpliwości.

29. Iława (vicinity), 29. Iława – okolice, gm. i pow. loco Commune and County of Iława

Znalezisko luźne, przekaz p. Bożeny Kujawskiej, Stray find; presented by Mrs. Bożena Kujawska; in zbiory MWiM. the collection of the MWiM. Dłuto z tuleją do obsady, o wymiarach 12,8 x Socketed chisel measuring 12.8 x 1.5 x 2.6 cm; 1,5 x 2,6 cm; egzemplarz o masywnym trzonie, massive body with slightly broadened blade zaopatrzonym w nieznacznie poszerzone ostrze and socket with pronounced collar around the i tuleję z wydatną kryzą u wylotu. mouth. Z terenu Polski znane jest ok. 40 podobnych There are approx. 40 similar specimens with, okazów z tulejkami różnej wielkości, niekiedy sometimes decorated, sockets of different sizes zdobionymi, odnajdowanych z reguły w Wielko- known from the territory of Poland; they are usu- polsce i na Pomorzu, rzadziej na Śląsku. Na wschód ally found in Greater Poland and Pomerania, less od Wisły znane są jedynie 3 egzemplarze, w tym often in Silesia. Only three specimens are known domniemane znalezisko grobowe z Żelaznej Góry from the areas to the east of the Vistula, including

0 1 2 3 cm Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 79 w pow. braniewskim (Gedl 2004, 87 – 91, tabl. 21: an alleged grave find from Żelazna Góra, Braniewo 317). Dobry odpowiednik typologiczny dla zabytku County (Gedl 2004, 87 – 91, pl. 21: 317). The chisel z okolic Iławy stanowi okaz ze skarbu w miejsco- from the hoard from Siodłary (present-day Biało­ wości Siodłary (dziś Białowieża) w pow. nyskim wieża), Nysa County (Gedl 2004, 87, pl. 21: 311) (Gedl 2004, 87, tabl. 21: 311), nieco bardziej od- is a good typological parallel of the artefact from ległymi analogiami mogą być egzemplarze o nie- Iława, while slightly more distant analogies may zdobionych żeberkach przy wylocie tulejki z Goliny be found in the specimens with unornamented w pow. jarocińskim i Lginia w pow. wschowskim, ribs around the socket mouth from Golina, Jaro- znalezione pojedynczo w torfie (Gedl 2004, 87, 89, cin County, and Lgiń, Wschowa County, found tabl. 21: 320A, 324). Jak również okazy z rozszerza- separately in a peat-bog (Gedl 2004, 87, 89, pl. 21: jącą się tulejką, wydobyte z Warty koło Radzimia 320A, 324), and possibly also in the chisels with w pow. obornickim oraz z grobu 24 w Gorszewi- expanding socket, recovered from the Warta near cach w pow. szamotulskim (Gedl 2004, 87, 89, tabl. Radzim, Oborniki County, and from grave 24 in 21: 310, 321). Gorszewice, Szamotuły County (Gedl 2004, 87, 89, Opisany rozrzut znalezisk wydaje się określać pl. 21: 310, 321). zarazem południowo-zachodni kierunek pocho- This distribution of finds seems to indicate dzenia zabytku. Wiele analogii bardziej odległych that the form came from south-western direction. geograficznie można też wskazać na Morawach A number of more geographically distant parallels (Říhovský 1992), w Austrii (Mayer 1977) oraz w Ba- can also be found in Moravia (Říhovský 1992), warii (Pászthory, Mayer 1998), a także na Słowacji ­Austria (Mayer 1977), and Bavaria (Pászthory, (Novotná 1970). Skarb z Siodłar, datowany na fazę Mayer 1998), as well as in Slovakia (Novotná 1970). HaA1 (Blajer 1999, 125), domniemany skarb z Ra- The hoard from Siodłary, dated to phase HaA1 dzimia i cmentarzysko z Gorszewic wyznaczają (Blajer 1999, 125), the alleged hoard from Radzim, ogólne ramy występowania tego rodzaju narzędzi and the cemetery in Gorszewice provide a general od przełomu II/III okresu EB po przełom epok chronological framework for such tools—from the brązu i żelaza (faza HaC) (Gedl 2004, 87, 91). turn of BA II to the end of the Bronze Age (phase HaC) (Gedl 2004, 87, 91).

30. Parcz, 30. Parcz, gm. Kętrzyn, pow. loco Commune and County of Kętrzyn

Znalezisko luźne, przekaz p. Pawła Dramińskiego, Stray find; presented by Mr. Paweł Dramiński; in zbiory MWiM. the collection of the MWiM. Grot włóczni (oszczepu?) z tuleją, o wymiarach Socketed spearhead (javelin head?) measuring 7 x 2,6 cm (bez ułamka sztychu), przy zewnętrz- 7 x 2.6 cm (without the tip), with the external nej średnicy tulei ok. 1,9 cm; forma krępa, z do- diameter at the socket mouth of 19 mm; squat okolnym żeberkiem u wylotu stożkowatej tulei, form. The conical socket with a raised rib around przechodzącej w puste wewnątrz żeberko i lau- the mouth transitions into a hollow midrib and rowatym liściem, usytuowanym w ok. 2/3 pier- leaf-shaped blade over approx. two thirds of the wotnej długości okazu; wierzchołek ułamany, original length of the specimen. The tip is broken. przy nasadzie po obu stronach tulei otwór do The socket is pierced through by a peg-hole near mocowania drzewca; ścianki okazu wyraźnie the base. The walls are markedly thin. There are cienkie, poniżej liścia obustronne pozostałości remains of the so-called „casting seams” below tzw. szwów odlewniczych, u jego nasady zaś po- the blade on both sides. Single, regular hole at the jedynczy, regularny otwór – być może również blade base—perhaps also a casting trace. techniczny ślad ­odlewu. An isolated form—specimens with such a heav- Forma jednostkowa, egzemplarze z tak wy- ily thickened socket rim are very rarely encoun- raźnym zgrubieniem wylotu tulei są na terenie tered in Poland. Some analogies can be observed Polski bardzo rzadkie. Niezbyt bliskie analogie in the finds from Grądy, Pisz County, and Jeziory 80 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar

0 1 2 3 cm

stanowią znaleziska z Grądów w pow. piskim oraz Wysokie, Żary County; the latter has a rib placed z miejscowości Jeziory Wysokie w pow. żarskim approx. 1 cm above the socket rim (Gedl 2009, – ten ostatni z żeberkiem umieszczonym ok. 1 cm 45 – 46, pl. 12: 126, 127, 131). Another spearhead powyżej krawędzi nasady (Gedl 2009, 45 – 46, tabl. with a weakly marked raised band cast near 12: 126, 127, 131). Słabo zaznaczoną listwę w nie- the socket mouth is the slender specimen from wielkiej odległości od wylotu tulei ma też smukły Laskowice Nowe, Chodzież County (Gedl 2009, grot z Laskowic Nowych w pow. chodzieskim (Gedl 51, pl. 14: 161). All the aforementioned artefacts 2009, 51, tabl. 14: 161). Przywołane okazy stanowią are stray finds, therefore, they can be only broadly jednak znaleziska luźne, nie dające podstaw do in- dated. Taking into account the artefacts with a dec- nego niż ogólne datowania. Uwzględniając zabytki oration (either engraved or in the form of multiple ze zdobioną dookolnie (techniką rycia lub zwielo- ribs) around the base of the socket, including the krotnionym żeberkiem) nasadą tulei, obejmujące Badene-type spearheads from Pomerania (Gedl m.in. występujące w pasie Pomorza groty typu 2009, 28 – 29, pl. 2: 10 – 12), it can be assumed that Badene (Gedl 2009, 28 – 29, tabl. 2: 10 – 12), można the chronology of similar specimens falls between zakładać że chronologia podobnych okazów mie- the turn of BA II and the end of the Bronze Age. ści się w czasach od przełomu II/III okresu EB do The distribution of closer and more distant paral- schyłku epoki brązu. Rozprzestrzenienie bliższych lels also indicates „latitudinal” direction of inflow i dalszych analogii wskazuje też na ich okołobał- along the Baltic Sea. tycki (równoleżnikowy) kierunek napływu.

Autorzy/Authors: Prof. dr hab. Wojciech Blajer Mgr Andrzej Szpunar Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego Muzeum Okręgowe w Tarnowie ul. Gołębia 11, 31 – 007 Kraków; Rynek 3, 33 – 100 Tarnów; e-mail: [email protected] e-mail: [email protected]

Dr Jarosław Sobieraj Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie ul. Zamkowa 2, 10 – 074 Olsztyn; e-mail: [email protected] Typo-chronologia zabytków metalowych / Typo-chronology of metal artefacts  ◆ 81

BIBLIOGRAFIA Abels B.-U., 1972: Die Randleistenbeile in Baden-Württem- Gedl M., 2004: Die Beile in Polen IV (Metalläxte, Eisenbeile, berg, dem Elsaß, der Franche Comté und der Schweiz, Prä- Hämmer, Ambosse, Meißel, Pfrieme), Prähistorische Bron- historische Bronzefunde IX/4, München. zefunde IX/24, Stuttgart. Bartelheim M., 1998: Studien zur böhmischen Aunjetitzer Gedl M., 2009: Die Lanzenspitzen in Polen, Prähistorische Kultur – Chronologische und chorologische Untersuchun- Bronzefunde V/3, Stuttgart. gen, Universitätsforschungen zur prähistorischen Ar- Gerloff S., 2010: Von Troja an die Saale, von Wessex nach My- chäologie 46, Bonn. kene – Chronologie, Fernverbindungen und Zinnrouten der Bertemes F., Heyd V., 2015: 2200 BC – Innovation or Evolu- Frühbronzezeit Mittel- und Westeuropas, (w:) H. Meller, tion? The genesis of the Danubian Early Bronze Age, (w:) F. Bertemes (red.) Der Griff nach den Sternen. Wie Europas H. Meller, H.W. Arz, R. Jung, R. Risch (red.) 2200 BC – Eliten zu Macht und Reichtum kamen: Internationales Sym- A climatic breakdown as a cause for the collapse of the old posium in Halle (Saale) 16. – 21. Februar 2005, Tagungen world? 7th Archaeological Conference of Central Germany, des Landesmuseums für Vorgeschichte Halle 5: 603 – 639. October 23 – 26, 2014, Tagungen des Landesmuseums für Gessner K., 2005: Vom Zierrat zum Zeichen von Identitäten. Vorgeschichte Halle 12/II: 561 – 578. Soziokulturelle Betrachtungen auf der Grundlage des end- Bezzenberger A., 1904: Analysen vorgeschichtlicher Bronzen neolithischen Schmucks im Mittelelbe-Saale-Gebiet, „Eth- Ostpreussens, Königsberg. nographisch-Archäologische Zeitschrift” 46: 1 – 26. Billig G., 1958: Die Aunjetitzer Kultur in Sachsen. Katalog, Harbison P., 1969: The daggers and the halberds of the Early Veröffentlichungen des Landesmuseums für Vorge- Bronze Age in Ireland, Prähistorische Bronzefunde VI/1, schichte Dresden 7, Leipzig. München. Blajer W., 1990: Skarby z wczesnej epoki brązu na ziemiach Jiráň J., 2002: Die Messer in Böhmen, Prähistorische Bron- polskich, Prace Komisji Archeologicznej PAN Oddział zefunde VII/5, Mainz. w Krakowie 28, Wrocław. Jockenhövel A., 1971: Die Rasiermesser in Mitteleuropa Blajer W., 1999: Skarby ze starszej i środkowej epoki brązu (Süddeutschland, Tschechoslowakei, Österreich, Schweiz), na ziemiach polskich, Prace Komisji Archeologicznej PAN Prähistorische Bronzefunde VIII/1, München. Oddział w Krakowie 30, Kraków. Jockenhövel A., 1980: Die Rasiermesser in Westeuropa, Prä- Bronicki A., 2018: Siekiera wschodniobałtyjska z miejscowo- historische Bronzefunde VIII/3, München. ści Żółtańce-Kolonia, stan. 9, pow. chełmski, woj. lubel- Kern D., 2012: Migration and mobility in the latest Neolithic of skie, (w:) B. Niezabitowska-Wiśniewska, P. Łuczkiewicz, the Traisen valley, Lower Austria: Archaeology, (w:) E. Kai- et. al. (red.) Studia Barbarica. Profesorowi Andrzejowi Ko- ser, J. Burger, W. Schier (red.), Population Dynamics in kowskiemu w 65. rocznicę urodzin, vol. II, Lublin: 13 – 32. Prehistory and Early History. New Approaches by Using Sta- Case H.J., 1967: Were beaker-people the first metallurgists ble Isotopes and Genetics, Berlin – Boston – De Gruyter: in Ireland?, „Palaeohistoria” 12, 1966 (1967): 141 – 177. 213 – 224. Childe V. G., 1930: The Bronze Age, Cambridge. Kibbert K., 1980: Die Äxte und Beile im mittleren Westdeutsch- Čivilytė A., 2011: Najnowsze aspekty badań nad zagadnieniem land I, Prähistorische Bronzefunde IX/10, München. użytkowania siekierek brązowych w archeologii krajów Kločko V.I., 2017: Drevnejšie etapy razvitija metalurgii na bałtyckich, (w:) U. Stankiewicz, A. Wawrusiewicz (red.) Ukaine (tipohronologija drevnih metalličeskih izdelij Ukra- Na rubieży kultur. Badania nad okresem neolitu i wczesną iny), (w:) V.I. Kločko, A.V. Kozymenko, Drevnij metall epoką brązu, Białystok: 371 – 380. Ukrainy, Kiev: 285 – 331. Čivilytė A., 2014: Žmogus ir metalas prešistorėje: živilgančios Laux F., 2000: Die Äxte und Beile in Niedersachsen I (Flach-, bronzos trauka, Vilnius. Randleisten- und Absatzbeile), Prähistorische Bronze- Dąbrowski J., 1968: Zabytki metalowe epoki brązu między funde IX/23, Stuttgart. dolną Wisłą a Niemnem, Wrocław – Warszawa – Kraków Lissauer A., 1891: Alterthümer der Bronzezeit in der Provinz – Gdańsk. Westpreussen und den angrenzenden Gebieten, I: Die Bron- Dąbrowski J., 1985: Problem zróżnicowania kulturowego zen, Danzig. ziem Polski w starszej epoce brązu, „Przegląd Archeolo- Machnik J., 1982: Uwagi o wyrobach metalowych z począt- giczny” 33: 105 – 157. ków epoki brązu w południowo-wschodniej Polsce, Pamięt- Dąbrowski J., 1997: Epoka brązu w północno-wschodniej Pol- nik Muzeum Miedzi 1, Legnica: 79 – 100. sce, Białystok. Makarowicz P., 2016: Chronologia absolutna cmentarzy- Essen R., 1985: Die Nadeln in Polen II (Mittlere Bronzezeit), ska w Górzycy, (w:) K. Socha, J. Sójkowska-Socha (red.) Prähistorische Bronzefunde XIII/9, München. Birytualne cmentarzysko ludności kultury mogiłowej nad Evans J., 1881: The Ancient Bronze Implements, Weapons, and środkową Odrą. Studia interdyscyplinarne, Kostrzyn nad Ornaments, of Great Britain and Ireland, London. Odrą: 353 – 363. Flanagan L., 1998: Ancient Ireland: Life before the Celts, Gill Mayer E.F., 1977: Die Äxte und Beile in Österreich, Prähisto- & Macmillan, Dublin. rische Bronzefunde IX/9, München. Gedl M., 1980: Die Dolche und Stabdolche in Polen, Prähisto- McHugh R., Scott B.G., 2014: The Prehistoric Archaeol- rische Bronzefunde VI/4, München. ogy Of County Fermanagh, (w:) Claire Foley and Ronan Gedl M., 1981: Die Rasiermesser in Polen, Prähistorische McHugh (red.) An Archaeological Survey of County Fer- Bronzefunde VIII/4, München. managh 1: The Prehistoric Period 1, Belfast: 55 – 138. Gedl M., 1983: Die Nadeln in Polen I (Frühe und ältere Bron- Moucha V., 2005: Hortfunde der frühen Bronzezeit in Böh- zezeit), Prähistorische Bronzefunde XIII/7, München. men, Praha. Gedl M., 1984: Die Messer in Polen, Prähistorische Bronze- Müller-Karpe H., 1980: Handbuch der Vorgeschichte IV/3, funde VII/4, München. München. 82 ◆ Wojciech Blajer, Jarosław Sobieraj, Andrzej Szpunar

Needham S., Kenny J., Cole G., Montgomery J., Jay M., mogiłowej nad środkową Odrą. Studia interdyscyplinarne, Davis M., Marshall P., 2017: Death by combat at the Kostrzyn nad Odrą: 145 – 160. dawn of the Bronze Age? Profiling the dagger accompanied Sobieraj J., Hoffmann M.J. 2019: Stan i perspektywy burial from Racton, West Sussex, „The Antiquaries Jour- badań, (w:) J. Sobieraj (red.) Początki epoki brązu na War- nal” 97: 65 – 117. mii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych, Olsztyn: Neugebauer J.-W., 1994: Die frühe und beginnende mitt- 133–142. lere Bronzezeit in Ostösterreich südlich der Donau, (w:) Stos-Gale Z., 2019: Analizy izotopów ołowiu a pochodzenie K. H. Simon, J. Kvassay, R. Müller (red.) Die Fragen der znalezisk z brązu, (w:) J. Sobieraj (red.) Początki epoki Bronzezeit. Archäologische Konferenz des Komitates Zala brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycz- und Niederösterreichs III. Keszthely, 5. – 7. 10. 1992, „Zalai nych, Olsztyn: 83–118. Múzeum” 5: 85 – 111. Szpunar A., 1987: Die Beile in Polen I (Flachbeile, Randleisten- Novotná M., 1970: Die Äxte und Beile in der Slowakei, Prä- beile, Randleistenmeißel), Prähistorische Bronzefunde historische Bronzefunde IX/3, München. IX/16, München. Novotná M., 1980: Die Nadeln in der Slowakei, Prähistori- Šturms E., 1936: Die Ältere Bronzezeit im Ostbaltikum, Vor- sche Bronzefunde XIII/6, München. geschichtliche Forschungen 10, Berlin-Leipzig. Pászthory K., Mayer E.F., 1998: Die Äxte und Beile in Bay- Točík A., 1963: Die Nitra-Gruppe, „Archeologické rozhledy” ern, Prähistorische Bronzefunde IX/20, Stuttgart. 15/6: 716 – 774. Piggott S., 1938: The Bronze Age in Wessex, „Proceedings of Torbrügge W., 1982: Grabhügel der frühen Bronzezeit in Süd- the Prehistoric Society” 4, 52 – 106. deutschland, (w:) N. Baum, J.P. Zeitler (red.) Festschrift Pospieszny Ł., Jakubczak M., 2019: Datowanie bez- zum 100 jährigen Bestehen der Abteilung für Vorgeschichte względne cmentarzyska w Kosyniu, (w:) J. Sobieraj (red.) der Naturhistorischen Gesellschaft Nürnberg e. V., Abhand- Początki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz lungen der Naturhistorischen Gesellschaft zu Nürnberg specjalistycznych, Olsztyn: 133–142. 39: 65 – 82. Prüssing P., 1982: Die Messer im nördlichen Westdeutschland Vandkilde H., 2014: Cultural Perspectives on the Beginnings (Schleswig-Holstein, Hamburg und Niedersachsen), Prähis- of the Nordic Bronze Age, „Offa” 67/68 (2010/11): 51 – 77. torische Bronzefunde VII/3, München. Vladár J., 1974: Die Dolche in der Slowakei, Prähistorische Říhovský J., 1972a: Die Messer in Mähren und dem Ostalpen- Bronzefunde VI/3, München. gebiet, Prähistorische Bronzefunde VII/ 1, München. Waddell J., 1998: The Prehistoric Archaeology of Ireland, Říhovský J., 1972b: Význam moravských bronzových nožů Galway. pro chronologii mladši a pozdní doby bronzové, „Studie Ar- Worsaae J.J.A., 1854: Afbildninger fra det Kongelige Museum cheologického Ústavu Československé Akademie Věd v for Nordiske Oldsager i Kjöbenhavn. Ordnede og forklarede Brně” I: 1972/5. af J. J. A. Worsaae, Kjöbenhavn. Říhovský J., 1992: Die Äxte, Beile, Meißel und Hämmer in Wüstemann H., 1995: Die Dolche und Stabdolche in Ost- Mähren, Prähistorische Bronzefunde IX/17, Stuttgart. deutschland, Prähistorische Bronzefunde VI/8, Stutt- Sarnowska W., 1969: Berła sztyletowe z I okresu epoki brązu gart. w Polsce, „Silesia Antiqua” 11: 9 – 47. Zimmermann T., 2007: Die ältesten kupferzeitlichen Bestat- Socha K., 2016: Zabytki brązowe, (w:) K. Socha, J. Sójkow- tungen mit Dolchbeigabe, Monographien des Römisch- ska-Socha (red.) Birytualne cmentarzysko ludności kultury Germanischen Zentralmuseums 71, Mainz. Początki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych The origins of the Bronze Age in Warmia and Masuria revealed by scientific analyses redakcja/edited by: Jarosław Sobieraj Olsztyn 2019 ISBN: 798-83-600-16-56-5

Zofia Stos-Gale

Analizy izotopów ołowiu a pochodzenie zabytków z brązu Lead isotopes and the origin of bronze artefacts

U progu epoki brązu The beginnings of the Bronze Age

Przez dziesiątki tysięcy lat ludzie w Europie For tens of thousands of years people in Europe wytwarzali proste narzędzia i broń z surowców were making simple tools and weapons, like axes dostępnych przeważnie na obszarach, które and blades, mostly from natural materials avail- zamieszkiwali. Dopiero około siedem tysięcy able in the areas where they dwelled. Only about lat temu na Bałkanach i Bliskim Wschodzie idea seven thousand years ago in the Balkans and in wykorzystania rud miedzi doprowadziła do the Near East the idea of smelting rich copper ores wytworzenia prostych przedmiotów z metalu. led to the employment of this metal for produc- Kolejne dwa tysiące lat minęło, zanim techno- ing simple chisels and awls. It took another two logia wytopu i odlewania miedzi rozwinęła się thousand years before the technology of copper w wyspecjalizowany przemysł i rozprzestrzeniła smelting and casting developed into specialised w całej południowej Europie. W III tysiącleciu industry and spread across the southern Europe. In p.n.e. małe miedziane sztylety, szpile i siekiery the 3rd millennium BC small copper daggers, pins, stały się dość powszechne na północnych wybrze- punches and axes became quite common across żach i wyspach Morza Śródziemnego, a następ- the northern shores and islands of the Mediterra- nie dalej na północ, docierając aż po Irlandię nean, and further north, reaching Ireland and the i Wyspy Brytyjskie. W tym wczesnym okresie, British Isles. In this early period called by archae- nazywanym przez archeologów chalkolitem lub ologists Chalcolithic, the first copper mines have eneolitem, pierwsze kopalnie miedzi działały na been operating in the Iberian Peninsula, Eastern Półwyspie Iberyjskim, w Alpach Wschodnich oraz Alps, Britain and Ireland (O’Brien 2015). These are na terenie Wielkiej Brytanii i Irlandii (O’Brien the mines that have been extensively studied and 2015). Ośrodki te były wszechstronnie badane dated using archaeological and scientific methods, i datowane przy użyciu metod archeologicz- but there are many other copper ore deposits that nych i fizycznych, istnieje jednak wiele innych have been exploited since the Chalcolithic, in the złóż, które były eksploatowane od chalkolitu: Aegean, Cyprus, the Balkans and in the Carpathian w basenie Morza Egejskiego, na Cyprze, na Bałka- Mountains. In parallel with the mining and smelt- nach i w Karpatach. Równolegle z wydobyciem ing of copper, lead and silver ores were also smelted i wytopem miedzi, na Półwyspie Iberyjskim in Iberia and in the Aegean. At the beginning of i w świecie egejskim wykorzystywano też rudy the third millennium BC, some five thousand years ołowiu i srebra. W początkach III tysiąclecia ago, people living across Europe were familiar with p.n.e., około pięć tysięcy lat temu, mieszkańcy shiny copper tools and jewellery, but this metal, Europy znali już błyszczące miedziane narzędzia even when it contained some arsenic, which im- i biżuterię. Jednak metal ten nie był zbyt trwały, proved its casting qualities and hardness, was not 86 ◆ Zofia Stos-Gale nawet jeśli zawierał arsen podnoszący jego walory very durable, and in many locations stone axes and odlewnicze i twardość, a w wielu regionach stoso- blades were also used. wano nadal kamienne topory i ostrza. The discovery of extraction of metals from Odkrycie sposobów pozyskiwania metali z rud their ores stimulated and visibly accelerated pobudziło i wyraźnie przyspieszyło zmiany w życiu changes in the lives of people in Europe from the mieszkańców Europy od III tysiąclecia p.n.e. 3rd millennium BC. But in the first half of the nd2 W pierwszej połowie II tysiąclecia p.n.e. nastąpiła millennium BC there was a serious social and poważna ewolucja społeczna i technologiczna technological evolution, a new metal conquered – nowy metal podbił Europę: stop miedzi i cyny Europe: the alloy of copper and tin that improved poprawił jakość narzędzi i broni, a tym samym the quality of tools and weapons and thus started rozpoczęła się epoka brązu. Znaczenie brązu cy- the Bronze Age. The popularity of tin-bronze nowego dodatkowo wzrosło, gdy w XVII stuleciu turned into a necessity when sometimes in the 17th p.n.e. opracowano nową broń: długi miecz, który century BC a new weapon was developed: a long wzmocnił rozwarstwienie społeczne i stworzył sword. The sword ownership created the military elity wojskowe. Nowe elity świata egejskiego elites and strengthen the social stratification. chowały w Mykenach swoich zmarłych w wyszu- The new elites in the Aegean in Mycenae buried kanych grobowcach, wypełnionych bronią z brązu, their dead in elaborate tombs filled with bronze srebrnymi naczyniami i złotem. Nowy typ miecza weapons, silver vessels and gold. The new type of rozprzestrzenił się bardzo szybko w całej Europie sword spread very quickly across Europe and by i ok. 1300 r. p.n.e. stanowił już główną broń bi- 1300 BC was a chief weapon used at the battle in tewną, znaną np. znad Tollense (Meklemburgia northern Germany where hundreds of warriors – Pomorze Przednie), gdzie na polu walki poległy died on a field in Tollense (Meklemburg-Western od niej setki wojowników (Jantzen i in. 2011). Pomerania) (Jantzen et al. 2011). Hundreds of W Grecji i Włoszech, Niemczech, Danii i Skandy- nearly identical swords were excavated in Greece, nawii odkryto setki niemal identycznych okazów Italy, Germany, Denmark and in Scandinavia (Ling (Ling i in. 2019). et al 2019). Produkcja brązu cynowego przyniosła również The production of tin-bronze provided also kolejny bodziec społeczny: wymianę dalekosiężną another social stimulus: long distance trade and i mobilność populacji. Podczas gdy rudy miedzi general movement of peoples. While copper ores są stosunkowo powszechne w Europie i mogły are comparatively common in Europe and could być eksploatowane lokalnie w wielu regionach, have been exploited locally in many regions, tin rudy cyny wytapiane w epoce brązu były dość ores of the kind that could have been smelted in rzadkie. Największe w Europie jej złoża znajdują the Bronze Age is are quite rare. The largest tin się w zachodniej części Półwyspu Iberyjskiego, deposits in Europe are in west of the Iberian Pen- w Kornwalii, na południowym-zachodzie Wielkiej insula and in Cornwall in south-west Britain and Brytanii oraz w Rudawach, oddzielających Cze- in the Erzgebirge crossing Bohemia and Germany. chy i Niemcy. Mniejsze zasoby znane są również There were also smaller occurrences of tin ores in z Bretanii, południowo-wschodniej Francji, Serbii, Brittany, south-east France, Serbia, Tuscany in północno-zachodnich Włoch (Toskania), Sardynii northwest Italy, on Sardinia and in western Slova- i zachodniej Słowacji. Jedyne europejskie złoże kia. However, the only European tin deposit which cyny, które z pewnością eksploatowano w II ty- for certain was exploited in the 2nd millennium BC siącleciu p.n.e., znajduje się w Kornwalii (Berger is in Cornwall (Berger et al. 2019). i in. 2019). From the beginnings of the Bronze Age this Od początków epoki brązu ten pożądany rare and desired copper-tin alloy was the pri- i cenny stop miedzi z cyną był głównym towarem mary trans-regional commodity, together with wymiany dalekosiężnej wraz z innymi rzadkimi other rare, and regionally distributed materials i regionalnie dystrybuowanymi dobrami, takimi like amber, gold, and blue glass (made primarily jak bursztyn, złoto i niebieskie szkło (wytwarzane in Egypt). Metallurgical and archaeological data głównie w Egipcie). Dane metalurgiczne i archeolo- suggest that bronze items were most often lo- giczne sugerują, że przedmioty z brązu mogły być cally produced but were manufactured from raw Analizy izotopów ołowiu a pochodzenie zabytków z brązu / Lead isotopes and the origin of bronze artefacts  ◆ 87 wprawdzie produkowane lokalnie, ale wytwarzano materials which primarily derived from a few je z surowców pochodzących z kilku głównych major European mining areas. Additionally, when europejskich obszarów górniczych. Ponadto, gdy demand for pure, high quality copper started to zapotrzebowanie na czystą, wysokiej jakości miedź grow, some smaller copper occurrences used in zaczęło rosnąć, niektóre mniejsze złoża, wykorzy- the 3rd millennium BC became uneconomic and stywane w III tysiącleciu p.n.e. stały się nieekono- the copper production was moved to fewer but miczne. Produkcję miedzi przeniesiono do mniej technically highly developed and very copper-ore licznych ale technicznie zaawansowanych i bogat- rich mining areas: for example, Cyprus, eastern szych w rudę obszarów wydobywczych, takich jak Alps and south Spain. A good example of disap- Cypr, Wschodnie Alpy i południowa Hiszpania. pearing copper producing centres are the mines Dobrym przykładem zanikania centrów produkcji in the British Isles, where the trade in tin was so miedzi są kopalnie na Wyspach Brytyjskich, gdzie lucrative that it was practical to concentrate on its handel cyną stał się tak lukratywny, że praktycznie production and importing copper (O’Brien 2015; koncentrowano się tylko na jej produkcji, zaś miedź Earle et al. 2015; Radivojević et al. 2018). importowano (O’Brien 2015; Earle i in. 2015; Radi- Around 1600 BC there were well-established vojević i in. 2018). configurations of new routes of long-distance trade Około 1600 p.n.e. ugruntowały się nowe szlaki in bronze artefacts and weapons and probably in wymiany dalekosiężnej, związane z bronią i wyro- wheeled vehicles and horses. These routes also bami brązowymi oraz prawdopodobnie pojazdami spread ideas and innovations in bronze metallurgy. kołowymi i końmi. Wzdłuż nich rozprzestrzeniały This was the time when in southern Scandinavia się również idee i innowacje dotyczące metalurgii. there is a strong influx of bronzes, strangely coin- Był to czas wzmożonego napływu brązów na tereny ciding with the collapse of the Únĕtice culture in południowej Skandynawii, co – może przypadkowo central Europe. The sword-carrying elite warrior – zbiegło się z upadkiem kultury unietyckiej w Eu- was a socially powerful and celebrated figure in ropie środkowej. Elitarny wojownik z mieczem był many European societies; new plank-built ships w wielu społeczeństwach europejskich postacią appeared in Scandinavia and the swords and obdarzaną sławą i mocą; w Skandynawii pojawiły ships became the main focus of the rock-art in the się łodzie z klepkowym poszyciem, a wyobrażenia coastal regions of Sweden (Ling et al. 2019). mieczy i okrętów stały się głównym motywem It seems that mobility of people, technologies sztuki naskalnej w nadmorskich regionach Szwecji and materials was a strong feature of the Bronze (Ling i in. 2019). Age. The scarcity of the metal supplies was un- Wydaje się, że mobilność ludzi, technologii doubtedly one of the main reasons for the long-dis- i materiałów była silną cechą epoki brązu. Popyt tance travel, which might have been an occupation na metale stanowił niewątpliwie jeden z głównych as specialised as any craft expertise. For example, powodów wypraw na duże odległości, które mogły Denmark is one of the richest regions in Bronze być zajęciem tak wyspecjalizowanym, jak każda Age Europe in terms of the Bronze Age metalwork. profesjonalna wiedza czy rzemiosło. Dla przykładu This is a paradox, since present-day Denmark is Dania jest w tym okresie jednym z najbogatszych completely lacking copper bearing ore deposits w wyroby z brązu regionów Europy, co stanowi and would have had to depend totally on metal pewien paradoks, ponieważ na jej terenach nie imported from other regions. The origin of the występują rudy miedzi, więc musiała polegać w ca- metals used to produce the distinguished Nordic łości na imporcie z innych regionów. Pochodzenie metalwork has been an unresolved problem and surowców wykorzystywanych w tej wyróżniającej the origin of bronzes was until recently based się metalurgii kręgu nordyjskiego stanowiło nieroz- on typology and artefact distribution patterns wiązany problem. Badania ich proweniencji opie- and hypothetical matches with known Bronze rano do niedawna o typologię i rozrzut zabytków Age mines. This methodology indicated that the oraz hipotetyczne dopasowanie do znanych z epoki sources of copper and tin were in Central and brązu ośrodków wydobycia. Metodologia ta wskazy- Eastern Europe. wała, że źródła używanej miedzi i cyny znajdowały się w Europie środkowej i wschodniej. 88 ◆ Zofia Stos-Gale

Śledzenie pochodzenia i handlu miedzią Tracing the origin and trade in copper in w Europie epoki brązu the Bronze Age Europe

Proweniencja starożytnych metali bardzo ciekawi Provenance of ancient metals is of great interest archeologów, jako że cechy formalne zabytku nie to archaeologists, because the shape of a metal ar- zawsze odpowiadają kierunkowi pochodzenia tefact is not always representative of the origin of surowca, użytego do jego wyrobu. Metalowe the raw material used for making it. Metal objects przedmioty można topić i przekształcać, ale nawet can be melted and reshaped. Even the ingots of surowe wlewki nie muszą posiadać kształtów, raw smelted metal do not necessarily have shape charakterystycznych dla regionu ich powstania. characteristic for the region of its origin. For ex- Na przykład wylewki czystej miedzi z późnej epoki ample, the ingots of very pure copper dated to the brązu, znajdowane w basenie Morza Śródziemnego late Bronze Age found across the Mediterranean (oraz w interiorze Europy i Turcji), był początkowo (and inland Europe and Turkey) were initially uważane za powszechne dla różnych lokalizacji, regarded as an accepted shape made from copper jako że wiele z nich znaleziono w rejonach wytopu found in different locations, because many of rudy. Na przykład Sardynia została okrzyknięta them were found in locations in which copper ores jednym z pierwotnych źródeł tzw. wlewek w kształ- were smelted in the Bronze Age. For that reason cie skóry wołu (z ang. oxhide ingots), ze względu Sardinia was hailed as one of the original sources na ich ilość, odnajdowaną w osiedlach kultury of oxhide ingots, because of the large number of nuragijskiej, podczas gdy faktycznie były one them was found in the Nuragic villages, when in importowane z Cypru (Stos-Gale i in. 1997). fact these ingots were imported to Sardinia from Taki wniosek, wysnuwany na podstawie lo- Cyprus (Stos-Gale et al. 1997). kalizacji i/lub formy znalezisk, może prowadzić This conclusion based on the location of the do istotnych błędów z dwóch powodów: jednym find, and/or its shape, can lead to great mistakes, z nich jest możliwy import obiektu, drugim because of two reasons: one is that the object was ewentualność zmiany jego kształtu przez przeto- imported, the other is the possibility of changing pienie, tak aby utworzyć nowy, o innej formie. Aby of the shape of metal by melting one object down prześledzić pochodzenie metalu do źródła rudy, to make a new one of different shape. Therefore, potrzebny jest jakiś marker – rodzaj „odcisku to be able to trace the origin of the metal to the palca”, który nie zmienia się podczas wytapiania ore source it is necessary to establish an internal i przeróbki przedmiotów, a który można porów- ‘fingerprint’ of the metal, that doesn’t change nać z takim samym „odciskiem palca” minerałów during the smelting and melting of artefacts and miedzi w rozpoznanych złożach. Ponad 50 lat temu that can be compared with such ‘fingerprint’ of prowadzono wiele analiz chemicznych starożyt- copper minerals in the known ore deposits. More nych metali na bazie miedzi w celu ustalenia ta- than 50 years ago several projects of chemical anal- kich markerów, jednak wyniki tych projektów nie yses of ancient copper-based metals were trying to były przekonujące. Doprowadziły one jedynie do establish such ‘fingerprints’, but the results were ustalenia, że możliwe jest rozróżnienie charakte- not convincing, and led only to establishing that it rystycznych grup metali z różnych okresów i loka- was possible to distinguish characteristic groups lizacji, ale nie połączenie ich grup z konkretnymi of metals from different periods and locations, źródłami rudy miedzi. Stało się jasne, że składy but it was not quite possible to link these groups chemiczne nie są wystarczające jako wyznaczniki to specific copper ore sources. It became clear that proweniencji, ponieważ geochemia związana the chemical compositions are not suitable as ‘fin- jest głównie z rodzajem minerału używanego do gerprints’, because geochemistry is related mostly wytopu miedzi, a nie z jego geograficznym pocho- to the type of the mineral used for smelting copper, dzeniem. W tym samym złożu może znajdować not to its geographic origin. In the same deposit się wiele rud miedzi: od bornitu i chalkopirytu there could be a variety of copper ores: from bor- o bardzo niskiej zawartości zanieczyszczeń, po te- nite and chalcopyrite with very low impurities, to trahedryty zawierające znaczne ilości antymonu, tetrahedrites containing considerable amounts of arsenu i srebra. Sb, As and Ag. Analizy izotopów ołowiu a pochodzenie zabytków z brązu / Lead isotopes and the origin of bronze artefacts  ◆ 89

W 1967 r. Brill i Wampler opublikowali artykuł In 1967 Brill and Wampler published a paper sugerujący, że izotopy ołowiu można wykorzystać suggesting that lead isotopes can be used as ‘finger- jako „odciski palców” pochodzenia rud. Następ- prints’ of ore sources. Further, it has been proven nie dowiedziono, że skład izotopowy ołowiu nie that the lead isotope composition of lead doesn’t zmienia się podczas procesów pirotechnicznych. change during pyrotechnological processes. In W 1980 r. ukazał się zaś prekursorski artykuł na 1980 a seminal paper on the provenance of ancient temat pochodzenia starożytnych monet, przed- Greek coins introduced first comparative data stawiający pierwsze dane porównawcze z greckich from Greek silver mines (Gale et al. 1980). How- kopalni srebra (Gale i in. 1980). Prawdziwy prze- ever, a real breakthrough was made in 1982, when łom nastąpił jednak w 1982 r., kiedy potwierdzono it has been suggested (Gale and Stos-Gale) that it (Gale, Stos-Gale), że możliwa jest ekstrakcja ołowiu is possible to extract lead from copper-based an- z pradziejowych metali na bazie miedzi w celu usta- cient metals to identify the provenance of copper, lenia jej proweniencji. Jak również, że stopienie and subsequently, that alloying of copper with tin miedzi z cyną nie zakłóca ich „odcisku palca”, does not disturb this ‘fingerprint’, because tin used ponieważ cyna używana w epoce brązu zawierała in the Bronze Age contained vanishingly small znikomą ilość własnego ołowiu. amounts of its own lead. Rozwój omawianych metod nastąpił w ciągu This development was followed in the last 30 ostatnich 30 lat dzięki dalszemu wykorzystaniu years by further use of isotopes of various elements izotopów różnych pierwiastków. Ostatnie osią- in archaeology. Recent developments in science gnięcia w tym zakresie (analizy izotopów stabil- applied to archaeology (DNA and stable isotope nych i DNA) zostały nazwane przez Kristiana analysis) are described by Kristian Kristiansen Kristiansena (2014) mianem trzeciej rewolucji (2014) as the third science revolution in archae- naukowej w archeologii – po zdobyczach prahisto- ology: after the evolutionary archaeology of the rii ewolucyjnej (z Oscarem Monteliusem na czele) 1850 – 60s, headed by Oscar Montelius, and the z lat 1850 – 60 i datowaniu radio­węglowym. radiocarbon revolution.

Analizy izotopów ołowiu w określaniu Lead isotope analyses for provenance of pochodzenia miedzi metals

Niektóre pierwiastki skorupy ziemskiej posiadają Some elements in the Earth’s crust have naturally naturalnie występujące izotopy niestabilne, które occurring non-stable isotopes that produce stable w stałym tempie wytwarzają stabilne, promie- radiogenic daughter isotopes at a constant rate. niotwórcze izotopy pochodne. W pewnych wa- Under certain conditions during ore and rock runkach podczas procesu formowania się rud i skał forming processes the parent and daughter iso- izotopy macierzyste i ich pochodne są separowane, topes are separated and from that time no more a od tego momentu w nowopowstałych minerałach daughter isotopes are added to the newly formed nie przybywa już izotopów pochodnych. Stąd też minerals. Therefore, the amount of these stable ich ilość w poszczególnych złożach rud jest zróż- radiogenic daughter isotopes in geographically nicowana i zależy przede wszystkim od czasu ich different ore deposits is varied and depends to the powstania. Dwa z takich pierwiastków: ołów (Pb) first degree on the time of their formation. Two i stront (Sr) posiadają izotopy stabilne o różnych such elements: lead (Pb) and strontium (Sr) have składach, zależnie od lokalizacji geograficznej. stable isotopes that have varied compositions in W geologii wykorzystuje się je do datowania rud different locations. In geology, these Pb and Sr i skał, ale w badaniach archeologicznych są uży- isotopes are used for dating the ores and rocks, wane jako „odciski palców” do określeń pocho- but in archaeological research they have been used dzenia prób metali. Ich proweniencję można wy- as ‘fingerprints’ of their geographical origin. The wnioskować poprzez porównanie z bazami danych provenance of the archaeological material can stosunków izotopowych naturalnie występujących be deduced by comparisons with large databases rud i skał oraz połączenie tych wyników z innymi of isotopic ratios of naturally occurring ores and 90 ◆ Zofia Stos-Gale danymi analitycznymi i archeologicznymi. Analizy rocks and combining these results with other sci- izotopów strontu są obecnie wykorzystywane do entific data and with archaeological information. śledzenia starożytnych migracji ludzkich i rekon- The strontium isotope analyses are currently used strukcji mobilności ludzi na poziomie osobniczym to trace the ancient human migrations and recon- (Gale, Stos-Gale 2000). struct ancient human mobility at the individual Ołów występuje nie tylko w złożach rud ołowio- level (Gale and Stos-Gale 2000). wo-cynkowo-srebrowych, ale także (w mniejszych Lead occurs in major amounts not only in lead- ilościach) w rudach miedzi i żelaza; w ilości co zinc-silver ore deposits, but also in lesser amounts najmniej kilku cząstek na milion (0,0001%) po- in copper and iron ore deposits; it occurs in at jawia się zaś we wszystkich skałach i minerałach least in quantities of parts per million levels in all niemetalicznych. Ołów skorupy ziemskiej składa rocks and non-metallic minerals. Terrestrial lead się z czterech izotopów stabilnych: 208Pb, 207Pb, consists of four stable isotopes: 208Pb, 207Pb, 206Pb 206Pb oraz 204Pb, który nie pochodzi z rozpadu and 204Pb. The isotope of 204Pb is non-radiogenic promieniotwórczego, a pojawił się na Ziemi gdy in origin, it was incorporated in the Earth when it formowała się ona z układu proto-słonecznego, was formed from the proto-solar system about 4.57 około 4,57 miliarda lat temu. Pozostałe trzy izo- thousand million (109 or billion) years ago. The topy ołowiu pochodzą z rozpadu cząstek alfa tzw. other three lead isotopes derive by the alpha parti- długo żyjących, naturalnie radioaktywnych izoto- cle decay from the long-lived naturally radioactive pów uranu (U) i toru (Th). isotopes of uranium (U) and thorium (Th). Główna zaleta wykorzystania izotopów ołowiu The major strength of using lead isotopes of jako „odcisków palców” dla złóż rud polega na ich ore deposits as their fingerprints is in the fact bezpośrednim związku z wiekiem geologicznym that they are directly related to their geological tych formacji. Wynika to z faktu, że trzy z czterech age. This is because the three of four lead isotopes izotopów ołowiu (208Pb, 207Pb i 206Pb) powstały (208Pb, 207Pb and 206Pb) are created of uranium and z uranu i toru1, a zatem ich ilość w dowolnej skale thorium1, and therefore their quantity in any rock lub minerale jest bezpośrednio związana z czasem, or mineral is directly related to the time when w którym minerał ten został utworzony – kiedy this mineral was formed, and when the U and Th uran i tor zostały oddzielone chemicznie od oło- was separated chemically from lead. The isotope wiu. Skład izotopowy ołowiu w rudach zależy od compositions of lead in the ores depend on the age wieku ich powstawania i pierwotnych ilości U i Th of their formation and on the original amounts w ciałach ciekłych tworzących rudę, a także dalszej of U and Th in the ore forming fluids, as well as historii złoża (ponowne osadzanie się, mieszanie the further history of the deposit (re-deposition, cieczy, późniejszy metamorfizm). mixing of fluids, later metamorphism). Od lat siedemdziesiątych XX wieku standar- Since the 1970ties a standard method used for dową metodę analiz izotopów ołowiu stanowiła LI analyses was the Thermal Ionisation Mass Spec- spektrometria masowa z użyciem jonizacji trometry (TIMS). The LI ratios are measured using termicznej (TIMS). Stosunki izotopów ołowiu exactly specified chemistry of lead separation and mierzone są przy użyciu dokładnie określonych deposition, methodology of running the mass chemicznie metod separacji, osadzania ołowiu spectrometer and the raw data are corrected by i metodologii pomiaru, a uzyskane surowe dane comparisons with lead isotopic standard2. Strict są korygowane poprzez porównania z aktualizowa- adherence to this methodology allows to measure nym międzynarodowym standardem izotopowym LI compositions with very high accuracy (usually ołowiu2. Ścisłe przestrzeganie tych zasad pozwala better than 0.1% for annual runs of the SRM 981

1 Izotopy promieniotwórcze ołowiu to: 208Pb – z rozpadu 1 Three radiogenic lead isotopes: 208Pb from the radioac- radioaktywnego 232Th, 206Pb – z rozpadu radioaktyw- tive decay of 232Th, 206Pb from the radioactive decay of nego 238U i 207Pb – z rozpadu radioaktywnego 235U; 204Pb 238U, 207Pb from the radioactive decay of 235U, 204Pb is nie jest promieniotwórczy, to tzw. ołów pierwotny. non-radiogenic (primaeval lead). 2 SRM 981, U.S. NBS (NIST) SRM 981. 2 U.S. NBS (NIST) SRM 981 Analizy izotopów ołowiu a pochodzenie zabytków z brązu / Lead isotopes and the origin of bronze artefacts  ◆ 91 mierzyć skład izotopów ołowiu z bardzo wysoką standard) and very good reproducibility of meas- dokładnością (zwykle lepszą niż 0,1% dla rocznych urements taken in different ­laboratories. serii standardu SRM 981) i bardzo dobrą powta- Further developments in instruments meas- rzalnością pomiarów, wykonywanych przez różne uring LI compositions came with the introduc- laboratoria. tion of instruments that use laser ablation of the Dalszy rozwój instrumentów do pomiaru sample and ionisation of lead in a plasma source składu izotopów ołowiu nastąpił wraz z wprowa- with the multiple Faraday cups as ion collectors – dzeniem urządzeń, wykorzystujących laserową Inductively Coupled Plasma Multicollector Mass ablację próbki i jonizację ołowiu w źródle plazmy Spectrometers (ICP MC MS), which allow analyses z wieloma kubkami Faradaya jako kolektorami of much smaller samples with very high overall jonów. Te wielokolektorowe spektrometry mas accuracy commonly within a run it is better than używają do jonizacji pierwiastków indukcyjnych 0.01% for all ratios. źródeł plazmy (ICP MC MS), co umożliwia analizy The TIMS and ICP MC MS are the only methods znacznie mniejszych próbek z bardzo wysoką do- of measuring the LI compositions that are suita- kładnością (zwykle lepszą niż 0,01% dla pojedyn- ble for the archaeological provenance research. czej serii pomiarów). The other instruments that can measure the LI TIMS i ICP MC MS są jedynymi metodami ratios, e.g. quadrupole mass spectrometer (Q-ICP pomiaru składu izotopów ołowiu, odpowiednimi MS) or Time of Flight (ToF) mass spectrometers, do badań proweniencyjnych w archeologii. Inne have much poorer accuracy due to substantially instrumenty, które mogą mierzyć stosunki izoto- larger and less reproducible mass fractionation powe, np. kwadrupolowy spektrometr masowy and are not suitable for the application in metal (Q-ICP MS) lub spektrometry masowe działające provenance research. na zasadzie Time of Flight3 (ToF) są znacznie mniej Since there is a necessity of taking small dokładne ze względu na gorsze oraz mniej powta- samples from artefacts for lead isotope analyses rzalne frakcjonowanie masowe i nie nadają się do (1 – 20 mg) the scope of the research can be limited badań pochodzenia metalu. for the reasons of monument protection. For MC Ponieważ do analizy izotopów ołowiu konieczne ICP MS it might be possible to use laser ablation jest pobieranie próbek zabytków (1 – 20 mg), zakres from the surface of the artefact to minimise the badań bywa ograniczany względami ich ochrony. damage, but there is no possibility of a use of W przypadku MC ICP MS, aby zminimalizować te portable mass spectrometer in a museum or on uszkodzenia, możliwe jest zastosowanie laserowej archaeological site. ablacji powierzchni. Nie ma natomiast możliwości For technical and scientific reasons (the ratios wykorzystania przenośnego spektrometru maso- of radiogenic isotope of lead to the primaeval 204Pb wego w muzeum lub na stanowisku archeologicz- are instant indication of the age of the mineral) nym ze względu na rozmiary i wymogi zasilania the measurements of the lead isotope composi- tej aparatury. tions are always produced as ratios. The sets of Z przyczyn technicznych i naukowych (pro- ratios to the non-radiogenic 204Pb are related to porcje izotopu ołowiu radiogenicznego do pier- the age of the mineralisation and always used by wotnego 204Pb są natychmiastowym wskaźnikiem ­geologists: wieku minerału) pomiary składu izotopu ołowiu są zawsze mierzone jako stosunki. Zestawy sto- 208Pb/204Pb with the values most commonly sunków do nieradiogenicznego 204Pb są związane between 38 – 40 z wiekiem mineralizacji i powszechnie wykorzy- 207Pb/204Pb with the values most commonly stywane przez geologów: between 15 – 16 206Pb/204Pb with the values most commonly between 17 – 19

The ratios of the radiogenic isotopes have 3 Z ang. czas przelotu – metoda pomiaru oparta na różnicy czasu między emisją sygnału a jego powrotem do czuj- much smaller difference in the abundances of nika, po odbiciu od powierzchni badanego obiektu. measured ions, providing generally more accurate 92 ◆ Zofia Stos-Gale

208Pb/204Pb o wartościach najczęściej data and they are traditionally used in archaeo­ od 38 do 40 metallurgy: 207Pb/204Pb o wartościach najczęściej od 15 do 16 208Pb/206Pb with the values most commonly 206Pb/204Pb o wartościach najczęściej between 2.05 – 2.12 od 17 do 19 207Pb/206Pb with the values most commonly between 0.825 – 0.837 Stosunki izotopów radiogenicznych mają zna­ cznie mniejszą różnicę w liczebności mierzonych On the scale of all lead present in the Earth’s jonów, co zapewnia generalnie dokładniejsze crust the geochronologists represent the growth dane i jest tradycyjnie stosowane w archeometa- of lead isotopes on Lead Growth Curves (Fig 1). lurgii: Plotting the ratios of U-derived leads 206 and 207

Billion Years 207 204 Pb/ Pb μ – 9 16 0.0 b.y. 1.0 0.5 1.5 modern 2.5 2.0 oceanic basalts 3.0 1.0 0.0 b.y. 2.0 μ – 7 14 3.0 3.5

3.7 4.0 12 4.0

206 204 4.57 b.y. Creation of the Earth Pb/ Pb 10 10 12 14 16 18

Ryc. 1. Krzywa wzrostu izotopów ołowiu w skorupie ziemskiej (wg Faure 1986) Poprzez radioaktywny rozpad U i Th od czasu powstania Ziemi ciągle przybywa atomów radiogenicznych 207Pb i 206Pb w skałach i rudach. Stosunki izotopowe odpowiadają wiekowi powstania minerałów, kiedy U i Th zostały odseparowane od ołowiu. Przykładowo: ołów w minerałach powstałych 1 miliard lat temu (109 lat) będzie miał w przybliżeniu stosunki izotopowe 15,5 i 17 dla 207Pb/204Pb oraz 206Pb/204Pb Fig. 1. Lead isotope growth curve in the Earth crust (after Faure 1986) Due to the radioactive decay of U and Th the number of atoms of radiogenic lead isotopes 207Pb and 206Pb increases with time since the creation of the Earth 4.57 billion years ago in relation to the non-radiogenic 204Pb in rocks and ores. The lead isotope ratios are related to the age of the formation of minerals when U and Th were separated from lead. For example: lead in the minerals that were formed 1 billion years ago (109 years) will have approximately lead isotope ratios of 15.5 and 17 for207Pb/204Pb i 206Pb/204Pb respectively Analizy izotopów ołowiu a pochodzenie zabytków z brązu / Lead isotopes and the origin of bronze artefacts  ◆ 93

208Pb/206Pb o wartościach najczęściej versus the primeval lead of minerals from rocks między 2,05 – 2,12 and ore deposits for a wide range of ages shows 207Pb/206Pb o wartościach najczęściej the increase of lead isotope ratios in the period między 0,825 – 0,837 from the creation of the Earth (4.57 billion years) to modern times. The ages of the ore/rock forma- W skali całego ołowiu występującego w sko- tion according to their lead isotope ratios can be rupie ziemskiej geochronolodzy przedstawiają calculated from the Holmes-Houtermans model wzrost jego izotopów na krzywych wzrostu ołowiu (Faure 1986). The width between the curves in- (por. ryc. 1). Naniesienie na wykres stosunków dicates the variation in the amount of uranium ołowiu 206Pb i 207Pb, pochodzących z rozpadu in the ore forming fluids, the ages are given in uranu, do pierwotnego ołowiu 204Pb ze skał i złóż billion years. This model demonstrates that not rudy przedstawia wzrost stosunków izotopów only ores of different ages, but also ores of the same ołowiu od powstania Ziemi po czasy współcze- age can have different lead isotope compositions. sne. Wiek formacji rudy bądź skały, zgodnie z ich The lines across the curves indicate ores of the stosunkami izotopów ołowiu, można obliczyć na same age. This is also one of the main plots used podstawie modelu Holmesa-Houtermansa (Faure for comparisons of data for the ore deposits and 1986). Odległość między krzywymi wskazuje na archaeological artefacts. zmianę ilości uranu w substancjach tworzących Rocks and ore deposits in Europe were formed rudę, których wiek podaje się w miliardach lat. at different times and since all of them have been Ten model pokazuje, że nie tylko rudy o różnym dated by a variety of geochronological methods, wieku, ale także rudy tak samo datowane mogą it is possible to construct a map of European mieć różne składy izotopów ołowiu. Jest to także mineralisations with the indication of their ages jeden z głównych wykresów, służących do porów- (Blichert-Toft et al. 2016). nania danych dotyczących złóż rudy i artefaktów archeologicznych. Skały i złoża rud w Europie powstawały w róż- Interpretation of lead isotope data nym czasie, a ponieważ wszystkie zostały datowane metodami geochronologicznymi, możliwe jest zbu- The identification of origin of archaeological ma- dowanie mapy europejskich mineralizacji i wska- terials requires comparisons of their lead isotope zanie ich wieku (Blichert-Toft i in. 2016). ratios with the ores, therefore an extensive lead isotope database for ore deposits is the most impor- tant requirement. Calculating the geological age Interpretacja danych analitycznych (model age) from the lead isotope ratios of the an- cient artefact and comparing with the known ages Identyfikacja pochodzenia zabytków archeolo- of ore deposits is not sufficient due to the variations gicznych wymaga porównania ich stosunku in lead isotope compositions of ores not related to izotopów ołowiu z rudami, dlatego najważniej- their age, e.g. the U and Th contents and other ge- szym wymogiem jest obszerna baza tego typu ological processes. Therefore, the first condition of danych. Obliczanie wieku geologicznego rudy, successful research into provenance is the availa- z której metal został wytopiony, na podstawie bility of a database of lead isotope characteristics of stosunku izotopów ołowiu według modelu Huter- relevant ore deposits, with the information of their mana i porównywanie ze znanym wiekiem złóż geochemistry and the history (or archaeology) of rud nie jest wystarczające ze względu na różnice their exploitation. The comparisons should start stosunków izotopowych ołowiu w rudach o tym with the calculation of point-to-point Euclidean samym wieku związane z ilością początkową distances in the 3D space of the measured lead uranu i toru oraz późniejsze procesy geologiczne. isotope data of the artefact and all ore samples, Dlatego podstawowym warunkiem udanych that leads to exclusions of the ore deposits on the badań proweniencji jest dostępność bazy danych grounds of their geological age, mineralogy and stosunków izotopów ołowiu w odpowiednich zło- possibility of exploitation in the given period. Then żach oraz informacji o ich geochemii i historii the comparable sets of data should be plotted of at 94 ◆ Zofia Stos-Gale eksploatacji. Pierwszy krok interpretacji polega least three different sets of ratios for visual compar- na obliczeniu odległości euklidesowej trzech isons, and they must be on the appropriate scale to niezależnych stosunków izotopowych, zmierzo- distinguish the specific data points nych dla próbki badanego metalu ze wszystkimi So far there is only one open digital LI database rudami w bazie danych. Ten proces pozwala wy- on the internet: OXALID makes available data for typować złoża rud, które geochemicznie mogły Mediterranean ore deposits and Bronze Age metals być źródłem badanego metalu, następnie można (University of Oxford 2017). The other datasets are wyeliminować złoża, które nie były eksploato- still only available in published papers. Currently wane w danej epoce. there are over 9000 published lead isotope data Obecnie istnieje tylko jedna otwarta baza da- for ores relevant to the Old-World archaeology in nych izotopów ołowiu: OXALID, która udostępnia Europe and the Near-Middle East. dane dotyczące złóż rud miedzi, srebra i ołowiu In principle, the ancient artefact can be re- – głównie z Grecji, Cypru, Bułgarii, Włoch, Hisz- garded as fully consistent with the origin from panii i Wysp Brytyjskich – a także metali z epoki a given ore deposit if the three independent lead brązu, pochodzących z tych rejonów. Pozostałe isotope ratios of the artefact are identical for zestawy są jak dotąd dostępne tylko w specjali- each ratio with a group of lead isotope ratios of stycznych artykułach; obecnie istnieje ponad 9000 the ores from this deposit. So, the initial stage of opublikowanych stosunków izotopów ołowiu dla identifying the possible sources of archaeological rud związanych z archeologią Starego Świata w Eu- artefacts relies on finding for each artefact the ropie i na Bliskim Wschodzie. identical data for ores. This can be done calcu- Zasadniczo zabytek można uznać za całko- lating the Euclidean distances between the three wicie zgodny co do pochodzenia z określonego independent lead isotope ratios of the artefact and złoża rudy, jeżeli jego trzy niezależne stosunki all available ratios for ore samples. However, this izotopów ołowiu są identyczne z próbkami rud is only a preliminary step to select a group of ore z tego złoża, a jego skład chemiczny jest zgodny deposits that have lead isotope ratios within the z mineralogią określonej rudy. Dodatkowo na- appropriate range. Following this initial selection, leży brać pod uwagę także okresy eksploatacji it is necessary to check the geochemistry and his- wytypowanego złoża. Możliwość porównania tory of exploitation of the possible ore deposits stosunków izotopowych zabytków i rud daje and eliminate these which cannot have been used ostateczna wizualizacja ich podobieństw lub as a source of given material on geochemical or różnic (por. ryc. 2). historical grounds. Stosunki izotopów ołowiu stosowane dla Plotting the lead isotope ratios of the artefacts takich wykresów w geochronologii odnoszą and ores on two lead isotope diagrams to include 204 206 204 się zawsze do Pb, tj. X1 = Pb/ Pb, Y1 = all three independent lead isotope ratios provides 207 204 206 204 208 204 Pb/ Pb i X2= Pb/ Pb, Y2 = Pb/ Pb, the most accurate visual representation of the jak pokazano na ryc. 2. Ponieważ jednak izotop consistency of lead isotope ratios of the ores and 204Pb w naturalnie występującym ołowiu jest artefacts. The lead isotope ratios used for such zawsze obecny w znacznie mniejszej ilości niż plots in geochronology always relate to 204Pb, i.e. 206 204 207 204 206 204 pozostałe trzy izotopy radiogeniczne, pomiary X= Pb/ Pb, Y1= Pb/ Pb and X2= Pb/ Pb, 204 208 204 stosunków do Pb są mniej dokładne niż dla Y2= Pb/ Pb, as seen on Fig. 2. However, because pozostałych trzech izotopów. Z tego powodu the isotope 204Pb in naturally occurring lead is al- w publikacjach dotyczących zastosowań archeolo- ways present in much smaller quantity than the gicznych pomiarów izotopów ołowiu, najczęściej other three radiogenic isotopes, the measurements 204 dwa wykresy reprezentują dane wzdłuż osi: X1 = of the ratios to Pb are less accurate, than when 207 206 208 206 207 206 Pb/ Pb, Y1 = Pb/ Pb i X2 = Pb/ Pb, Y2 using the other three isotopes. Therefore, in = 206Pb/204Pb. Niektórzy badacze stosują również principle, the plots of radiogenic ratios can show inne stosunki, ale zasadniczo ich wybór dla celów more accurately the comparative positions of data wykresów porównawczych zawsze prowadzi do points, but at least one ratio to 204Pb must be used takich samych wniosków, jeśli weźmie się pod to complete the comparisons. For this reason, uwagę wszystkie trzy niezależne stosunki. in the research publications of archaeological Ryc. 2. Stosunki izotopów ołowiu z próbek rud z siedmiu złóż, eksploatowanych w II tys. p.n.e. Linie A i B obrazują pozycje punktów, które powstałyby, gdyby razem stopić metale otrzymane z rud w różnych kopalniach we włoskich Alpach (linia A), co pokazuje, że szlaki z tego regionu pochodzą od rud z różnych kopalni. Linia B jest potencjalną ilustracją mieszania miedzi ze Słowacji i Mitterbergu Fig. 2. Lead isotope ratios of samples of ores from seven ore deposits exploited in the 2nd millennium BC The lines A and B are the ‘mixing lines’ demonstrating the distribution of data points of metals made by re-melting and mixing copper from different mines. In the Italian Alps (Line A), the distribution of datapoints for Bronze Age slags is indicating that they are from ‘mixed’ ores. Line B indicates a potential ‘mixing line’ of metals made from mixed Slovak and Mitterberg copper. The red lines indicate ores of the same geological age 96 ◆ Zofia Stos-Gale

Problemy i dodatkowa pomoc applications of lead isotope measurements most przy interpretacji danych often the two plots are representing the data 207 206 208 206 along the axes: X1= Pb/ Pb, Y1= Pb/ Pb and 207 206 206 204 Nie wszystkie złoża rud różnią się rozkładem X2= Pb/ Pb, Y2= Pb/ Pb. Some researchers danych stosunków izotopów ołowiu, dlatego also use other ratios, but essentially the choice of często zdarza się, że dane nakładają się na złoża lead isotope ratios for comparative plots always z różnych regionów. W takim przypadku należy leads to the same conclusions if all three independ- wziąć pod uwagę dwa główne warunki: geoche- ent ratios are considered. mię rud w każdym ze złóż i prawdopodobieństwo ich eksploatacji w rozważanym okresie. Składy pierwiastkowe metali odzwierciedlają rodzaj Problems and additional help with data rudy mineralnej stosowanej do wytopu, a typowe interpretation zanieczyszczenia są często charakterystyczne dla konkretnych złóż. Najważniejszymi zanieczysz- Not all ore deposits have different ranges of lead czeniami, związanymi z rodzajami minerałów isotope ratios and therefore there are common są nikiel (Ni), antymon (Sb), arsen (As) i srebro instances of overlap of the data for deposits from (Ag). Pierwiastki te, niekiedy razem z cynkiem different geographical regions. In such case, there (Zn) i złotem (Au), stanowią najczęściej geoche- are two main points that must be considered: the miczny wskaźnik złóż rudy. Ponadto sygnatury geochemistry of the ores in each of the deposits pierwiastków śladowych pomagają rozróżniać and the probability of their exploitation in the grupy metali, które nie tylko odzwierciedlają period under consideration. Therefore, it is nec- różne typy rud, ale są też ważne dla porównania essary to compare the elemental compositions of z wcześniej analizowanymi artefaktami – z róż- ancient artefacts with the geochemistry of the ores nych regionów i o różnej chronologii. Trzeba and the periods of exploitation of the selected ore jednak podkreślić, że identyczne charakterystyki deposits. The elemental compositions of metals re- izotopów ołowiu nie gwarantują, że ich składy flect the type of the ore mineral used for smelting, pierwiastkowe również utworzą grupę (ani od- and typical impurities are often characteristic of wrotnie). certain deposits. The most important impurities Należy też brać pod uwagę, że chociaż skład that are related to the types of minerals are Ni, Sb, izotopów ołowiu nie zmienia się podczas pro- As and Ag. These elements, sometimes together cesów pirotechnicznych, dodatek minerałów with Zn and Au, are most often indicative of the ge- o różnym wieku – zawierających porównywalne ochemistry of the ore deposits. Furthermore, the ilości ołowiu, zmienia badane „odciski palców”. trace element signatures can discriminate metal W związku z tym istnieją dwa poważne problemy, groups that not only reflect various ore types but mogące mieć wpływ na ustalanie proweniencji are important for comparison with previously an- starożytnych metali przez stosunki izotopowe. alysed artefacts from various regions and certain Jednym z nich jest możliwość dodania ołowiu do chronologies. However, it is important to stress metalu (miedź, brąz cynowy lub srebro), drugim that the identical lead isotope characteristics of jest topienie razem kawałków metalu z różnych a group of metals do not guarantee that their ele- miejsc i tworzenie nowego przedmiotu z uzy- mental characteristics will also form a group and skanego w ten sposób stopu. Dodanie ołowiu vice versa. można rozważać, jeśli jego zawartość przekracza Also, it needs to be considered that while the 1 – 2%, a następnie należy dokonać porównań ze lead isotope compositions don’t change during źródłami ołowiu lub rud miedzi/ołowiu. Problem pyrotechnical processes, an addition of minerals mieszania można ocenić, badając rozmieszczenie of different age containing comparable quantities danych na wykresach izotopów ołowiu: każdy of lead changes the ‘fingerprints’. In this respect metal uzyskany ze zmieszania dwóch różnych there are two serious problems that can affect źródeł będzie miał stosunki izotopowe na prostej the provenancing of ancient metals by their lead łączącej punkty reprezentujące próbki rud z tego isotope ratios: one is a possibility of addition of źródła (ryc. 2). lead to the metal (copper, tin bronze or silver), the Analizy izotopów ołowiu a pochodzenie zabytków z brązu / Lead isotopes and the origin of bronze artefacts  ◆ 97

Czasami w literaturze znajduje się stwierdze- other is melting together metal pieces from differ- nia, że metoda badania proweniencji przy pomocy ent locations and making a new artefact from the izotopów ołowiu pozwala jedynie na „odrzucenie” metal obtained in this way. The addition of lead źródła starożytnego metalu, a nie wskazanie jego should be considered if the lead content is above pochodzenia, jednak jest to zdecydowanie nie- 1 – 2%. Then the comparisons must be made with doszacowana ocena tego narzędzia. Kompozycje the sources of lead or copper/lead ores. The prob- izotopów ołowiu, szczególnie w połączeniu z da- lem of mixing can be assessed by examining the nymi geochemicznymi i archeometalurgicznymi, distribution of the data points on the lead isotope dostarczają znacznie więcej informacji niż prosta plots: each metal obtained from mixing two other eliminacja źródła na podstawie różnych stosunków sources will plot somewhere along a straight line izotopowych pomiędzy rudami i starożytnym between the data points representing these other metalem. O ile dane izotopowe czasem nie po- sources (Fig 2). zwalają na jednoznacznie pozytywne ustalenia, It is sometimes concluded in the literature that o tyle zawsze wskazują, które z nich są możliwe. lead isotope provenance method allows only ‘rejec- Informacje te należy badać dalej, aby sprawdzić, tion’ of a source of the ancient metal, not a positive które ze złóż rudy można uznać za źródłowe, szcze- conclusion of its provenance. This is far too weak gólnie jeśli istnieją dowody, że zostały one wyko- assessment of this provenance tool. The lead iso- rzystane w czasach współczesnych analizowanym tope compositions, particularly combined with the ­metalom. geochemical and archaeometallurgical data, give much more information than a simple rejection of a source on the grounds of difference between lead Złoża miedzi w Europie, eksploatowane isotope ratios of ores and the ancient metal. While w epoce brązu the lead isotope data do not allow a definite posi- tive assignment, they tell us which assignments Istnieje wiele publikacji, głównie geologicznych, are possible and this information should be taken opisujących złoża rud w Europie, wraz z ich cha- further to look which of the ore deposits can be rakterystykami geochemicznymi i danymi doty- considered as sources, particularly if evidence czącymi izotopów ołowiu. Jednak dla studiów exists that these were exploited in the period con- dotyczących pochodzenia metali najcenniejsze są temporary with the analysed metals. analizy archeometalurgiczne, prowadzone przez liczne zespoły badające starożytne wydobycie i metalurgię, wiele z nich wymieniono w biblio- Copper deposits in Europe exploited grafii na końcu artykułu. W celu identyfikacji rud in the Bronze Age eksploatowanych w epoce brązu konieczna jest możliwość porównania trzech rodzajów informa- There are many publications describing the ore cji: charakterystyki geochemicznej złoża, analizy deposits in Europe and their lead and their lead izotopów ołowiu pochodzących stamtąd próbek isotope and geochemical characteristics, mainly rudy oraz okresów eksploatacji. Nie wszystkie published in geological books and journals. How- złoża miedzi i ołowiu w Europie zostały w pełni ever, for the metal provenance studies the most scharakteryzowane w ten sposób, ale opubli- valuable are the archaeometallurgical surveys that kowano już znaczną ilość danych, dotyczących have been conducted by many teams researching głównych obszarów jej wydobycia. Na terenie ancient mining and metallurgy, many of them are Polski nie występują znaczące złoża tego typu, listed in the references to this paper. For identifica- które nadawałyby się do eksploatacji w epoce tion of the ore sources exploited in the Bronze Age brązu. Istnieje kilka analiz izotopów ołowiu dla it is necessary to have for comparisons three types rud miedzi z okolic Wrocławia, ale pochodzą of information: the geochemical characteristics of one z bardzo głębokich poziomów i nie wydają the ore deposit, lead isotope analyses of ore sam- się mieć związku z dotychczas analizowanymi ples and indication of the periods of exploitation. zabytkami. Not all copper and lead deposits in Europe have been fully characterised in this way, but there 98 ◆ Zofia Stos-Gale

Ryc. 3. Złoża rud miedzi (na czerwono) i cyny (na żółto), które były, lub mogły być eksploatowane 4 tys. lat temu (wg Bartelheim i in. 2009; Earle i in. 2015; Brügmann i in. 2017, Radivojević i in. 2018; z uzupełnieniami) Fig. 3. Copper (red) and tin (yellow) ores deposits that were, or could have been, exploited 4000 years ago (after Bartelheim et al. 2009; Earle et al. 2015; Brügmann et al. 2017; Radivojević et al. 2018; modified)

Rudawy Słowackie w Karpatach Zachodnich są is a reasonable amount of published data for the jednym z głównych złóż rudy w środkowej i pół- major copper mining areas. There are no signifi- nocnej Europie i obok Alp Wschodnich uważanym cant copper ore deposits that would be suitable for za najważniejszego dostawcę miedzi od schyłku exploitation in the Bronze Age within the Polish V tysiąclecia p.n.e. W ciągu ostatnich dziesięcioleci borders. There are a few lead isotope analyses of potwierdziły to wyniki archeometalurgicznych the copper ores in the vicinity of Wrocław, but badań miedzi i zabytków metalowych (dla Polski these ores are from very deep levels, and they don’t por. Kowalski i in. 2019). Dorzecze Hronu można seem to be relevant to ancient artefacts analysed uznać za idealną bramę z Basenu Karpackiego do so far. złóż Karpat Zachodnich. Za najbardziej istotne dla prahistorycznej eksploatacji należy uznać: Niżne The Slovak ore Mountains, belonging to the West- Tatry, Rudawy Weporskie i Góry Starohorskie, ern Carpathians, are one of the major ore deposits w tym Špania Dolina, Bańska Bystrzyca i Góry of Central Europe and in parallel with the Eastern Kremnicke. Te ostatnie są szczególnie znane z rud Alps are regarded as a major supplier of copper ores złota, wydobywanych w czasach historycznych, since the late 5th millennium BC (for Poland see: podczas gdy w okręgu Bańskiej Szczawnicy domi- Kowalski et al. 2019). Throughout recent decades nują chalkopiryty, a zwłaszcza rudy ołowiowo-sre- archaeometallurgical research on copper ores and browo-cynkowe, które były eksploatowane w śre- metal artefacts yielded results that confirmed that. Analizy izotopów ołowiu a pochodzenie zabytków z brązu / Lead isotopes and the origin of bronze artefacts  ◆ 99 dniowieczu. W ostatniej dekadzie opublikowano The water network of the Hron river can be con- około 100 zestawów danych o izotopach ołowiu sidered as an ideal gateway from the Carpathian i pierwiastkach śladowych tych złóż (Schreiner Basin to the deposits of the Western Carpathians. 2007; Modarressi-Tehrani i in. 2016). Rudy miedzi Four districts have to be considered as relevant ze Španiej Doliny stanowią głównie chalkopiryt for prehistoric exploitation: The Lower Tatra lub tetrahedryt (o wysokiej zawartości antymonu), Mountains, the Vepor Mountains and the Staré związane z żyłami kwarcowymi. Hory Mountains, including Špania Dolina, Banská Bystrica and the Kremnica Mountains. The latter Rudawy, pasmo górskie na granicy niemiec- is especially known for gold ores, which were ko-czeskiej, ogólnie znane z rud ołowiu, srebra mined in historical times, whereas in the district i cyny, choć zdarzają się również siarczki miedzi. of Banská Štiavnica, chalcopyrite and especially Opublikowano wyniki ponad 170 analiz izoto- lead-silver-zinc ores are dominant and were ex- pów ołowiu rud z Rudaw (Bielicki, Tischendorf ploited throughout the Middle Ages. About 100 1991; Niederschlag i in. 2003), ale jak dotąd brak lead isotope data and elemental analyses of these wśród analizowanych europejskich metali na ores were published in the last decade (Schreiner bazie miedzi takich, które mogłyby pochodzić 2007; Modarressi-Tehrani et al. 2016). The copper z tych złóż. ores of Špania-Dolina are mainly chalcopyrite or tetrahedrite (with high Sb), bound to quartz Na terenie Rumunii, w Karpatach Wschodnich, veins. w rejonie Baia Mare i w południowych Górach Zachodniorumuńskich (Munţii Apuseni) wystę- Erzgebirge, mountain range on the German and pują znaczące złoża polimetaliczne miedzi, złota Czech border is generally known for lead, silver i srebra (Neubauer i in. 2005). Góry te były waż- and tin ores, but there are also occurrences of nym źródłem złota dla Cesarstwa Rzymskiego copper mineralisation including sulphide min- ale obecnie nie ma dowodów na ich eksploatację eralisations. Over 170 lead isotope analyses of w epoce brązu. Opublikowano ponad 120 analiz the ores from Erzgebirge were published (Biel- izotopowych rud ołowiu i miedzi z tych złóż. icki and Tischendorf, 1991; Niederschlag et al., 2003), but so far, no copper based metals that are Wiele z bałkańskich złóż rud miedzi znajduje się consistent with these ores were found amongst w Serbii i Bułgarii. Ponadto w Rodopach, na the analysed Bronze Age European copper-based granicy Bułgarii i Grecji, występują liczne złoża artefacts. ołowiu (srebra). Opublikowano ponad 200 analiz izotopowych rud miedzi i ołowiu z większych złóż Romania: in the eastern Carpathians, in the region rud bułgarskich i serbskich (OXALID; Gale i in. of Baia Mare and South Apuseni Mountains there 2003; Pernicka i in. 1993). W Turcji zbadano wiele are multimetallic deposits (Neubauer et al., 2005). starożytnych regionów górniczych i opublikowano These are significant deposits of copper, gold and około 350 danych o izotopach ołowiu (np. Wagner silver, the Apuseni Mountains were an important i in. 2003; Yener i in. 1991). source of gold for the Roman Empire, but at pres- ent there is no archaeometallurgical evidence of Ważnym producentem miedzi dla wschodniego Bronze Age exploitation of these ores, There are świata śródziemnomorskiego w epoce brązu był over 120 published lead isotope analyses of lead Cypr. W omawianym czasie istniała tam dobrze and copper ores from these deposits. udokumentowana eksploatacja rud miedzi, naj- bardziej intensywna w fazie 1400 – 1100 p.n.e. Many copper ore deposits are found in Serbia W rzeczywistości wszystkie wlewki miedzi w typie and in Bulgaria. Also, there are a number of lead tzw. oxhide ingots, znalezione basenie Morza Śród- (silver) deposits in the Rhodope Mountains on ziemnego (w tym na Sardynii), wydają się pocho- the border of Bulgaria and Greece. Over 200 lead dzić ze złóż cypryjskich (Stos-Gale i in. 1997; Stos- isotope analyses of copper and lead ores from the -Gale, Gale 2009). Dane dotyczące izotopów ołowiu larger deposits were published for the Bulgarian dla ponad 400 próbek rudy i około 200 artefaktów and Serbian ores (OXALID; Gale et al. 2003; 100 ◆ Zofia Stos-Gale z epoki brązu, a także niektóre składy chemiczne Pernicka et al., 1993). In Turkey many ancient rud miedzi są dostępne na OXALID. mining regions were surveyed and some 350 lead isotope data published (e.g. Wagner et al., 2003; Złoża srebra, ołowiu i miedzi w Grecji były eks- Yener et al., 1991). ploatowane od chalkolitu. Główną mineralizacją srebra/ołowiu, o wielkim znaczeniu od epoki brązu Cyprus was an important producer of copper for aż do okresu rzymskiego, był Lavrion w Attyce, po- the east Mediterranean world in the Bronze Age. łożony około 50 km na południe od Aten. Kopalnie There is a well-documented exploitation through- Lavrionu słynęły m.in. z dostarczania srebra dla out the Bronze Age of copper ores, the most inten- Aten, z którego w V wieku n.e. wybijano monety sive phase being 1400 – 1100 BC. In fact, all oxhide aby opłacić koszty wojny z Persją. Badania nad ingots found in the Mediterranean (including izotopami ołowiu wykazały, że w epoce brązu those found on Sardinia) seem to originate from eksploatowano tam nie tylko złoża ołowiu i sre- Cypriot copper (Stos-Gale et al., 1997; Stos-Gale bra ale przede wszystkim miedzi (Gale i in. 2009; and Gale, 2009). Lead isotope data for over 400 ore Stos-Gale, Gale 2009; Stos-Gale 2014). Niewielkie samples and about 200 Bronze Age metal artefacts, ilości miedzi, ołowiu i srebra były również pozy- as well as some chemical compositions of the cop- skiwane we wczesnej epoce brązu na Cykladach, per ores are available on the OXALID. gdzie na wyspie Kythnos znajduje się stanowisko wytopu miedzi datowane na koniec III tysiąclecia The lead, silver and copper deposits in Greece p.n.e. (Stos-Gale 1989; Gale, Stos-Gale 2008). have been exploited since the Chalcolithic period. W północnej Grecji występuje także wiele złóż The main silver/lead mineralisation of great im- polimetalicznych: w górach Otrys, na półwyspie portance from the Bronze Age until the Roman Chalkidiki, na wzgórzach Pangeon, wyspie Thasos period was Lavrion in Attica, some 50 km south i w Rodopach, ale jak dotąd nie ma dowodów na of Athens. The mines of Lavrion were famous ich eksploatację w epoce brązu. Na OXALID do- for supplying silver to the city of Athens for their stępnych jest ponad 600 analiz izotopów ołowiu coinage in the 5th c. BC which helped to win the i analizy chemiczne złóż miedzi, ołowiu i srebra war with Persia, but the lead isotope research has z basenu Morza ­Egejskiego. shown that throughout the Bronze Age the My- cenaeans and Minoans were exploited not only Zachodnie i środkowe Niemcy posiadają wiele złóż lead and silver, but above all copper from these ołowiu, cynku, srebra i miedzi, eksploatowanych mines. (Gale et al. 2009; Stos-Gale and Gale 2009; od czasów prahistorycznych. Główne obszary Stos-Gale 2014). Small amounts of copper, lead wydobywcze znajdują się w Schwarzwaldzie – na and silver were also exploited in the Early Bronze południowym zachodzie, w górach Harzu – w środ- Age on the Cycladic islands, where on the island kowych Niemczech, oraz w Nadrenii-Westfalii – na of Kythnos is the copper smelting site dated to the zachodzie. Większość wydobycia dotyczyła rud late 3rd millennium BC (Stos-Gale 1989: Gale and ołowiu i srebra, ale wytapiano również rudy mie- Stos-Gale 2008). There are also many multime- dzi. Dotychczasowe badania archeometalurgiczne tallic deposits in northern Greece: in the Othrys, koncentrują się głównie na okresach wpływów Chalkidiki, Pangeon, Thasos and the Rhodope rzymskich i średniowiecza, a bazy danych ołowiu Mountains, but so far there is no evidence for their zawierają około 400 próbek rudy (np. Bielicki, exploitation in the Bronze Age. There are over 600 ­Tischendorf 1991; Bode 2008; Durali-Mueller i in. lead isotope and some chemical analyses available 2007; OXALID). on the OXALID for the Aegean copper, lead and silver deposits Wśród złóż alpejskich zwłaszcza Alpy Wschodnie w Austrii znane są z dużych i bogatych złóż miedzi In western and central Germany there are many (także ołowiu i srebra). Dobrze udokumentowana lead, zinc, silver and copper deposits that were eksploatacja miedzi w epoce brązu odnosi się głów- exploited since prehistoric times. The main nie do Tyrolu, na południe od Salzburga. Typowe active mining areas are located in the Black minerały w tych kopalniach to tzw. rudy szare Forest (Schwarzwald) in the south-west, in the Analizy izotopów ołowiu a pochodzenie zabytków z brązu / Lead isotopes and the origin of bronze artefacts  ◆ 101

(niem. Fahlerz), zawierające znaczne ilości arsenu, Harz Mountains in central Germany and in antymonu i srebra, czasami także niklu. Opubliko- the Rhine-Westphalia in the west. Much of the wano ponad 300 zestawów danych, głównie z Au- mining was conducted for lead and silver ores, strii, które można wykorzystać do porównań izoto- but copper ores were also smelted. The archae- powych dla rud miedzi alpejskiej (np. Höppner i in. ometallurgical research to date is concentrated 2005). Od dawna też wiadomo, że we wschodnich mostly on the Roman and Medieaval periods and Alpach eksploatowane były na dużą skalę złoża mie- there is a reasonable lead isotope database of about dzi w regionie Mitterberg – pierwszym obszarze 400 ore samples (e.g. Bielicki and Tischendorf, wydobycia, który został zbadany archeologicznie. 1991; Bode, 2008; Durali-Mueller et al., 2007; Już na początku XIX wieku udokumentowano tam OXALID). liczne kopalnie i prawie 200 stanowisk z żużlami. Miejsce to było wyjątkowo predestynowane do The Eastern Alps in Austria are known for badań nad starożytnym górnictwem i hutnictwem large and rich deposits of copper (also lead and ponieważ, jak się wydaje, kopalnie te zostały porzu- silver). There is a well-documented exploitation cone po epoce brązu i ponownie otwarte dopiero throughout the Bronze Age of copper ores, w XIX wieku. W związku z tym średniowieczna lub mainly in Tyrol, south of Salzburg. Typical późniejsza eksploatacja kopalniana nie zniszczyła copper minerals in these mines are the fahlores większości śladów starożytnego wydobycia. Ana- copper smelted from these ores contains signifi- lizy izotopów ołowiu i pierwiastków śladowych cant amounts of As, Sb and Ag, occasionally also wielu rud i żużli, a także datowanie radiowęglowe Ni. Over 300 lead isotope data that can be used aktywności z tym związanej w różnych częściach for comparisons have been published for these Mitterbergu, zostały opublikowane w 2016 r. (Per- Alpine copper ores, mainly from Austria (e.g. nicka, Lutz, Stöllner). Höppner et al., 2005). It has long been known that the copper deposits in the Mitterberg region Przeprowadzone na małą skalę badania w Alpach in the eastern Alps were mined on a large scale. szwajcarskich wykazały występowanie wychodni Mitterberg is the first copper mining site that rud miedzi, eksploatowanych w epoce brązu, z któ- was investigated archaeologically. The area was rych dla wielu są dostępne dane dotyczące izoto- investigated already early in the 19th century pów ołowiu (np. Cattin i in. 2009; 2011). Jednak and numerous mines and nearly 200 slag sites większość złóż miedzi wystąpiła w kontekście rud were documented. The site was exceptionally złożonych, o wysokim poziomie innych metali, favourable for the study of ancient mining and a jak dotąd nic nie wskazuje, aby były one szerzej smelting techniques, because these mines seems rozpowszechnione w epoce brązu. to have been abandoned after the Bronze Age and only opened again in the 19th century. There was Alpy włoskie nie posiadają dużych złóż miedzi therefore no medieval or later exploitation of the we współczesnym, przemysłowym rozumieniu. mine that would have destroyed most of the an- Znajduje się tam jednak duża liczba stosunkowo cient traces. The lead isotope and trace elemen- niewielkich złóż polimetalicznych, zawierających tal analyses of numerous ores and slags, as well miedź o różnym typie genetycznym i wieku geolo- as the 14C dating of the activities in various parts gicznym. Alpy południowo-wschodnie były waż- of Mitterberg were published in 2016 (Pernicka, nym źródłem miedzi w czasach prahistorycznych, Lutz and Stöllner). It has been found that the przynajmniej od eneolitu poprzez epokę brązu, co copper ores from the region of Mitterberg were potwierdzają liczne dawne hałdy żużla. Dowody na exploited from the 1900 or 1800 BC onwards. działalność górniczą są jednak nieliczne z powodu The peak of copper production occurred during systematycznego zacierania tych śladów przez eks- 1500 to 1200 BC and may have from the 11th ploatację po okresie średniowiecza. Złoża miedzi century BC onwards. Nevertheless, mining con- wykorzystywane w czasach najstarszych zlokali- tinued to a certain extent into the Iron Age, when zowane są głównie w regionach Trentino – Alto chalcopyrite copper was already being blended Adige i Bolzano w Południowym Tyrolu (Artioli with fahlore-type copper (especially from the Inn i in. 2014; 2016). Valley) on a large scale. 102 ◆ Zofia Stos-Gale

Istnieje też możliwość, że na obszarze Włoch eks- A small-scale investigations that were undertaken ploatowano w epoce brązu rudy miedzi w Toskanii in the Swiss Alps demonstrated that many copper i Ligurii. Pięćdziesiąt osiem analiz izotopowych ore occurences were exploited in the Bronze Age, z tych dwóch regionów jest dostępne na OXA- for many of which lead isotope data are available LID. Są również doniesienia o rudach cyny w To- (e.g. Cattin et al., 2009 and 2011). However, most skanii ale nic nie wskazuje na ich prahistoryczną of the copper ores found in these occurrences eksploatację. are complex multimetallic ores with high level of other metals, and so far, there is no indica- Głównymi złożami Sardynii są rudy cynkowo- tion that these metals were widely traded in the -ołowiowe, jednak występuje tam również wiele Bronze Age. wychodni miedzi. Miedź i brąz to główne znalezi- ska metalowe kultury nuragijskiej, choć niektóre The Italian Alps do not contain large copper z klamer do naprawy („drutowania”) prahistorycz- deposits in modern industrial terms but a large nych naczyń ceramicznych były wykonane z sar- number of relatively small copper and polyme- dyńskiego ołowiu (Stos-Gale, Gale 1992). Istnieją tallic copper-bearing deposits of different genetic pewne oznaki wczesnego wydobycia miedzi na type and geological age are situated there. The Sardynii: około 2500 – 1700 p.n.e. bytowały tam South-eastern Alps were an important source of społeczności pucharów dzwonowatych, jednak copper metal in prehistory, at least from the Eneo- najwcześniejsze dowody archeometalurgiczne na lithic and through the Bronze Age, as documented wytwarzanie miedzi nuragijskiej datowane są na by the numerous ancient slag heaps. Evidence of lata 1600 – 1540 p.n.e. Właściwa produkcja miedzi mining activity is scarce, because of the subsequent i ołowiu na Sardynii rozpoczyna się na przełomie systematic erasing by post-Medieval exploitation. II i I tysiąclecia p.n.e. (Lo Schiavo i in. 2005); są The copper deposits which have been exploited tam obecne również rudy cyny ale ich eksploatacja in prehistory are mainly located in the Trentino w czasach prahistorycznych nie została potwier- - Alto Adige and Bolzano – South Tyrol regions, dzona. Istnieją jednak znaleziska cyny (oraz być which show substantial evidence of Copper Age może jej tlenków – kasyterytu) i wylewek miedzi and Bronze Age smelting activities (Artioli et al. zawierającej cynę. Analizy izotopów ołowiu 2014 and 2016). w zabytkach z miedzi nuragijskiej w większości potwierdzają jej pochodzenie z rud sardyńskich There is a possibility of Bronze Age exploitation of (Begemann i in. 2001; OXALID). the copper ores in Tuscany and Liguria. Fifty eight lead isotope analyses of copper ores from these W południowo-zachodniej Francji duży obszar two regions are available on the OXALID. There z kilkoma różnymi centrami mineralizacji, obej- are some reports of tin ores in Tuscany, but no mującymi rudy miedzi i ołowiu/srebra, stanowi indication of prehistoric exploitation. Masyw Centralny. Istnieją też dobrze udokumen- towane dowody wczesnego wydobycia miedzi w gó- The main deposits on Sardinia are of lead-zinc rach Corbières, w południowo-zachodnim krańcu ores, but there are also a number of copper Masywu, które osiągnęło szczyt w III tysiącleciu occurrences. Copper and bronze are the main p.n.e. i upadło około 2000 p.n.e. Obecnie nie ma metal finds in the Nuragi, but some lead pottery bezpośrednich dowodów na eksploatację miedzi clamps are made of Sardinian lead (Stos-Gale and w Masywie Centralnym w młodszej części epoki Gale, 1992). There are some indications of early brązu, ale rudy z tego regionu były zdecydowanie extraction of copper in Sardinia: Bell Beakers are eksploatowane w okresie rzymskim. Do porównań present on the island about from 2500 to1700 cal. dostępnych jest około 200 wyników badań izoto- BC., but the first archaeometallurgical evidence pów ołowiu (np. Baron i in. 2006). of an early Nuragic copper industry is dated to about 1600 – 1540 cal. BC. However, the major Złoża miedzi na Półwyspie Iberyjskim, szcze- copper and lead production on Sardinia starts gólnie w południowo-zachodniej części, należą in the late 2nd to early 1st millennium cal. BC do największych w Europie. Masywny pas pirytu (Lo Schiavo et al., 2005). Tin ores are also present Analizy izotopów ołowiu a pochodzenie zabytków z brązu / Lead isotopes and the origin of bronze artefacts  ◆ 103 iberyjskiego, w południowo-zachodnich górach on Sardinia but it is not confirmed that they were Ossa Morena, zawiera złoża miedzi związane ze exploited in the prehistoric times However, there złotem i rtęcią oraz złoża cyny, a w rejonie cen- are finds of tin metal (and perhaps of cassiterite) tralnym, w pobliżu Linares, jest bogaty w srebro i and copper ingots containing percentages of tin ołów (Tornos, Chiaradia 2004). Chronologia hisz- and the lead isotope analyses of Nuragic copper pańskiego przemysłu miedziowego jest również -based artefacts in majority confirm their origin dobrze udokumentowana od III do I tysiąclecia from the Sardinian copper ores (Begemann et al., p.n.e. (Hunt-Ortiz 2003), na Półwyspie Iberyjskim 2001; OXALID). znajdowano również żużle miedziowo-cynowe. In Massif Central, south-west France, there are Liczne publikacje archeometalurgiczne zawierają several different areas of mineralisation, compris- wyniki ponad tysiąca analiz izotopów ołowiu oraz ing copper and lead/silver ores. For the Corbières analiz pierwiastkowych rud i artefaktów (także na mountains, in the south west end of the Massif OXALID). Central there is a well-documented evidence of early copper extraction that peaked in the 3rd Wyspy Brytyjskie: rudy miedzi występują wspól- millennium cal. BC and declined about 2000 cal. nie z rudami ołowiu w Walii, Cheshire, w Irlan- BC. There are about 200 lead isotope data avail- dii, na wyspie Man i w Kornwalii (O’Brien 2015, able for comparisons (e.g. Baron et al., 2006). At 125 – 154). Generalnie miedź jest obecna w siarcz- present there is no direct evidence of exploitation kach, formacjach wtórnych, a także w niektórych of copper in the Massif Central in the later part of złożach jako rudy szare (Fahlerz). Większość the Bronze Age, but the ores from this region was prahistorycznego wydobycia miedzi na Wyspach definitely exploited in the Roman period. Brytyjskich była ograniczona do wczesnej epoki The copper deposits on the Iberian Peninsula, brązu (2400 – 1700 p.n.e.). Jednak w środkowej particularly in the south-west Spain are the larg- i późnej epoce brązu (1700 – 900 p.n.e) jest ono est in Europe. The massive Iberian Pyrite Belt, potwierdzone dla Great Orme w Walii, a w późnej which in its south-west part, in the Ossa Morena epoce brązu dla Mount Gabriel w Irlandii. W Korn- Zone contains deposits of copper associated with walii występują rudy cyny, które niemal na pewno gold and mercury, and deposits of tin, and in the były eksploatowane od II tysiąclecia p.n.e. Dla ob- central part, near Linares, is rich in silver and lead szaru Wysp Brytyjskich i Irlandii opublikowano (Tornos and Chiaradia 2004). The chronology of znaczącą bazę danych izotopowych i chemicznych, Spanish copper industry is also well documented obejmującą ponad 600 zestawów dla rud miedzi from the 3rd–1st millennium cal. BC (Hunt-Ortiz, i ołowiu oraz artefaktów na bazie miedzi z epoki 2003). Some copper-tin slags were found in the brązu (OXALID; Rohl, Needham 1998). Iberian Peninsula. Several archaeometallurgical Obecna baza danych stosunków izotopów oło- publications and more than a thousand lead isotope wiu dla rud wykorzystywanych w prahistorycznej and elemental analyses of ores and artefacts have metalurgii zawiera około 9000 zestawów. Zespoły been published for the Iberian Peninsula (also on zajmujące się badaniem pochodzenia metali na OXALID). podstawie „odcisków palców” izotopów ołowiu posiadają też własne bazy danych, niektóre z nich British Isles: Copper ores are found in association są w pełni opublikowane. with the lead ores in Wales, Cheshire, Ireland, Isle Aktualne dane o składach metali z epoki brązu of Man and Cornwall (O’Brien 2015, 125 – 154). nie wspierają teorii szeroko rozpowszechnio- Copper is present in sulphides, secondary for- nego „mieszania” surowców z wielu regionów. mations as well as minor fahlores. Most of the W różnych częściach Europy używano zwykle prehistoric copper mining on the British Isles was lokalnych rud, a jeśli – jak w przypadku Skandy- confined to the Early Bronze Age (2400 – 1700 cal. nawii – importowano metale, to oczywiste jest, BC). However, Middle-Late Bronze Age mining is że przedmioty przetapiano na zasadzie jeden do evident from Great Orme in Wales (1700 – 900 BC) jednego, choćby z racji niewielkich rozmiarów and Late Bronze Age mining at Mount Gabriel, Ire- ówczesnych tygli. Poza tym główne dostawy me- land. There are tin ores in Cornwall which were talu pochodziły z jednego regionu, więc stopienie nearly certainly exploited since the 2nd millennium 104 ◆ Zofia Stos-Gale kilku nawet kawałków przedmiotów nie zmieniało BC. Significant database of lead isotope and chemi- izotopowych „odcisków palców” ołowiu. cal data for Bronze Age copper-based artefacts and W jaki sposób prezentują się dane izotopowe over 600 lead isotope data for copper and lead ores w przypadku „mieszania” surowców można za- from the British Isles and Ireland has been pub- obserwować na wykresie (por. ryc. 2): linia zazna- lished (OXALID; Rohl and Needham, 1998). czona jako A podąża za punktami danych dla żużli The current database of lead isotope ratios for miedzi z Trentino-Bolzano, które są wynikiem ores relevant to the prehistoric metallurgy con- wytopu rud z kilku miejsc w tym regionie. Pod- tains about 9000 sets. The groups engaged in the czas gdy rozkład punktów reprezentujących rudy research into provenance of metals based on lead jest zgodny z liniami wieku, linia łącząca punkty isotope ‘fingerprints’ have their own databases, dla żużli przecina dane dla wszystkich tych złóż some of them are shared. alpejskich. Linia B jest linią rozkładu danych izo- The current database of compositions of Bronze topowych dla metali powstałych z mieszania rud Age metals does not support the theory of wide ze Słowacji i Mitterbergu. spread ‘mixing’ of metals from different regions. In various parts of Europe usually local ores were used, and if like in the case of Scandinavia, metals Izotopy ołowiu i skład chemiczny brązów were imported, then it is evident that the objects z Warmii (i Mazur) were recast on the bases of one-to-one, because the crucibles were very small. Or, since the main metal Na potrzeby projektu ujętego w tytule publikacji supply was from one region the melting together of analizowano skład izotopów ołowiu trzydziestu a few small pieces did not change their lead isotope metalowych znalezisk z Warmii i przyległych fingerprints. rejonów Mazur, aby zidentyfikować rudy miedzi, On Fig. 2 is the example of lead isotope data z których zostały one wykonane. Niemal wszystkie for seven important copper deposits exploited in z nich (opis formalny i ilustracje z odniesieniem do the Bronze Age. It looks complicated, but when numeracji: por. Blajer, Sobieraj, Szpunar – w ni- all ratios and geochemistry are considered there niejszym tomie) są stopami miedzi i cyny, czyli are only few non-resolvable overlaps (for example brązami, o wysokiej (7 – 12%) zawartości cyny4. some of the LI ratios of the ore from Sardinia over- Jedyny wyjątek stanowi grot włóczni z Parcza lap partially with the Spanish and Italian). On this o niepewnej chronologii (nr 30), z wysokim pozio- plot it is demonstrated how the lead isotope data mem antymonu (około 1,8%), oraz około 2% cyny. plots in case of ‘mixing’: the black line A follows the Dwa inne analizowane brązy: siekiera z Kosynia datapoints of copper slags from Trentino-Bolzano, i szpila z Praslit: nr 3 i 20, mają podwyższony which are the results of smelting copper ores from (powyżej 0,2%) udział antymonu – odpowiednio several localities in this region. While the distri- około 0,5% i 0,3% – co wskazuje, że tylko te trzy bution of the points representing the ores follows zabytki zostały prawdopodobnie wykonane z rud the Age lines, the points for the slags cut across miedzi zawierających antymon jako główne zanie- the data for all of these Alpine deposits. The line czyszczenie (minerały tetrahedrytowe, nazywane B demonstrates the possible position of datapoints też rudami typu Fahlerz lub szarymi). Wszystkie for metals made from mixing the ores from Slova- pozostałe brązy analizowane w ramach projektu kia and Mitterberg. mają skład chemiczny wskazujący, że rudami mie- dzi do ich wyrobu były tlenki lub siarczki wolne od zanieczyszczeń. Lead isotope and chemical analyses of bronzes from Warmia (and Masuria)

4 Jak dotąd dysponujemy jedynie półilościowymi wyni- kami analiz chemicznych, wykonanych nieniszczącą For the project described in this publication thirty powierzchni zabytków metodą spektrografii rentge- bronze finds from Warmia and the neighbouring nowskiej (ED XRF), które wykazały wysoką zawartość region of Masuria were analysed for their lead cyny w badanych stopach (Sawczak 2018). Rezultaty te zostały potwierdzone (wyrywkowo) przez analizy isotope compositions to identify the ‚fingerprint’ z użyciem LA ICP MS – por. przypis 5. of the copper ore from which they were made (for Analizy izotopów ołowiu a pochodzenie zabytków z brązu / Lead isotopes and the origin of bronze artefacts  ◆ 105

Porównania składu izotopów ołowiu anali- their descriptions and illustrations cf.: Blajer, zowanych brązów5 z dostępnymi w bazie danych Sobieraj and Szpunar — in this volume). The autorki charakterystykami (9000) znanych złóż lead isotope analyses were made by Dr. Robert (Ling i in. 2014), pokazują, że metal użyty do ich Anczkiewicz in the laboratory of ­Polish Academy produkcji nie pochodzi z jednego miejsca. Izotopy of Sciences in Kraków3. At present their alloy ołowiu i skład chemiczny wskazują na kilka moż- compositions have been analysed only using a non- liwych regionów, z których metal przybywał na -destructive surface analyses (ED XRF) indicating Warmię w początkach epoki brązu. Trzy złoża rud that, apart from one, all these metals are high-tin miedzi, które były eksploatowane w II tysiącleciu bronzes with 7%—12% Sn4. The one exception p.n.e. i mają izotopowe oraz chemiczne „odciski is a spearhead from Parcz (No. 30) of uncertain palców” zgodne z tymi brązami, (zawierające nie- chronology with high antimony (1.8%) and about wielkie zanieczyszczenia) zostały uwidocznione 2% of tin. Two other analysed bronzes seem to w porównaniach. Są to kopalnie: w Walii, na po- contain antimony above 0.2% (0.4% and 0.3% łudniowo-zachodnim wybrzeżu Wielkiej Brytanii, according to ED XRF), indicating that only these w regionie Mitterberg w Alpach austriackich i we three artefacts have been possibly made of copper włoskich Alpach. ores with antimony as the main impurity (tetra- Analizowane rudy ze Słowacji mają skład hedrite minerals). All remaining bronzes rom izotopowy ołowiu częściowo podobny do miedzi Warmia analysed for this project have chemical z Mitterbergu i Walii. Należy jednak podkreślić, compositions indicating that the copper ores used że miedź produkowana w rejonie Mitterbergu for their metal were oxides or sulphides of copper i w Great Orme była w zasadzie wolna od zanie- free of impurities. czyszczeń, podczas gdy większość rud wydobywa- The comparisons of the lead isotope compo- nych na Słowacji zawiera duże ilości antymonu. sitions of these bronzes from Warmia with the Niska jakość surowca z Rudaw Słowackich jest lead isotope ratios for ores from all ore deposits wyraźnie widoczna w znalezionych tam sztabach on the author’s database (9000 datasets) using miedzi, które mają wysokie zanieczyszczenia anty- the TestEuclid procedure (Ling et al. 2014), show monem i srebrem (Modarressi-Tehrani i in. 2016). that the copper used for their production have Również badania Schreinera (i in. 2012, 362) po- not originated from one ore source. The lead twierdzają, że rudy ze złóż słowackich, takich jak isotope ratios and their chemical compositions Špania Dolina, L’ubietová i Poniky, mają wysokie indicate several possible regions for the origin of zawartości antymonu. this metal. Wśród analizowanych brązów grupa 11 zabyt- The three copper ore deposits that have the ków jest zdecydowanie izotopowo różna od rud ‘fingerprints’ of ores consistent with these bronzes występujących w trzech wymienionych wyżej re- and were exploited throughout the 2nd millennium gionach i całkowicie zgodna z rudami i szlakami po BC, and produced copper with low impurities, are wytopie miedzi z epoki brązu we włoskich Alpach, the mines in south-west Britain, in the Austrian w rejonie Trentino-Bolzano (Artioli i in. 2016) Alps in the region of Mitterberg and in the Italian (por. ryc. 4). Alps. Kompozycje izotopów ołowiu wszystkich ana- lizowanych brązów z Warmii wyraźnie różnią się od „odcisków palców” rud z gór Harzu i Rudaw, na granicy Czech i Saksonii (Bielicki, Tischendorf 3 Laboratory of Geochronology and Geochemistry of Isotopes of the Institute of Geological Sciences, ­Polish Academy of Sciences, Research Center in Krakow 5 Badania MC ICP MS wykonał dr hab. Robert Anczkie- (Anczkiewicz 2018). Detailed results of the MC ICP MS wicz (2018) w Laboratorium Geochronologii i Geoche- analyses, including full source data, will be presented mii Izotopów Instytutu Nauk Geologicznych Polskiej in a separate article (Sobieraj, Stos-Gale, Anczkiewicz Akademii Nauk, Ośrodek Badawczy w Krakowie. [in print]). Szczegółowe wyniki przeprowadzonych analiz, obej- 4 So far, we have only semi-quantitative results of mujące pełne dane źródłowe, przedstawione zostaną chemical analyses (Sawczak 2018). These results were w osobnym artykule (Sobieraj, Stos-Gale, Anczkiewicz confirmed (randomly) by analyzes using LA ICP MS – cf. [w druku]). footnote 3. 106 ◆ Zofia Stos-Gale

1991). Również porównania ze składem izoto- Some of the ores from the Slovak Ore Moun- powym miedzianych przedmiotów z Europy tains have lead isotope compositions partly Środkowej, datowanych na wczesną epokę brązu similar to the ores from Mitterberg and Wales/ (Niederschlag i in. 2003) wykazują zdecydowane Cornwall, but while in these mountains there are różnice w składzie chemicznym i izotopowym. some pure copper minerals, to a large extend these Brązy omówione w cytowanej publikacji posiadają ores contain very high impurities, particularly of duże zanieczyszczenia z antymonu i srebra, przez antimony. The low quality of copper smelted in co mogą być wiązane z rudami typu Fahlerz z pół- the Slovak Ore Mountains is clearly visible in the nocnego Tyrolu i doliny rzeki Inn. Z uwagi na brak copper bars found there that have high impurities tych zanieczyszczeń w większości brązów z Warmii of Sb and Ag (Modarressi-Tehrani et al. 2016). jest mało prawdopodobne, aby pochodziły one Schreiner also stated that comparisons of the z tych źródeł. Inna grupa brązów datowanych na early copper-based artefacts from Slovakia ana- 1. połowę II tysiąclecia p.n.e. – ze znaleziska w Ha- lysed for their research using, both lead isotope inburgu nad Dunajem, w Dolnej Austrii (Duberow and elemental compositions, isotopically indicate i in. 2009), ma niskie zanieczyszczenia, ale ich a possibility of some of them originating from the stosunek izotopów ołowiu różni się od zabytków ores in Spania Dolina, L’ubietová and Poniky, but z Warmii. Wydaje się możliwe, że metale z Hain- since the ores have high impurities of Sb, Ag and burga zostały wykonane z miedzi wytopionej ze As, the origin from the Slovak ore Mountains is złóż w austriackich Alpach, dla których obecnie doubtful for the pure copper artefacts (Schreiner nie ma dostępnych charakterystyk izotopów oło- et al. 2012, 362). wiu. W związku z tym można uważać, że skład A group of 11 bronzes has lead isotope compo- chemiczny i izotopowy brązów z Warmii nie jest sitions quite different from the ores found in the podobny do obecnie publikowanych analiz współ- three regions listed above and is fully consistent czesnych im metali z Niemiec i Austrii. with the ores and slags dated to the Bronze Age Należy wspomnieć, że również minerały ze from the region of Trentino Bolzano in the Italian szwajcarskiego złoża w kantonie Valais (Cattin i in. Alps (Artioli et al. 2016) (Fig. 4). 2011) mają kompozycje izotopów ołowiu częściowo The lead isotope compositions of all analysed pokrywające się z brązami z Warmii, ale też wyso- bronzes found in Warmia are distinctly differ- kie zawartości arsenu, srebra i antymonu, nie są ent from the ‚fingerprints’ of the ores from the więc możliwym źródłem miedzi dla tych brązów Harz Mountains and the Erzgebirge (Bielicki and i można je pominąć w dalszej dyskusji. Tischendorf 1991). Also, comparisons with the lead isotope compositions of Cu-based artefacts from Central Europe dated to the EBA published Miedź z włoskich Alp by Niederschlag (et al. 2003) show definitive differences in the chemical and isotope compo- Na ryc. 4 można zauważyć, grupę brązów, które sitions. The metals discussed in that publication mają stosunki izotopowe charakterystyczne dla have high impurities of Sb and Ag, and they can miedzi pochodzącej ze znacznie starszego złoża be related to the Fahlerz (tetrahedrite) ores from niż znane ze Słowacji i Mitterbergu. Porównania the North Tyrol, Inn Valley. In view of the lack w przestrzeni euklidesowej i omawiany wykres of these impurities in the majority of the bronzes wykazują, że są one zgodne ze stosunkami izoto- from Warmia it is unlikely that they originate pów ołowiu rud z Alp Włoskich (Trentino-Bol- from the same sources. Another group of bronzes zano). Należą do nich: szpila, grot włóczni i nóż dated to the first half of the 2nd millennium BC z Kosynia (odpowiednio nr: 10, 13 i 28), sztylety from Hainburg published by Duberov et al. (2009) z Koniuszyna (nr 6) i Kikit (nr 1) oraz 4 siekiery z: have low impurities but their lead isotope ratios Puchałowa (nr 23), Szymbarka (nr 25), Lidzbarka are different to the bronzes from Warmia. It Warmińskiego (nr 26) i Kosynia (nr 27), a także seems possible that they were made from copper dłuto z Iławy (nr 29). originating in the Austrian ore deposits for which Rudy z tych złóż były eksploatowane przez II ty- there are no available lead isotope data at present. siąclecie p.n.e. i stały się ważnym źródłem miedzi So, it seems that the lead isotope and chemical Ryc. 4. Stosunki izotopowe próbek brązów z Warmii w porównaniu z danymi dla rud z Mitterbergu (Alpy austriackie), Słowacji (Dolina Hronu), rejonu Trentino-Bolzano (Alpy włoskie) i Great Orme w Walii (Wyspy Brytyjskie). Na obu wykresach zaznaczone są numery zabytków z brązu, dyskutowanych w tekście Fig. 4. Plots of lead isotope ratios of the samples of bronzes from Warmia compared with the data for ores from Mitterberg (Austrian Alps), Slovak Ore Mountains (Hron Valley), the region of Trentino-Bolzano (Italian Alps) and Great Orme in Wales (British Isles). On both plots there are numbers indicating the bronze artefacts discussed in the text 108 ◆ Zofia Stos-Gale do produkcji mieczy z brązu w Skandynawii i na compositions of the bronzes from Warmia are not Wyspach Brytyjskich, a także na terenie zachod- similar to the currently published contemporary niej i południowej Europy (Ling i in. 2019; Artioli metals from Germany and Austria. i in. 2016). Also, the minerals from the Swiss deposit of Valais canton (Cattin et al. 2011) have lead isotope compositions partly overlapping with the bronzes Miedź ze Słowacji? from Warmia, but they are mixed Cu-Ag-Sb-As minerals, therefore they are not possible source Jak już wspominano, większość rud miedzi ze Sło- of copper used for these bronzes and can be omit- wacji należy do typu Fahlerz, o wysokiej zawartości ted in the further discussion. Additionally, the antymonu, jednakże występują tam również wolne exploitation of these ores in the 2nd millennium od zanieczyszczeń tlenki i siarczki miedzi. Być BC is not certain. może zatem należy wziąć pod uwagę produkcję czy- stej miedzi w dolinie Hronu w II tysiącleciu p.n.e. Wykresy porównawcze stosunków izotopów oło- Copper from the Italian Alps wiu dla brązów z Warmii oraz minerałów z Rudaw Słowackich i Mitterbergu (por. ryc. 4) wskazują, że On Fig. 4. there are also lead isotope ratios of nie ma wyraźnych grup chronologicznych, skore- a group of bronzes from Warmia that are made lowanych z kompozycjami izotopów ołowiu tych from geologically much older copper deposit than brązów. Stopy datowane na najwcześniejszą część the ores in Slovakia and Mitterberg. TesttEuclid II tysiąclecia p.n.e. (2000 – 1700 p.n.e.), a także comparisons show that they are consistent with te z późniejszych okresów (1700 – 1500 p.n.e. the lead isotope ratios of ores from the Italian i 1500 – 1300 p.n.e.) mieszczą się w całym zakresie Alps (Trentino-Bolzano). They include the pin, znanych stosunków izotopowych. spearhead and knife from Kosyń (Nos. 10, 13 and Dużą grupę brązów cechują stosunki izotopów 28 respectively), daggers from Koniuszyn (No. 6) ołowiu pozornie zgodne z rudami z doliny Hronu and Kikity (No. 1), 4 axes from various sites (Bańska Szczawnica, Poniky-Ľubietová i Špania (Nos. 23, 25, 26, 27), and also a chisel from Iława Dolina). Pomimo, że rudy te stanowią minerały (No. 29). mieszane: siarczki oraz niektóre rudy szare i styb- The ores from these deposits were exploited nity (minerały antymonu), a poza trzema brązami throughout the 2nd millennium BC and became an wspomnianymi wcześniej (nr 3, 20 i 30) wszystkie important source of copper to produce long swords inne wydają się nie zawierać antymonu powyżej in Scandinavia and the British Isles, as well as in 0,2%, podobieństwo ich kompozycji izotopowej the west and south Europe (Ling et al. 2019; Artioli do rud słowackich wydaje się przekonujące. Nawet et al. 2016). jeżeli miedź o tym stosunku izotopów ołowiu, a bez zanieczyszczeń, byłaby trudna do uzyskania z rud w dolinie Hronu. Copper from Slovakia? Sześć zabytków (cztery szpile z Praslit: nr 18 – 21, a także dwie siekierki z Rudnik i Praslit: nr 2 i 15) Even if the majority of the copper ores from the posiada kompozycje izotopów ołowiu zgodne Slovak Mountains are the Fahlerz (tetrahedrite) z rudami z rejonu Poniky-L’ubietowá (206Pb/204Pb type with high contents of Sb, pure copper oxides około 18,4 – por. ryc. 4). Natomiast pozostałe and sulphides are also present in this region, and przedmioty z grupy maja również charakterystyki perhaps a production of pure copper in the Hron izotopowe i chemiczne zgodne zarówno z rudami Valley in the 2nd millennium BC should be also z różnych kopalń w Rudawach Słowackich, jak considered. The comparative plots of the lead i w Mitterbergu. isotope ratios of the bronzes from Warmia with Podobieństwo izotopowe tej grupy brązów the ores from the Hron Valley in the Slovak Ore z Warmii do rud ze Słowacji jest jeszcze lepiej Mountains and the Mitterberg (Fig. 4) indicate widoczne przy porównaniach stosunków izotopu that there are no distinct chronological groups 206Pb, które to pomiary gwarantują często większą correlated with the lead isotope compositions of Analizy izotopów ołowiu a pochodzenie zabytków z brązu / Lead isotopes and the origin of bronze artefacts  ◆ 109 dokładność, jak wspomniano w pierwszej części these bronzes. Bronzes dated to the earliest part tego artykułu. Dodatkowo, porównanie z miedzia- of the 2nd millennium BC (2000 – 1700BC) as well nymi przedmiotami ze Słowacji, datowanymi na as those from the later periods (1700 – 1500 BC and okres ponad 1000 lat wcześniejszy (od eneolitu 1500 – 1300 BC) fall across the whole range of lead do środkowego okresu epoki brązu) (Schreiner isotope ratios. 2007) wskazuje również na podobieństwo, szcze- A large group of bronzes falls on both non-­ gólnie z wcześniejszymi brązami (ryc. 5). Należy radiogenic lead isotope plots with the group of podkreślić, że wiele z tych znacznie starszych ores from the Hron Valley in Slovakia (Banská przedmiotów miedzianych ma bardzo niski po- Štiavnica, Poniky-L’ubietová and Špania Dolina). ziom zanieczyszczeń. Czy jest zatem możliwe, Despite the fact that these ores are mixed minerals że wczesna miedź ze Słowacji była używana na (some sulphides and some fahlore and stibnite), ziemiach polskich i przez tysiąc lat przetapiana when apart from the three bronzes mentioned ear- – ostatecznie z dodatkiem cyny – w II tysiącle- lier (Nos. 3, 20 and 30), the bronzes from Warmia ciu p.n.e.? Czy też w tym późniejszym okresie seem to have been made from pure copper, with była wydobywana na Słowacji wystarczająca ilość antimony below 0.2%, the similarity of their lead rud dobrej jakości do wytopu miedzi bez wysokiej isotope compositions seem convincing. However, zawartości antymonu? Widoczny na wykresach it seems that it would be difficult to produce copper rozkład danych dla brązów z Warmii na (ryc. 4 i 5) from these mixed ores without impurities. nie przedstawia grupy metali, które były często Six artefacts (four pins Nos. 18 – 21), as well as przetapiane i mieszane. Zabiegi takie prowadzą two axes (Nos. 2 and 15) have lead isotope compo- bowiem do ujednolicenia składu izotopowego sitions consistent with the ores from Poniky- L’ubi- i chemicznego, a w tym przypadku widać spory etová (206Pb/204Pb c. 18.4 on Fig. 4). However, the rozrzut danych, w dodatku pokrywający się z ru- other artefacts in this group can also be regarded dami i miedzią z jednego rejonu. Tym niemniej as consistent chemically and isotopically with the przetapianie pojedynczych lub kilku małych ores from the mines of Mitterberg. przedmiotów jest wysoce prawdopodobne, dla- The similarity of the lead isotope compositions tego należy brać pod uwagę, że miedź z Mitter- of these bronzes with the ores from Slovakia is bergu i Słowacji mogła być także mieszana przy even more convincing when comparisons are produkcji tych brązów. Z drugiej strony większość made according to the isotope ratios to 206Pb, z analizowanych tu zabytków powstała w czasach, which often guarantee better accuracy than the w których powszechna obecność odlewnictwa ratios to 204Pb. Additionally, comparison with lead na Warmii wydaje się mało prawdopodobna. isotope ratios for much earlier (Neolithic-EBA) Za najstarsze formy miejscowego pochodzenia copper artefacts analysed by Schreiner (2007) uważa się bowiem wyroby młodsze, z przełomu seem to strengthen this conclusion. (Fig. 5) It has II i III okresu epoki brązu (por. np. Blajer, Sobie- to be also noted, that quite a few of these copper raj, Szpunar – w niniejszym tomie). Również cha- artefacts analysed by Schreiner have quite low rakter zespołów zwartych – prestiżowe importy impurities. Is it therefore possible that these w wyposażeniu grobów, skłania do wniosku, że early copper from Slovakia was used on habitation były one deponowane po stosunkowo krótkim sites presently located in Poland at the same time, okresie używania. Większość znalezisk prezen- and then have been re-used and re-melted with tuje formy nieprzetworzone („oryginalne”), the addition of tin in the 2nd millennium BC? Or znane z ich obszarów wyjściowych albo – jak np. perhaps in the later periods than EBA there were rękojeść noża z Kosynia (nr 28), nosi ślady nie- enough copper ores of high quality in Slovakia to mal całkowitego zużycia. Także ślady doraźnych produce also copper without high impurities, and napraw (rozklepywanie, skracanie) widoczne na in particular antimony? przykładzie siekier z Puchałowa (nr 23) i Dwórzna The distribution of the lead isotope data for the (nr 24), zdają się wskazywać na brak możliwości bronzes from Warmia presented on Figs. 4 and 5 ich reutylizacji poprzez przetop. does not conform to the group of metals that have Należy jeszcze wspomnieć, że grot włóczni been mixed and re-melted in large quantities, z Parcza (nr 30), który jako jedyny wydaje się because such processes lead to homogenisation Ryc. 5. Porównania stosunków izotopowych do 206Pb brązów z Warmii z danymi dla rud ze Słowacji i rejonu Mitterberg w Alpach austriackich Dane dla miedzianych zabytków ze Słowacji, o wiele starszych od analizowanych brązów, wskazują na ich bliskie podobieństwo do składu izotopowego głównej grupy zabytków z Warmii. Widać też, że dwa brązy są całkowicie różne i zgodne z rudami z Mitterbergu, a grupa brązów zgodna z rudami z Trentino-Bolzano jest także zgodna z analizowanymi próbkami miedzianych szlak z tego rejonu, datowanych na późną epokę brązu. Fig. 5. Comparative plot of the lead isotope ratios to 206Pb of the bronzes from Warmia with the ores from the Slovak Ore Mountains and Mitterberg in the Austrian Alps The data for copper artefacts from Slovakia, dated to much earlier period, indicate close similarity of their lead isotope ratios to the main group of bronzes from Warmia. It is clear, that two of the bronzes are quite different and fully consistent with the ores from Mitterberg, while the group of bronzes consistent with the ores from Trentino-Bolzano is also identical with the data for samples of copper slags from this region dated to the Late Bronze Age. Analizy izotopów ołowiu a pochodzenie zabytków z brązu / Lead isotopes and the origin of bronze artefacts  ◆ 111 zawierać wysoką ilość antymonu, ma stosunki of the geochemistry of resulting metals, when in izotopów ołowiu najbliższe rudom z austriackiego this case there is a large scatter of data, addition- północnego Tyrolu, z doliny rzeki Inn, które ally covering the range of ores from one region. w większości są rudami szarymi. However, the re-melting of one or a few smaller Bardzo kuszące założenie, że znajdowane na artefacts to make new objects is quite certain, Warmii brązy zostały sprowadzone z Karpat, and this is why it can be expected that the ores wymaga wciąż weryfikacji. Dopóki jednak nie zo- from Slovakia and Mitterberg could have been staną przeprowadzone dalsze badania analityczne mixed during the production of these artefacts. współczesnych im brązów ze Słowacji, nie ma pew- On the other hand, most of these artefacts from ności, że jest to poprawna odpowiedź na zadane Warmia was made at the period that is not known wyżej pytania. for well developed metallurgy. It is commonly believed that the oldest local metal forms appear later, in the 2nd—3rd period of the Bronze Age Miedź z Mitterbergu w austriackich (see: Blajer, Sobieraj and Szpunar, this volume). Alpach On the grounds of the typology and chronology of coherent grave finds, consisting mostly of prestig- Eksploatacja miedzi w rejonie Mitterbergu w okre- ious imports, it can be concluded that they were sie ok. 1900 – 1200 p.n.e. została udokumentowana deposited after only a short period of use. Most of niezależnie przez kilka grup badawczych, meto- the finds represent types known from their places dami archeometalurgicznymi i analitycznymi (Per- of origin, or are well used, for example knife from nicka i in. 2016). Na ryc. 4 i 5 można zauważyć, że Kosyń (No. 28). Some of the axes show traces of co najmniej dwa brązy z Warmii (szpila z Kosynia: repairs (Puchałowo: No. 23, and Dwórzno: No. 24). nr 11 i siekiera z Dwórzna: nr 24) są niewątpliwie These artefacts don’t indicate that they were made zgodne z tymi rudami. Kolejne trzy brązy z Kosynia locally from re-melted metal, but used for as long (nr 8, 12 i 14: dwie siekiery i sztylet) oraz siekiera as possible in their original forms. z Iławy (nr 3) są równie zgodne tak z rudami z Mit- It needs to be mentioned also that the spear- terbergu, jak i ze Słowacji, a siekiera z Praslit (nr head from Parcz (No. 30), which is the only bronze 16) ma proporcje izotopów ołowiu bliższe rudom containing high amount of antimony, has also lead z Mitterbergu niż z Rudaw Słowackich. isotope composition consistent with the Fahlerz ores from the North Tyrol in the Inn Valley (Höp- pner et al. 2005). Brązy z Wysp Brytyjskich? It is very tempting to accept that these bronzes from Warmia have been imported from the Większość analizowanych metali z odkryć na Carpathians, but until there is more analytical Warmii wykonana jest ze stopu miedzi i cyny, research done on the contemporary bronzes from o zawartości tej ostatniej blisko lub powyżej the region of Slovakia, it cannot be certain that 10%. Jest to cecha znacząca, ponieważ wydaje this is the correct answer to our quest. się, że zabytki te zostały wykonane z wysokiej jakości brązu, a nie np. ze złomu o zróżnicowa- nym składzie. Jak dotąd jedyne ustalone źródło Copper from the Mitterberg in the europejskiej cyny w II tysiącleciu p.n.e. znajduje Austrian Alps się w Kornwalii, na południowo-zachodnim krańcu Wielkiej Brytanii. Na północ od złóż kor- The copper exploitation in Mitterberg from the nwalijskich znajduje się dobrze zbadana walijska 1900— 1200 BC has been documented by several kopalnia miedzi w Great Orme, która była bardzo research groups by archaeometallurgical and an- aktywna w produkcji czystej miedzi w okresie alytical methods (Pernicka et al. 2016). On Figs. 4 1700 – 900 p.n.e. and 5 it is quite clear that at least two of the bronzes Grupa brązów o wysokiej zawartości cyny, from Warmia (pin from Kosyń: No. 11 and axe from znalezionych w grobach z Praslit i datowanych Dwórzno: No. 24) are undoubtedly consistent with na XVI w. p.n.e. (pięć szpil: nr 17 – 21 i siekiera: nr the ores from Mitterberg. Another three bronzes Ryc. 6. Grupa brązów z grobów w Praslitach jest bardziej zbliżona izotopowo nie do rud ze Słowacji, a do rud z kopalni Great Orme w Walii. Także kilka brązów z innych znalezisk (oznaczonych numerami próbek) jest zgodne izotopowo i chemicznie z rudami z Great Orme Fig. 6. A group of bronzes from the burials in Praslity is closer isotopically and chemically to the ores from the Great Orme in Wales, rather than to the Slovak ores. Also, a group of finds from various sites (marked with their sample numbers) is isotopically and chemically consistent with the ores from the Great Orme Ryc. 7. Porównanie stosunków izotopowych brązów z Wysp Brytyjskich, datowanych na ten sam okres co brązy z Warmii, wskazuje na te same źródła miedzi w tych dwóch regionach północnej Europy Fig. 7. Comparison of the lead isotope ratios of bronzes from the British Isles dated to the same period as the bronzes from Warmia indicates that the same sources of copper were used in these two regions of northern Europe Ryc. 8. Dane izotopowe dla brązów ze Skandynawii, analizowanych w projekcie na Uniwersytecie w Göteborgu. Także te dane wskazują, że źródła miedzi dla brązów w Skandynawii były takie same jak na Warmii. Należy podkreślić, że elipsy na wykresie nie oznaczają „pól izotopowych” złóż, a jedynie wskazują grupy brązów które są zgodne z danymi izotopowymi dla regionów wydobycia miedzi Fig. 8. Lead isotope data for the bronzes from Scandinavia analysed for the project at the University of Gothenburg. These data also indicate that the sources of copper for the bronzes in Scandinavia were the same as for the bronzes from Warmia. It needs to be emphasised that the ellipses on these plots do not identify the ‘isotope fields’ of the ores, but only indicate the groups of bronzes that are consistent with the lead isotope data for the given copper mining regions Analizy izotopów ołowiu a pochodzenie zabytków z brązu / Lead isotopes and the origin of bronze artefacts  ◆ 115

15) ma skład izotopów ołowiu zgodny z rudami from Kosyń (Nos. 8, 12 and 14: two axes and a dag- z kopalni Great Orme i Kornwalii (Williams 2017; ger) and the axe from Iława (No. 15) are equally OXALID). Nie ma wprawdzie dowodów na eksplo- consistent with the ores from Mitterberg and from atację miedzi w Kornwalii w II tysiącleciu p.n.e., Slovakia. While the axe from Praslity (No. 16) has ale jedyna jak dotąd dobrze datowana na ten okres lead isotope composition closer to the ores from wlewka cyny, znaleziona w Szwecji, zawiera 98% Mitterberg than the Slovak Ore Mountains. cyny i 0,8% ołowiu – o składzie izotopów zgod- nym z rudami kornwalijskimi (Ling i in. 2014). Stosunki izotopów ołowiu tej grupy mieszczą się Tin bronzes in Warmia from the British również w zakresie rud ze Rudaw Słowackich, ale Isles? zawierają bardzo niski poziom antymonu i wysoką zawartość cyny więc pod względem właściwości The majority of the analysed metals from Warmia chemicznych są bardziej zgodne z rudami z Great are made of the alloy of copper and tin in quantity Orme i Kornwalii. of about 10%. This is an important feature, because Siekierka z Rudnik (nr 2) oraz sztylety z Urba- it seems that these artefacts were cast from high nowa (nr 7) i Kosynia (nr 9) mają również ten quality bronzes, rather than from scrap of varied sam skład izotopów ołowiu i skład chemiczny jak quality. So far, the only ascertained source of tin brązy z Praslit. Dane izotopowe tych brązów są in Europe in the 2nd millennium BC is in Cornwall, porównane z rudami z Great Orme (ryc. 6). Dlatego in the extreme south-west of Britain. Just north proponujemy, jako wstępną hipotezę roboczą, from the Cornish tin mines is the well-researched że mieszkańcy tego regionu w północnej Polsce copper mine in Wales, the Great Orme. This mine mieli bliskie kontakty handlowe ze Skandynawią was very active in producing pure copper from i Wielką Brytanią. 1700— 900 BC. The group of high tin bronzes dated to 1700— 1500 BC found in graves in Praslity (five Wnioski pins: Nos. 17 — 21 and an axe: No. 15) have very similar lead isotope compositions consistent with Na podstawie posiadanych obecnie dowodów wy- the ores from the Great Orme mine, and Cornwall daje się, że brązy znalezione na Warmii pochodzą (Williams 2018 and OXALID). There is no evidence z kilku różnych regionów: ich chemiczne i izoto- of exploitation of copper in Cornwall in the 2nd powe „odciski palców” są zgodne z rudami miedzi millennium BC, but the only so far well dated to z Mitterbergu w Austrii, Alp Włoskich i Wielkiej this period tin ingot found in in Sweden has 98% Brytanii. Przynajmniej jeden z brązów może też of tin and 0.8% of Pb and lead isotope composition reprezentować miedź typu Fahlerz z Północnego consistent with the ores from Cornwall (Ling et Tyrolu. Ponieważ jednak izotopowo rudy z Great al 2014). The lead isotope compositions of this Orme w Walii są częściowo podobne do złóż group are also within the range of the ores from z Rudaw Słowackich, możliwe jest, że główna the Slovak Ore Mountains, but they contain very grupa brązów nie pochodzi z Wielkiej Brytanii, low levels of Sb and high tin, so in their chemical a ze Słowacji. Niestety, w literaturze brakuje wciąż characteristics they conform better with the ores wyników analiz dla tamtejszych, podobnie dato- from the Great Orme and Cornwall. wanych zabytków: porównania z ich chemicznymi An axe from Rudniki (No. 2) and daggers from i izotopowymi „odciskami palców” pomogłyby Urbanowo (No. 7) and Kosyń (No. 9) and, and also rozstrzygnąć kwestię między tymi dwoma ewen- have the same lead isotope and chemical compo- tualnymi miejscami pochodzenia metali. sitions as the bronzes from Praslity. Their lead Możliwe jest jednak porównanie izotopów oło- isotope compositions are compared with the ores wiu omawianych tu zabytków z chronologicznie from the Great Orme on Fig. 6. That is why we pro- zbliżonymi brązami z Wysp Brytyjskich, analizo- pose, as a preliminary working hypothesis, that wanymi przez Brendę Rohl (OXALID). Na ryc. 7, the inhabitants of this region in northern Poland zestawiającej ich dane izotopowe z brązami z War- had close trade contacts with Scandinavia and mii, uderza podobieństwo w rozkładzie izotopów British Isles. 116 ◆ Zofia Stos-Gale ołowiu i składu chemicznego. Ponadto kilkaset Conclusions brązów ze Skandynawii (Ling i in. 2014, Ling i in. 2019, Melheim i in. 2019) również wykazuje ten On the present evidence it seems that the bronzes sam wzór izotopów ołowiu i skład pierwiastkowy found in Warmia are consistent with the lead co brązy z Warmii (por. ryc. 8). isotope ratios and chemistry of the copper ores from the Mitterberg in Austria, Italian Alps and S-W Britain. With one artefact possibly represent- Autor/Author: ing Fahlerz copper from the North Tyrol. How- Dr Zofia Anna Stos-Gale ever, because isotopically the ores from the Great Ifold, West Sussex, United Kingdom Orme in Wales are partly similar to the ores from e-mail: [email protected] the Slovak Ore Mountains, it is possible, that the main group of bronzes is not from Britain but from Slovakia. Unfortunately, there are no analyses of a large group of bronzes from the same period from Slovakia: comparisons with their chemistry and isotope fingerprints would help to decide between these two possible locations as origin of these metals. On the other hand, a large group of bronzes from Britain was analysed by Rohl (OXALID). On Fig. 7 their lead isotope ratios are compared with the analysed bronzes from Warmia. The similar- ity of the lead isotope pattern of distribution and chemistry is striking. Further, several hundreds of bronzes from Scandinavia (Ling et al 2014, Ling et al. 2019, Melheim et al. 2019) also show the same lead isotope pattern and chemistry as the bronzes from Warmia (Fig. 8). Therefore, the preliminary working hypothesis that we are proposing is that the people of this region in northern Poland had close trading networks with Scandinavia and Britain.

BIBLIOGRAFIA Anczkiewicz R., 2018: Raport z badań składu izotopowego Begemann F., Schmitt-Strecker S., Pernicka E., ołowiu (metodą spektrometrii mas MC ICP-MS), (mps) Lo Schiavo F., 2001: Chemical Composition and Lead Archiwum Działu Archeologii Muzeum Warmii i Mazur Isotopy of Copper and Bronze from Nuragic Sardinia, w Olsztynie. „European Journal of Archaeology” 4/1: 43 – 85. Artioli G., Angelini I., Nimis P., Villa I.M., 2016: A lead Berger D., Soles J.S., Giumlia-Mair A.R., Brügmann G., isotope database of copper ores from the Southeastern Galili E., Lockhoff N., i in. (2019): Isotope systemat- Alps: a tool for the investigation of prehistoric copper ics and chemical composition of tin ingots from Mochlos metallurgy, „Journal of Archaeological Science” 75: (Crete) and other Late Bronze Age sites in the eastern 27 – 39. Mediterranean Sea: An ultimate key to tin provenance?, Baron S., Carignan J., Laurent S., Ploquin A., PLoS ONE 14 (6): e0218326; https://doi.org/10.1371/ 2006: Medieval lead making on Mont-Lozere Massif journal.pone.0218326. (­Cevennes-France). Tracing ore sources using Pb isotopes, Bielicki K.-H., Tischendorf G., 1991: Lead isotope and „Applied Geochemistry” 21: 241 – 252. Pb-Pb model age determinations of ores from Central Bartelheim M., Montero I., 2009: Many ores and little Europe and their metallogenetic interpretation, „Contri- water – The use of resources on the Iberian Peninsula butions to Mineralogy and Petrology” 106: 440 – 461. during the Bronze Age, (w:) M. Bartelheim, H. Stäuble Blajer W., Sobieraj J., Szpunar A., 2019: Typo-chronolo- (red.) The economic foundations of the European Bronze gia zabytków metalowych, (w:) J. Sobieraj (red.) Początki Age, Forschungen zur Archäometrie und Altertums- epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specja- wissenschaft 4, Rahden/Westf.: 5 – 22. listycznych, Olsztyn: 33–82. Analizy izotopów ołowiu a pochodzenie zabytków z brązu / Lead isotopes and the origin of bronze artefacts  ◆ 117

Blichert-Toft J., Delile H., Lee C.-T., Stos-Gale Z., Bill- G. Gavalas, C. Renfrew (red.) Horizon: A Colloquium on strom K., Andersen T., Hannu H., Albarede F., 2016: the Prehistory of the Cyclades, Cambridge: 387 – 408. Large-scale tectonic cycles in Europe revealed by distinct Pb Gale N.H., Stos-Gale Z., Raduncheva A., Ivanov I., isotope provinces, „Geochemistry, geophysics, Geosys- Lilov P., Todorov T., Panayotov I., 2003: Early tems” 17/10: 3854 – 3864; doi:10.1002/2016GC006524. ­Me­tallurgy in Bulgaria, (w:) P. Craddock, J. Lang (red.) Bode M., 2008: Archäeometallurgische Untersuchungen Mining and Metal Production Through the Ages, London: zur Blei-/Silbergewinnung im Germanien der frühen 122 – 173. Römischen Kaiserzeit, (PhD Dissertation) Westfäli- Gale N.H., Kayafa M., Stos-Gale Z.A., 2009: Further evid­ schen Wilhelms-Universität Münster; https://d-nb. ence for Bronze Age production of copper from ores in the info/992682231/34. Lavrion ore district, Attica, Greece, (w:) A. Giumlia-Mair, nd Brügmann G., Berger D., Frank C., Marahrens J., Th. Rehren (red.) Proceedings of the 2 International Nessel B., Pernicka E., 2017: Tin Isotope Fingerprints Conference Archaeometallurgy in Europe 2007, Aquileia, of Ore Deposits and Ancient Bronze, (w:) P. Newman (red.) Milan: 158 – 176. The tinworking landscape of Dartmoor in a European Höppner B., Bartelheim M., Huijsmans M., Krauss context – Prehistory to 20th century. Papers presented R., Martinek K.-P., Pernicka E., Schwab R., 2005: at a conference in Tavistock, Devon, 6 – 11 May 2016, Prehistoric copper production in the Inn Valley (Austria), Dartmoor Tinworking Research Group Publications 5, and the earliest copper in central Europe, „Archaeometry” Plymouth: 103 – 114. 47/2: 293 – 315. Cattin F., Guénette-Beck B., Besse M., Serneels V., Hunt-Ortiz M.A., 2003: Prehistoric Mining and Metallurgy 2009: Lead isotopes and archaeometallurgy, „Journal in South-West Iberian Peninsula, British Archaeological of Archaeological and Anthropological Sciences” 1/3: Reports, International Series 1188, Oxford. 137 – 148. Jantzen D., Brinker U., Orschiedt J., Heinemeier J., Cattin F., Guénette-Beck B., Curdy P., Meisser N., Piek J., Hauenstein K., Kruger J., Lidke G., Lubke Ansermet S., Hofmann B., Kündig R., Hubert V., H., Lampe R., Lorenz S., Schult M., Terberger T., Wörle M., Hametner K., Günther D., Wichse A., 2011: A Bronze Age battlefield? Weapons and trauma in Ulrich A., Villa I.M., Besse M., 2011: Provenance the Tollense Valley, north-eastern Germany, „Antiquity” of Early Bronze Age Metal Artefacts in Western Switzer­ 85: 417 – 433. land using elemental and lead isotopic compositions Kowalski Ł., Adamczak K., Garbacz-Klempka A., and their possible relation with copper minerals of the ­Degryse P., Stos-Gale Z., Kozicka M., Chu­d- Nearby Valais, „Journal of Archaeological Science” ziak W., Krzyszowski A., Jedynak A. 2019: Back 38/6: 1165 – 1394. to the Eneolithic: Exploring the Rudki-type ornaments Duberow E., Pernicka E., Krenn-Leeb A., 2009: from Poland, „Archaeological and Anthropological Eastern Alps or Western Carpathians: Early Bronze Age Sciences” 11/8: 4355 – 4377; https://doi.org/10.1007/ Metal within the Wieselburg Culture, (w:) T.K. Kienlin, s12520 – 019 – 00825 – 4. B.W. Roberts (red.) Metals and Societies. Studies in honour Kristiansen K., 2014: Towards a new paradigm? The third of Barbara S. Ottaway, Universitätsforschungen zur science revolution and its possible consequences in archae- prähistorischen Archäologie 169, Bonn: 336 – 349. ology, „Current Swedish Archaeology” 22: 11 – 34. Durali-Mueller S., Brey G.P., Wigg-Wolf D., Lahaye Ling J., Stos-Gale Z., Grandin L., Billström K., Y., 2007: Roman lead mining in Germany: its origin and Hjärthner-Holdar E., Persson P.-O., 2014: Moving ­development through time deduced from lead isotope metals II: provenancing Scandinavian Bronze Age arte- provenance­ studies, „Journal of Archaeological Science” facts by lead isotope and elemental analyses, „Journal of 34: 1555 – 1567. Archaeological Science” 41: 106 – 132. Earle T., Ling J. Uhner C., Stos-Gale Z., Melheim L., Ling J., Hjarthner-Holdar E., Grandin L., Stos-Gale­ 2015: The Political Economy and Metal Trade in Bronze Z., Kristiansen K., Melheim A.L., Artioli G., Ange- Age Europe: Understanding Regional Variability in Terms lini I., Krause R., Canovaro C., 2019: Moving Metals of Comparative Advantages and Articulations, „European IV: Swords, metal sources and trade networks in Bronze Age Journal of Archaeology” 18/4: 633 – 657. Europe, „Journal of Archaeological Science”: ­Reports Faure G., 1986: Principles of Isotope Geology, New York. 26; https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2019.05.002. Gale N.H., Gentner W., Wagner G.A., 1980: Mineralogical Lo Schiavo F., Giumlia-Mair A., Sanna U., Valera R., and Geographical Silver Sources of Archaic Greek Coinage, (red.) 2005: Archaeometallurgy in Sardinia from the (w:) D.M. Metcalf, W.A. Oddy (red.) Metallurgy in Numis- origin to the beginning of Early Iron Age, Monographies matics 1, Royal Numismatic Society: Special publication instrumentum 30, Montagnac. 13, London: 3 – 50. Melheim A.L., Ling J., Stos-Gale Z., Hjärthner­-Holdar Gale N.H., Stos-Gale Z.A., 1982: Bronze Age Copper E., Grandin L., 2019: The role of pre-Norsemen in trade Sources in the Mediterranean: A new approach, „Science” and exchange of commodities in Bronze Age Europe, (w:) 216: 11 – 19. X.-L. Armada, M. Murillo-Barroso, M. Charlton (red.) Gale N.H., Stos-Gale Z.A., 2000: Lead isotope analyses Metals, minds and mobility: integrating scientific data ­applied to provenance studies, (w:) E. Ciliberto, G. Spoto with archaeological theory, Oxford: 135 – 146. (red.) Modern Analytical methods in Art and Archaeology, Modarressi-Tehrani D., Garner J., Kvietok M., 2016: Chemical Analyses 155, New York – Chichester – Wein- Copper Production in the Slovak Ore Mountains – New heim – Brisbane – Singapore – Toronto: 503 – 584. ­Approaches, (w:) G. Körlin, M. Prange, T. Stöllner, Gale N.H., Stos-Gale Z.A., 2008: Changing Patterns in Ü. Yalçın (red.) From Bright Ores to Shiny Metals, Fest- Prehistoric Cycladic Metallurgy, (w:) N. Brodie, J. Doole, schrift for ­Andreas Hauptmann on the Occasion of 40 118 ◆ Zofia Stos-Gale

years Research in Archaeometallurgy and Archaeometry, Oriental and European Archaeology (OREA) 13, Wien „Der Anschnitt”, Beiheft 29: 109 – 123. 2020. Neubauer F., Lips A., Kouzmanov K., Lexa J., Ivăşcanu P., Stos-Gale Z.A., 1989: Cycladic Copper Metallurgy, (w:) 2005: 1: Subduction, slab detachment and mineralisation: A. Hauptmann, E. Pernicka, G.A. Wagner (red.) Old The Neogene in the Apuseni Mountains and Carpathians­ , World Archaeometallurgy. Proceedings of the International (w:) N. Blundell, P.R. Arndt, C. Cobbold, D. Heinrich Symposium, „Der Anschnitt”, Beiheft 7: 279 – 293. (red.) Geodynamics and ore deposits evolution in Europe, Stos-Gale Z.A., 2014: Silver vessels in the Mycenaean „Ore Geology Reviews” 27/1 – 4: 13 – 44. Shaft Graves and their origin in the context of the metal Niederschlag E., Pernicka E., Seifert Th., Bartel- supply in the Bronze Age Aegean, (w:) H. Meller, R. Risch, heim M., 2003: The determination of lead isotope ratios E. Pernicka (red.) Metalle der Macht – Frühes Gold und by multiple collector ICP-MS: a case study of Early Bronze Silber: 6. Mitteldeutscher Archäologentag vom 17. bis 19. Age artefacts and their possible relation with ore deposits Oktober 2013 in Halle (Saale), Tagungen des Landesmu- of the Erzgebirge, „Archaeometry” 45/1: 61 – 100. seums für Vorgeschichte Halle 11/1: 183 – 208. O’Brien W., 2015: Prehistoric copper mining in Europe, Stos-Gale Z.A., Gale N.H., 1992: New light on the proven- ­Oxford. ance of the copper oxhide ingots found on Sardinia, (w:) OXALID: Oxford Archaeological Lead Isotope Database, R.H. Tycot, T.K. Andrews (red.) Sardinia in the Medi- University of Oxford 2017; http://oxalid.arch.ox.ac.uk. terranean: a Footprint in the Sea, Studies in Sardinian Pernicka E., 2014: Provenance determination of archaeo- Archaeology presented to Miriam Balmuth, Sheffield: logical metal objects, (w:) B.W. Roberts, C.P. Thornton 317 – 346. (red.) Archaeometallurgy in Global Perspective, New York: Stos-Gale Z.A., Gale N.H., 2009: Metal provenancing using 239 – 268. isotopes and the Oxford archaeological lead isotope data- Pernicka E., Lutz J., Stöllner T., 2016: Bronze Age copper base (OXALID), „Archaeological and Anthropological produced at Mitterberg, Austria, and its distribution, Sciences” 1/3: 195 – 213. „Archaeologia Austriaca” 100: 19 – 55. Stos-Gale Z.A., Maliotis G., Gale N.H., Annetts N., Radivojević M., Roberts B.W., Pernicka E., Stos-Gale 1997: Lead isotope characteristics of the Cyprus copper Z., Martinón-Torres M., Rehren T., Bray P., Brand- ore deposits applied to provenance studies of copper oxhide herm D., Ling J., Mei J., Vandkilde H., Kristiansen ingots, „Archaeometry” 39/1: 83 – 124. K., Shennan S.J., Broodbank C., 2018: The provenance, Tornos R., Chiaradia M., 2004: Plumbotectonic Evolution use, and circulation of metals in the European Bronze Age: of the Ossa Morena Zone: Iberian Peninsula: Tracing the the state of debate, „Journal of Archaeological Research”; Influence of Mantle-Crust Interaction in Ore-Forming https://doi.org/10.1007/s10814 – 018 – 9123 – 9. processes, „Economic Geology” 99: 965 – 985. Rohl B., Needham S., 1998: The circulation of metal in the Wagner G.A., Wagner I., Öztunali Ö., Schmitt­-Strecker British Bronze Age: the application of lead isotope analysis, S., Begemann F., 2003: Archäometallurgischer Bericht British Museum: Occasional paper 102, London. über Feldforschung in Anatolien und bleiisotopische Studien Sawczak M., 2018: Raport z badań składu stopowego brązów an Erzen und Schlacken, (w:) T. Stöllner, G. Körlin, przy użyciu techniki XRF, (mps) Archiwum Działu Archeo­ G. Steffens, J. Cierny (red.)Man and mining – Mensch logii Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. und Bergbau: Studies in honour of Gert Weisgerber on Schreiner M., 2007: Erzlagerstätten im Hrontal, Slowakei. occasion of his 65th birthday, „Der Anschnitt„, Beiheft Genese und Prähistorische Nutzung, Rahden/Westfalen. 16: 475 – 494. Schreiner M., Heyd V., Pernicka E., 2012: Kupferzeit- Williams A. R., 2018: The Great Orme Bronze Age copper liches Metall in der Westslowakei, (w:) R. Kujovský, mine: linking ores to metals by developing a geochemically V. Mitáš (red.) Václav Furmánkek a doba bronzová. and isotopically defined mine-based metal group meth- Zborník k sedemdesiatym narodeninám, Archaeologica odology, (w:) I. Montero-Ruiz, A. Perea (red.) Archaeo­ Slovaca Monographiae: Communicationes 13, Nitra: metallurgy in Europe IV (2015), Bibliotheca Praehistor- 355 – 366. ica Hispana 33, Madrid: 29 – 47. Sobieraj J., Stos-Gale Z., Anczkiewicz R., (w druku): Yener K.A., Sayre E.V., Joel E.C., Özbal H., Barnes I.L., Remote from mining and smelting: second millennium BC Brill R.H., 1991: Stable lead isotope studies of Central bronze finds from north-east Poland, (w:) M. Mehofer, Taurus ore sources and related artifacts from Eastern M. Gavranović (red.) Bronze Age Metallurgy. Production – Medi­terranean Chalcolithic and Bronze age sites, „­Journal consumption – exchange, Proceedings of the International of Archaeological Science” 18: 541 – 577. Workshop (UK-Gespräche) in Vienna, 23rd – 24th May 2019, Początki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych The origins of the Bronze Age in Warmia and Masuria revealed by scientific analyses redakcja/edited by: Jarosław Sobieraj Olsztyn 2019 ISBN: 798-83-600-16-56-5

Tomasz Purowski, Petras Jokubauskas

Analizy paciorków „fajansowych” z Kosynia Analyses of “faience” beads from Kosyń

W trakcie badań wykopaliskowych, prowadzo- Twelve beads made of “vitreous material”1 (Fig. 1) nych w 2014 r. na stanowisku archeologicznym nr were found among other artefacts in the course II w miejscowości Kosyń, gm. Dobre Miasto w pow. of excavations conducted in 2014 at archaeologi- olsztyńskim, odkryto m.in. 12 paciorków wykona- cal site no. II in Kosyń, Dobre Miasto Commune, nych z „tworzywa szklistego”1 (ryc. 1). Wydobyto Olsztyn County. They were recovered from grave 1, je z grobu nr 1, uznawanego za zniszczony pochó- presumably a destroyed inhumation burial, dated wek szkieletowy, datowany na początki II okresu to the beginning of Period II of the Bronze Age (cf. epoki brązu (por. Sobieraj, Hoffmann; Pospieszny, Sobieraj, Hoffmann; Pospieszny, Jakubczak—in Jakubczak – w niniejszym tomie). this volume). Paciorki z Kosynia stanowią znaleziska wy- The beads from Kosyń are unique finds—no jątkowe, oprócz nich nie są znane z Warmii other objects made of “vitreous materials” and dat- i Mazur inne przedmioty wykonane z „tworzyw ing to the older period of the Bronze Age are known

Ryc. 1. Paciorki „fajansowe” z Kosynia (fot. T. Purowski) Fig. 1. “Faience” beads from Kosyń (photo by T. Purowski)

1 Znane do tej pory z terenu Polski „tworzywa szkliste” 1 Vitreous materials” from the 2nd–1st millennium BC z II–I tys. p.n.e. zostały podzielone na: „fajans”, „szkli- known so far from the territory of Poland have been sty fajans” i „właściwe szkło”. Głównym kryterium divided into “faience”, “glassy faience” and “true glass”. klasyfikacji jest stosunek ilości ziaren kwarcu do szkła. The main classification criterion is the ratio of quartz „Fajans” składa się w przeważającej części z kwarcu grains to glass. “Faience” consists predominantly of i innych inkluzji, a tylko w niewielkiej (< 25%) ze szkła. quartz and other inclusions and only in small part W „szklistym fajansie” udział procentowy szkła wynosi (<25%) of glass. The share of glass in „glassy faience” is od 25% do 75%. „Właściwe szkło” zawiera nieliczne from 25% to 75%. “True glass” contains only few quartz ziarna krystaliczne, zaś w pozostałej części (> 75%) grains, with glass constituting the remaining >75% składa się ze szkła (Purowski 2019, 14, ryc. 1.1). (Purowski 2019, 14, fig. 1.1). 122 ◆ Tomasz Purowski, Petras Jokubauskas szklistych”, datowane na starszy okres epoki from Warmia and Masuria. Additionally, they are brązu. Ponadto wykonano je z trudnego do okre- made of a material that is difficult to define, as it ślenia materiału, składają się bowiem nie tylko contains not only glass but also multiple quartz ze szkła, ale też z bardzo licznych ziaren kwarcu, grains and, less frequently, other inclusions. The a rzadziej i innych inkluzji. We wnętrzu badanych inside of the examined beads, characterized by the ozdób, charakteryzującym się obecnością pęcherzy presence of gas bubbles and voids (Fig. 2), can be gazowych i pustych przestrzeni (ryc. 2), można separated into two layers, namely the body and wyróżnić dwie warstwy: rdzeń oraz otaczającą the surrounding mixture of glass and faience. go mieszaninę szkła i fajansu. W związku z czym Thus, the notion that the artefacts in question trzeba wykluczyć, że omawiane zabytki wykonano were made of the so-called “true glass”, which z tzw. właściwego szkła, które cechuje się niewielką typically contains small quantities of unmelted zawartością nieroztopionych ziaren kwarcu. Swoją quartz grains, needs to be dismissed. Nor does budową fizyczną nie przypominają również typo- their physical structure resemble the typical three-­ wego trzywarstwowego2 fajansu znanego z Egiptu, layered faience2 known from Egypt, as they do not ponieważ nie posiadają zewnętrznej glazury3. possess external glaze.3 The structure of the beads Struktura omawianych paciorków wykazuje zaś described here does show partial resemblance to częściowe podobieństwo do tzw. szklistego fajansu, the so-called “glassy faience,” although objects choć wykonane z niego przedmioty są, jak się wy- made of that material seem to consist of one layer daje, jednowarstwowe4. Klasyfikacja materiału, only.4 Hence, the classification of the material used z którego wykonano ozdoby z Kosynia, nie jest więc to make the decorations from Kosyń is not clear. oczywista. Ponieważ określenie „szklisty fajans” Due to the fact that “glassy faience” is understood rozumiane jest przez różnych badaczy odmiennie differently by different researchers (see Purowski (szerzej na ten temat por. Purowski 2019, 14, 17, 2019, 14, 17, 19 for more on the subject), the name 19), w dalszym opisie tworzywa paciorków odkry- “faience,” established in the literature, will be used tych na Warmii wykorzystana zostanie zakorze- hereinafter to describe the material of the beads niona w literaturze nazwa „fajans”. discovered in Warmia. Paciorki z Kosynia są jednolite formalnie, posia- The beads from Kosyń are homogeneous in dają niewielkie rozmiary (średnica: 0,52 – 0,66 cm; form, small in size (diameter: 0.53—0.63 cm; hole wysokość: 0,42 – 0,63 cm; średnica otworu: diameter: 0.20—0.36 cm) and close to spherical 0,20 – 0,36 cm) i kształt zbliżony do kuli, a ich two- in shape. The material is poorly transparent and rzywo jest słabo przejrzyste, barwy turkusowej. turquoise in color. It is well preserved, hard, does Materiał ten jest zachowany dobrze, twardy, nie not crumble, and only a part of the external surface kruszy się, a tylko część powierzchni zewnętrznej shows traces of corrosion. nosi ślady korozji. The objects from Kosyń do not have good paral-

2 Wyróżniane są następujące warstwy: 1) wewnętrzna („rdzeń”), złożona w przeważającej części z ziaren 2 The following layers are distinguished: 1) „body,” con- kwarcu, a niekiedy również z łączącego je szkła „mię- sisting mainly of quartz grains, sometimes held together dzycząsteczkowego” oraz z miejsc pustych; 2) „interak- by „interparticle glass,” and voids; 2) „interaction layer,” cyjna”, znajdująca się pomiędzy rdzeniem a „szkliwem” situated between the body and the external “glaze,” zewnętrznym, cechująca się większą zawartością szkła characterized by a higher share of glass and smaller niż rdzeń, ale mniejszą liczbą ziaren kwarcu; 3) „szkliwo” quantity of quartz grains than in the body; 3) „glaze” („glazura”) pokrywające przedmiot, najczęściej wolne od covering an object, usually devoid of quartz grains (Tite ziaren kwarcu (Tite i in. 1983, 20; Tite, Bimson 1986, et al. 1983, 20; Tite, Bimson 1986, fig. 1). ryc. 1). 3 A type of “faience” similar in composition to the speci- 3 Również znad Nilu, choć rzadziej, znany jest „fajans” mens from the Olsztyn Lakeland is also known from the zbliżony kompozycją do okazów z Pojezierza Olsztyń- Nile region, however it appears less frequently (Tite et skiego (Tite i in. 2007, ryc. 7d). al. 2007, fig. 7d). 4 W całej objętości zawierają szkło otaczające ziarna 4 Their entire volume consists of glass surrounding quartz kwarcu i inne inkluzje (por. Tite 1987, ryc. 10; Tite, grains and other inclusions (cf. Tite 1987, fig. 10; Tite, Shortland 2008, ryc. 4.2; 7.2; Purowski 2019, ryc. 4.14; Shortland 2008, figs. 4.2; 7.2; Purowski 2019, figs. 4.14; 5.5 – 14); nie wyróżniają się, jak w przypadku tworzywa 5.5—14); in contrast to the material from Kosyń, two z Kosynia, dwie warstwy. different layers are not distinguishable. Analizy paciorków „fajansowych” z Kosynia / Analyses of “faience” beads from Kosyń ◆ 123

Ryc. 2. Obraz BSE (por. przypis 8) paciorka z Kosynia (fot. P. Jokubauskas) Fig 2. BSE (cf. footnote 8) image of a bead from Kosyń (photo by P. Jokubauskas)

Do przedmiotów z Kosynia brakuje dobrych lels in the territory of Central Europe. Numerous analogii z obszarów środkowej Europy. Liczne “faience” beads from the Early Bronze Age, known, paciorki „fajansowe” z wczesnego okresu epoki for example, from south-eastern Poland, differ brązu, znane m.in. z południowo-wschodniej Pol- from the described specimens primarily in the ski, różnią się od omawianych egzemplarzy przede quality of workmanship: they are more fragile, wszystkim jakością wykonania: są bardziej kruche, with quartz grains held together by a small amount zawierają niewielką ilość szkła łączącego ziarna of glass (cf. Purowski 2019, 40 ff.). Their inner kwarcu (por. Purowski 2019, 40 nn.). Również ich structure also shows that they were manufactured struktura wewnętrzna wskazuje, że wykonano je in a different manner. w inny sposób. Very few Bronze Age “faience” objects, dating Przedmioty „fajansowe” z epoki brązu, dato- to Period II and younger, are known from Poland. wane na II okres i młodsze, znane są na terenie Similar beads have previously been found at two Polski z pojedynczych znalezisk. Jak dotąd po- sites only, namely at the cemetery in Ruszków dobne paciorki odnaleziono zaledwie w dwóch Drugi, Koło County, and in Kietrz, Głubczyce miejscowościach: Ruszków Drugi w pow. kolskim County. The specimens found at the former site oraz Kietrz w pow. głubczyckim. W pierwszej were “[…] in the shape of a short cylinder, very z nich odkryto, na terenie nekropoli, okazy small in size (diameter approx. 0.4 cm, height up „[…] w kształcie niskiego walca, bardzo małych to 0.2 cm), with an unproportionally big hole. All rozmiarów (średnica do 0,4 cm, wysokość do […] were grayish blue, with porous and cracked 0,2 cm), zaopatrzone w nieproporcjonalnie duży surface” (Kłosińska 1997, 99, pl. LXVIII: 17—19). otwór. Wszystkie […] miały kolor szaroniebieski, These objects are associated with the population of powierzchnię zaś porowatą – spękaną” (Kłosińska the Silesia-Greater Poland Tumulus culture from 1997, 99, tabl. LXVIII: 17 – 19). Przedmioty łączone Period II of the Bronze Age (hereinafter BA II) są z ludnością śląsko-wielkopolskiej kultury mogi- (Śmigielski 1958, 452; Kłosińska 1997, 98—99, łowej z II okresu epoki brązu (dalej: EB) (Śmigielski 162; Kaczmarek 2012, 214, 216, 440). ). Due to the 1958, 452; Kłosińska 1997, 98 – 99, 162; Kaczmarek lack of context, it seems that any unambiguous 2012, 214, 216, 440). Ponieważ znalezisko jest bez cultural and chronological classification of the kontekstu, to – jak się wydaje – należy zachować ­artefacts in question needs to be treated with cau- ostrożność w jednoznacznej klasyfikacji kultu- tion (Purowski 2019, 72, 74). rowo-chronologicznej omawianych zabytków A few “faience” beads were also recovered (Purowski 2019, 72, 74). from two graves at the cemetery in Kietrz. Three 124 ◆ Tomasz Purowski, Petras Jokubauskas

W Kietrzu odsłonięto w dwóch grobach kilka biconical beads decorated with grooved lines were paciorków „fajansowych”. W obiekcie nr 2303 found in feature no. 2303; the glaze covering the natrafiono na 3 okazy o formie dwustożkowej, de- body was poorly transparent and blue in color korowane rytymi żłobkami; szkliwo pokrywające (Gedl 1984, 48, 102; Purowski 2019, 74, pl. V.C). rdzeń przedmiotów było słabo przejrzyste i posia- Two unadorned beads, either spherical or cylin- dało barwę niebieską (Gedl 1984, 48, 102; Purowski drical in shape, were recovered from grave no. 2019, 74, tabl. V.C). Natomiast z grobu nr 2940 wy- 2940; their residually preserved glaze was poorly dobyto 2 niezdobione paciorki o kształcie kulistym transparent and turquoise in color (Gedl 1984, 48, lub cylindrycznym; szczątkowo zachowane szkliwo 114; Purowski 2019, 74, pl. V.B). The two graves było słabo przejrzyste, koloru turkusowego (Gedl were located in the oldest part of the Lusatian cul- 1984, 48, 114; Purowski 2019, 74, tabl. V.B). Groby ture cemetery. One is dated within the range of BA zlokalizowano w najstarszej części cmentarzyska II—III (phases BrB1—HaA1), and the other to the ludności kultury łużyckiej. Pierwszy z nich dato- 1st half of BA III (Gedl 1984, 60, 64, fig. 22). wany jest w granicach II–III (fazy BrB1–HaA1), zaś As can be seen from the description above, drugi – na 1. poł. III okresu EB (Gedl 1984, 60, 64, no good parallels to the beads from Kosyń can be ryc. 22). found among other “faience” objects5 from pres- Jak wynika z powyższego opisu, paciorki z Ko- ent-day Poland, dated to BA II. The only similar synia nie mają dobrych analogii wśród okazów specimen was recovered from Ożumiech, Przas- „fajansowych”5 z II okresu EB na ziemiach obecnej nysz County, from a Lusatian culture cemetery Polski. Jedyny zbliżony do nich egzemplarz został dating from the end of BA III to the beginning of odnaleziony w Ożumiechu, w pow. przasnyskim, BA V (Purowski 2003, 128; 2019, 90, pl. VII.A: 1). It na terenie nekropoli ludności kultury łużyckiej is made of the so-called “glassy faience”, however, z końca III – początków V okresu EB (Purowski its chemical composition differs significantly from 2003, 128; 2019, 90, tabl. VII.A: 1). Wykonano go the “faience” from Kosyń, indicating that the two z tzw. szklistego fajansu, jednak skład chemiczny beads came from different workshops. Bronze Age okazu z Ożumiecha w zasadniczy sposób różni się “faience” beads, almost spherical in shape (often od „fajansu” z Kosynia, co oznacza, że pochodzą described as “barrel-shaped”), are known in large z innych warsztatów. Paciorki „fajansowe” z epoki numbers from the Eastern Mediterranean areas, brązu o formie zbliżonej do kulistej (często okre- but they are usually blue (Ingram 2005, 27). Thus, ślane jako „beczułkowate”) znane są licznie z ob- the region of origin of the beads from Kosyń cannot­ szarów wschodniośródziemnomorskich, ale naj- be indicated based purely on their shape. częściej mają barwę niebieską (Ingram 2005, 27). Archaeometric analyses yielded a different Biorąc więc pod uwagę wyłącznie formę okazów type of data, which can be used to identify the z Kosynia, nie można wskazać regionu, w którym provenance of the beads. The chemical compo- je wykonano. sition of the material of one of the beads was Innego rodzaju danych, stanowiących prze­ examined at the Inter-Institutional Laboratory słanki do oceny pochodzenia paciorków, dostar- for Microanalysis of Minerals and Synthetic Sub- czyły badania archeometryczne. W Międzyinsty- stances, Faculty of Geology, University of Warsaw tutowym Laboratorium Mikroanalizy Minerałów (Fig. 1:12), while the ratios of 87Sr/86Sr strontium i Substancji Syntetycznych Instytutu Geochemii, isotopes and 143Nd/144Nd neodymium isotopes Mineralogii i Petrologii Wydziału Geologii Uni- were additionally analyzed at the Institute of Geo- wersytetu Warszawskiego zbadano skład che- logical Sciences of the Polish Academy of Sciences, miczny tworzywa jednego z nich (ryc. 1: 12), na- Research Centre in Kraków. The content of the tomiast w Instytucie Nauk Geologicznych Polskiej main components was analyzed using the electron

5 Paciorki szklane datowane na II EB znajdowane są na 5 Glass beads dating to BA II are rarely found in the terenach obecnej Polski nielicznie (odkryto ich mniej niż present-day Polish territory (fewer than 50 specimens 50 sztuk) i mają one najczęściej kształt pierścieniowaty have been found), and they are usually ring-shaped or lub wycinka środkowej części kuli (Purowski 2019). Nie in the shape of an inner segment of a sphere (Purowski są podobne formalnie do okazów z Kosynia, choć szkło 2019). They do not resemble the beads from Kosyń, even niektórych z nich posiada również barwę turkusową. though their glass can sometimes be turquoise. Analizy paciorków „fajansowych” z Kosynia / Analyses of “faience” beads from Kosyń ◆ 125

Akademii Nauk, Ośrodek Badawczy w Krakowie probe microanalysis (EPMA) method by Dr Petras – dodatkowo stosunek izotopów strontu 87Sr/86Sr Jokubauskas (Table 1). Isotope composition of i neodymu 143Nd/144Nd. Analizę zawartości skład- strontium and neodymium using the MC ICP-MS6 ników głównych metodą elektronowej mikroana- method, trace elements were measured by means lizy rentgenowskiej (EPMA) wykonał dr Petras of the LA ICP-MS method7 in Geochronology and Jokubauskas (tabela 1). Składy izotopowe strontu Isotope Geochemistry Laboratory at IGS of PAS by i neodymu, zostały zmierzone przy pomocy MC IC- Dr Robert Anczkiewicz, Assoc. Prof. P-MS6, a pierwiastki śladowe przy użyciu ablacji Thanks to the use of EPMA, it was possible to laserowej sprzężonej z ICP-MS7 oznaczył dr hab. create BSE images,8 which show the differences in Robert Anczkiewicz, prof. PAN. the chemical composition of the material analyzed Dzięki zastosowaniu EPMA możliwe było wy- and, consequently, the physical structure of the konanie obrazów BSE8, pokazujących różnice object. As can be seen in the images, the material w składzie chemicznym badanego materiału, a co of the beads from Kosyń consists of glass contain- za tym idzie budowę fizyczną przedmiotu. Widać ing very numerous quartz grains (Fig. 3). In the na nich, że tworzywo paciorka z Kosynia składa central, inner part of the bead, there is a zone of się ze szkła, w którym znajdują się bardzo liczne numerous gas bubbles and empty spaces devoid ziarna kwarcu (ryc. 3). W środkowej, wewnętrz- of glass and quartz (Fig. 2). In addition to quartz, nej części paciorka wyróżnia się strefa z licznymi other inclusions were also found in the glass: one pęcherzami gazowymi i miejscami pustymi, po- composed mainly of phosphorus and calcium zbawionymi szkła i kwarcu (ryc. 2). W szkle, poza (most probably calcium phosphate [apatite?]; Fig. kwarcem, ujawniono inne inkluzje: złożoną głów- 3:c), potassium feldspars (Fig. 3: d, e), spinel9 and nie z fosforu i wapnia (najpewniej fosforan wapnia quite numerous tin oxides (Fig. 4). [apatyt?]; ryc. 3: c), skalenie potasowe (ryc. 3: d, The physicochemical analyses conducted e), spinel9 i dość liczne tlenki cyny (ryc. 4). showed that the glass in the composition of the Przeprowadzone badania fizykochemiczne bead from Kosyń consists mostly of silica10 (69.76% wykazały, że szkło wchodzące w skład paciorka SiO2). Quartz in ancient “faience” comes either z Kosynia składa się głównie z krzemionki10 from ground or crushed quartz pebbles or sand

(69,76% SiO2). Źródło kwarcu w starożytnym (Tite, Shortland 2008, 37), which can also be the „fajansie” stanowią albo zmielone/zgniecione source of, for example, feldspars and compounds of kamienie kwarcowe, albo piasek (Tite, Shortland iron, aluminum or titanium that may penetrate the 2008, 37). Razem z nimi mogą przedostać się do material. Since, as mentioned above, potassium tworzywa m.in. skalenie oraz związki żelaza, glinu feldspars have been identified in the BSE images, czy tytanu. Ponieważ, jak wspomniano wyżej, na it can be indicated that the beads from Kosyń were obrazach BSE wyróżniono skalenie potasowe, made using quartz sand of good quality, possibly można wskazać, że paciorki z Kosynia wykonano cleaned of larger amounts of unwanted impurities (e.g., iron and titanium compounds). Alkali compounds, which served as flux, are the 6 MC ICP-MS, z ang. multicollector inductively coupled plasma – mass spectrometry = wielokolektorowa spektro- second main component in the glass of the bead metria mas połączona z jonizacją w plazmie wzbudzanej from Kosyń. In “faience,” they can be of either indukcyjnie. organic or mineral origin, with different contents 7 LA ICP-MS, z ang. laser ablation inductively coupled pla- sma – mass spectrometry = spektrometria mas połączona z jonizacją w plazmie wzbudzanej indukcyjnie, sprzę- 6 Multicollector inductively coupled plasma—mass żonej z mikropróbkowaniem za pomocą odparowania ­spectrometry laserowego. 7 Laser ablation inductively coupled plasma—mass 8 BSE, metoda obrazowania w mikroskopii elektronowej, ­spectrometry z ang. backscattered electrons = elektrony wstecznie roz- 8 Backscattered electrons (BSE), an imaging method used proszone. in electron microscopy 9 Minerał krystaliczny, złożony głównie z tlenków glinu 9 A crystalline mineral, composed mainly of aluminum i magnezu. and magnesium oxides.

10 Dwutlenek krzemu (SiO2) występujący w postaci mine- 10 Silicon dioxide (SiO2), which occurs in its mineral form ralnej (kwarc), m.in. jako składnik piasku i wielu skał. (quartz) as a component of sand and many rocks. Ryc. 3. Obraz BSE paciorka z Kosynia (fot. P. Jokubauskas, opr. T. Purowski) a – szkło; b – kwarc; c – inkluzja złożona ze związków fosforu i wapnia; d, e – skaleń potasowy; 1 – 5 – miejsce wykonania analiz (por. tabela 1) Fig. 3. BSE image of a bead from Kosyń (photo by P. Jokubauskas; prepared by T. Purowski) a—glass; b—quartz; c—inclusion composed of phosphorus and calcium compounds; d, e—potassium feldspar; 1–5—spots selected for analyses (cf. Table 1)

Ryc. 4. Obrazy BSE paciorka z Kosynia (fot. P. Jokubauskas, opr. T. Purowski) a – tlenek cyny; b – tlenek cyny; c – spinel. Fig. 4. BSE image of a bead from Kosyń (photo by P. Jokubauskas, prepared by T. Purowski) a—tin oxide; b—tin oxide; c—spinel. Analizy paciorków „fajansowych” z Kosynia / Analyses of “faience” beads from Kosyń ◆ 127 przy użyciu dobrej jakości piasku kwarcowego, of, for example, potassium compounds. Materials być może oczyszczonego z większych ilości nie- created using mixed alkali plant ashes are charac- pożądanych zanieczyszczeń (np. związków żelaza terized by the ratio of sodium oxide to potassium i tytanu). oxide (Na2O/K2O) of up to 1.5. When soda-rich Drugim głównym składnikiem w szkle paciorka plant ashes are used, the same ratio falls between z Kosynia są związki alkaliczne, które pełniły funk- 2.5 and 11, while mineral soda (such as natron)11 cję topnika zestawu. W „fajansie” mogą one mieć gives the ratios of over 70 (Tite, Shortland 2008, różne pochodzenie: organiczne lub mineralne, table 3.2). różniące się m.in. zawartością związków potasu. In the “faience” from Kosyń, the average

Tworzywa wykonane przy użyciu popiołu roślin content of sodium oxide (Na2O) is 11.97%, while „mieszanoalkalicznych” charakteryzują się udzia- potassium oxide (K2O) constitutes 3.80% (cf. Table łem tlenku sodu do tlenku potasu (Na2O/K2O) na 1). The ratio of the two compounds in the material poziomie do 1,5. Przy wykorzystaniu popiołu ro- studied is 3.15 (cf. Table 2), which means that the ślin halofitowych (słonoroślin) proporcje te wyno- alkali compounds came from soda-rich ashes of szą 2,5 – 11, zaś przy zastosowaniu sody mineralnej halophytic plants. Such plants can be encountered (takiej jak natron)11 – powyżej 70 (Tite, Shortland mostly in desert and semi-desert regions, but also 2008, tab. 3.2). in coastal areas and in the vicinity of salt flats W „fajansie” z Kosynia średnia zawartość tlenku further inland. They grow on substrates of high sodu (Na2O) stanowi 11,97, zaś tlenku potasu (K2O) salinity, characterized by large concentrations of 3,80% (por. tabela 1). Ich stosunek w badanym chlorides, carbonates and sodium sulfides as well tworzywie wynosi 3,15 (por. tabela 2), co ozna- as magnesium, potassium or calcium compounds cza, że źródłem związków alkalicznych był popiół (Turner 1956; Barkoudah, Henderson 2006; Matin, roślin halofitowych. Rośliny takie spotykane są Matin 2016).12 głównie na obszarach pustynnych i półpustyn- The ratio of sodium and potassium oxides nych, ale też nadmorskich oraz w pobliżu solnisk (Na2O/K2O) as well as sodium and calcium oxides śródlądowych. Występują one na silnie zasolonym (Na2O/CaO) similar to the one in the material podłożu, odznaczającym się wysoką zawartością from Kosyń is characteristic of the “faience” m.in. chlorków, węglanów i siarczków sodu oraz colored with copper, known in Egypt from the związków magnezu, potasu czy wapnia (Turner Second Intermediate Period until the early New 1956; Barkoudah, Henderson 2006; Matin, Matin Kingdom (18th dynasty), i.e., from the 18th to 2016)12. the 14th/13th century BC (Fig. 5). The concentra- Podobnym wynikiem relacji tlenków sodu i po- tion of sodium oxide in the Minoan “faience,” tasu (Na2O/K2O) oraz tlenków sodu i wapnia (Na2O/ known from Crete from Middle Minoan IIIA to CaO) do tworzywa z Kosynia cechuje się „fajans” Late Minoan IA period (approx. 1700—1480 BC), barwiony miedzią, znany w Egipcie od II Okresu is generally low—below 1.5% (Tite, Shortland Przejściowego po początki Nowego Państwa (czasy 2008, tables 6.1 and 6.2). The ratios of sodium panowania XVIII dynastii), tj. od XVIII do XIV/ and potassium, sodium and calcium and sodium

XIII w. p.n.e. (ryc. 5). W „fajansie” minojskim, zna- and magnesium oxides (Na2O/K2O, Na2O/CaO nym z Krety od okresu środkowego IIIA do późnego and Na2O/MgO) that closely resemble the ones IA (około 1700 – 1480 p.n.e.), zawartość tlenku sodu calculated for the beads from Kosyń (Table 2) can

11 Natron (inaczej: soda rodzima lub soda naturalna) 11 Natron (sometimes called native soda) is produced powstaje wskutek parowania słonej wody (np. ze sło- as a result of evaporation of salt water (e.g. from salt nych jezior). W starożytności pozyskiwano go głównie lakes). In antiquity it was obtained mainly in Egypt, w Egipcie, o czym wspominali m.in. Strabon i Pliniusz which was mentioned, for example, by Strabo and Pliny Starszy. the Elder. 12 Znane z Polski „szkła właściwe” z II okresu EB wykonane 12 The “true glasses” known from Poland, dating to BA przy pomocy popiołu roślin halofitowych (tzw. szkła II and made using soda-rich plant ashes (so-called wysokomagnezowe) mają pochodzenie wschodniośród- “high-magnesium glasses”), are of Eastern Mediterra- ziemnomorskie, częściej mezopotamskie niż egipskie nean origin, more often Mesopotamian than Egyptian (Purowski i in. 2018; Purowski 2019, 144). (Purowski et al. 2018; Purowski 2019, 144). 128 ◆ Tomasz Purowski, Petras Jokubauskas

Tabela 1. Wyniki badań składu chemicznego fajansu z Kosynia (wt %) Table 1. Results of the analyses of chemical composition of the “faience” from Kosyń (wt%)

Składniki/ Nr analizy/Analysis no. Suma/ Components 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Sum SiO2 69,13 70,89 67,30 67,99 69,01 68,80 70,32 69,69 72,57 71,91 69,76 Na2O 11,89 12,67 12,19 13,41 12,25 11,86 12,18 12,04 11,15 10,09 11,97 K2O 4,22 4,72 3,97 4,25 3,76 3,67 3,26 3,13 2,95 4,03 3,80 CaO 4,46 3,44 5,11 4,73 5,33 5,68 4,80 5,58 5,59 5,03 4,97 MgO 0,76 0,69 1,48 0,94 0,96 1,65 0,93 0,96 0,92 1,26 1,05 Al2O3 1,59 1,47 1,92 1,14 1,32 1,36 1,83 1,46 1,67 1,60 1,54 Fe2O3 1,66 1,08 1,42 1,06 1,57 1,86 1,73 1,45 1,34 1,51 1,47 MnO < < < < < < < < < < < Sb2O5 < < < < < < < < < < < PbO < < < < < < < < < < < CoO < < < < < < < < < < < CuO 3,87 4,48 3,35 4,67 3,82 2,74 3,87 4,11 2,69 2,78 3,64 BaO < < < < < < < < < < < TiO2 < < < < < < < < < < < SnO 0,53 0,42 0,62 0,35 0,49 0,54 0,96 0,43 0,45 0,44 0,52 NiO < < < < < < < < < < < ZnO < < < < < < < < < < < As2O5 < < < < < < < < < < < P2O5 0,38 0,34 2,16 0,39 0,40 0,50 0,40 0,54 0,42 0,77 0,63 SO3 < < < < < < < < < < < SrO 0,25 0,24 0,32 0,27 0,26 0,28 0,32 0,24 0,29 0,29 0,27 ZrO2 < < < < < < < < < < < Cl 1,09 1,17 0,97 1,23 1,15 1,12 1,10 1,20 1,10 1,28 1,14

Objaśnienia: „<” – poniżej poziomu wykrywalności metody. Explanations: “<” – below the method detection limit.

Tabela 2. Proporcje wybranych tlenków i izotopów w fajansie z Kosynia Table 2. Ratios of selected oxides and isotopes in the “faience” from Kosyń

Na2O/K2O Na2O/CaO Na2O/MgO 3,15 2,41 11,40

jest na ogół niewielka, poniżej 1,5% (Tite, Short- be observed in the “glassy faience” from Middle land 2008, tab. 6.1 i 6.2). Bardzo zbliżone proporcje Bronze Age 1–2 (about 1700/1650–1450 BC), dis- tlenków sodu i potasu, sodu i wapnia oraz sodu covered in central Italy (Grotta Vittorio Vecchi)­ i magnezu (Na2O/K2O, Na2O/CaO i Na2O/MgO) do (Tite, Shortland 2008, table 7.2, sample no. paciorków z Kosynia (tabela 2) można zauważyć GSV1111). The ratios calculated for the specimen w „szklistym fajansie” ze środkowego okresu epoki from Poland are: Na2O/K2O = 3.15, Na2O/CaO = brązu 1 – 2 (około 1700/1650 – 1450 p.n.e.), odkry- 2.41 and Na2O/MgO = 11.40, and for the material tym w centralnej Italii (Grotta VittorioVecchi) from Italy: 3.0. 3.14 and 10.1 respectively (Figs. (Tite, Shortland 2008, tab. 7.2, pr. nr GSV1111). 5 and 6). The bead found in Italy is considered to

W okazie z Polski wynoszą one: Na2O/K2O = 3,15, be an import from the Middle East or Egypt (Tite, Na2O/CaO = 2,41, Na2O/MgO = 11,40, zaś z Italii Shortland 2008, 140). Analizy paciorków „fajansowych” z Kosynia / Analyses of “faience” beads from Kosyń ◆ 129 odpowiednio: 3,0, 3,14 i 10,1 (ryc. 5 i 6). Paciorek The material of the beads from Kosyń is tur- odkryty na obszarze Włoch uznawany jest za im- quoise in color, which is primarily due to the port bliskowschodni lub egipski (Tite, Shortland presence of copper compounds. The specimen 2008, 140). subjected to the physicochemical analysis con- Tworzywo paciorków z Kosynia ma barwę tur- tained 3.64% of copper oxide (CuO) on average. kusową, na co największy wpływ miały związki The high concentration of tin oxide (0.52%), miedzi. Badany fizykochemicznie okaz zawierał whose inclusions are visible relatively frequently średnio 3,64% tlenku miedzi (CuO). W analizowa- in the BSE images (cf. Fig. 4), is also noteworthy. nym „fajansie” zwraca uwagę wysoka zawartość The ratio of tin to copper (Sn/Cu) is 0.14. A simi- tlenku cyny (0,52%), którego inkluzje widoczne lar result (Sn/Cu = 0.16), which was obtained for są relatywnie często na obrazach BSE (por. ryc. the above-mentioned­ “glass faience” from Grotta 4). Proporcja cyny do miedzi (Sn/Cu) wynosi 0,14. Vittorio Vecchi in Italy, is being explained as the Podobny wynik tej relacji (Sn/Cu = 0,16), jaki tin having been added to the material as a separate uzyskano dla wspomnianego wyżej „szklistego component, not as a part of the copper alloy (Tite, ­fajansu” z Grotta Vittorio Vecchi w Italii, tłuma- Shortland 2008, 140). czony jest dodaniem do tworzywa cyny jako osob- In addition to the quantitative analyses of the nego, a nie w składzie stopu z miedzią, składnika main components, the content of forty trace chem- (Tite, Shortland 2008, 140). ical elements in the glass forming the “faience” Poza badaniami ilościowymi głównych składni- from Kosyń was also analyzed, however, it does not ków w szkle tworzącym „fajans” z Kosynia wyko- presently allow us to determine the provenance of nano również analizy zawartości 40 pierwiastków the objects in question. Unfortunately, similar ana­ śladowych, które jednak nie przesądzają w chwili lyses of Egyptian, Middle Eastern, Greek or Italian obecnej o proweniencji omawianych przedmio- “faiences” from the 2nd millennium BC are rarely tów. Niestety, badania tego typu w odniesieniu do conducted and as such, the reference database is

30

25

20 aO C / 15 O 2 a N 10

5

0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Na2O / K2O

-1 -2 -3 -4

Ryc. 5. Porównanie relacji Na2O/K2O do Na2O/CaO w „fajansie” (opr. T. Purowski) 1 – Kosyń; 2 – Egipt; 3 – Italia („szklisty fajans”); 4 – Kietrz (pr. nr 143c). 2, 3 – za: Tite, Shortland 2008, tab. 4.1 i 7.2; 4 – za Purowski 2019, tab. 4.3

Fig. 5. Na2O/K2O ratio against Na2O/CaO ratio in “faience” (prepared by T. Purowski) 1—Kosyń; 2—Egypt; 3—Italy (“glassy faience”); 4—Kietrz (sample no. 143c). 2, 3—after Tite, Shortland 2008, tables 4.1 and 7.2; 4—after Purowski 2019, table 4.3 130 ◆ Tomasz Purowski, Petras Jokubauskas

200 180 160

140 O

g 120 M

/ 100 O 2

a 80 N 60 40 20 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Na2O / K2O

-1 -2 -3 -4

Ryc. 6. Porównanie relacji Na2O/K2O do Na2O/MgO w „fajansie” (opr. T. Purowski) 1 – Kosyń; 2 – Egipt; 3 – Italia („szklisty fajans”); 4 – Kietrz (pr. nr 143c); 2, 3 – za: Tite, Shortland 2008, tab. 4.1 i 7.2; 4 – za Purowski 2019, tab. 4.3

Fig. 6. Na2O/K2O ratio against Na2O/MgO ratio in “faience” (prepared by T. Purowski) 1—Kosyń; 2—Egypt; 3—Italy (“glassy faience”); 4—Kietrz (sample no. 143c); 2, 3—after Tite, Shortland 2008, tables 4.1 and 7.2; 4—after Purowski 2019, table 4.3

„fajansów” egipskich, bliskowschodnich, greckich currently too small to draw any history-oriented czy italskich z II tys. p.n.e. wykonywane są spora- conclusions.13 dycznie i baza porównawcza jest obecnie zbyt mała, The analyses of strontium and neodymium aby wyciągać wnioski historyczne13. isotopic composition, which allow the charac- Również analizy składu izotopowego strontu terization of the type of raw materials used, have i neodymu, charakteryzujące rodzaj użytych also outpaced global trends. The calculations of surowców, wyprzedziły światowe trendy. Prze- 87Sr/86Sr and 143Nd/144Nd ratios that were carried prowadzone obliczenia 87Sr/86Sr oraz 143Nd/144Nd out should be seen as pioneering, as such analy- uznać należy za pionierskie, jak dotąd nie wyko- ses have never been done before for the vitreous nywano ich dla tworzyw szklistych z II tys. p.n.e., materials from the Polish lands, dating to the 2nd znanych z obszarów Polski. Co więcej, są to bodaj millennium BC. What is more, this seems to be pierwsze w ogóle badania tego typu dla „fajansu” the first ever study of this type for the “faience” ze wspomnianego odcinka czasu, w każdym razie from the above-mentioned time period; at least, no nie publikowano dotąd rezultatów, z którymi other results, which could be used for comparison,

13 Należy pamiętać, że starożytny „fajans” jest tworzywem 13 It should be kept in mind that the ancient „faience” is bardzo niejednorodnym, a obecnie często skorodowa- a very heterogeneous and, nowadays, often corroded nym. Te same związki mogą więc występować w różnych material. Therefore, the same compounds may occur ilościach, zależnie od tego, jaką część zabytku się bada in different quantities, depending on which part of the (np. ilość Cr2O3, La2O3 czy TiO2 w różnych warstwach artefact is being studied (e.g., the amount of Cr2O3, La2O3 „fajansu” z Kietrza – por. Purowski 2019, tab. 4.2). or TiO2 in different layers of the „faience” from Kietrz— Porównywanie zawartości składników śladowych cf. Purowski 2019, table 4.2). Comparing the content of w okazach z różnych części świata jest dużo trudniejsze trace elements in specimens from different parts of the niż w przypadku bardziej homogenicznego „szkła wła- world is much more difficult than in the case of the more ściwego” (por. Purowski 2019, 127). homogeneous „true glass”. (cf. Purowski 2019, 127). Analizy paciorków „fajansowych” z Kosynia / Analyses of “faience” beads from Kosyń ◆ 131 można by je porównać (zob. Tite, Shortland 2008, have been published as of yet (cf. Tite, Shortland 212; Degryse i in. 2010). Paciorki z Kosynia stano- 2008, 212; Degryse et al. 2010). wią znalezisko niezwykłe, nie tylko na obszarach The beads from Kosyń are unique not just in północno-wschodniej Polski, ale całej środkowej the territory of north-eastern Poland but also in Europy. Ponieważ brak do nich bliskich analogii, the entire Central Europe. Since they lack any stanowią zabytki niezwykle trudne do jednoznacz- close parallels, these artefacts are very difficult to nej interpretacji. Na podstawie badań składu che- interpret unambiguously. Based on the analyses of micznego można jednak przyjąć, że wykonano je their chemical composition, it can be nonetheless na obszarach wschodnio-śródziemnomorskich, assumed that they were manufactured in the East- przypuszczalnie w Egipcie. ern Mediterranean areas, possibly in Egypt. Wydaje się, że podobnie jak w przypadku pa- It seems that, similar to the „faience” beads ciorków „fajansowych” z Kietrza oraz przedmio- from Kietrz and glass objects from BA II found in tów szklanych z II okresu EB, odkrytych dotąd the territory of Poland, two routes via which the na terenie Polski, należy brać pod uwagę dwie artefacts could have arrived in the Olsztyn Lakeland drogi napływu omawianych zabytków na teren can be considered. Firstly, through Greece and Italy, Pojezierza Olsztyńskiego. Po pierwsze przez Grecję and then along the so-called Amber Road—through i Italię, a dalej tzw. szlakiem bursztynowym – przez Alpine passes to the Danube, and then along the przełęcze alpejskie do Dunaju, a następnie wzdłuż Morava River to the Moravian Gate. The second rzeki Morawy do Bramy Morawskiej. Druga trasa route could have led through Greece and the Pan- mogła natomiast prowadzić przez Grecję i Kotlinę nonian Basin (Purowski 2019, 77, 144). Panońską (Purowski 2019, 77, 144). It should be emphasized that some of the Należy podkreślić, że niektóre z wykonanych physicochemical analyses conducted are ahead analiz fizykochemicznych wyprzedzają światowe of global achievements in this field and can only dokonania w tym względzie i w pełni będzie je be fully utilized in the future. That is, as long as można wykorzystać dopiero w przyszłości. O ile similar studies on trace chemical elements and upowszechnią się podobne badania na zawartość isotopes in the “faience” from the middle of the 2nd pierwiastków śladowych oraz izotopów w „fa- millennium BC found in different regions become jansie” z połowy II tys. p.n.e., znajdowanym na more widespread. różnych obszarach.

Autorzy/Authors: Dr hab. Tomasz Purowski, prof. PAN Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Ośrodek Interdyscyplinarnych Badań Archeologicznych al. Solidarności 105, 00 – 140 Warszawa; e-mail: [email protected]

Dr Petras Jokubauskas Instytut Geochemii, Mineralogii i Petrologii Uniwersytetu Warszawskiego ul. Żwirki i Wigury 93, 02 – 089 Warszawa; e-mail: [email protected] 132 ◆ Tomasz Purowski, Petras Jokubauskas

BIBLIOGRAFIA Barkoudah Y., Henderson J., 2006: Plant ashes from Sobieraj J., Hoffmann M.J. 2019: Stan i perspektywy Syria and the manufacture of ancient glass: ethnographic badań, (w:) J. Sobieraj (red.), Początki epoki brązu na and scientific aspects, „Journal of Glass Studies” 48: Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych, 297 – 321. Olsztyn: 11–32. Degryse P., Boyce A., Erb-Satullo N., Eremin K., Kirk Purowski T., 2003: Cmentarzysko kultury łużyckiej w Ożu- S., Scott R., Shortland A.J., Schneider J., Walton miechu na północnym Mazowszu, Warszawa. M., 2010: Isotopic discrimi nants between Late Bronze Age Purowski T., 2019: Od fajansu do szkła, Warszawa. glasses from Egypt and the Near East, „Archaeometry” Purowski T., Kępa L., Wagner B., 2018: Glass on the Amber 52: 380 – 388. Road: the chemical composition of glass beads from the Gedl M., 1984: Wczesnołużyckie groby z konstrukcjami Bronze Age in Poland, „Archaeological and Anthropo- drewnianymi, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk logical Sciences” 10: 1283 – 1302. –Łódź. Śmigielski W., 1958: Wykaz nabytków Muzeum Archeolo- Henderson J., Evans J., Bellintani P., Bietti-Sestieri gicznego w Poznaniu w roku 1955, „Fontes Archaeologici A.-M., 2015: Production, mixing and provenance of Late Posnanienses” 8 – 9: 448 – 463. Bronze Age mixed alkali glasses from northern Italy: an Tite M.S., 1987: Characterisation of early vitreous materials, isotopic approach, „Journal of Archaeological Science” „Archaeometry” 29: 21 – 34. 55: 1 – 8. Tite M.S., Bimson M., 1986: Faience: an investigation of the Henderson J., Evans J., Nikita K., 2010: Isotopic evidence microstructures associated with the different methods of for the primary production, provenance, and trade of Late glazing, „Archaeometry” 28: 69 – 78. Bronze Age glass in the Mediterranean, „Mediterranean Tite M.S., Freestone I.C., Bimson M., 1983: Egyptian Archaeology and Archaeometry” 10/1: 1 – 24. faience: an investigation of the methods of production, Ingram R.S., 2005: Faience and glass beads from the Late „Archaeometry” 25: 17 – 27. Bronze Age shipwreck at Uluburun, anthropology.tamu. Tite M.S., Manti P., Shortland A.J., 2007: A technological edu/papers/Ingram-MA2005.pdf. study of ancient faience from Egypt, „Journal of Archae- Kaczmarek M., 2012: Epoka brązu na Nizinie Wielkopolsko- ological Science” 34: 1568 – 1583. -Kujawskiej w świetle interregionalnych kontaktów wy- Tite M.S., Shortland A.J. (Angelini I., Bouquillon A., miennych, Poznań. Hatton G.D., Kaczmarczyk A., McCarthy B., Mani- Kłosińska E., 1997: Starszy okres epoki brązu w dorzeczu atis Y., Panagiotaki M., Paynter S., Vandiver P.B.), Warty, Wrocław. 2008: Production technology of faience and related early Matin M., Matin M., 2016: Egyptian faience glazing by the vitreous materials, Oxford University School of Archae- cementation method part 2: cattle dung ash as a possible ology, Monograph 72, Oxford. source of alkali flux, „Archaeological and Anthropolo­ Turner W.E.S., 1956: Studies of ancient glass and glassmak- gical Sciences” 8: 125 – 134. ing processes, III, The chronology of the glassmaking con- Pospieszny Ł., Jakubczak M., 2019: Datowanie bez- stituents, „Journal of the Society of Glass Technology” względne cmentarzyska w Kosyniu, (w:) J. Sobieraj (red.) 40: 39 – 52. Początki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle ana- liz specjalistycznych, Olsztyn: 133–142. Początki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych The origins of the Bronze Age in Warmia and Masuria revealed by scientific analyses redakcja/edited by: Jarosław Sobieraj Olsztyn 2019 ISBN: 798-83-600-16-56-5

Łukasz Pospieszny, Michał Jakubczak

Datowanie bezwzględne cmentarzyska w Kosyniu Absolute dating of the cemetery in Kosyń

Prowadzone w latach 2014 i 2017 prace wyko- Archaeological excavations carried out in the paliskowe na cmentarzysku w Kosyniu, stan. years 2014 and 2017 at the cemetery at Kosyń, II, gm. Dobre Miasto (por. Sobieraj, Hoffmann – site II, Dobre Miasto Commune (cf. Sobieraj, w niniejszym tomie), doprowadziły do odkrycia Hoffmann—in this volume) led to the discovery i zadokumentowania dwóch grobów o kurha- and documentation of two, probably barrow-like, nowym najpewniej charakterze. Na podstawie graves. Based on the typo-chronology of the rich typo-chronologii ich bogatego i zróżnicowanego and varied grave contents (cf. Blajer, Sobieraj, wyposażenia (por. Blajer, Sobieraj, Szpunar – Szpunar—in this volume), the cemetery seems to w niniejszym tomie), użytkowanie tej nekropoli have been in use at the beginning of Montelius’ zdaje się odpowiadać początkom II (inaczej: star- Period II of the Bronze Age (or Older Bronze Age), szego) okresu epoki brązu, w ramach fazy BrB1 corresponding to Reinecke’s phase BrB1, i.e., jej chronologii względnej, to jest przedziałowi lat approx. from 1600 to 1500 BC (cf. Müller, Lohrke ok. 1600 – 1500 p.n.e. (por. Müller, Lohrke 2009; 2009; Stockhammer et al. 2015). At the same time, Stockhammer i in. 2015). Towarzyszące reliktom the organic remains that accompanied the residual pochówków szczątki organiczne, w tym kości burials, including bones, charcoal, and even pre- i węgle drzewne, a nawet zachowane fragmenty served fragments of wood (cf. Lachowicz—in this drewna (por. Lachowicz – w niniejszym tomie), volume), made it possible to obtain their absolute umożliwiły ich datowanie bezwzględne, z zasto- dating, using the radiocarbon (14C) method. sowaniem metody radiowęglowej (14C). Radiocarbon dating is based on the phenom- Datowanie radiowęglowe opiera się na zjawi- enon of radioactive decay of 14C carbon isotope, sku promieniotwórczego rozpadu izotopu węgla which is created as a result of the interaction of 14C, który tworzy się w efekcie oddziaływania cosmic rays with nitrogen contained in the upper promieniowania kosmicznego na zawarty w gór- layers of the atmosphere (Walanus, Goslar 2009). nych warstwach atmosfery azot (Walanus, Goslar The resulting 14C combines with atmospheric 14 14 2009). Powstały w ten sposób węgiel C łączy się oxygen and forms carbon dioxide ( CO2), which z atmosferycznym tlenem i tworzy dwutlenek is absorbed into plant tissues in photosynthesis; 14 14 węgla ( CO2), który w wyniku fotosyntezy trafia animals and people obtain C by eating the plants. do tkanek roślin, a następnie do żywiących się When an organism dies, the exchange of carbon nimi zwierząt i ludzi. Wraz ze śmiercią organizmu with the environment ceases, and the content wymiana węgla ze środowiskiem ustaje, a zawar- of 14C starts to decrease. Measuring its amount tość węgla 14C zaczyna spadać. Pomiar jego ilości in the sample in relation to the stable (i.e., not w próbie względem zawartości stabilnego (nie- subject to radioactive decay) 12C carbon isotope ulegającego promieniotwórczemu rozpadowi) allows for establishing the time that elapsed since izotopu węgla 12C pozwala na określenie czasu, the death of the plant, animal, or human being. który upłynął od moment śmierci rośliny, zwie- Since the amount of 14C in the atmosphere was rzęcia lub człowieka. Ponieważ w przeszłości ilość not constant in the past, the calculated age of the węgla 14C w atmosferze nie była stała, obliczony sample needs to be corrected using the so-called 136 ◆ Łukasz Pospieszny, Michał Jakubczak wiek próby musi zostać skorygowany przy użyciu calibration curve (determined based on radiocar- tzw. krzywej kalibracyjnej (wyznaczonej w oparciu bon dating of samples with known absolute age, o datowanie radiowęglowe próbek o znanym wieku primarily dendrochronologically dated tree rings). absolutnym, przede wszystkim dendrochronolo- Radiocarbon dates, understood as the results of gicznie datowanych słojów drzew) i odpowiedniego measuring the content of 14C, are presented as oprogramowania. Wyniki datowania, rozumiane conventional age BP, i.e., before present, referring jako efekt pomiaru zwartości węgla14C, podawane to 1950, which has been established as the zero są w postaci wieku konwencjonalnego BP czyli date. The measurement uncertainty (indicated before present (z ang. przed teraźniejszością) wraz by ±) is also provided. Calibrated age is presented as niepewnością pomiarową (oznaczaną symbolem a range which contains calendar age of the sample ±), przy czym za punkt odniesienia przyjęto rok at a certain confidence level (usually 68 and 95%), 1950. Z kolei wiek kalibrowany podaje się jako and is denoted as cal BC, i.e., calibrated years before przedział, w którym z określonym prawdopodo- Christ. bieństwem (zazwyczaj 68 i 95%) zawiera się wiek The range of conventional dates is presented in kalendarzowy próbki, zapisywany jako cal. BC czyli the coordinate system for both values described calibrated years before Christ (z ang. kalibrowanych (cf. Fig. 1) in the form of a red-colored curve of the lat przed Chrystusem). ­so-called normal (or Gaussian) distribution. With- Układ współrzędnych dla obu tych wartości out taking the results of calibration into account, (por. ryc. 1) prezentuje zakres wieku konwen- any selected point on the X axis should correspond cjonalnego jako oznaczoną kolorem czerwonym to a specific value on the Y axis (calendar date). How- krzywą tzw. rozkładu normalnego (lub Gaussa). Bez ever, the final result of dating is determined by the uwzględniania wyników kalibracji, wybranemu calibration curve (the blue band in the plot), mean- punktowi na osi X powinna odpowiadać okre- ing that one age BP can produce even several cal- ślona wartość na osi Y (wieku kalendarzowego). endar age ranges, depending on where its assigned­ Ostateczny wynik datowania determinuje jednak coordinates intersect with the curve. przebieg krzywej kalibracyjnej (wstęga w kolorze The excavation of the almost completely niebieskim), dzięki któremu ten sam wiek BP może ­destroyed grave 1 yielded a small sample of fine wskazywać nawet kilka przedziałów wieku kalen- charcoal, recovered from the vicinity of the darzowego – zależnie od miejsc przecięcia tej krzy- north-western corner of the grave pit. A larger wej dla przypisanych mu współrzędnych. number of organic remains were found at the Badania wykopaliskowe zniszczonego niemal ­bottom of the well-preserved chamber of grave kompletnie grobu nr 1 dostarczyły niewielką próbę 2, however, human bones were preserved in drobnych węgli drzewnych, pozyskanych z okolic such a poor state (cf. Krenz-Niedbała—in this północno-zachodniego narożnika jamy grobowej. volume) that it was impossible to obtain collagen1 Dużo więcej pozostałości organicznych zostało in the amount necessary for radiocarbon dating. odkrytych w komorze grobu nr 2. Kości ludzkie ­Consequently, a sample of wood from the spear zachowane były w bardzo złym stanie (por. Krenz­- shaft made of ash (Fraxinus excelsior L.), a part of -Niedbała – w niniejszym tomie), co uniemożli- the equipment of the deceased, was obtained to wiło pozyskanie kolagenu1 w ilości niezbędnej determine the absolute age of the grave. Addition- do przeprowadzenia datowania radiowęglowego. ally, a fraction of a charred log of Scots pine (Pinus W związku z tym do określenia wieku absolutnego sylvestris L.) was recovered from the vast layer of grobu pobrano dwie próbki drewna: fragmentu je- burnt debris covering the burial (cf. Lachowicz—in sionowego (Fraxinus excelsior L.) drzewca włóczni this volume). It was divided into two samples that oraz ułamka zwęglonego bierwiona sosny zwyczaj- were dated separately. nej (Pinus sylvestris L.) z rozległej warstwy spale- In the case of ages of wood used in the con- nizny, odkrytej nad pochówkiem (por. Lachowicz struction of burial chambers and of charcoal (of

1 Rodzaj białka, po którego spaleniu otrzymuje się dwutle- 1 A type of protein, which can be burned to obtain carbon nek węgla podlegający dalszej procedurze pomiarowej. dioxide, which is then measured further. Datowanie bezwzględne cmentarzyska w Kosyniu / Absolute dating of the cemeteryin Kosyń ◆ 137

– w niniejszym tomie). Druga z nich została podzie- unknown origin) found in graves, the possibility lona na dwie osobno datowane próby. that radiocarbon dates will be “too old” due to the W przypadku datowania drewna użytego do bu- so-called “old wood effect” (Schiffer 1982; 1986) dowy komór grobowych lub znajdowanych w gro- needs to be taken into account. Dates obtained for bach węgli drzewnych (niejasnego pochodzenia) such materials are related to natural occurrences, należy liczyć się z możliwością „postarzenia” wieku namely the growth of tree rings or the death of radiowęglowego ze względu na tzw. efekt starego wood cells. To interpret the dates, i.e., connect drewna (Schiffer 1982; 1986). Daty radiowęglowe them with historical events, it is necessary to wykonywane z próbek drewna lub węgli drzew- identify and consider natural and cultural pro- nych wiążą się bowiem ze zdarzeniami natural- cesses related to the formation of the material nymi, mianowicie przyrostem słojów lub śmiercią being dated and the layers from which it comes. komórek drzewa. Interpretacja dat, czyli powią- These processes as responsible for the disjunctions zanie ich ze zdarzeniami historycznymi, wymaga between the radiocarbon age and the actual one. rozpoznania i uwzględnienia naturalnych oraz Wood can be used for construction or burnt in a fire kulturowych procesów formowania datowanych many years after the tree’s death, as dead wood or materiałów i nawarstwień, z których pochodzą. old construction timber are often collected and Procesy te odpowiedzialne są za powstawanie dy- used for fuel. Thus, radiocarbon age obtained for sjunkcji pomiędzy wiekiem radiowęglowym i rze- such samples may be older than the actual event, czywistym. Użycie drewna do budowy lub spalenia such as raising a structure or lighting a fire. w ognisku może nastąpić wiele lat po jego śmierci, The dates may also be too old if dating is con- na opał zbiera się bowiem często martwe drewno ducted on the inner parts of wood (heartwood, lub wykorzystuje np. stare drewno konstrukcyjne. hence the so-called “heartwood effect”) or many Wiek radiowęglowy takich prób może być zatem different tree rings instead of the outer rings, i.e., starszy niż zdarzenie w rodzaju wzniesienia kon- the ones formed in the last years of tree’s life. The strukcji lub rozpalenia ognia. age of wood found inside spearheads is usually Postarzenie może również wynikać z dato- consistent with the actual age of the artefacts, as it wania wewnętrznych partii drzewa – twardzieli is unlikely that shafts would be cut from the inner (tzw. efekt twardzieli) lub wielu różnych słojów parts of trees several decades or several hundred drewna zamiast słojów zewnętrznych, pochodzą- years old. There are nonetheless cases where the cych z ostatnich lat życia drzewa. Wiek drewna dates obtained are older than the age determined znajdowanego w ostrzach włóczni jest jednak based on the typo-chronology or parallels to arte- zazwyczaj zgodny z rzeczywistym wiekiem zabyt- facts from well-defined archaeological contexts. ków, ponieważ jest bardzo mało prawdopodobne The spearhead from Tollebeek in the Netherlands, aby drzewce wycinano z wewnętrznych części kil- dating from around 900 BC (Butler, Hogestijn kudziesięcio- czy kilkusetletnich drzew. Zdarzają 1988), can serve as an example. The age of the się jednak przypadki uzyskiwania dat starszych preserved fragment of the shaft, made of plum niż wiek ustalony w oparciu o typo-chronologię tree wood (Prunus L.), was calculated at 3050±70 BP czy analogie do znalezisk z dobrze rozpoznanych (GrN-12267), i.e., 1405 – 1223 cal BC2 (Fig. 1). The kontekstów archeologicznych. Przykładem może difference in age of more than 300 years is being tu być ostrze włóczni z Tollebeek w Holandii, po- explained as the blade having been embedded on chodzące z ok. 900 p.n.e. (Butler, Hogestijn 1988). a reused shaft, but it may be partly due to the inac- Wiek zachowanego fragmentu drzewca, wykona- curacy of the radiocarbon dating itself, which was nego ze śliwy (Prunus L.), określono na 3050±70 BP conducted in the 1980s. As for the charcoal found (GrN-12267) tj. 1292±94 cal. BC2 (ryc. 1). Różnica at archaeological sites, it is assumed that, due to

2 Kalibrację wszystkich dat wykonano w programie OxCal4.3 (Bronk Ramsey 2009) przy użyciu krzywej 2 All dates were calibrated using the OxCal4.3 software kalibracyjnej IntCal 13 (Reimer i in. 2013). Omawiane (Bronk Ramsey 2009) and the IntCal 13 calibration curve w tekście wyniki kalibracji podano na poziomie praw- (Reimer et al. 2013). The results of calibration given in dopodobieństwa wynoszącym 68,2%. the text are at a 68.2% confidence level. 138 ◆ Łukasz Pospieszny, Michał Jakubczak wieku, wynosząca ponad 300 lat, tłumaczona jest the “old wood effect” or “heartwood effect”, the osadzeniem ostrza na wtórnie użytym drzewcu dates obtained are always aged, and the discrep- ale przyczyna może częściowo wynikać z niedo- ancy can be as high as a hundred years (Raetzel­- kładności samego datowania radiowęglowego, -Fabian 2001). wykonanego w latach 80. XX w. W przypadku The samples from graves 1 and 2 in Kosyń were znajdowanych na stanowiskach węgli drzewnych dated using the accelerator3 technique by the team przyjmuje się, że z uwagi na „efekt starego drewna” of Professor Tomasz Goslar from the Poznań Ra- lub „efekt twardzieli” ich wiek będzie prawie za- diocarbon Laboratory. The age of the charcoal wsze postarzony, a rozbieżność może sięgać nawet from grave 1 was established as 3320±35 BP. 100 lat (Raetzel-Fabian 2001). After calibration, it falls within the range of

Ryc. 1. Tollebeek, Holandia. Rozkład prawdopodobieństwa kalibrowanej daty 14C uzyskanej dla próbki drzewca włóczni. Data po kalibracji nie jest krzywą Gaussa (nie ma rozkładu normalnego), ponieważ rozkład gęstości prawdopodobieństwa wieku kalendarzowego zależy od skomplikowanego przebiegu krzywej kalibracji Fig. 1. Tollebeek, Netherlands. Probability distribution of calibrated 14C date obtained for the sample of wooden spear shaft. The date after calibration is not a Gaussian curve (there is no normal distribution), because the distribution of the probability density of calendar age depends on the complicated course of the calibration curve

Datowania prób z grobów nr 1 i 2 w Kosyniu 1641 – 1532 cal BC. The fragment of the spear wykonane zostały w technice akceleratorowej3 shaft from grave 2 was dated to 3230±30 BP, przez zespół prof. Tomasza Goslara w Poznańskim that is 1528 – 1451 cal BC. Two samples from the Laboratorium Radiowęglowym. Wiek węgli drzew- charred pine log gave the dates of 3240±35 BP and nych z grobu nr 1 określono na 3320±35 BP. Po ka- 3285±30 BP. After calibration, their ages fall within libracji zamyka się on w przedziale 1641 – 1532 cal. the ranges of 1600 – 1451 cal BC and 1611 – 1529 cal BC. Fragment drzewca z grobu nr 2 wydatowano BC respectively (cf. Fig. 2; Table 1).

3 AMS czyli Accelerator mass spectrometry (z ang. akcele- ratorowa spektrometria mas), przy użyciu spektrometru 3 Accelerator mass spectrometry (AMS), with the use of typu 1.5 SDH-Pelletron Compact Carbon AMS. the 1.5 SDH-Pelletron Compact Carbon AMS. Datowanie bezwzględne cmentarzyska w Kosyniu / Absolute dating of the cemeteryin Kosyń ◆ 139

Ryc. 2. Kosyń, stan. II. Rozkład prawdopodobieństwa kalibrowanych dat 14C AMS otrzymanych dla prób z grobów nr 1 i 2 Fig. 2. Kosyń, site II. Probability distribution of calibrated AMS 14C dates obtained for the samples from graves 1 and 2

Tabela 1. Kosyń, stan. II. Wyniki datowania 14C AMS i kalibracji dat radiowęglowych, otrzymanych dla prób z grobów nr 1 i 2 Table 1. Kosyń, site II. Results of AMS14C dating and calibration of radiocarbon dates obtained for the samples from graves 1 and 2

Nr lab. Nr próby Obiekt Rodzaj próby Wiek Wiek kalibrowany Kalibrowany niekalibrowany wiek średni Lab. no. Sample no. Feature Sample type Calibrated age (BC) Uncalibrated Calibrated age (BP) 68,2% 95,4% mean age (μ) Poz-107616 Kos II 25/14 grób 1 węgiel 3320±35 1641 – 1532 1686 – 1511 1597±48 (nieoznaczony) grave 1 charcoal (unidentified) Poz-107532 Kos II 33/17/2 grób 2 węgiel 3285±30 1611 – 1529 1629 – 1500 1564±37 grave 2 Pinus sylvestris L. charcoal Poz-107519 Kos II 33/17 grób 2 węgiel 3240±35 1600 – 1451 1611 – 1439 1518±48 grave 2 Pinus sylvestris L. charcoal Poz-107498 Kos II 56b/17 grób 2 drewno 3230±30 1528 – 1451 1608 – 1432 1501±43 grave 2 Fraxinus excelsior L. wood

na 3230±30 BP czyli 1528 – 1451 cal. BC. Dla dwóch As the dates obtained from the pine log denote prób zwęglonych bierwion uzyskano daty 3240±35 the age of the neighboring rings of the same piece BP i 3285±30 BP. Po kalibracji ich wiek zawiera of wood, it was possible to carry out a combined 140 ◆ Łukasz Pospieszny, Michał Jakubczak

Ryc. 3. Kosyń, stan. II. Rozkład prawdopodobieństwa kombinowanej kalibracji dat 14C AMS otrzymanych dla prób drewna z grobu nr 2. Zakres wspólny dla obu dat zaznaczono kolorem szarym; w tle – na niebiesko – przebieg krzywej kalibracyjnej Fig. 3. Probability distribution of the combined calibration of AMS 14C dates obtained for the charcoal samples from grave 2. The common range for both dates is marked in grey; the calibration curve—in blue—runs in the background

się w przedziałach odpowiednio 1600 – 1451 cal. calibration of their weighted average.4 The age of BC i 1611 – 1529 cal. BC. Wyniki datowania i ka- both samples calculated in such a way falls between libracji wszystkich dat przedstawia rycina 2 oraz 1606 and 1504 cal BC (cf. Fig. 3). tabela 1. To better illustrate the differences in age be- Ponieważ daty te określają wiek sąsiednich tween individual samples, their calibrated mean słojów tego samego fragmentu drewna, możliwe age can be used, however, it should be noted było przeprowadzenie wspólnej kalibracji ich that it is simply a different form of showing the średniej ważonej4. Obliczony w ten sposób wiek same date and its uncertainty range. In the case

4 Przy użyciu funkcji Combine programu OxCal. 4 Using the Combine function of the OxCal software. Datowanie bezwzględne cmentarzyska w Kosyniu / Absolute dating of the cemeteryin Kosyń ◆ 141 obu prób zawiera się w przedziale 1606 – 1504 cal. of the charcoal from grave 1, the date is 1597±48 BC (ryc. 3). cal BC. The charred wood from the hearth above Dla lepszego zobrazowania różnic w wieku grave 2 is dated to 1550±36 cal BC and is about poszczególnych prób można posłużyć się ich ka- 50 years younger than the charcoal. The age of librowanym wiekiem średnim – z zastrzeżeniem, the spear shaft fragment from the same grave is że jest to jedynie inna forma przedstawienia tej 1501±43 cal BC, meaning it’s more or less 50 years samej daty i jej zakresu niepewności. W przypadku younger than the hearth. The difference can be węgli drzewnych z grobu nr 1 jest to 1597±48 cal. explained by the “old wood effect” or “heartwood BC. O ok. 50 lat późniejsze jest zwęglone drewno effect”, resulting in the dates obtained for charcoal z paleniska nad grobem nr 2, wydatowane na being too old. Since it can be assumed that the 1550±36 cal. BC. Wiek fragmentu drzewca z tego spear had been made and used some time before samego grobu to 1501±43 cal. BC, jest on zatem it was deposited in the grave, the burial itself can mniej więcej 50 lat późniejszy od paleniska. Róż- probably be dated to the end of the 16th and the nicę tę wyjaśnić można postarzeniem wieku węgli beginning of the 15th century BC. The determina- drzewnych przez „efekt starego drewna” lub „efekt tion of the age of grave 1 is more difficult, but it is twardzieli”. Ponieważ można założyć, że włócznia probably older than grave 2 by several decades and została wykonana i użytkowana przez pewien can be dated to the middle of the 16th century BC czas przed złożeniem do grobu, to sam pochówek at the earliest. pochodzi zapewne z przełomu XVI i XV stulecia p.n.e. Ocena wieku grobu nr 1 jest trudniejsza, ale najprawdopodobniej jest on o kilkadziesiąt lat star- szy od grobu nr 2 i pochodzi najwcześniej z połowy XVI stulecia p.n.e.

Autorzy/Authors: Dr Łukasz Pospieszny University of Bristol, Department of Anthropology and Archaeology 43 Woodland Road, Bristol BS8 1UU, United Kingdom; Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk ul. Rubież 46, 61 – 612 Poznań; e-mail: [email protected]

Mgr Michał Jakubczak Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie ul. Kazimierza Wóycickiego 1/3, 01 – 938 Warszawa

BIBLIOGRAFIA: Blajer W., Sobieraj J., Szpunar A., 2019: Typo-chrono- Butler J.J., Hogestijn J.W.H., 1988: The Tollebeek spe- logia zabytków metalowych, (w:) J. Sobieraj (red.) Po- arhead, „Palaeohistoria” 30: 109 – 123. czątki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz Krenz-Niedbała M., 2019: Ludzkie szczątki kostne z Kosy- specjalistycznych, Olsztyn: 33–82. nia, (w:) J. Sobieraj (red.) Początki epoki brązu na Warmii Bronk Ramsey C., 2009: Bayesian analysis of radiocarbon i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych, Olsztyn: dates, „Radiocarbon” 51/1: 337 – 360. 143–148. 142 ◆ Łukasz Pospieszny, Michał Jakubczak

Lachowicz H., 2019: Analizy szczątków drewna z Kosynia, Age Calibration Curves 0 – 50,000 Years cal BP, „Radio- (w:) J. Sobieraj (red.) Początki epoki brązu na Warmii carbon“ 55/4: 1869 – 1887. i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych, Olsztyn: Schiffer M.B. 1982: Hohokam chronology: an essay on hi- 169–184. story and method, (w:) R.H. McGuire, M.B. Schiffer (red.) Müller J., Lohrke B., 2009: Neue absolutchronologische Hohokam and Patayan: prehistory of southwestern Ari- Daten für die süddeutsche Hügelgräberbronzezeit, „Ger- zona, New York: 299 – 344. mania“ 87/1: 25 – 39. Schiffer M.B., 1986: Radiocarbon Dating and the „Old Wood” Raetzel-Fabian D., 2001: Anmerkungen zur Interpretation Problem: The Case of the Hohokam Chronology, „Journal von 14C – Daten, (w:) J. Czebreszuk, J. Müller (red.) Die of Archaeological Science” 13: 13 – 30. absolute Chronologie in Mitteleuropa 3000 – 2000 v. Chr., Sobieraj J., Hoffmann M.J., 2019: Stan i perspektywy Studien zur Archäologie in Ostmitteleuropa 1, Poznań badań, (w:) J. Sobieraj (red.) Początki epoki brązu na – Bamberg – Rahden/Westf.: 11 – 25. Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych, Reimer P.J., Bard E., Bayliss A., Beck J.W., Blackwell Olsztyn: 11–32. P.G., Bronk Ramsey C., Grootes P.M., Guilder- Stockhammer P.W., Massy K., Knipper C., Friedrich R., son T.P., Haflidason H., Hajdas I., Hatté C., He- Kromer B., Lindauer S., Radosavljević J., Witten- aton T.J., Hoffmann D.L., Hogg A.G., Hughen born F., Krause J., 2015: Rewriting the Central European K.A., Kaiser K.F., Kromer B., Manning S.W., Niu Early Bronze Age Chronology: Evidence from Large-Scale M., Reimer R.W., Richards D.A., Scott E.M., So- Radiocarbon Dating, „PLoS ONE” 10/10: e0139705. uthon J.R., Staff R.A., Turney C.S.M., van der Walanus A., Goslar T., 2009: Datowanie radiowęglowe, Plicht J., 2013: IntCal13 and Marine13 Radiocarbon Kraków. Początki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych The origins of the Bronze Age in Warmia and Masuria revealed by scientific analyses redakcja/edited by: Jarosław Sobieraj Olsztyn 2019 ISBN: 798-83-600-16-56-5

Marta Krenz-Niedbała

Ludzkie szczątki kostne z Kosynia Human skeletal remains from Kosyń

W wyniku badań archeologicznych grobu nr 2 Human skeletal remains submitted for anthropo- na stanowisku Kosyń II, gm. Dobre Miasto wy- logical analysis were recovered in the course of ar- dobyto ludzkie szczątki kostne, które przekazano chaeological excavation of grave 2 at site Kosyń II, następnie do analizy antropologicznej. Zachowane Dobre Miasto Commune. The preserved fragments fragmenty szkieletu (ryc. 1) tkwiły w kilku bryłach of skeleton (Fig. 1) were embedded in several lumps ziemi (ryc. 2), których późniejsza eksploracja ujaw- of earth (Fig. 2). Their subsequent exploration re- niła obecność silnie rozdrobnionych fragmentów vealed the presence of heavily fragmented pieces czaszki (ryc. 3) i zębów szczęki (ryc. 4), należących of skull (Fig. 3) and maxillary teeth (Fig. 4) of one do jednego osobnika dorosłego. adult individual. Spośród elementów czaszki wyróżniono A fragment of the petrous part of the temporal fragment­ części skalistej kości skroniowej oraz bone and a fragment of the sphenoid bone were fragment kości klinowej. Stan rozkruszenia identified among the elements of the skull. The re- pozostałego materiału kostnego był tak silny, maining bone material was so heavily fragmented że uniemożliwił identyfikację poszczególnych that identification of individual pieces proved im- fragmentów. Spośród tkanek zęba zachowało się possible. In the case of tooth tissues, only enamel jedynie szkliwo, a korzenie były obecne jedynie was preserved, while roots were present only in w milimetrowych fragmentach (zob. ryc. 4). Ziden- millimeter-long fragments (see Fig. 4). The follow- tyfikowano następujące zęby szczęki: prawy kieł ing maxillary teeth were identified: right canine (ryc. 5), pierwszy i drugi przedtrzonowiec, pierw- (Fig. 5), first and second premolars, first, second szy, drugi i trzeci trzonowiec oraz lewy pierwszy and third molars as well as left first and second i drugi (ryc. 6) przedtrzonowiec, pierwszy, drugi (Fig. 6) premolars, first, second (Fig. 7) and third (ryc. 7) i trzeci trzonowiec. Część skalistą kości molars. The petrous part of the temporal bone, the skroniowej, kość klinową oraz prawy ząb trzonowy sphenoid bone and the right molar (M1) were taken (M1) pobrano do dalszych analiz (por. Pospieszny, for further analysis (cf. Pospieszny, Bełka—in this Bełka – w niniejszym tomie). volume). Do podstawowych cech składających się na Sex, age at death, and body height are the main profil biologiczny, będący przedmiotem analiz features that compose human biological profile, the antropologicznych, należą płeć i wiek osobnika subject of anthropological analyses. Additionally, w chwili śmierci oraz wysokość ciała. Dodatkowo, the presence of basic bone pathologies—trauma ocenia się występowanie podstawowych patologii and diseases markers, including possible causes kostnych – urazów, śladów chorób, w tym ewentu- of death, are also examined. alnie przyczyn śmierci. Poor of preservation the skeletal remains Stan zachowania szczątków kostnych, które submitted for anthropological analysis prevented poddano analizie antropologicznej, uniemożliwił their paleopathological evaluation. However, wykonanie oceny paleopatologicznej. Obecność the presence of teeth in the bone material­ al- zębów w materiale kostnym pozwoliła jednak na lowed assessing the age of the individual at the ocenę wieku osobnika w chwili śmierci, który – na time of death, which—based on the wear of 146 ◆ Marta Krenz-Niedbała

Ryc. 1. Fragmenty czaszki in situ – w trakcie wykopalisk (fot. J. Sobieraj) Fig. 1. Skull fragments in situ—during the excavations (photo by J. Sobieraj)

Ryc. 2. Drobne fragmenty szkieletu ludzkiego tkwiące Ryc. 3. Szczątki ludzkie – widok zachowanych w bryle ziemi fragmentów z wyłączeniem zębów Fig. 2. Tiny fragments of human skeleton embedded in Fig. 3. Human remains—view of the preserved a lump of earth fragments, excluding the teeth

podstawie oceny starcia powierzchni żujących – za- chewing surfaces—was in the range between wierał się w przedziale 25 – 35 lat. Najsilniej starte 25 and 35 years. First molars were the most heavily były pierwsze trzonowce, w których zaobserwo- worn, with a complete loss of enamel on all four wano całkowite zużycie szkliwa na wszystkich teeth cusps, to the point that two of them became czterech guzkach zęba, w taki sposób, że brak joined together (Fig. 8). Human skeletal remains from Kosyń /  ◆ 147

Ryc. 4. Zęby obecne w materiale kostnym Fig. 4. Teeth present in the bone material

Ryc. 6. Lewy drugi przedtrzonowiec szczęki – zdjęcie Ryc. 5. Prawy kieł szczęki – zdjęcie spod binokularu spod binokularu Fig. 5. Right maxillary canine—image under binocular Fig. 6. Left maxillary second premolar—image under microscope binocular microscope

szkliwa połączył ze sobą dwa sąsiadujące guzki Diagnostic elements used to assess the sex of (ryc. 8). an individual were not identified in the bone ma- W analizowanym materiale kostnym nie wy- terial analyzed. According to the archaeological różniono elementów diagnostycznych służących data concerning the contents of the grave, which do oceny płci osobnika. Według danych arche- included a spear and a razor (cf. Sobieraj, Hoff- ologicznych dotyczących wyposażenia grobu, mann—in this volume), the individual might have w tym obecności brzytwy i włóczni (por. Sobieraj, been male. However, in order to be able to deter- Hoffmann – w niniejszym tomie), osobnik mógł mine the sex based on the skeleton, the presence of być płci męskiej. W celu określenia płci na pod- diagnostic fragments, such as: specific parts of the stawie szkieletu niezbędna jest jednak obecność skull (brow ridges, orbits, mastoid process of the elementów czaszki z określonych okolic (łuki temporal bone, occipital protuberance, mandible) brwiowe, oczodoły, wyrostki sutkowate, guzowa- and the hip bone (the region of the subpubic arch, tość potyliczna, żuchwa) oraz elementów miednicy sciatic notch and auricular surface) is necessary. z okolic łuku podłonowego, wcięcia kulszowego Unfortunately, none of the abovementioned i powierzchni uchowatej. Niestety, w analizowa- elements were identified in the bone material nym materiale kostnym nie wyróżniono żadnej analyzed due to the poor state of preservation z wymienionych części szkieletu, co spowodowane of the skeleton, probably caused by the so-called 148 ◆ Marta Krenz-Niedbała

Ryc. 7. Lewy drugi trzonowiec szczęki – zdjęcie spod Ryc. 8. Pierwszy prawy trzonowiec szczęki– zdjęcie spod binokularu binokularu Fig. 7. Left maxillary second molar—image under Fig. 8. Right maxillary first molar—image under binocular microscope binocular microscope

było słabym stanem zachowania szkieletu, wywo- taphonomic factors—related affecting the remains łanym najprawdopodobniej tzw. czynnikami tafo- buried in the ground. nomicznymi – związanymi z warunkami zalegania szczątków w ziemi.

Autor/Author: Dr hab. Marta Krenz-Niedbała Instytut Antropologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Zakład Biologii Ewolucyjnej Człowieka ul. Umultowska 89, 61 – 614 Poznań; e-mail: [email protected]

BIBLIOGRAFIA Buikstra J.E., Ubelaker D.H., 1994: Standards for data Początki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle ana- collection from human skeletal remains, Arkansas Arche- liz specjalistycznych, Olsztyn: 149–158. ological Survey, Research Series 44, Fayetteville. Sobieraj J., Hoffmann M.J., 2019: Stan i perspektywy Hillson S., 2014: Tooth Development in Human Evolution badań, (w:) J. Sobieraj (red.) Początki epoki brązu na and Bioarchaeology, Cambridge. Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych, Piontek J., 1996: Biologia populacji pradziejowych. Zarys Olsztyn: 11–32. metodyczny, Poznań. White T.D., Black M.T., Folkens P.A., 2012: Human Osteo- Pospieszny Ł., Bełka Z., 2019: Wyniki badań izotopowych logy, Oxford. szczątków ludzkich z Kosynia, (w:) J. Sobieraj (red.) Początki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych The origins of the Bronze Age in Warmia and Masuria revealed by scientific analyses redakcja/edited by: Jarosław Sobieraj Olsztyn 2019 ISBN: 798-83-600-16-56-5

Łukasz Pospieszny, Zdzisław Bełka

Wyniki badań izotopowych szczątków ludzkich z Kosynia The results of isotopic analysis of human remains from Kosyń

Do badań z wykorzystaniem izotopów strontu The material selected for strontium isotope (87Sr/86Sr) wyselekcjonowano prawy górny pierw- analysis (87Sr/86Sr) was the right upper first molar szy ząb trzonowy (M1), pochodzący z pozostałości (M1) from the remains of human skeleton (cf. szkieletu ludzkiego (por. Krenz-Niedbała – w ni- Krenz-Niedbała—in this volume) found at site II in niejszym tomie) odnalezionych na stanowisku Kosyń, Dobre Miasto Commune, in grave 2, dated II w Kosyniu, gm. Dobre Miasto – w grobie nr 2, to the beginning of the Older Bronze Age (cf. Pos- datowanym na początki starszej epoki brązu (por. pieszny, Jakubczak—in this volume). The prepara- Pospieszny, Jakubczak – w niniejszym tomie). tion of the sample and the 87Sr/86Sr analysis were Przygotowanie próby i analizy 87Sr/86Sr przepro- carried out in the Isotope Laboratory of Adam wadzono w Laboratorium Izotopowym Uniwer- Mickiewicz University in Poznań. After cleaning, sytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Po the fragmented pieces of enamel were ground, oczyszczeniu rozdrobnione fragmenty szkliwa dissolved in nitric acid, and Sr was extracted in ac- zmielono, rozpuszczono w kwasie azotowym cordance with the research methodology adopted i poddano ekstrakcji, zgodnie z przyjętą metodyką (Dufour et al. 2007; Pin et al. 1994; Dopieralska badań (Dufour i in. 2007; Pin i in. 1994; Dopieral- 2003). Isotope composition was measured using ska 2003). Pomiary składu izotopowego wykonano a Finnigan MAT 261 mass spectrometer. przy pomocy spektrometru masowego Finnigan The 87Sr/86Sr ratio in human enamel and bone MAT 261. tissues is controlled by the isotopic composition Skład izotopowy strontu (87Sr/86Sr) w szkliwie of local environment from which strontium en- i tkankach kostnych ludzi uwarunkowany jest ters the body in water and food. The process of składem izotopowym lokalnego środowiska, z któ- enamel mineralization ends in childhood, thus rego stront trafia do organizmu wraz z wodą i po- the isotopic composition of strontium in enamel żywieniem. Proces mineralizacji szkliwa kończy depends on the place of birth and/or first years się w okresie dzieciństwa, dlatego skład izotopowy of life of an individual (Grupe et al. 1997; Price et zawartego w nim strontu zależy od miejsca urodze- al. 2004). The local 87Sr/86Sr ratios in sediments nia i/lub miejsca pierwszych lat życia człowieka and soil are in turn dependent on the strontium (Grupe i in. 1997; Price i in. 2004). Lokalne sto- isotope composition of the underlying bedrock. sunki 87Sr/86Sr cząstek mineralnych osadu i gleby The 87Sr/86Sr ratio in plants depends on the iso- są z kolei uwarunkowane składem izotopowym topic composition of labile strontium in the soil strontu w podłożu. Stosunek 87Sr/86Sr roślinno- and is modified by the isotopic composition of ści jest zależny od wzajemnej relacji pomiędzy local rainwater. The longer rainwater, which has składem izotopowym strontu w podłożu i wodach low Sr concentrations, remains in contact with opadowych. Wpływ geologii jest tym większy, im geological substrates, the greater the impact of dłużej woda deszczowa pozostaje w kontakcie rocks, sediments, and soil is. In consequence, deep z cząstkami mineralnymi. W rezultacie „głębokie” groundwater exhibits a Sr isotope composition wody podziemne mają skład izotopowy strontu which is more similar to that of the geological bardziej zbliżony do podłoża niż wody w glebie substrate than the isotopic composition of waters 152 ◆ Łukasz Pospieszny, Zdzisław Bełka i blisko powierzchni. Skutkiem tego zróżnicowa- close to the surface and in soil. Due to these varia- nia roślinność na danym terenie wykazuje różnice tions, the plants in any given area exhibit different w swoim składzie izotopowym strontu, w zależno- isotopic compositions of strontium depending on ści od wielkości i głębokości systemu korzeniowego the size and depth of their root system (Bentley (Bentley 2006; Maurer 2012). 2006; Maurer 2012). Porównanie zakresu składu izotopowego By comparing the isotopic composition of strontu w lokalnym środowisku z sygnaturami strontium in local environment with 87Sr/86Sr 87Sr/86Sr w zębach ludzkich pozwala ocenić czy signatures in human teeth, it is possible to assess należą one do osobników pochodzących z miejsca, whether individuals were native to the place where w którym ich pogrzebano, czy też są oni przedsta- they were buried, or if they were representatives wicielami populacji obcej, tzn. przybyłej z obszaru/ of a non-local population, i.e., one that had come obszarów o znacząco innej budowie geologicznej. from a region (or regions) with a significantly W związku z tym możliwe jest stwierdzenie czy different underlying geology. Consequently, it is człowiek pochowany w grobie z Kosynia należał possible to determine if the person buried in the do populacji lokalnej, czy też nie. Na wstępie należy grave from Kosyń was a member of the local pop- jednak zaznaczyć, że dokładne wskazanie miejsca ulation or not. First, however, it should be noted pochodzenia nie jest zawsze proste, ponieważ that a precise identification of the place of origin zakres stosunków 87Sr/86Sr właściwy dla danego is not always simple, because the range of 87Sr/86Sr rodzaju skał i osadów powtarza się na obszarach ratios typical of a given type of rocks and sediments o podobnej budowie geologicznej. Należy również is similar in areas with similar geological substrate. liczyć się z sytuacją, w której migrant spędził pierw- Another situation to consider is that a migrant sze lata życia na obszarze charakteryzującym się might have spent the first years of his or her life sygnaturami Sr podobnymi do tych, jak w miejscu in an area with Sr signatures similar to those of zakończenia jego wędrówki. Wówczas cechujące go the place of death and burial. If that was the case, wartości 87Sr/86Sr nie będą różnić się od sygnatur his or her 87Sr/86Sr values would not differ from izotopowych populacji miejscowej. isotopic signatures of the local population. Cmentarzysko w Kosyniu położone jest na The cemetery in Kosyń lies in the Olsztyn Pojezierzu Olsztyńskim, którego młodoglacjalny, Lakeland, whose early post-glacial, moraine morenowy krajobraz ukształtowany został przez landscape was formed by the Vistulian glaciation, zlodowacenie Wisły, głównie fazy poznańskiej mostly during the Poznań and Pomeranian phases i pomorskiej (Pawlikowski i in. 1982; Rumiński (Pawlikowski et al. 1982; Rumiński 2003). Latitu- 2003). Równoległe pasma wzgórz morenowych dinally-oriented, parallel ranges of moraine hills, o równoleżnikowym przebiegu, dochodzące do reaching up to 200 m above sea level in height, are wysokości ok. 200 m n.p.m., porozcinane są pro- intersected by perpendicular or diagonal arrange- stopadłymi lub ukośnymi układami licznych jezior ments of numerous ribbon lakes and rivers flowing rynnowych i rzek płynących do Morza Bałtyckiego. to the Baltic Sea. The sediments brought by the ice Osady naniesione przez lodowiec składają się z glin sheet are composed of till and sand deposits, from zwałowych i piasków o miąższości od 60 do 200 m. 60 to 200 m in thickness. They cover Mesozoic Przykrywają one starsze utwory – kredowe margle deposits—marls and limestones or Tertiary sands i wapienie lub trzeciorzędowe piaski i iły. Osady and silts. The Holocene sediments that have been holoceńskie, powstałe w ciągu ostatnich 10 tysięcy deposited over the last 10,000 years originated in lat, reprezentowane są przez utwory akumulacji swamp, river, and lake environments. bagiennej, rzecznej i jeziornej. The 87Sr/86Sr ratio in the sample from Kosyń Stosunek izotopów strontu 87Sr/86Sr zmierzony is 0.712683 (± 0.000014). At present, this is the dla próby z Kosynia wynosi 0,712683 (± 0,000014). only 87Sr/86Sr measurement obtained for human W chwili obecnej jest to jedyne oznaczenie 87Sr/86Sr remains from the area of the Olsztyn Lakeland. dla szczątków ludzkich z terenu Pojezierza Olsztyń- Unfortunately, there is also no information about skiego, brakuje również informacji na temat the 87Sr/86Sr variation in the natural environment zmienności 87Sr/86Sr w środowisku naturalnym of this region. Thus, the age and lithological tego obszaru. Interpretacja uzyskanej sygnatury characteristics of the substrate sediments need to The results of isotopic analysis of human remains from Kosyń / … ◆ 153 wymaga zatem uwzględnienia wieku i charaktery- be taken into account to interpret the signature styki litologicznej osadów podłoża. obtained. Podobnie jak na znacznej części obszarów Niżu Like most of the territory of the Polish Low- Polskiego lokalne wartości graniczne stosunków lands, the local limit values of strontium isotope izotopów strontu (87Sr/86Sr) w środowisku natural- signatures in the natural environment of the nym Pojezierza Olsztyńskiego wyznaczają z jednej Olsztyn Lakeland are controlled on the one hand strony wody opadowe (~0,7092), a z drugiej osady by the composition of post-glacial sediments and polodowcowe. Wody opadowe i powierzchniowe on the other by that of rainwater (~0.7092) . The przesączające się przez czwartorzędowe podłoże Quaternary bedrock is enriched in radiogenic zostają wzbogacone w bardziej radiogeniczny strontium (=has higher values of 87Sr/86Sr), a prod- stront (=mający wyższe wartości 87Sr/86Sr), będący uct of the weathering of rock fragments dislocated produktem wietrzenia skał przemieszczonych z ob- from Fennoscandia, and yields an average ratio of szaru Fennoskandii, o stosunkach wynoszących 0.730 (Löfvendahl et al. 1990; Kaislaniemi 2011). średnio 0,730 (Löfvendahl i in. 1990; Kaislaniemi The local 87Sr/86Sr signatures in surface water have 2011). Lokalne sygnatury 87Sr/86Sr w wodach not yet been measured. Data from the geograph- powierzchniowych nie były dotąd mierzone. ically closest area come from the region of the Najbliższe geograficznie dane pochodzą z rejonu Żarnowiecka Plateau, Żarnowieckie Lake, and the Wysoczyzny Żarnowieckiej oraz Jeziora Żar- Piaśnica river, situated about 170 km from Kosyń nowieckiego i rzeki Piaśnicy na Pomorzu, około (Krogulec et al. 2015). The groundwater from 170 km w linii prostej od Kosynia (Krogulec i in. the upland area had 87Sr/86Sr isotope signatures 2015). Wody podziemne z terenu wysoczyznowego in the range of 0.7113–0.7119. The water in the cechowały się sygnaturami izotopowymi 87Sr/86Sr Quaternary aquifers of the valley region had lower w zakresie 0,7113 – 0,7119, wody z obszaru doliny 87Sr/86Sr values (0.7093–0.7103) due to a possible miały niższe wartości 87Sr/86Sr (0,7093 – 0,7103), inflow of water from the Tertiary substrate. The z uwagi na możliwy dopływ wód z poziomów trze- ratio of strontium isotopes in the samples taken ciorzędowych do czwartorzędowych warstw wo- from the Piaśnica river was 0.7105 and 0.7104 and donośnych rejonu dolinnego. Stosunek izotopów resulted from mixing of groundwaters from the strontu w próbkach pobranych z wód rzeki Piaśnicy upland and the valley areas. The 87Sr/86Sr values wynosił 0,7105 oraz 0,7104 i stanowił wypadkową obtained for water in two springs near Biskupin in mieszania się wód podziemnych występujących na the Pałuki region (200 km from Kosyń) were 0.7116 wysoczyźnie i w dolinie. W okolicach Biskupina and 0.7111 (Pospieszny 2017). Similar values in na Pałukach (200 km w linii prostej od Kosynia) surface water and shallow groundwater may be stosunek izotopów strontu zmierzony w wodzie expected in the areas near Kosyń. The 87Sr/86Sr w dwóch źródłach wynosił 0,7116 oraz 0,7111 signatures of tills in the Olsztyn Lakeland are (Pospieszny 2017). Podobnych wartości 87Sr/86Sr also unknown, but in Greater Poland, their val- w wodach powierzchniowych i płytkich wodach ues were established in the range from 0.7284 to gruntowych można spodziewać się w okolicach 0.7509 (Zieliński et al. 2016). Lithologically, the Kosynia. Sygnatury 87Sr/86Sr w glinach zwałowych post-glacial sediments are similar in both areas, na Pojezierzu Olsztyńskim również nie są znane, thus their isotopic composition probably resem- ale np. w Wielkopolsce stwierdzono ich wartości bles one another. w zakresie od 0,7284 do 0,7509 (Zieliński i in. For the area of eastern Pałuki, 87Sr/86Sr range 2016). Osady polodowcowe na obu obszarach są typical of the local population was indicated as podobne litologicznie, stąd ich skład izotopowy 0.709–0.713, while the signatures obtained for jest prawdopodobnie zbliżony. human remains from a Late Neolithic grave in Dla obszaru wschodnich Pałuk lokalny zakres Kierzkowo fell within a slightly narrower range wartości 87Sr/86Sr, charakterystyczny dla miejsco- of 0.7117–0.7140 (Pospieszny 2017). The range wej ludności, określono na 0,709 – 0,713, natomiast estimated for the area of the Kujawy Upland was sygnatury otrzymane dla szczątków ludzkich z póź- similar—in the case of the cemetery from the Late noneolitycznego grobowca w Kierzkowie mieściły Roman Period in Karczyn-Witowy, 87Sr/86Sr sig- się w nieco węższym przedziale tj. 0,7117 – 0,7140 natures considered local fell in the range between 154 ◆ Łukasz Pospieszny, Zdzisław Bełka

(Pospieszny 2017). Dla terenu Wysoczyzny Kujaw- 0.7108 and 0.7123 (Pospieszny, Bełka 2015). In- skiej przedział ten oszacowano podobnie, w przy- dividual signatures obtained for human remains padku cmentarzyska z okresu wpływów rzymskich dated to the Late and Final Neolithic from Masuria w Karczynie-Witowach sygnatury 87Sr/86Sr uznane (Niedrzwica), Middle Pomerania (Łupawa), and za lokalne mieściły się pomiędzy 0,7108 a 0,7123 Greater Poland (Obłaczkowo), i.e., areas covered (Pospieszny, Bełka 2015). Pojedyncze oznaczenia by the Quaternary deposits of the last glaciation, dla datowanych na późny i schyłkowy neolit szcząt- exceed the value of 0.7135 (Price et al. 2012). It can ków ludzkich z Mazur (Niedrzwica), Pomorza Środ- therefore be assumed that the 87Sr/86Sr values of kowego (Łupawa) i Wielkopolski (Obłaczkowo), the local human populations from the territory of obszarów zbudowanych w większości z osadów the Olsztyn Lakeland fall within the range from czwartorzędowych ostatniego zlodowacenia, prze- 0.7110 to 0.7135. kraczają wartość 0,7135 (Price i in. 2012). Można The mineralization of enamel in M1 teeth lasts zatem z dużym prawdopodobieństwem założyć, up to the third year of life (Hillson 1996), therefore że zakres wartości strontu dla lokalnych populacji the signature obtained for the individual from ludzkich z obszaru Pojezierza Olsztyńskiego mieści Kosyń indicates his place of stay during early się w przedziale od 0,711 do 0,7135. childhood. The value of 0.712683 falls within the Mineralizacja szkliwa w zębach M1 trwa do local range specified above. It can then be assumed 3 roku życia (Hillson 1996) stąd sygnatura otrzy- that the examined individual was born and spent mana dla osobnika z Kosynia wskazuje na miejsce his first years of life near the place where he was jego pobytu w okresie wczesnego dzieciństwa. buried. Nevertheless, it cannot be excluded that Wartość 0,712683 wpisuje się w określony powy- he travelled over greater distances after the period żej zakres lokalny. Można zatem przypuszczać, of childhood, however, it would not have left any że badany człowiek urodził się i spędził pierwsze trace in the isotopic composition of strontium in lata życia w pobliżu miejsca, w którym został his tooth enamel. However, a scenario that the man pogrzebany. Nie można jednak wykluczyć, że buried at the cemetery in Kosyń was born outside po okresie dzieciństwa odbywał wędrówki na the Olsztyn Lakeland but in a region with a very większe odległości, jednak nie miały one prawa similar geological substrate and, consequently, zostawić śladu w składzie izotopowym szkliwa having the same or similar local 87Sr/86Sr range jego zębów. Najmniej prawdopodobna wydaje seems the least likely. In fact, it is possible to ex- się sytuacja, w której człowiek pogrzebany na clude his coming from a number of regions, as their cmentarzysku w Kosyniu urodził się poza terenem surface geology would manifest in a composition of Pojezierza Olsztyńskiego, na obszarze o bardzo strontium isotopes in enamel decidedly different podobnej budowie geologicznej podłoża, a przez from the result obtained. For the closest regions, to takim samym lub zbliżonym lokalnym zakresie the Lesser Poland Upland should be mentioned 87Sr/86Sr. Sygnatura zapisana w jego tkankach first and foremost: the87 Sr/86Sr ratios measured byłaby w takim przypadku nie do odróżnienia od for the Late and Final Neolithic populations of that sygnatury typowej dla okolic Kosynia. Możliwe jest area (Gabułtów, Koszyce, Malżyce) fall within the jednak wykluczenie jego pochodzenia z szeregu ob- range between 0.7095 and 0.7120 (Szczepanek et szarów, których specyficzna budowa geologiczna al. 2018; Schroeder et al. 2019). przekładałby się na skład izotopowy strontu Presently, the largest series of 87Sr/86Sr meas- w szkliwie bezwzględnie niepasujący do otrzyma- urements for a Bronze Age population in the low- nego wyniku. Wśród najbliższych wymienić należy land part of Europe are the human remains from przede wszystkim Wyżynę Małopolską, dla której Tollense in the Mecklenburg Lakeland (Price et al. zmierzone stosunki87Sr/86Sr dla lokalnych popu- 2017), left after a battle fought ca. 1230 BC (Jantzen lacji późno- i schyłkowo neolitycznych (Gabułtów, et al. 2011). The majority of isotope signatures ob- Koszyce, Malżyce) zawierały się w przedziale od tained for the site fall within the range between 0,7095 do 0,7120 (Szczepanek i in. 2018; Schroeder 0.708 and 0.712, while the local 87Sr/86Sr values i in. 2019). have been established in a somewhat narrower Największą w chwili obecnej serię pomiarów range of 0.709–0.712. The individuals with sig- 87Sr/86Sr dla populacji z epoki brązu w nizinnej natures between 0.712 and 0.715 and extremely The results of isotopic analysis of human remains from Kosyń / … ◆ 155

Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk archeologicznych wymienionych w tekście: 1 – Kosyń, 2 – Niedrzwica, 3 – Łupawa, 4 – Tollense, 5 – Kierzkowo, 6 – Karczyn-Witowy, 7 – Oblaczkowo, 8 – Malżyce, 9 – Gabułtów, 10 – Koszyce Fig. 1. Location of archaeological sites mentioned in the text: 1 – Kosyń, 2 – Niedrzwica, 3 – Łupawa, 4 – Tollense, 5 – Kierzkowo, 6 – Karczyn-Witowy, 7 – Oblaczkowo, 8 – Malżyce, 9 – Gabułtów, 10 – Koszyce

części Europy opublikowano dla szczątków ludz- high 87Sr/86Sr ratios of 0.7189 and 0.7202 were kich z Tollense na Pojezierzu Meklemburskim considered non-local. Central and northern (Price i in. 2017), pozostałych po bitwie stoczonej Scandinavia was indicated as their possible place ok. 1230 p.n.e. (Jantzen i in. 2011). Większość of origin—the bedrock there consists of adequately oznaczonych tam sygnatur izotopowych zawiera old rocks, characterized by the presence of highly się w przedziale od 0,708 do 0,712, a zakres lo- radiogenic strontium signatures. Based on the kalny 87Sr/86Sr ustalono na nieco węższy przedział local 87Sr/86Sr ranges established for the area of 0,709 – 0,712. Za nielokalne uznano zaś osobniki northern Poland, it can be stipulated that at least o sygnaturach pomiędzy 0,712 i 0,715 oraz o eks- some of the individuals from Tollense came from tremalnie wysokich stosunkach 87Sr/86Sr wyno- much more proximal regions where Quaternary szących 0,7189 i 0,7202. Jako możliwy obszar material formed by the last glaciation gives suita- ich pochodzenia wskazano środkową i północną bly radiogenic strontium isotope signatures. The Skandynawię, gdzie podłoże zbudowane jest 87Sr/86Sr signature obtained for the remains from z odpowiednio starych skał a więc charaktery- Kosyń also falls outside the local range calculated zujących się obecnością silnie radiogenicznego for Tollense. This does not necessarily mean that 156 ◆ Łukasz Pospieszny, Zdzisław Bełka strontu. W świetle ustaleń dotyczących lokalnych the immigrant population came from Warmia or zakresów 87Sr/86Sr na obszarach północnej Polski other regions of the Polish Lowlands. Nonetheless, przypuszczać można, że przynajmniej część osob- even the result of a single 87Sr/86Sr measurement, ników z Tollense pochodziła ze znacznie bliższych in the case of the man from Kosyń backed by the ex- obszarów, ukształtowanych przez ostatnie zlodo- ceptionally rich and varied grave contents, shows wacenie. Również sygnatura 87Sr/86Sr otrzymana that the Bronze Age people might have relocated dla szczątków z Kosynia wpisuje się poza zakres lo- from directions that have rarely been considered kalny obliczony dla Tollense. Oczywiście nie musi by archaeologists. to oznaczać, że tamtejsza populacja napływowa pochodziła z Warmii lub innych regionów Niżu Polskiego. Niemniej jednak wynik pojedynczego nawet pomiaru 87Sr/86Sr, w przypadku człowieka z Kosynia poparty wyjątkowo bogatym i zróżni- cowanym wyposażeniem jego grobu, ilustruje możliwość przemieszczania się ludzi z epoki brązu z kierunków dotąd rzadko branych pod uwagę przez archeologów.

Autorzy/Authors: Dr Łukasz Pospieszny University of Bristol, Department of Anthropology and Archaeology 43 Woodland Road, Bristol BS8 1UU, United Kingdom; Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk ul. Rubież 46, 61 – 612 Poznań; e-mail: [email protected]

Prof. dr hab. Zdzisław Bełka Laboratorium Izotopowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ul. Dzięgielowa 27, 61 – 680 Poznań; e-mail: [email protected].

BIBLIOGRAFIA Bentley R.A., 2006: Strontium Isotopes from the earth to the Grupe G., Price T.D., Schröter P., Söllner F., Johnson archaeological skeleton: A review, „Journal of Archaeo- C.M., Beard B.L., 1997: Mobility of Bell Beaker people logical Method and Theory” 13/3: 135 – 187. revealed by strontium isotope ratios of tooth and bone: Dopieralska J., 2003: Neodymium isotopic composition of a study of southern Bavarian skeletal remains, „Applied conodonts as a palaeoceanographic proxy in the Variscan Geochemistry” 12: 517 – 525. oceanic system, rozprawa doktorska (mps), Justus-Lieb- Hillson S.,1996: Dental anthropology, Cambridge. ig-Universität Gießen, http://geb.uni-giessen.de/geb/ Jantzen D., Brinker U., Orschiedt J., Heinemeier J., volltexte/2003/1168/. Piek J., Hauenstein K., Kruger J., Lidke G., Lubke Dufour E., Holmden C., Van Neer W., Zazzo A., Pat- H., Lampe R., Lorenz S., Schult M., Terberger T., terson W.P., Degryse P., Keppens E., 2007: Oxygen 2011: A Bronze Age battlefield? Weapons and trauma in and strontium isotopes as provenance indicators of fish the Tollense Valley, north-eastern Germany, „Antiquity” at archaeological sites: the case study of Sagalassos, SW 85: 417 – 433. Turkey, „Journal of Archaeological Science” 34/8: Kaislaniemi L., 2011: Estimating the distribution of stron- 1226 – 1239. tium isotope ratios (87Sr/86Sr) in the Precambrian of The results of isotopic analysis of human remains from Kosyń / … ◆ 157

Finland, „Bulletin of the Geological Society of Finland” Pospieszny Ł., Jakubczak M., 2019: Datowanie bez- 83: 95 – 113. względne cmentarzyska w Kosyniu, (w:) J. Sobieraj (red.) Krenz-Niedbała M., 2019: Ludzkie szczątki kostne z Kosy- Początki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle ana- nia, (w:) J. Sobieraj (red.) Początki epoki brązu na Warmii liz specjalistycznych, Olsztyn: 133–142. i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych, Olsztyn: Pin C., Briot D., Bassin C., Poitrasson F., 1994: Concom- 143–148. itant separation of strontium and samarium-neodymium Krogulec E., Sawicka K., Zabłocki S., Bełka Z., Zieliń- for isotopic analysis in silicate samples, based on specific ski M., 2015: Izotopy strontu jako znaczniki środowiskowe extraction chromatography, „Analytica Chimica Acta” do rozpoznania warunków krążenia wód podziemnych 298: 209 – 217. w wielopoziomowych systemach wodonośnych, „Przegląd Price T.D., Knipper C., Grupe G., Smrcka V., 2004: Stron- Geologiczny” 63(10/1): 873 – 877. tium Isotopes and Prehistoric Human Migration: The Bell Löfvendahl R., Åberg G., Hamilton P.J., 1990: Strontium Beaker Period in Central Europe, „European Journal of in the rivers of the Baltic Basin, „Aquatic Sciences” 52: Archaeology” 7/1: 9 – 40. 315 – 329. Price T.D., Naum M., Bennike P., Lynnerup N., Frei K.M., Maurer A.-F., Galer S.J.G., Knipper C., Beierlein L., Wagnkilde H., Pind T., Nielsen F.O., 2012: Isotopic in- Nunn E.V., Peters D., Tütken T., Alt K.W., Schöne vestigation of human provenience at the eleventh century B.R., 2012: Bioavailable 87Sr/86Sr in different environmen- cemetery of Ndr.Grødbygård, Bornholm, Denmark, „Dan- tal samples – Effects of anthropogenic contamination and ish Journal of Archaeology” 1/2: 93 – 112. implications for isoscapes in past migration studies, „Sci- Price T.D., Frei R., Brinker U., Lidke G., Terberger T., ence of the Total Environment” 433: 216 – 229. Frei K.M., Jantzen D., 2017: Multi-isotope provenienc- Morawski W., 2005: Warmińska prowincja paleogeogra- ing of human remainsfrom a Bronze Age battlefield in the ficzna plejstocenu (północno-wschodnia Polska), „Prze- Tollense Valleyin northeast Germany, „Archaeological and gląd Geologiczny” 53/6: 477 – 488. Anthropological Sciences” 11/1: 33 – 49. Pawlikowski M., Ralska-Jasiewiczowa M., Schön- Rumiński M.J., 2003: Szczegółowa mapa geologiczna Polski born W., Stupnicka E., Szeroczyńska K., 1982: Wo- w skali l:50 000; arkusz Dobre Miasto, Państwowy Insty- ryty near Gietrzwałd, Olsztyn Lake District, NE Poland – tut Geologiczny. Vegetational history and lake development during the last Schroeder H., Margaryan A., Szmyt M., Theulot B., 12 000 years, „ActaPalaeobotanica” 22/1: 85 – 116. Włodarczak P., Rasmussen S., Gopalakrishnan Pospieszny Ł., 2017: Analizy izotopowe późnoneolitycznych S., Szczepanek A., Konopka T., Jensen T.Z.T., Wit- szczątków ludzkich i zwierzęcych z grobowca megalitycz- kowska B., Wilk S., Przybyła M.M., Pospieszny Ł., nego w Kierzkowie, (w:) S. Nowaczyk, Ł. Pospieszny, Sjögren K.-G., Bełka Z., Olsen J., Kristiansen K., I. Sobkowiak-Tabaka (red.) Megalityczny grobowiec kul- Willerslev E., Frei K.M., Sikora M., Johannsen N.N., tury amfor kulistych z Kierzkowa na Pałukach. Milczący Allentoft M. E., 2019: Unraveling ancestry, kinship, and świadek kultu przodków z epoki kamienia, Biskupińskie violence in a Late Neolithic mass grave, „Proceedings of the Prace Archeologiczne 12, Biskupin: 287 – 310. National Academy of Sciences” 116/22: 10705 – 10710. Pospieszny Ł., Bełka Z., 2015: Dieta i mobilność u schyłku Szczepanek A., Bełka Z., Jarosz P., Włodarczak P., starożytności. Szczątki ludzkie z cmentarzyska w Karczy- Pospieszny Ł., Dopieralska J., Frei K. M., Górski nie/Witowach stan. 21/22 w świetle badań izotopowych, J., Hozer M., Mazurek M., 2018: Understanding Final (w:) J. Bednarczyk, A. Romańska (red.) Karczyn/Witowy Neolithic communities in south-eastern Poland: New in- stan. 21/22. Birytualne cmentarzysko z okresu rzymskiego sights on diet and mobility from isotopic data, „PLoS ONE” z Kujaw, Studia i materiały do dziejów Kujaw 12, Po- 13/12, e0207748. znań-Inowrocław: 171 – 187.

Początki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych The origins of the Bronze Age in Warmia and Masuria revealed by scientific analyses redakcja/edited by: Jarosław Sobieraj Olsztyn 2019 ISBN: 798-83-600-16-56-5

Daniel Makowiecki

Zwierzęce szczątki kostne z Kosynia Animal bone remains from Kosyń

Materiał przekazany do analizy pochodzi z badań The material submitted for analysis was recovered wykopaliskowych stanowiska II w Kosyniu, gm. during excavations at site II in Kosyń, Dobre Miasto Dobre Miasto i został odnaleziony warstwie spa- Commune from a layer of burnt debris covering lenizny przykrywającej grób nr 2. Została ona grave 2. The layer has been interpreted as the re- zinterpretowana jako pozostałość rozległego, mains of an extensive, ritual hearth associated with rytualnego paleniska związanego z ceremonią po- a burial ceremony from the beginning of the Bronze chówku w początkach epoki brązu (por. Sobieraj, Age (cf. Sobieraj, Hoffmann—in this volume). Hoffmann – w niniejszym tomie). The bone remains in the studied assemblage Badany zbiór szczątków kostnych cechował się were heavily damaged (Figs. 1–5)—only small frag- bardzo mocnym zniszczeniem (ryc. 1 – 5) i prze- ments, generally not exceeding 1.5 cm in length, trwał w postaci niewielkich fragmentów, nie 1 cm in width and 0.5 in thickness, were preserved.

Ryc. 1. Kosyń, stan. II. Kości długie – średnie ssaki (owca/koza/sarna ?) – nr inw. 9/14 Fig. 1. Kosyń, site II. Long bones – medium-sized mammals (sheep/goat/roe deer?) – inv. no. 9/14 162 ◆ Daniel Makowiecki przekraczających na ogół 1,5 cm długości, 1 cm All analyzed specimens, with one exception, szerokości i 0,5 cm grubości. Poza jednym przypad- had white surface, sometimes with grey shades. kiem, wszystkie zbadane egzemplarze odznaczały ­Longitudinal and perpendicular cracks were noted się białą barwą powierzchni, niekiedy z szarymi on the surface of some of the remains. odcieniami; na niektórych z nich odnotowano po- The features of the material described above dłużne i prostopadłe pęknięcia powierzchni. could be a result of exposure to strong weathering Opisane cechy materiału mogą stanowić efekt processes, e.g., during a prolonged stay on the silnych procesów wietrzenia, np. podczas długiego surface or in a loose structure (e.g., podzol, dune) przebywania szczątków na powierzchni lub zalega- ­enabling leaching of organic components. However, nia w otoczeniu o luźnej strukturze (np. bielicowej, some of the bones could have been burned at a very wydmie), umożliwiającej wypłukiwanie skład- high temperature, exceeding 700–800 ºC. ników organicznych. Część kości mogła jednak Because of the heavily fragmented material, ulec spaleniu w bardzo wysokiej temperaturze, the number of remains should be considered an przekraczającej 700 – 800°C. Mocno rozdrobniony approximate figure. Only in the case of anatomical materiał, spowodował, że jego liczebność należy and zoological identification, the numbers repre- uważać za przybliżoną. Jedynie w przypadku sent real number of identified specimens. Seven określeń anatomicznych i zoologicznych podane samples isolated during the research contained ca. liczby wskazują dokładną frekwencję. Łącznie 260 remains in total (Table 1). Based on their mac- w siedmiu próbach, wyodrębnionych podczas roscopic appearance and magnified image under badań, znajdowało się około 260 szczątków (tab. 1). 5 diopter lens, they were regarded as fragments of Ich makroskopowy wygląd oraz obraz pod powięk- animal bones. szeniem 5 dioptrii, pozwolił na stwierdzenie, że The taxonomy (zoological and anatomical stanowią one pozostałości elementów szkieletów identification) was established for 41 specimens zwierzęcych. only. The majority of the remains identified belong

Tabela 1. Kosyń, stan. II. Lista taksonów zoologicznych i ich liczebność Table 1. Kosyń, site II. The list of zoological taxa and their quantity

Zwierzęta/Animals n Kuna/Marten – Martes sp. 1 Jeleń/Red deer – Cervus elaphus L., 1758 1 Sarna/Roe deer – Capreolus capreolus (L., 1758) 6 Duże ssaki/Large-sized mammals 12 Owca/koza/sarna / Sheep/goat/roe deer – Ovis/Capra/Capreolus 2 Średnie ssaki/Medium-sized mammals 18 Małe ssaki/Small-sized mammals 1 Nierozpoznane/Unidentified 223 Razem/In total 264

Przynależność taksonomiczną (zoologiczną to medium-sized mammals (Fig. 1), mostly small i anatomiczną) wskazano jedynie dla 41 egzempla- ruminants (sheep/goat/roe deer), out of which rzy. Większość z nich należała do średnich ssaków the presence of roe deer is the most likely (Fig. 2). (ryc. 1), w tym głównie do małych przeżuwaczy Anatomically, the remains consist mainly of long (owcy/kozy/sarny). Z tej grupy wskazano z dużym bones of grown individuals. Some came from large prawdopodobieństwem obecność sarny (ryc. 2). mammals the size of cattle, horse, or deer (Fig. 3). Pod względem anatomicznym były to głównie kości Two fragments of teeth (tooth?), probably of cat- długie wyrośniętych osobników. Część szczątków tle (Fig. 4), were identified in this group. In one pochodziła od dużych ssaków, o rozmiarach bydła, case, a red deer metatarsal bone was indicated. Ryc. 2. Kosyń, stan. II. Kości długie: a) piszczelowa – owca/koza/sarna; b) śródręcza – sarna(?); c) śródstopia – sarna(?); d) promieniowa – owca/koza/sarna; e) średnie ssaki Fig. 2. Kosyń, site II. Long bones: a) tibia—sheep/goat/roe deer; b) metacarpal—roe deer(?); c) metatarsal—roe deer(?); d) radius—sheep/goat/roe deer; e) middle-sized mammals 164 ◆ Daniel Makowiecki

Ryc. 3. Kosyń, stan II. Kości długie – duże ssaki (nr inw. 9/14) Fig. 3. Kosyń, site II. Long bones—large mammals (inv. no. 9/14)

konia, czy jelenia (ryc. 3). Z tej grupy zidentyfi- In addition to the anatomical taxa of the listed kowano dwa fragmenty zębów (zęba?) należące mammals, ulna, or more precisely a fragment of najprawdopodobniej do bydła (ryc. 4). W jednym an olecranon with articular surface was identified przypadku zdecydowano się na wskazanie kości (Fig. 5). It could belong to cattle or deer. śródstopia jelenia. Obok wymienionych taksonów Only one fragment in the analyzed assemblage anatomicznych tej grupy ssaków rozpoznano kość came from a small mammal; it was an ulna of łokciową, a ściślej fragment wyrostka łokciowego a marten (Fig. 6). Unfortunately, due to its poor z powierzchnią stawową (ryc. 5). Mogła ona pocho- state of preservation, it was only possible to iden- dzić od bydła lub jelenia. tify the genus: Martes, not the exact species—the Tylko jeden fragment badanego zbioru pocho- bone could have come from either a pine marten dził od ssaka małego. Była to kość łokciowa kuny (Martes martes) or a beech marten (M. foina). The (ryc. 6), niestety jej stan zachowania nie pozwolił latter is a synanthropic species, adapted to living na wskazanie nazwy gatunkowej, a jedynie rodzaju within human settlements (Sumiński et al. 1993). Martes. Mogła być więc to kuna leśna (Martes mar- The moment when the species appeared in Cen- tes) lub domowa (M. foina). Druga z nich jest gatun- tral Europe, including Polish lands, is difficult to kiem synantropijnym, to jest przystosowanym do indicate (Wereszczuk et al. 2017). Possibly, it was bytowania w obrębie osiedli ludzkich (Sumiński the establishment of the late medieval cities that Ryc. 4. Kosyń, stan. II. Fragmenty zęba dużego przeżuwacza – bydła(?) Fig. 4. Kosyń, site II. Fragments of a tooth of a large ruminant—cattle(?)

Ryc. 5. Kosyń, stan. II. Kości długie – duże ssaki (kość łokciowa – prawy, górny narożnik) Fig. 5. Kosyń, site II. Long bones—large mammals (ulna—top right corner) 166 ◆ Daniel Makowiecki

Ryc. 6. Kosyń, stan. II. Kuna (Martes spec.) – kość łokciowa (nr inw. 13/14) Fig. 6. Kosyń, site II. Marten (Martes spec.) —ulna (inv. no. 13/14)

in. 1993). Moment pojawienia się gatunku w Eu- provided particularly good conditions for the de- ropie Środkowej w tym na ziemiach polskich jest velopment of the species. Therefore, the bone iden- trudny do uchwycenia (Wereszczuk i in. 2017). tified probably came from a pine marten. Nie wykluczone, że szczególnie dobre warunki do The results presented above indicate that the rozwoju gatunku pojawiły się wraz z powstawa- majority of the material analyzed consists of niem późnośredniowiecznych miast. Tak więc, ­remains left after a consumption of meat. The rozpoznana kość pochodzi najprawdopodobniej meat came from wild and also domestic mam- od formy leśnej. mals. The species comprising the first group, i.e., Zrelacjonowane powyżej wyniki pozwalają red deer and roe deer, were common elements of stwierdzić, że większość zbadanych szczątków free-living fauna in the Holocene (Wyrost 1994; to pozostałości po spożytym mięsie. Pochodziło Makowiecki, Stach 2007). Next to the wild boar, ono od ssaków dzikich, lecz także domowych. they were the game most commonly hunted by Gatunki pierwszej z wymienionych grup – sarna both pre-agricultural and agrarian groups. It can i jeleń były powszechnymi komponentami fauny be expected that the marten was hunted because wolnożyjącej w holocenie (Wyrost 1994; Mako- of its skin covered with lush fur—its pelt could be wiecki, Stach 2007). Obok dzika były najbardziej used to make warm clothes. częstymi zdobyczami podczas polowań, zarówno Cattle and small ruminants, whose remains u grup przedrolniczych jak i rolniczych. Można were probably present in the analyzed material, spodziewać się, że na kuny polowano ze względu na were introduced in Polish lands as domestic mam- skórę ssaka pokrytą puszystym włosiem. Ta cecha mals by the first farmers already ca. 5.4 thousand umożliwiała uzyskanie futerka, które nadawało się years (Sobociński 1985; Bogucki 2008). The pres- na szycie wyrobu ciepłej odzieży. ence of these species among the peoples inhabiting Bydło i małe przeżuwacze, których szczątki the region of Warmia and Mazuria at the end of prawdopodobnie znajdują się w zbadanym ma- the Neolithic (end of the 3rd and beginning of teriale, już od około 5,4 tys. lat p.n.e. należały do the 2nd millennium) has been previously docu- zestawu zwierząt domowych, przyprowadzonych mented at a few sites only (Gautier 2005; Gumiński na ziemie polskie przez pierwszych rolników 2012). It could then be stated that the people who Animal bone remains from Kosyń /  ◆ 167

(Sobociński 1985; Bogucki 2008). Jak dotąd obec- participated in the burial ceremony at the begin- ność tych gatunków u ludów zamieszkujących ning of the Bronze Age exploited faunal resources obszar Warmii i Mazur jeszcze pod koniec neolitu available in the natural environment and, at the (przełom III i II tys. p.n.e.) została udokumento- same time, could also have been familiar with wana na niewielu stanowiskach (Gautier 2005; breeding of domestic mammals. Gumiński 2012). Można zatem pokusić się o stwier- dzenie, że ludność biorąca udział w ceremonii po- chówku w początkach epoki brązu eksploatowała zasoby fauny dostępne w środowisku przyrodni- czym, a zarazem mogła też znać hodowlę ssaków domowych.

Autor/Author: Prof. dr hab. inż. Daniel Makowiecki Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Szosa Bydgoska 44/48, 87 – 100 Toruń e-mail: [email protected]

BIBLIOGRAFIA Bogucki P., 2008: Animal Exploitation by the Brześć Kujaw- Sobieraj J., Hoffmann M.J., 2019: Stan i perspektywy ski Group in the Brześć Kujawski and Osłonki Region, (w:) badań, (w:) J. Sobieraj (red.) Początki epoki brązu na R. Grygiel (red.) Neolit i początki epoki brązu w rejonie, Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych, Brześcia Kujawskiego i Osłonek II/3, Łódź: 1581 – 1704. Olsztyn: 11–32. Gautier A., 2005: Dudka Island Revisited: the General Ar- Sumiński P., Goszczyński J., Romanowski J., 1993: Ssaki chaeozoological Sequence, „Przegląd Archeologiczny” drapieżne Europy, Warszawa. 53: 5 – 25. Wereszczuk A., Leblois R., Zalewski A., 2017: Genetic Gumiński W., 2012: Nowe wyjątkowe siedlisko osadnicze pa- diversity and structure related to expansion history and raneolitycznej kultury Zedmar na wschodnim cyplu wyspy habitat isolation: stone marten populating rural–urban ha- Szczepanki (sektor „A”) na Mazurach, „Światowit” 9 (L), bitats, BMC Ecology 17: 1 – 16, https://doi.org/10.1186/ fasc. B: 87 – 144. s12898 – 017 – 0156 – 6 Makowiecki D., Stach A., 2007: Ssaki wolno żyjące w ho- Wyrost P., 1994: Dawna fauna Polski w świetle badań kost- locenie Polski – aspekty środowiskowe i gospodarcze, (w:) nych materiałów archeologicznych. Rozmieszczenie w cza- M. Makohonienko, D. Makowiecki, Z. Kurnatowska sie i przestrzeni, Roczniki Akademii Rolniczej w Pozna- (red.) Studia interdyscyplinarne nad środowiskiem i kul- niu 259, Archeozoologia 19: 75 – 176. turą w Polsce, Środowisko – Człowiek – Cywilizacja 1, Poznań: 155 – 170.

Początki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych The origins of the Bronze Age in Warmia and Masuria revealed by scientific analyses redakcja/edited by: Jarosław Sobieraj Olsztyn 2019 ISBN: 798-83-600-16-56-5

Hubert Lachowicz

Analizy szczątków drewna z Kosynia Analyses of wood remains from Kosyń

Przedmiotem analiz były szczątki drewna (w tym The object of the analyses were the remains of zabytki) z epoki brązu, pozyskane w 2017 roku, wood (including artefacts) from the Bronze Age, podczas badań archeologicznych grobu nr 2 na recovered in 2017 in the course of archaeological stanowisku II w Kosyniu, gm. Dobre Miasto. excavation of grave 2 at site II in Kosyń, Dobre Rodzaje drewna oznaczono metodą rozpozna- Miasto Commune. wania makroskopowego – nieuzbrojonym okiem The types of wood were identified based on i przy pomocy lupy o maksymalnym powięk- macroscopic examination—with the naked eye szeniu 10x. Przy stosowaniu tej metody zwraca and at max. 10x magnification using a mag- się uwagę na budowę słojów rocznych1 (udział nifying glass. This method takes into account drewna wczesnego i późnego2), obecność bielu3 the structure of growth rings1 (the share of i twardzieli4, promieni drzewnych5, miękiszu early- and latewood2), the presence of sapwood3 and heartwood,4 wood rays,5 wood parenchy-

1 Słój roczny – przyrost roczny; warstwa drewna utwo- rzona w jednym okresie cyklu wegetacyjnego. W umiar- 1 Growth ring—annual ring; a layer of wood formed dur- kowanej strefie klimatycznej jeden słój tworzy się ing a single period of growth. In the temperate climate w trakcie jednego roku i jest dobrze widoczny u wielu zone, one ring forms during one year and is clearly rodzajów drzew (np. dąb i jesion), wskutek zróżnicowa- visible in many types of trees (e.g., oak and ash) due to nia komórek tworzonych we wczesnej i późnej części the differences between cells formed early and late in okresu wegetacyjnego (drewno wczesne i późne). the growing season (early- and latewood). 2 Drewno wczesne – część przyrostu po stronie dośrodko- 2 Earlywood—the inner part of a growth ring, formed at wej, która powstaje na początku sezonu wegetacyjnego the beginning of the growing season. It is characterized i charakteryzuje się komórkami o dużym świetle i cien- by large-diameter, thin-walled cells and low density. kich ścianach oraz małą gęstością. Drewno późne – część Latewood—the outer part of a growth ring, formed in przyrostu rocznego po stronie odśrodkowej, powstała the second half of the growing season, after the forma- po utworzeniu się drewna wczesnego w drugiej poło- tion of earlywood. It is characterized by small-diameter, wie sezonu wegetacyjnego, odznacza się komórkami thick-walled cells and high density. o małym świetle i grubych ścianach oraz dużą gęstością. 3 Sapwood—the outer part of physiologically active wood 3 Biel – zewnętrzna część fizjologicznie aktywnego drewna of older tree trunks; it contains live parenchyma cells. starszych pni drzew, zawierająca żywe komórki mięki- Its color is usually lighter than that of heartwood. The szowe, przeważnie jaśniej zabarwiona od twardzieli; main function of sapwood is to conduct water. It has główną funkcją bielu jest przewodzenie wody; trwałość lower durability than heartwood. drewna bielu jest mniejsza aniżeli twardzieli. 4 Heartwood—dead, physiologically inactive (paren- 4 Twardziel – martwa, fizjologicznie nieczynna (komórki chyma cells died naturally), middle (inner) part of a tree miękiszowe obumarły w naturalny sposób) środkowa trunk. Usually, it has darker color than the outer part (wewnętrzna) część pnia drzew, przeważnie różniąca of the trunk (sapwood). Its function in a tree is mainly się od części zewnętrznej pnia (bielu) ciemniejszym mechanical. zabarwieniem. Pełni w drzewie funkcje głównie me- 5 Wood rays—medullary rays; a radially oriented tissue, chaniczne. which conducts water and nutrients in wood. It is 5 Promienie drzewne – promienie rdzeniowe, część pro- ­arranged in narrow, radial bands, running from the mienia łykodrzewnego; promieniowo zorientowana pith to the bark of a trunk. Due to a large variation in w drewnie tkanka przewodząca wodę i substancje od- size, wood rays are a very good identifying feature of żywcze; układa się w drewnie w wąskie, promieniowe deciduous species. 172 ◆ Hubert Lachowicz drzewnego6, obecność i ułożenie naczyń7 oraz ma,6 the presence and arrangement of vessels,7 występowanie przewodów żywicznych. Ponadto and the presence of resin ducts. Moreover, the rodzaj drewna można określić z uwagi na cha- type of wood can be identified based on its ­figure,8 rakter jego rysunku8, sęków, zapachu czy ciężar knots, odor, weight, and hardness (Krzysik 1978, i twardość (Krzysik 1978, Helińska-Raczkowska Helińska-Raczkowska 1999, Kokociński 2002). 1999, Kokociński 2002). Niektóre dodatkowe Some additional features, such as luster, wood cechy, takie jak połysk, obecność pęcherzy ży- color, and the presence of resin pockets, also wicznych czy barwa drewna, również ułatwiają ­facilitate identification. rozpoznawanie. When considering the structure of wood, three Przy rozpatrywaniu budowy drewna bierze się main sections are taken into account: transverse pod uwagę trzy zasadnicze przekroje: poprzeczny9, section,9 perpendicular to the tree axis, and two prowadzony prostopadle do osi drzewa oraz dwa longitudinal sections:10 radial—running along the podłużne10: promieniowy – biegnący wzdłuż osi tree axis and passing through the core along the ra- drzewa i przechodzący przez rdzeń po promieniu dius of the transverse section, and tangential—also przekroju poprzecznego, a także styczny – biegnący running along the tree axis but passing at a smaller również wzdłuż osi drzewa, lecz przechodzący or greater distance from the core, along a chord of w mniejszej lub większej odległości od rdzenia, po the transverse section. cięciwie przekroju poprzecznego. The exact identification of the type of wood may Dokładne określenie rodzaju drewna może być be difficult or impossible if the wood in question is utrudnione lub niemożliwe w przypadku daleko heavily decomposed due to, for example, its age or posuniętego rozkładu drewna, którego przyczynę a long or intensive use of the object under analysis. stanowi np. wiek, długi czas, bądź intensywny The condition of wood from archaeological excav­ sposób użytkowania analizowanego przedmiotu. ations strongly depends on the direct context of W przypadku drewna wykopaliskowego, na stan the find and its closest surroundings (water, peat, zachowania duży wpływ wywiera bezpośredni soil, metals, skins, etc.). kontekst znaleziska i jego najbliższe otoczenie (woda, torf, gleba, metale, skóry itd.).

pasma, biegnące w kierunku od rdzenia ku obwodowi pnia. Na skutek dużego zróżnicowania wielkości, u ga- tunków liściastych promienie drzewne stanowią bardzo dobrą cechę rozpoznawczą. 6 Miękisz drzewny (paratrachealny) – komórki mięki- 6 Wood (xylem) parenchyma—parenchyma cells clus- szowe skupiające się przy naczyniach, co jest widoczne tered around the vessels, visible in transverse sections; na przekroju poprzecznym miękisz przynaczyniowy. ­paratracheal parenchyma. 7 Naczynia – elementy przewodzące drewna, osiowo 7 Vessels—conductive elements in xylem, axially elon- wydłużone kanały przewodzące w drewnie drzew li- gated channels of different lengths present in the wood ściastych o różnej długości. of deciduous species. 8 Rysunek drewna – naturalny układ elementów budowy 8 Figure—a natural arrangement of structural elements drewna widoczny na płaszczyznach dowolnego prze- of wood, such as growth rings, wood rays, etc., visible kroju np.: słoje roczne, promienie drzewne. on the planes of any section. 9 Przekrój poprzeczny drewna – w drewnie cięcie wy- 9 Transverse section—a cut in wood made across the konane w poprzek włókien, prostopadle do przebiegu fibers, perpendicular to the direction of the fibers, at włókien, pod kątem prostym do przebiegu włókien, a right angle to the direction of the fibers, perpendicular prostopadle do osi pnia. to the axis of the trunk. 10 Przekrój podłużny – w drewnie cięcie wykonane wzdłuż 10 Longitudinal section—a cut in wood made along the włókien, równolegle do przebiegu włókien; wyróżniamy fibers, parallel to the direction of the fibers; two types przekrój podłużny promieniowy i przekrój podłużny are distinguished: radial longitudinal section and tan- styczny. gential longitudinal section. Analyses of wood remains from Kosyń /  ◆ 173

Drzewce włóczni Spear shaft

Drzewce włóczni (nr inw. 56/17) zachowało się The spear shaft (inv. no. 56/17) was recovered in w pięciu fragmentach; w chwili oględzin drewno five fragments, and the wood was not subjected nie było poddane konserwacji. to any preservative measures before the exami- Fragment pierwszy (długość max. – 36 mm, nation. szerokość max. – 10 mm, szerokość min. 8 mm) The first fragment (max. length—36 mm, stanowi zaostrzony szpic drzewca, znajdujący się max. width—10 mm, min. width—8 mm) is the wewnątrz tulei wykonanego z brązu grotu włóczni ­sharpened tip of the shaft, inserted into the socket (ryc. 1). Analizowane drewno było suche, pokryte of a bronze spearhead (Fig. 1). The wood analyzed cienką warstwą zielonkawego nalotu soli miedzi, was dry and covered with a thin layer of greenish, który uniemożliwiał oznaczenie rodzaju drewna. copper salt residue, making it impossible to iden- Po usunięciu osadu, ukazał się widoczny rysunek tify its type. After removing the residue, wood drewna, dobrze zachowane elementy budowy figure was revealed, showing well-preserved ele- makroskopowej oraz żółto brązowa barwa, cha- ments of macroscopic structure and yellowy brown rakteryzujące drewno liściaste pierścieniowona- color characteristic of ring-porous hardwood.11 czyniowe11. Obserwowane słoje były wyraźne, The growth rings observed were clear and narrow; wąskie, na przekrojach podłużnych naczynia earlywood vessels were visible in longitudinal sec- drewna wczesnego widoczne jako przecięte ciem- tions as transected, darker grooves. Delicate wood niejsze bruzdki. Delikatne promienie drzewne rays were observed under a magnifying glass in obserwowano pod lupą jako drobne błyszczące the form of small, glistening spots and short lines plamki i krótkie linie, ciemniejsze od tła. darker than the background. Na drewnie zaobserwowano ślady obróbki, Traces of processing were observed on the polegające na ukośnym zaostrzeniu gałęzi(?) wood—a branch(?) had been obliquely sharpened­ dla dopasowania jej do kształtu wnętrza grotu to make it fit inside the spearhead. The proxi- włóczni. Zakończenie bliższe (przy nasadzie tulei) mal end of this fragment (near the base of the tego fragmentu nosiło widoczne ślady rozkładu socket) bears visible marks of decomposition (ryc. 1). (Fig. 1). Kolejne fragmenty drzewca, oznaczone lite- The other shaft fragments, marked with letters rami A–D, były gorzej zachowane, w momencie po- from A to D, were preserved in a worse condition. dejmowania oględzin wilgotne i zapiaszczone, co At the time of the examination, they were moist wynikało z zasad przechowywania drewna przed and covered with sand as per the rules of storing konserwacją. Po oczyszczeniu elementy budowy wood before conservation. After they had been makroskopowej drewna były słabo dostrzegalne, cleaned, the elements of macroscopic wood nawet w powiększeniu. ­structure were still barely visible, even when Fragment A (długość max. – 61 mm, szerokość magnified. max. – 16 mm i szerokość min. 11 mm) stanowi Fragment A (max. length—61 mm, max. element drzewca odnaleziony częściowo poza tu- width—16 mm and min. width—11 mm)—a piece leją grotu włóczni, z widocznymi śladami oprawy, of the shaft found partially outside the spearhead jednak nienoszący czytelnych oznak styku z me- socket, with visible traces of hafting but no clear talem. Posiada ciemnobrązową barwę i widoczne signs of having been in contact with the metal. It cechy rozkładu drewna, ze słabo czytelnymi is dark brown in color and shows signs of wood słojami i dobrze widocznym sękiem na jednej ze decomposition. Annual growth rings are barely stron (ryc. 2 ). Budowa słojów rocznych na prze- legible, and there is a clearly visible knot on one of kroju poprzecznym wskazuje na drewno liściaste the sides (Fig. 2). The structure of annual rings in

11 Drewno liściaste pierścieniowonaczyniowe – drewno 11 Ring-porous wood—wood in which vessels with o wyraźnie większych naczyniach skupionych w drew- ­distinctly larger diameters are concentrated in nie wczesnym i tworzących pierścień, w drewnie póź- ­earlywood and form a ring, the vessels in latewood have nym występują naczynia o mniejszych średnicach. smaller diameters. 174 ◆ Hubert Lachowicz

Ryc. 1. Szpic drzewca znaleziony się wewnątrz tulei grotu włóczni Fig. 1. Tip of the spear shaft found inside the spearhead socket

Ryc. 2. Fragment A drzewca włóczni z widocznym sękiem (widok od strony wewnętrznej) Fig. 2. Fragment A of the spear shaft (view of the inner side)

pierścieniowonaczyniowe; promienie drzewne są tranverse section indicates ring-porous hardwood; niewidoczne. wood rays are not visible. Fragment B (długość max. – 71 mm, szerokość Fragment B (max. length—71 mm, max. max. – 24 mm i szerokość min. 5 mm) – część width—24 mm and min. width—5 mm)—a piece drzewca włóczni nienosząca śladów styku z jej me- of the spear shaft showing no traces of contact talowym grotem. Posiada ciemno brązową barwę with its metal head. It is dark brown in color, with i widoczne cechy rozkładu drewna oraz słabo czy- ­visible signs of wood decomposition and poorly telne budowy makroskopowej (ryc. 3). Charakter legible macroscopic structure (Fig. 3). The charac- słojów rocznych na przekroju poprzecznym wska- ter of annual growth rings observed in transverse zuje na drewno liściaste pierścieniowonaczyniowe; section indicates ring-porous hardwood; wood promienie drzewne niewidoczne. rays are invisible. Fragment C (długość max. – 73 mm, szerokość Fragment C (max. length—73 mm, max. max. – 24 mm) – płaski, skręcony pod wpływem width—24 mm) is flat and twisted due to wood skurczu drewna, pochodzącym od części drzewca shrinkage; it comes from the part of the shaft that nie stykającej się z metalowym gortem. Posiada did not touch the metal head. It is dark brown, ciemno brązową barwę i widoczne cechy rozkładu. with visible signs of decomposition. The elements Również na tym fragmencie słabo czytelne są ele- of the macroscopic structure of this fragment are menty budowy makroskopowej (ryc. 4). poorly legible (Fig. 4). Fragment D (długość max. – 65 mm, szerokość Fragment D (max. length—65 mm, max. max. – 3 mm), barwa ciemno brązowa; posiada width—3 mm) is dark brown, with visible traces of Analyses of wood remains from Kosyń /  ◆ 175

Ryc. 3. Fragment B drzewca włóczni Fig. 3. Fragment B of the spear shaft

Ryc. 4. Fragment C drzewca włóczni Fig. 4. Fragment C of the spear shaft

widoczne cechy rozkładu drewna i słabo czytelne wood decomposition and poorly legible elements elementy budowy makroskopowej (ryc. 5). Także of macroscopic structure (Fig. 5). This piece also i ten element znajdował się w szczytowej partii comes from the top part of the shaft that was not drzewca włóczni, nie stykając się bezpośrednio in direct contact with the metal head. z jej metalowym grotem. Based on the macroscopic examination of Na podstawie oględzin makroskopowych the spear shaft, it was determined that the raw drzewca włóczni ustalono, że surowiec z jakiego material of which it was made was common ash

Ryc. 5. Fragment D drzewca włóczni Fig. 5. Fragment D of the spear shaft 176 ◆ Hubert Lachowicz został on wykonany stanowił jesion wyniosły (Fraxinus excelsior L.). Due to the importance of (Fraxinus excelsior L.). Ze względu na rangę zabytku the artefact, the first fragment described above nie przecinano pierwszego z omawianych frag- was not cut to obtain a traverse section for the mentów aby uzyskać przekrój poprzeczny w celu purpose of identifying the type of wood. Its ­visible identyfikacji rodzaju drewna. Widoczne na nim macroscopic features allow classifying, beyond cechy makroskopowe pozwalają bez wątpliwości any doubt, the examined wood by species, while zaklasyfikować gatunkowo badane drewno, frag- fragments A and B additionally provide the in- menty A i B dostarczają ponadto informacji, że jest formation that it is a ring-porous hardwood with to drewno liściaste pierścieniowonaczyniowe, bez invisible wood rays. widocznych promieni drzewnych. Ash wood is hard, moderately heavy, and plia- Drewno jesionowe jest twarde, średnio ciężkie ble (its sapwood in particular). It is characterized i giętkie (zwłaszcza biel). Charakteryzuje się małą by low shrinkage, and it rarely warps and cracks. kurczliwością i niewielką skłonnością do paczenia It is easy to cut and bend, difficult to ignite. It i pęknięć. Łatwe w obróbce skrawaniem i gięciem, stains and saturates badly, burnishes and French trudno zapalne, źle się barwi i nasyca, dobrze polishes well. It is suitable for woodcarving. Ash poleruje i polituruje; nadaje się do snycerstwa. wood is not particularly durable;12 it can last up Gatunek ten nie należy do szczególnie trwałych12, to 10 years in water, between 15 and 64 years w wodzie osiąga trwałość do 10 lat, na wolnym (40 on average) outdoors, and 300–800 years in powietrzu 15–64 (średnio 40) lat, w stanie suchym a dry state (in a building) (Galewski, Korzenio- (w budynku) 300–800 lat (Galewski, Korzeniow- wski 1958). ski 1958). The use value of ash wood as well as the ease of Wartość użytkowa drewna jesionowego, jak its processing depend on the width of the growth i łatwość jego obróbki, zależą od szerokości słojów rings and, consequently, the share of latewood. i, co się z tym wiąże, udziału drewna późnego. Coarse-grained wood, with wide rings, contains Drewno szerokosłoiste zawiera więcej drewna much more latewood, is harder, and can be used późnego, jest bardziej twarde i może mieć zasto- for construction purposes. Close-grained wood, sowanie konstrukcyjne. Drewno wąskosłoiste with narrow, closely spaced rings, contains less posiada mniej drewna późnego, jest bardziej latewood, is softer and thus easier to process. The miękkie i przez to łatwiej obrabialne. Gęstość density of ash when in an air-dry state (absolute jesionu w stanie powietrznosuchym (wilgotność humidity of 12%) is about 690 kg/m3 on average bezwzględna 12%) wynosi średnio ok. 690 kg/m3 (Kokociński 2004). (Kokociński 2004). Presently, ash wood is used in the production of Obecnie drewno jesionowe wykorzystywane veneers (soft, close-grained ash), floors, ­furniture, jest do wyrobu oklein (jesion miękki, wąskosło- stairs, handrails, balustrades, hilts, and tool isty), podłóg, mebli, schodów, poręczy, balustrad, handles. Until recently, it was also used to manu- rękojeści i stylisk narzędzi. Do niedawna również facture sleds and sports equipment, such as skis, do wytwarzania sań czy sprzętu sportowego, np. hockey sticks, paddles, bows, etc. It is also used to nart, kijów hokejowych, wioseł, łuków, itp. Wy- make reconstructions of old weapons, ­including korzystuje się je także do wyrobu rekonstrukcji bows, pikes, and lances. The importance of ash dawnej broni, w tym łuków, lanc i kopii. Duże as raw material for making spears and javelins znaczenie jesionu jako surowca do sporządzania is confirmed by written and archaeological włóczni i oszczepów poświadczają z kolei źródła sources. pisane i archeologiczne. In antiquity, ash wood was used fairly fre- W starożytności jesion używany był do wyrobu quently to make pole weapons. For example, it is broni drzewcowej dość powszechnie. Wspomina mentioned in the Iliad in relation to the spear of go m.in. Iliada, w kontekście włóczni Achillesa,

12 Trwałość naturalna – odporność drewna na działanie 12 Natural durability—resistance of wood to the influence czynników abiotycznych i biologicznych, zależna od of abiotic and biological factors, dependent on the struc- budowy i składu chemicznego drewna. ture and chemical composition of wood. Analyses of wood remains from Kosyń /  ◆ 177 z surowca tego były również wykonywane długie Achilles; it was also used to make the long sarissas sarissy macedońskiej falangi (Stępnik 2018, 255). wielded by the Macedonian phalanxes (Stępnik W ówczesnej grece wystąpiło nawet zjawisko 2018, 255). There was even a phenomenon in przeniesienia nazwy „jesion” na przedmioty ­ancient Greek of transferring the name “ash” to z niego wykonywane, takie jak „oszczep”, „drzewce the objects made of it, such as “javelin”, “spear włóczni”, czy „włócznia” (Kaczor 2001, 43, 117). shaft” or “spear” (Kaczor 2001, 43, 117). The Także przez Rzymian jesion uznawany był za Romans also valued ash wood as a particularly szczególnie pożądany do wyrobu broni, nie tylko desirable raw material for making weapons, and z racji swych cech fizycznych. Jako drzewo bo- not just because of its physical characteristics. Ash skie, atrybut Marsa, miał obdarzać wykonywaną was a divine tree, attributed to Mars, and as such z niego broń niezwykłą skutecznością (Wyrwa its wood was supposed to grant unusual accuracy 2018, 20). Według wierzeń starogermańskich to the weapons that were made of it (Wyrwa 2018, włócznie i oszczepy z jesionu, drzewa niebiań- 20). According to old Germanic beliefs, spears and skiego i otaczanego przez te plemiona czcią, na javelins made of ash, considered a celestial tree and podobnej zasadzie cechowały się nadzwyczajnymi worshipped by the tribes, were similarly ­imbued właściwościami (Wyrwa 2018, 19–20). Również na with supernatural properties (Wyrwa 2018, 19–20). terenie Słowiańszczyzny wybór jesionu do wyrobu The choice of ash wood as the material for making włóczni był co najmniej rozpowszechniony, mimo spears was also common, to say the least, in the braku znanych przesłanek mitologicznych co do Slavic territory, even though there are no known nadprzyrodzonego charakteru tych drzew. W zbio- mythological mentions regarding the divine nature rach Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy – naj- of these trees. Twenty four out of the 28 medieval większej polskiej kolekcji włóczni z zachowanymi specimens stored in the collection of Muzeum reliktami drzewc – na 28 okazów średniowiecznych Pierwszych Piastów at Lednica—the biggest ­Polish aż 24 stanowią egzemplarze wykonane z jesionu repository of spears with preserved remnants of (Stępnik 2018, 253–254). shafts—are made of ash wood (Stępnik ­ 2018, Biorąc pod uwagę niewielką naturalną trwałość 253—254). drewna jesionowego, znalezisko z Kosynia stanowi Taking into account the poor natural durabil- zabytek o unikalnej wartości źródłowej. Wybór ity of ash wood, the find from Kosyń is of unique tego surowca na drzewce włóczni był szczególnie value. Choosing ash wood as the material for spear uzasadniony ze względu na jego właściwości: sprę- shafts was especially justified by its characteris- żystość i twardość, a użycie drewna wąskosłoistego tics ,i.e., elasticity and hardness; close-grained ułatwiało jego obróbkę. Porównywalnym gatun- wood was also easier to process. Out of the species kiem do tego celu, z występujących na naszych growing in the Polish territory, elm, while harder, ziemiach, mogło być drewno wiązowe, choć would be of similar suitability for this purpose, twardsze, a zdecydowanie lepszym tylko drewno while only yew would be significantly better (both cisowe (ze wszystkich tych gatunków wyrabiano were also used to make bows). The presence of również łuki). Obecność sęka w strukturze drzewca the knot in the shaft structure indicates, however, wskazuje jednak, że do wyrobu włóczni wybrano that the wood used to make the spear was not of drewno nie najlepszej jakości. Zwłaszcza przy nasa- the highest quality. In particular, the placement dzie grotu, gdzie w wyniku naprężeń, mogło dojść of the knot near the base of the head could cause do złamania drzewca i pozbawienia broni walorów the shaft to break, due to tension, and render użytkowych. Wystąpienie tej wady w tak newral- the weapon useless. The presence of this defect gicznym miejscu wskazywać może, że została ona in such a sensitive spot may indicate that it had przeoczona przez niewprawnego wytwórcę lub że been missed by an inexperienced craftsman, or egzemplarz włóczni nie służył wyłącznie do celów that this particular specimen was not used only bojowych. for combat. 178 ◆ Hubert Lachowicz

Palenisko Hearth

Węgle drzewne (nr inw. 33/17), stanowiące pozo- The charcoal (inv. no. 33/17) from the remains of stałością paleniska rytualnego wokół grobu nr 2, the ritual hearth around grave 2, together with wraz z towarzyszącym im substratem mineralnym, the accompanying mineral substrate, was delive- dostarczono w 12 opakowaniach, oznaczonych li- red for analysis in 12 packages marked with letters terami od A do L. Zawierały one różną ilość, od 1 do from A to L. The packages contained different przeszło 100, próbek węgli drzewnych, których quantity, from one to over a hundred, of charcoal

Ryc. 6. Przykładowa próbka węgli drzewnych z paleniska (nr inw. 33A/17) Fig. 6. A sample of charcoal from the hearth (inv. no. 33A/17)

wielkość (długość i szerokość) oscylowała od kilku samples, whose size (length and width) varied milimetrów do kilku centymetrów. Próby do badań from several millimeters to several centimeters. znajdowały się w stanie wilgotnym, nie poddane The samples for the analysis were moist and had zabiegom konserwatorskim (ryc. 6). not been subjected to any preservative measures Zawartość każdego opakowania została do- before the examination (Fig. 6). kładnie przeanalizowana pod kątem znajdują- The contents of each package were thoroughly cych się w nich próbek węgla drzewnego. Jeśli analyzed with regard to the charcoal samples istniała możliwość makroskopowego rozpoznania, ­contained within. If their macroscopic identi- określano następnie czy stanowią one pozosta- fication was possible, it was then determined łości po spaleniu drewna iglastego, liściastego whether they constituted the remains of a burned pierścieniowonaczyniowego lub rozpierzchło­ softwood or a ring-porous or diffuse-porous naczyniowego13. ­hardwood.13

13 Drewno liściaste rozpierzchłonaczyniowe – drewno, 13 Diffuse-porous wood—wood in which the diameters Analyses of wood remains from Kosyń /  ◆ 179

Aby dostrzec elementy budowy strukturalnej To see the structural and anatomical elements i anatomicznej na przekroju poprzecznym zwę- in a transverse section of charred wood, the glonego drewna próbki przełamywano (tylko na ­samples were fractured (positive identification przełomie makroskopowe rozpoznawanie drewna at the macroscopic level is possible only on a frac- daje pozytywne rezultaty), ponieważ usiłowania ture), because attempts to cut across the fibers cięcia skalpelem w poprzek włókien kończyły with a scalpel ended in their cracking and crum- się ich pękaniem i kruszeniem. Węgle drzewne bling. On the other hand, charcoal reacts well dobrze poddają się cięciu wzdłuż włókien, dlatego to cutting along the fibers, which is why it was na wygładzonych powierzchniach przekrojów po- possible to notice the features of wood structure, dłużnych możliwe było dostrzeżenie cech budowy such as the presence of latewood, resin ducts or drewna, takich jak obecność drewna późnego, vessels, on the smoothed surfaces of longitudinal przewodów żywicznych, czy naczyń. ­sections. W toku prowadzonych analiz zbadano 423 prób- During the analyses conducted, 423 samples ki węgli drzewnych, pochodzących z paleniska of charcoal from the ritual hearth from ca. 3500 rytualnego sprzed około 3500 lat. Na 75 próbkach years ago were examined. Seventy five samples oznaczono jeden rodzaj iglasty, który stanowi were identified as one coniferous species—Scots sosna zwyczajna (Pinus sylvestris L.), na 50 prób- pine (Pinus sylvestris L.); a diffuse-porous hard- kach stwierdzono rodzaj liściasty rozpierzchło- wood, possibly birch (Betula sp.), was determined naczyniowy, którym może być brzoza (Betula for 50 samples. The number of charcoal samples sp.). Liczbę zbadanych próbek węgli drzewnych analyzed from each package divided by the type z poszczególnych opakowań z podziałem na rodzaj of wood is presented in Table 1. drewna przedstawia tabela 1. All the samples identified as pine wood had Wszystkie próbki oznaczone jako sosna, miały an identical structure, characterized by clearly identyczną budowę, charakteryzującą się dobrze visible, very narrow annual rings of uniform widocznymi, bardzo wąskimi słojami przyrostów width. Because of the small size of the analyzed rocznych o równomiernej szerokości. Ze względu fragments, no sequence consisting of more than

Tabela 1. Liczba zbadanych próbek węgli drzewnych z paleniska Table 1. The number of analyzed samples of charcoal from the hearth

Lp. Nr inw. Drewno liściaste Drewno iglaste Próbki nieoznaczone Razem No. Inv. no. Hardwood Hardwood Unidentified samples Together 1 33A/17 3 11 44 58 2 33B/17 7 23 82 112 3 33C/17 - 9 14 23 4 33D/17 - 2 3 5 5 33E/17 6 - 11 17 6 33F/17 1 - - 1 7 33G/17 5 7 24 36 8 33H/17 - 7 16 23 9 33I/17 9 - 26 35 10 33J/17 5 13 38 56 11 33K/17 12 - 32 44 12 33L/17 2 3 8 13 W sumie 50 75 298 423 In total

w którym średnice naczyń praktycznie nie różnią się na of the vessels practically do not differ across the entire szerokościsłoja przyrostu rocznego. width of an annual growth ring. 180 ◆ Hubert Lachowicz na niewielkie wymiary badanych fragmentów nie a few annual rings could be observed in any one zaobserwowano większej sekwencji słojów niż sample. Early- and latewood, with a lower share kilka w jednej próbce. Na przekroju poprzecznym of latewood, are the elements of the macroscopic dobrze widocznymi elementami budowy ma- structure of the rings which were clearly visible kroskopowej w słoju są drewno wczesne i późne, in transverse section. The demarcation between z mniejszym udziałem drewna późnego. Granica early- and latewood is quite sharp. Small holes pomiędzy drewnem wczesnym a późnym jest visible in latewood and at the transition between dość ostro zaznaczona. Widoczne w drewnie póź- early- and latewood indicate the presence of resin nym i na granicy pomiędzy drewnem wczesnym ducts (Fig. 7). Small grooves—transected resin a późnym małe otworki, wskazują na obecność ducts—running along the fibers were observed przewodów żywicznych (ryc. 7). Również na also in longitudinal sections. przekrojach podłużnych obserwowano biegnące The close-grained structure of the pine wood wzdłuż włókien drobne rowki, będące przeciętymi indicates that the tree could have grown in przewodami żywicznymi. ­extremely poor conditions, e.g., a dry coniferous

Ryc. 7. Próbka węgla drzewnego (nr inw. 33A/17) – przekrój poprzeczny drewna sosny; widoczne słoje przyrostów rocznych, drewno późne i przewody żywiczne Fig. 7. Charcoal sample (inv. no. 33A/17)—transverse section of pine wood; annual growth rings, latewood and resin ducts are visible

Wąskosłoista budowa drewna sosny świadczy forest or swamp coniferous forest, or that the wood o tym, że mogło ono wyrastać w skrajnie ubogich came from a circumferential part of an old tree, warunkach siedliskowych, np. boru suchego lub from the butt part of the trunk or from branches. boru bagiennego, bądź pochodzić z części przy- Close-grained pine wood is also characterized by obwodowej starego drzewa, z partii odziomkowej a density higher than the average for this ­species. pnia lub z gałęzi. Drewno sosny o wąskich słojach As long as it had grown in either a humid or charakteryzuje się również większą od przeciętnej a swampy habitat, and it came from an old tree or dla tego gatunku gęstością. O ile wyrosło ono na sie- a branch, it might have also produced more than dliskach wilgotnych lub bagiennych, a pochodziło the average amount of resin. Analyses of wood remains from Kosyń /  ◆ 181 ze starego drzewa lub gałęzi, mogło być również In the case of the hardwood, its identification ponad przeciętnie przeżywiczone. as diffuse-porous is supported by the poorly visible W przypadku drewna liściastego, o tym że annual growth rings and the lack of well-developed jest rozpierzchłonaczyniowe świadczą słabo wi- latewood. The presence of birch in the analyzed doczne słoje przyrostów rocznych i brak dobrze charcoal samples may be indicated by the compact wykształconego drewna późnego. Na obecność structure, small-diameter vessels noticeable across brzozy w analizowanych węglach drzewnych the entire width of annual rings, and invisible może wskazywać zwarta budowa, widoczne na wood rays, as observed in transverse sections. On przekrojach poprzecznych naczynia o małych the other hand, wood rays can be very clearly seen średnicach, rozmieszone na całej szerokości słoja, in radial longitudinal section in the form of spots niewidoczne zaś promienie drzewne. Natomiast na and short, transverse, glistening lines. przekroju promieniowym promienie drzewne są The material analyzed came from a ritual bardzo dobrze widoczne w postaci poprzecznych hearth—without the certainty as to the nature of połyskujących krótkich linii i plamek. the rite, it is difficult to draw conclusions regard- Analizowany materiał pochodził z paleniska ing the purposefulness of the selection and the o charakterze rytualnym, trudno zatem wniosko- ­significance of the types of wood burned there. wać na temat celowości wyboru i znaczenia spa- The prominent number of post-consumption lonych tam rodzajów drewna nie mając pewności ­animal remains (see Makowiecki—in this vol- co do istoty obrzędu. Pewnych wskazówek na ten ume), found together with the charcoal in a layer temat dostarczają znaczne ilości szczątków zwie- of burnt debris, provides some clues on this rzęcych o charakterze pokonsumpcyjnym (por. subject. Traces of this type can be interpreted as Makowiecki – w niniejszym tomie), odnajdowane remains of a sort of an oblation—a burnt offering, wraz z węglami w warstwie spalenizny. Ślady tego probably combined with a funerary feast—a cus- typu można interpretować jako pozostałości tzw. tom common among Indo-European peoples— obiaty – ofiary ciałopalnej, połączonej zapewne and perhaps also with a ceremonial cleansing of z ucztą nagrobną – zwyczaju powszechnego wśród the place of burial. As long as the purpose of the ludów indoeuropejskich, a być może również z ce- ritual was more than just lighting a fire, the selec- remonialnym oczyszczaniem miejsca pochówku. tion of wood could have been a secondary matter, O ile zatem istotę rytuału stanowiło coś więcej niż dependent, for example, on the availability of samo rozpalenie ognia, dobór drewna mógł stano- fuel in the immediate vicinity of the cemetery. wić kwestię drugorzędną, warunkowaną np. do- In any case, both species identified are known to stępnością paliwa w najbliższym otoczeniu cmen- grow commonly at the geographical latitude and tarzyska. Oba określone gatunki należą w każdym on the soils of present-day Kosyń—both in the razie do pospolitych pod szerokością geograficzną present as well as 3.5 thousand years ago, when i na glebach dzisiejszego Kosynia – tak obecnie, jak the area was under the influence of the Subboreal i w warunkach klimatu subborealnego, panującego climate. 3,5 tys. lat temu.

Grave structure Konstrukcja grobu The remains of the grave structure, in the form Pozostałości konstrukcji grobu, w postaci prób of charcoal samples found at the edges and at węgli drzewnych znajdowanych przy krawędziach the bottom of the burial pit, were collected in i na dnie komory grobowej, zostały zgromadzone 7 packages marked with separate signatures. As w 7 opakowaniach oznaczonych osobnymi sygna- in the case of the hearth described above, they turami. Tak jak w przypadku paleniska opisanego differed by the number (from several to several powyżej, zawierały one różną ilość (od kilku do dozen) and the size (from several to several dozen kilkudziesięciu) oraz wielkość (wahającą się od millimeters) of the fragments contained within kilku do kilkudziesięciu milimetrów) fragmen- (Fig. 8). The charcoal provided for testing was tów (ryc. 8). Węgle drzewne zostały dostarczone moist and was analyzed before applying any 182 ◆ Hubert Lachowicz

Ryc. 8. Przykładowa próbka węgli drzewnych z konstrukcji grobu (nr inw. 51/17) Fig. 8. A sample of charcoal from the grave structure (inv. no. 51/17)

do badań w stanie wilgotnym, zanim poddano je potential preservative measures. To determine ewentualnym zabiegom konserwatorskim. W celu the types of wood used for the construction of the określenia rodzajów drewna zastosowanego do grave, the same methods and techniques as in the konstrukcji grobu wykorzystano te same metody case of the hearth were used. i techniki co w przypadku paleniska. When examining the elements of the grave Badając elementy konstrukcji grobu próbę structure, an attempt to determine the type of oznaczenia rodzaju drewna podjęto w odniesieniu wood was made for 77 charcoal fragments. Eleven 77 fragmentów węgli drzewnych. Rodzaj iglasty samples were identified as softwood—the species rozpoznano na 11 próbkach i stanowiła go sosna was Scots pine (Pinus sylvestris L.). Ring-porous zwyczajna (Pinus sylvestris L.); rodzaj liściasty hardwood, most likely common ash (Fraxinus pierścieniowonaczyniowy, którym jest najpraw- ­excelsior L.), was determined for 2 samples ­(present dopodobniej jesion wyniosły (Fraxinus excelsior L.) in only one package—inv. no. 51/2017) and rozpoznano na 2 próbkach (obecny tylko w jednym ­diffuse-porous hardwood for 16 samples. In the opakowaniu – nr inw. 51/2017), a rodzaj liścia- case of two packages, due to the very small size of sty rozpierzchłonaczyniowy – na 16 próbkach. charcoal, the type of wood could not be identified W przypadku dwóch opakowań, ze względu na with the methods used. bardzo małe rozmiary węgli drzewnych, przy po- The structure of the pine wood in the material mocy stosowanych metod nie udało się oznaczyć from the grave was similar to the one from the rodzajów drewna. ritual hearth described above. It was character- Budowa drewna sosny w materiale z konstruk- ized by the presence of narrow annual growth cji grobu była podobna do opisanej wyżej, pocho- rings of even width. Due to the small size of dzącej z paleniska rytualnego. Charakteryzowało the samples, no sequence of more than a few się ono wąskimi słojami przyrostów rocznych i ich growth rings was observed at any one time. Pine równomierną szerokością. Również ze względu na wood was identified based on the same visible Analyses of wood remains from Kosyń /  ◆ 183

Tabela 2. Liczba zbadanych próbek węgli drzewnych pochodzących z konstrukcji grobu Table 2. The number of analyzed samples of charcoal from the grave structure

Lp. Nr inw. Drewno liściaste Drewno iglaste Próbki nierozpoznane Razem No. Inv. no. Hardwood Softwood Unidentified samples Together 1 42/17 1 - 3 4 2 51/17 2* - 2 4 3 53/17 6 8 22 36 4 62/17 - - - - 5 73/17 4 2 8 14 6 74/17 - - - - 7 78/17 5 1 13 19 W sumie 18 11 48 77 In total

* drewno pierścieniowonaczyniowe/ring-porous wood

niewielkie wymiary próbek nie zaobserwowano na macroscopic features as in the case of the charcoal raz większej sekwencji słojów niż kilka. Drewno from the hearth. sosny rozpoznano na podstawie tych samych wi- The ring-porous hardwood identified in two docznych cech budowy makroskopowej co w przy- samples had narrow annual growth rings, with padku węgli drzewnych z paleniska. larger vessels concentrated in earlywood—fairly Rozpoznane na dwóch próbkach drewno liścia- well visible in a transverse section (fracture); ste pierścieniowonaczyniowe miało dość dobrze transected earlywood vessels could also be seen in widoczne na przekroju poprzecznym (przełamie) longitudinal sections. Wood rays were not visible. wąskie słoje przyrostów rocznych z większymi na- It can be stated that this charcoal very likely came czyniami skupionymi w drewnie wczesnym a na from ash wood. przekrojach podłużnych widoczne przecięte na- The charcoal from the grave structure iden- czynia drewna wczesnego; promienie drzewne nie tified as diffuse-porous hardwood cracked and były widoczne. Z dużym prawdopodobieństwem crumbled during the attempts to interfere with można stwierdzić, że węgle te pochodzą z drewna its structure (cutting with a scalpel or fracturing), jesionu. which makes it difficult to clearly identify the Węgle drzewne z konstrukcji grobu, oznaczone specific type of wood. Very poorly visible annual jako liściaste rozpierzchłonaczyniowe, podczas growth rings, the lack of well-developed latewood prób jakichkolwiek ingerencji w ich strukturę and the lack of wood rays were observed on trans- (cięciu skalpelem czy przełamywaniu) rozpadały verse fractures. On the other hand, wood rays were się i kruszyły, z czego wynika trudność jednoznacz- clearly visible in radial longitudinal sections as nego określenia konkretnego rodzaju drewna. spots and short, transverse, glistening lines. Dostrzeżono jednak na przełamach przekrojów Unfortunately, it cannot be determined if the poprzecznych bardzo słabo widoczne słoje przy- wood used in the construction of the grave was rostów rocznych, brak dobrze wykształconego selected by accident, if it was chosen because of drewna późnego i promieni drzewnych. Na prze- its known use value, or if there were any other krojach promieniowych były natomiast dobrze factors, e.g., related to the rituals and beliefs of widoczne promienie drzewne, czytelne jako po- the founders of the cemetery, that may have also przeczne połyskujące krótkie linie i plamki. played a part. When it comes to the ash wood, how- Niestety nie da się stwierdzić, czy o wyborze ever, it is difficult to resist the temptation of revis- rodzajów drewna użytych do konstrukcji grobu iting its already mentioned sacral characteristics,­ zadecydował przypadek, ich uznane właściwo- attributed to it by the people in antiquity and the ści użytkowe, czy też inne czynniki, związane Middle Ages. In old Germanic mythology, it was np. z obrzędowością lub wierzeniami założycieli the evergreen, holy ash Yggdrasill that was the 184 ◆ Hubert Lachowicz cmentarzyska. W wypadku jesionu trudno jednak axis (axis Mundi) and foundation of the world. The oprzeć się pokusie przywołania wspominanych symbolism associated with it, in many ­respects już cech sakralnych, jakimi obdarzali go ludzie common for all the Indo-European peoples as it w starożytności i wiekach średnich. W mitologii relates to the concept of the World Tree (Arbor starogermańskiej to właśnie wiecznie zielony, Mundi), is all the more clear if one considers that święty jesion Yggdrasill stanowił oś (axis mundi) the kingdom of the dead was supposedly located i podstawę świata. Symbolika z nim związana, under one of the roots of this tree, which served as a co do wizji Drzewa Kosmicznego (Arbor Mundi) a link between heaven and earth (and the under- pod wieloma względami wspólna dla wszystkich ground) (Kaczor 2001, 47–48). Indoeuropejczyków, jest o tyle czytelniejsza, że pod jednym z trzech korzeni tego drzewa – łącznika między niebem a ziemią (i podziemiem) – znajdo- wać się miało królestwo zmarłych (Kaczor 2001, 47–48).

Autor/Author: Dr hab. inż. Hubert Lachowicz Katedra Użytkowania Lasu, Wydział Leśny Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa; e-mail: [email protected]

BIBLIOGRAFIA Galewski W., Korzeniowski A., 1958: Atlas najważniej- i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych, Olsztyn: szych gatunków drewna, Warszawa. 159–168. Helińska-Raczkowska L., 1999: Leksykon nauki o drew- Stępnik T., 2018: Drzewca włóczni w świetle analizy surowco- nie, Poznań. wej, (w:) P. Sankiewicz, A.M. Wyrwa (red.) Broń drzew- Kaczor I., 2001: Kult drzew w tradycji mitologicznej i religij- cowa i uzbrojenie ochronne z Ostrowa Lednickiego, Giecza nej starożytnych Greków i Rzymian, Acta Universitatis i Grzybowa, Fontes. Biblioteka Studiów Lednickich B1/1, Lodziensis, Folia Litteraria Polonica 3, Łódź. Lednica: 253–268. Kokociński W., 2002: Anatomia drewna, Poznań. Wyrwa A.M., 2018: Lancea, galea, lorica – broń drzew- Kokociński W., 2004: Drewno. Pomiary właściwości fizycz- cowa i ochronna z Ostrowa Lednickiego, Giecza i Grzy- nych i mechanicznych, Poznań. bowa. Miejsce w kulturze i symbolika, (w:) P. Sankiewicz, Krzysik F., 1978: Nauka o drewnie, Warszawa. A.M. Wyrwa (red.) Broń drzewcowa i uzbrojenie ochronne Makowiecki D., 2019: Zwierzęce szczątki kostne z Kosynia, z Ostrowa Lednickiego, Giecza i Grzybowa, Fontes. Biblio- (w:) J. Sobieraj (red.) Początki epoki brązu na Warmii teka Studiów Lednickich B1/1, Lednica: 9–24. Początki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych The origins of the Bronze Age in Warmia and Masuria revealed by scientific analyses redakcja/edited by: Jarosław Sobieraj Olsztyn 2019 ISBN: 798-83-600-16-56-5

Anna B. Kowalska, Jerzy Maik, Joanna Słomska

Pozostałe szczątki organiczne z Kosynia Other organic remains from Kosyń

Do badań pozostałości tekstyliów dostarczono Six samples of mineral substrate (sand) mixed 6 prób podłoża mineralnego (piasku) z domieszką with charred organic debris were tested for the zwęglonych szczątków organicznych. Zostały one presence of textile remains. The samples were col- pobrane na stanowisku II w Kosyniu, gm. Dobre lected at site II in Kosyń, Dobre Miasto Commune, Miasto w pow. olsztyńskim, ze spągu grobu nr 2 – Olsztyn County, from the base of grave 2—a burial pochówku z II okresu epoki brązu, datowanego from Period II of the Bronze Age, dated to approx. około przełomu XVI i XV stulecia p.n.e. (por. Po- the end of the 16th and the beginning of the 15th spieszny, Jakubczak – w niniejszym tomie). Obiekt century BC (cf. Pospieszny, Jakubczak—in this vol- ten posiadał zagłębioną na ok. 2 m poniżej obecnego ume). The feature possessed a chamber, about 2 m poziomu gruntu komorę, na dnie której odsłonięto below the current ground level, at the bottom of nieliczne pozostałości ludzkiego szkieletu wraz which a small amount of human skeletal remains z towarzyszącym mu wyposażeniem (por. Krenz-­ and accompanying grave-goods were uncovered -Niedbała; Sobieraj, Hoffmann – w niniejszym (cf. Krenz-Niedbała; Sobieraj, Hoffmann—in this

Ryc. 1 Szczątki organiczne towarzyszące wyposażeniu zmarłego, widoczne w spągu komory grobu 2 w Kosyniu, stan. II (fot. J. Sobieraj) Fig. 1 Organic remains accompanying the equipment of the deceased, visible at the base of the chamber of grave 2 in Kosyń, site II (photo by J. Sobieraj) 188 ◆ Anna B. Kowalska, Jerzy Maik, Joanna Słomska tomie). Relikty substancji organicznych szczególnie volume). The remains of organic substances were dobrze zachowały się w środowisku przesyconym particularly well-preserved in the environment solami miedzi – w rejonie występowania zabytków saturated with copper salts—near where the z brązu. Ze względu na strukturę i konsystencję bronze artefacts were located. Due to the struc- tych nawarstwień, a także stosunkowo dużą głę- ture and consistency of these layers, as well as the bokość ich zalegania, uznano je za potencjalne relatively high depth at which they occurred, they ślady związane z innym niż metalowe rodzajem were deemed to be possible remnants of non-metal wyposażenia lub aranżacji przestrzeni pochówku. grave-goods or burial space arrangements. The Kontekst przekazanych do badań prób odpowiadał context of the samples submitted for testing most najczęściej bezpośredniemu otoczeniu poszczegól- often corresponded to the immediate surround- nych zabytków z brązu (wymienianych dalej wraz ings of individual bronze artefacts (listed below z numerami inwentarza), mógł też mieć związek together with their inventory numbers) and could z drewnianą konstrukcją (moszczeniem?) dna ko- also be related to the wooden structure (lining?) mory grobu (por. Lachowicz – w niniejszym tomie). at the bottom of the grave chamber (cf. Lachow- Prócz omówionych wyżej, dostarczono również icz—in this volume). In addition to the samples próbkę szczątków organicznych, wypreparowaną mentioned above, another sample of organic podczas konserwacji podłużnego paciorka w typie remains was obtained during the conservation of „saltaleone” ze skręconej spiralnie taśmy z brązu(?) an elongated, „saltaleone” bead made from a spi- (por. Strobin – w niniejszym tomie). rally coiled bronze(?) strip (cf. Strobin—in this Badania przeprowadzono przy użyciu mikro- volume). skopów stereoskopowych Delta Optical SZ-430T The analyses were carried out using the Delta (pow. 7x – 30x) oraz Olympus SZ X7 (pow. 300x). Optical SZ-430T (7x–30x magnification) and Olym- W poszczególnych próbkach stwierdzono: pus SZ X7 (300x magnification) stereo microscopes. Individual samples contained as follows: 1. Nr inw. Kos II, 56e/17 (grot włóczni) Szczątki organiczne – kawałki drewna o łącznej 1. Inv. no. Kos II, 56e/17 (spearhead) powierzchni około 4,0 x 2,5 cm. Organic remains—wood fragments with total surface area of approx. 4.0 x 2.5 cm.

Ryc. 2 Szczątki skóry przylegające do drewna; zdjęcie spod mikroskopu Dino-Lite, powiększenie 20x (fot A.B. Kowalska) Fig. 2 Remains of leather adhering to wood, image under Dino-Lite microscope at 20x magnification (photo by A.B. Kowalska) Other organic remains from Kosyń /  ◆ 189

2. Nr inw. Kos II, 93/17 (brzytwa) 2. Inv. no. Kos II, 93/17 (razor) Szczątki organiczne – drewno, mech(?), przy naj- Organic remains—wood, moss(?), on the larg- większym fragmencie drewna (liściastego?)1 praw- est piece of wood (hardwood?)1—probably ­ dopodobnie szczątki skóry, przylegającej mizdrą do remains of leather, with flesh side adjacent to the drewna (por. ryc. 2). wood (cf. Fig. 2).

3. Nr inw. Kos II, 90b/17 (paciorek „saltaleone”) 3. Inv. no. Kos II, 90b/17 (“saltaleone” bead) Maleńkie fragmenty nitek, długość do 3 mm, gru- Small thread fragments, length up to 3 mm, thick- bość około 0,7 – 1,0 mm, skręt S (lewy). Materiał ness approx. 0.7 – 1.0 mm, S (left) twist. Textile ma- włókienniczy bardzo źle zachowany, przesycony terial is very badly preserved, saturated with metal tlenkami lub solami metali, sztywny i ­kruchy (por. oxides or salts, stiff and brittle (cf. Fig. 3). ryc. 3).

Ryc. 3 Szczątki włókna wydobytego z paciorka “saltaleone”; zdjęcie spod mikroskopu Dino-Lite AM4515ZT EDGE (fot. J. Słomska) Fig. 3 Remains of a fiber recovered from inside the “saltaleone” bead, image under Dino-Lite AM4515ZT EDGE microscope (photo by J. Słomska)

Analiza mikroskopowa wykazała, że włókna Microscopic analysis showed that the light barwy jasnobrązowej, które nie zostały poddane brown fibers, which were not completely miner- całkowitej mineralizacji, są bardzo zniszczone. alized, are severely damaged. The surface layer is Wierzchnia warstwa w zasadzie nie jest zacho- basically not preserved, there are multiple narrow- wana, włókna mają liczne przewężenia. Grubość ings on the fibers. The majority of the fibers meas- większości z nich wynosi 25 – 50 µm, niektórych ure 25 – 50 µm in thickness, while some are less poniżej 20 µm. Nie zaobserwowano „kolanek”, than 20 µm thick. No nodes, characteristic of plant świadczących o roślinnym pochodzeniu włókien, fibers, were observed, suggesting that we are most mamy więc do czynienia najprawdopodobniej likely dealing with wool, which is also indicated by z wełną, na co wskazuje także grubość zachowa- the thickness of the preserved fibers. nych włókien.

1 Identified by Dr Katarzyna Cywa from the Władysław 1 Określenia, za które autorzy uprzejmie w tym miejscu Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, dziękują, dokonała Dr Katarzyna Cywa z Instytutu Bo- in Kraków, whom the Authors would like to thank for taniki im. W. Szafera PAN w Krakowie. this contribution. 190 ◆ Anna B. Kowalska, Jerzy Maik, Joanna Słomska

Ze względu na wyraźne uszkodzenia analizo- Due to the deterioration of the material ana- wanego materiału, zrezygnowano z serii pomia- lyzed, a series of measurements of statistical value rów mających wartość statystyczną, jak również as well as calculations of mean thickness and mean obliczenia średniej grubości i nierównomierności deviation (average deviation from the mean thick- (średniego odchylenia od średniej grubości). Po- ness) were not carried out. These measurements miary te i obliczenia pozwoliłyby na wyciągnięcie and calculations would allow drawing conclusions wniosków na temat jakości i – być może – pocho- as to the quality and possibly also the origin of dzenia wełny. the wool. W jednej z 3 próbek poddanych analizie stwier- One of the three samples under analysis dzono również obecność pojedynczego włókna ­contained a single cotton fiber—undoubtedly bawełny – niewątpliwie współczesnego zanieczysz- a modern contamination. czenia. 4. Inv. no. Kos II, 139/17 (bottom of the grave 4. Nr inw. Kos II, 139/17 (dno komory grobu) chamber) Szczątki organiczne – drobne kawałki drewna Organic remains—small wood fragments with o łącznej powierzchni około 3,0 x 1,0 cm, fragment total surface area of approx. 3.0 x 1.0 cm, fragment pustej w środku, drobnej łodygi lub korzenia nie- of a small, hollow stem or root of unidentified określonej rośliny. plant.

5. Nr inw. Kos II, 91/17 (szpila) 5. Inv. no. Kos II, 91/17 (pin) Szczątki organiczne – niewielkie kawałki drewna Organic remains—small wood fragments with o łącznej powierzchni około 4,0 x 1,5 cm, drobne total surface area of approx. 4.0 x 1.5 cm, small korzenie nieokreślonej rośliny, część z nich prze- roots of undefined plant, some of them saturated sycona tlenkami metali kolorowych. with oxides of non-ferrous metals.

6. Nr inw. Kos II, 56c/17 (grot włóczni) 6. Inv. no. Kos II, 56c/17 (spearhead) Szczątki organiczne – niewielkie kawałki drewna Organic remains—small wood fragments with o łącznej powierzchni około 2,0 x 2,0 cm, drobne total surface area of approx.2.0 x 2.0 cm; small korzenie nieokreślonej rośliny. roots of unidentified plant.

7. Nr inw. Kos II, 69/17 (szpila) 7. Inv. no. Kos II, 69/17 (pin) Szczątki organiczne – kilka niewielkich fragmen- Organic remains—a few small wood frag- tów drewna o łącznej powierzchni około 4,0 x ments with total surface area of approx. 4.0 x 1,0 cm. 1.0 cm.

Szczątki organiczne znalezione w grobie 2 w Kosy- The organic remains found in grave 2 in Kosyń niu trudno ocenić przede wszystkim ze względu na are hard to identify mostly due to the poor state zły stan zachowania niewielkich fragmentów. Na- of preservation of the small fragments recovered. turalnymi, przypadkowymi wtrętami są niewąt- The tiny roots and stems of unidentified plants pliwie drobne korzenie czy łodygi nieokreślonych are most likely natural, accidental additions. It is roślin. Trudniej określić pochodzenie małych lub more difficult to determine the origin of small or bardzo małych kawałków drewna, zachowanych very small pieces of wood, preserved in carbonized w postaci zwęglonej (mocno utlenionej). (strongly oxidized) form. Na szczątkach drewna (przypuszczalnie liścia- Some of the wood (probably hardwood) remains stego) znajdują się ślady pokrycia skórą, licem na show traces of having been covered with leather, zewnątrz. Strzępiasta struktura widoczna pomię- grain side up. The jagged structure visible between dzy drewnem a grudkami spalenizny może być the wood and lumps of char could be the flesh side of mizdrą skóry. Miejsce znalezienia próbki skłania the leather. Based on the place where the sample was ku ostrożnej sugestii, że mogą to być pozostałości found, it can be cautiously suggested that these could pochewki drewniano-skórzanej. be remains of a wood-and-leather sheath. Other organic remains from Kosyń /  ◆ 191

Natomiast nitka, zachowana w maleńkich frag- The thread, preserved in small fragments in- mentach we wnętrzu paciorka typu „saltaleone”, side the “saltaleone”-type bead, was most probably została najprawdopodobniej wykonana z wełny. made of wool. Although the fibers are poorly pre- Włókna są wprawdzie źle zachowane, mają liczne served, with numerous narrowings, they do not przewężenia, jednak nie zaobserwowano w nich have the so-called nodes characteristic of the plant tzw. kolanek, charakterystycznych dla surowca material (e.g. flax), which indicates that the raw roślinnego (np. lnu), co wskazuje, że surowcem jest material is wool. The thread, even though found wełna. Nitka ta, chociaż znaleziona w importowa- in an imported artefact, did not necessarily arrive nym paciorku, nie musiała trafić na cmentarzysko in Kosyń together with the bead. It could have been w Kosyniu wraz z nim. Mogła bowiem zostać prze- the wearer who threaded it through the bead, thus, wleczona dopiero przez użytkownika, nie wiemy we do not know whether the wool is local or came zatem, czy mamy do czynienia z wełną miejscową from another region. czy też pochodzącą z innego regionu. The presence of an item made of wool dating to Obecność wyrobu wełnianego datowanego na the 16th and 15th centuries BC is typical of neither XVI i XV stulecia p.n.e. nie jest typowa dla obszaru the region of Warmia nor the period, for which Warmii, ani też dla okresu, dla którego brakuje there are no indications of sheep having been bred przesłanek świadczących o hodowli owiec na runo. for fleece. It seems that this type of husbandry de- Jak się wydaje, tego typu gospodarka rozwijała się veloped only from the younger Bronze Age along dopiero od młodszej epoki brązu wraz z osadnic- with the settlement of the Lusatian culture popu- twem ludności kultury łużyckiej (Chmielewski lation (Chmielewski 2009, 236). Plant-based raw 2009, 236). W neolicie i początkach epoki brązu material dominated in the textile industry in the we włókiennictwie dominował surowiec roślinny Neolithic and at the beginning of the Bronze Age (Rast-Eicher 2005, 124; Gleba, Mannering [red.] (Rast-Eicher 2005, 124; Gleba, Mannering [eds.] 2012). Brak potwierdzonej umiejętności obróbki 2012). However, just because the ability to process wełny na ziemiach polskich nie oznacza jednak, wool has not been confirmed in Polish lands, it że ludność zamieszkująca rejon Kosynia nie mogła does not mean that the population living in the posiadać takiej wiedzy. Brakuje na to po prostu Kosyń area did not have such knowledge. There jednoznacznych dowodów, jakie posiadamy dla is simply no clear evidence to that effect, unlike innych części Europy. Dla przykładu, w kopalni in other parts of Europe. For example, fabrics miedzi w Mühlbach/Hochkönig-Mitterberg, da- made from a single wool yarn with a thickness of towanej na lata 1600 – 1500 p.n.e., odnaleziono tka- 1.0 – 1.5 mm and density of 5 – 6 threads per 1 cm2 niny wykonane z pojedynczej przędzy wełnianej were found at the copper mine in Mühlbach/Hoch- o grubości 1,0 – 1,5 mm i gęstości 5 – 6 nici na 1 cm2 könig-Mitterberg, dated to 1600 – 1500 BC (Grömer (Grömer 2007, 141). 2007, 141). Na podstawie znalezisk tkackich i pozatkac- Based on the weaving-related as well as other kichz terenu Polski, datowanych na neolit i po- finds from Poland and dating to the Neolithic and czątki epoki brązu, niewiele możemy powiedzieć Bronze Age, little can be said about the raw ma- o stosowanym w nich surowcu. Są to bowiem terial used in weaving. The aforementioned finds głównie odciski zachowane na wyrobach ceramicz- are mainly impressions preserved on pottery or nych lub polepie. Jednym z ciekawszych jest odcisk daub. One of the most interesting is the impres- tkaniny, odkryty pomiędzy warstwami naczynia sion of a fabric discovered between the layers of z osady kultury lendzielskiej w miejscowości Cło, a vessel from the settlement of the Lengyel Culture w pow. krakowskim. Udokumentowana tam in Cło, Kraków County. The plain-weave fabric tkanina została wykonana w splocie płóciennym, documented there was made from a yarn with z przędzy o grubości 0,6 mm i gęstości 8 – 10 nici na a thickness of 0.6 mm and density of 8 – 10 threads cm2 (Słomska 2018, 572). per cm2 (Słomska 2018, 572). Należy pamiętać, że materiał organiczny, It should be remembered that organic material, szczególnie w postaci wyrobów włókienniczych, especially in the form of textile products, is very jest bardzo trudny do uchwycenia dla archeologów. difficult for archaeologists to capture. It is suscep- Ulega on bowiem silnej, szybkiej i stałej destrukcji, tible to heavy, rapid, and permanent destruction, 192 ◆ Anna B. Kowalska, Jerzy Maik, Joanna Słomska która może nastąpić w każdym momencie. Nisz- which can happen at any moment. Damage can czycielsko oddziałują na niego nie tylko kwasy be caused not only by acids in the soil but also by zawarte w glebie, ale również nieostrożne postę- the carelessness of researchers. The untrained eye powanie badaczy. Niejednokrotnie niewprawne often mistakes a fragment of fabric for metal corro- oko myli fragment tkaniny z korozją metalu, a chęć sion, and the desire to obtain exhibition material uzyskania materiału ekspozycyjnego bierze górę takes precedence over a quiet analytical process. As nad spokojnym procesem analitycznym. W efekcie a result, we miss data which could provide answers umykają nam dane, które pozwoliłyby odpowie- to many questions. dzieć na wiele pytań.

Autorzy/Authors: Dr hab. Anna B. Kowalska Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk Ośrodek Archeologii Średniowiecza Krajów Nadbałtyckich ul. Kuśnierska 12/12a, 70 – 536 Szczecin; e-mail: [email protected]

Prof. dr hab. Jerzy Maik Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk Ośrodek Badań nad Dawnymi Technologiami ul. Tylna 1, 90 – 364 Łódź; e-mail: [email protected]

Mgr Joanna Słomska Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk Ośrodek Badań nad Dawnymi Technologiami ul. Tylna 1, 90 – 364 Łódź; e-mail: [email protected]

BIBLIOGRAFIA Chmielewski T.J., 2009: Po nitce do kłębka… O przędzalnic- Rast-Eicher A., 2005: Bast before wool: The first textiles, (w:) twie i tkactwie młodszej epoki kamienia w Europie środko- P. Bichler, K. Grömer, R. Hofmann-de Keijzer, A. Kern, wej, Warszawa. H. Reschreiter (red.) Hallstatt Textiles: Technical Analy- Gleba M., Mannering U. (red.), 2012: Textiles and Textile sis, Scientific Investigation and Experiment on Iron Age Production in Europe from Prehistory to AD 400, Ancient Textiles, British Archaeological Reports, International Textiles Series 11, Oxford-Oakville. Series 1351, Oxford: 117 – 132. Grömer K., 2007: Bronzezeitliche Gewebefunde aus Hallstatt Słomska J., 2018: W glinę wplecione. Odciski plecionkar- – Ihr Kontext in der Textilkunde Mitteleuropas und die En- skie zachowane na ceramice z Redcza Krukowego, pow. twicklung der Textiltechnologie zur Eisenzeit, Disserta- Włocławek, woj. kujawsko-pomorskie, (w:) P. Papiernik, tion, Institut für Ur- und Frühgeschichte der Univer- D.K. Płaza (red.) Od epoki kamienia do współczesności. sität Wien, Wien. Badania archeologiczne w Redczu Krukowym na Kuja- Krenz-Niedbała M., 2019: Ludzkie szczątki kostne z Kosy- wach / From the Stone Age to contemporary times. Ar- nia, (w:) J. Sobieraj (red.) Początki epoki brązu na Warmii chaeological research at Redecz Krukowy in Kuyavia, 1, i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych, Olsztyn: Łódź: 567 – 574. 185–192. Sobieraj J., Hoffmann M.J. 2019: Stan i perspektywy Lachowicz H., 2019: Analizy szczątków drewna z Kosynia, badań, (w:) J. Sobieraj (red.) Początki epoki brązu na (w:) J. Sobieraj (red.) Początki epoki brązu na Warmii Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych, i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych, Olsztyn: Olsztyn: 11–32. 169–184. Strobin J., 2019: Analiza stanu zachowania i konserwacja Pospieszny Ł., Jakubczak M., 2019: Datowanie bez- zabytków ze stopów miedzi, (w:) J. Sobieraj (red.) Początki względne cmentarzyska w Kosyniu, (w:) J. Sobieraj (red.) epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specja- Początki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle ana- listycznych, Olsztyn: 193–206. liz specjalistycznych, Olsztyn: 133–142. Początki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych The origins of the Bronze Age in Warmia and Masuria revealed by scientific analyses redakcja/edited by: Jarosław Sobieraj Olsztyn 2019 ISBN: 798-83-600-16-56-5

Jarosław Strobin

Analiza stanu zachowania i konserwacja zabytków ze stopów miedzi Analysis of the state of preservation of copper-alloy artefacts and their conservation

W ramach projektu „Początki epoki brązu na As a part of the project “The origins of the Bronze Warmii i Mazurach …” wykonano konserwację Age in Warmia and Masuria…”, 26 artefacts— 26 zabytków – ozdób i uzbrojenia ze stopów mie- adornments and armaments made of copper dzi. Obiekty te, datowane ogólnie na 1. połowę alloy—were subjected to conservation measures. II tysiąclecia p.n.e., zostały pozyskane w trakcie The objects, dated generally to approximately badań wykopaliskowych Muzeum Warmii i Mazur the 1st half of the 2nd millennium BC, were reco- w Olsztynie oraz (w przypadku sztyletu z Lubajn) vered during archaeological excavations of the firmy Archeoplan pod kierunkiem Przemysława Museum of Warmia and Masuria in Olsztyn and Wierzbickiego (por. Sobieraj, Hoffmann – w niniej- (in the case of the dagger from Lubajny) the Ar- szym tomie). cheoplan company led by Przemysław Wierzbicki Na podstawie dotychczasowych opracowań (cf. Sobieraj, Hoffmann—in this volume). i analiz metaloznawczych (por. Stos-Gale – w ni- Based on the previous studies and metallo- niejszym tomie) należy przyjąć, że przekazane graphic analyses (cf. Stos-Gale—in this volume), do konserwacji obiekty są brązami cynowymi it should be assumed that the objects conserved – stopami miedzi z cyną oraz ołowiem, niklem are tin bronzes—alloys of copper with tin as well i antymonem. Badania składu aliaży siekierek as lead, nickel, and antimony. The analyses of the i szpil z wczesnej epoki brązu wykonywano już alloys composition of the axes and pins from the na początku XX w. (Bezzenberger 1904). Współ- Early Bronze Age were carried out as early as at the czesne, nieniszczące analizy spektrometryczne beginning of the 20th century (Bezzenberger 1904). poszerzają wprawdzie spektrum zawartych w tych Modern, non-destructive spectrometric analyses stopach pierwiastków, jednak ich układ pozostaje broaden the spectrum of elements detected in these zasadniczo niezmienny. Miedź stanowi zazwyczaj alloys, but their composition remains more or less powyżej 85% wagowych kompozycji, zawartość unchanged. Copper usually constitutes more than cyny dochodzi do 10-15% wagowych, dodatki oło- 85% by weight of the composition, with tin content­ wiu i antymonu występują na poziomie śladowym reaching 10–15% by weight and trace levels of lead (Garbacz-Klempka 2016, 389n; Stos-Gale – w ni- and antimony admixtures (Garbacz-Klempka 2016, niejszym tomie). Surowiec o takim składzie cha- 389n; Stos-Gale—in this volume). The raw mate- rakteryzuje się czerwonozłotą barwą i doskonale rial of such a composition has a golden red color nadaje się do odlewania, jednak wraz ze wzrostem and is perfect for casting, however, the more tin zawartości cyny i ołowiu trudniej poddaje się and lead there is, the more difficult it becomes to obróbce plastycznej i wzrasta jego podatność na process, and the more susceptible it is to cracking pęknięcia (Dobrzański 2008, 119). (Dobrzański 2008, 119). Zagadnienia korozji zabytków archeologicz- The subject of corrosion of archaeological nych wykonanych z brązu zostały obszernie artefacts made of bronze has been thoroughly 196 ◆ Jarosław Strobin opisane w podręcznikach konserwatorstwa, described in conservation manuals, especially szczególnie w odniesieniu do procesów chemicz- in regard to chemical processes, electrochemical nych, korozji elektrochemicznej i powstających corrosion, and the resulting mineral compounds w ich wyniku związków mineralnych (Scott 2002, (Scott 2002, 10n; Lehmann 1978, 148n), expanding­ 10n; Lehmann 1978, 148n). Poszerzono przy tym the knowledge about the types of mineral and wiedzę o rodzajach nawarstwień korozyjnych ­corrosion layers covering the artefacts in the i mineralnych pokrywających powierzchnie za- ­process. This in turn has allowed for defining the bytków, co pozwoliło dokładniej określić główne main groups of occurring compounds, such as grupy występujących związków: tlenków, węgla- oxides, carbonates, sulfates, chlorides, and phos- nów, siarczanów, chlorków, fosforanów (Scott phates, in more detail (Scott 2002, 81n). 2002, 81n). The biggest danger to the state of preservation Największym zagrożeniem dla stanu zacho- of artefacts are the centers of chloride deposits wania przedmiotów są ogniska nawarstwień (CuCl2 x 3Cu(OH)2—atacamite), which, in humid chlorkowych (CuCl2 x 3Cu(OH)2 – atakamit), environments, cause more intense damage. If they które w środowisku wilgotnym intensyfikują occur, destructive corrosion processes start, char- przebieg zniszczeń. W przypadku ich wystąpienia acterized by the presence of blueish green, moist rozpoczynają się procesy korozji destrukcyjnej, and powdery excrescences (Scott 2002, 122). Tin charakteryzującej się niebieskozielonymi, wil- bronzes in natural conditions oxidize fairly quickly, gotnymi i proszkowymi wykwitami (Scott 2002, forming a dark red, later brown, film on the sur- 122). Brązy cynowe w warunkach naturalnych face. The beginning of corrosion are the ­layers of dość szybko utleniają się na powierzchni do cuprite (Cu2O, pink red) and ­tenorite (CuO, black). ciemnoczerwonej, a z czasem brązowej powłoki. Oxide layers are relatively thin, with the red color Początki korozji stanowią nawarstwienia tlenku of metal shining through, but they ­become dark miedzi I (Cu2O, czerwonoróżowy) i tlenku miedzi brown over time. In the case of archaeological II (CuO, czarny). Powłoki tlenków są stosunkowo ­artefacts, copper oxides are the base for subse- cienkie i przebija przez nie czerwony kolor metalu, quent, more durable, crystalline dense layers, jednak z czasem powłoka staje się ciemnobrązowa. mainly carbonate, sulfite, and silicate ­(malachite, W przypadku zabytków archeologicznych tlenki azurite, brochantite, ­chrysocolla). miedzi są podłożem kolejnych, trwalszych, zwar- Over time, the layers form a brownish green tych krystalicznie nawarstwień, głównie węglano- patina, commonly considered a protective, “noble” wych, siarczynowych i krzemianowych (malachit, film. In conservation analyses of heavily damaged azuryt, brochantyt, chryzokola). copper-alloy artefacts, less attention has been paid Z czasem warstwy te tworzą brązowozieloną pa- to the structure of corrosion layers and the original tynę, uznawaną powszechnie za powłokę ochronną surface contained within, usually also preserved – „szlachetną”. W analizach konserwatorskich in a mineral form. A complicated arrangement of silnie zniszczonych zabytków ze stopów miedzi layers is often difficult to interpret and has a signif- mniej uwagi poświęcono strukturom warstw icant impact on conservation works. Even in the korozyjnych i znajdującej się w nich powierzchni case of one object, the structures of the damaged pierwotnej, zazwyczaj także zachowanej w postaci areas can be varied, even completely different, e.g., mineralnej. Skomplikowany układ nawarstwień at the edges and at the center. In the case of arte- jest często trudny w interpretacji i zasadniczo facts with a well-preserved metal core, covered on wpływa na prace konserwatorskie. Struktury tych the surface with homogeneous, noble patinas, the zniszczeń mogą być zróżnicowane, nawet całko- work of a conservator is purely „cosmetic”. On the wicie odmienne w tym samym obiekcie, np. przy other hand, the cleaning of heavily corroded ar- krawędziach i w części centralnej. W przypadku tefacts, covered with thick layers, disintegrating, zabytków o dobrze zachowanym metalowym rdze- and losing their original shapes is a complicated niu, pokrytych na powierzchni homogenicznymi, and arduous process. Stray finds, transported szlachetnymi patynami, działania konserwatora without proper safety measures, often reach mają charakter „kosmetyczny”. Oczyszczanie conservation workshops fragmented, with their zabytków głęboko skorodowanych, pokrytych extremities missing. Such artefacts should not be Analiza stanu zachowania i konserwacja zabytków ze stopów miedzi / Analysis of the state of preservation … ◆ 197 grubymi nawarstwieniami, rozkruszających się, subjected to chemical methods or cleaned in water zatracających swoje pierwotne kształty jest pracą solutions, as it may lead to their original material skomplikowaną i żmudną. Często, znaleziska przy- diluting and dissolving. padkowe, przenoszone bez zabezpieczenia, trafiają Corrosion processes in copper-alloy artefacts do pracowni konserwatorskich rozdrobnione, take place both under and over the original surface z dużymi brakami części skrajnych. Przy tego typu of an object, which is visible and recognizable even zabytkach nie należy stosować metod chemicznych when it is in the form of a mineralized layer. In i oczyszczania w roztworach wodnych, ponieważ the case of heavily corroded ancient bronzes such może to doprowadzić do rozpuszczenia i rozmycia as the ones in the analyzed deposit, the original ich pierwotnej substancji. surface constitutes a delicate layer separating outer Procesy korozji zabytków ze stopów miedzi corrosion layers from the corroded inner structure przebiegają zarówno w strefie poniżej, jak i po- of an object. Usually, it is a film of malachite char- wyżej powierzchni oryginalnej obiektu, która jest acteristics, but it may also be preserved in oxide zasadniczo widoczna i rozpoznawalna, nawet gdy layers (cf. Figs. 1, 2). stanowi zmineralizowaną warstwę. W przypadku The structures of corrosion layers in such arte- silnie skorodowanych, pradziejowych brązów, facts are varied, but they are always separated into takich jak wchodzące w skład analizowanego two zones by the original surface: depozytu, powierzchnię pierwotną stanowi deli- 1. Outer layers, covering the original face— katna warstwa rozdzielającą strefę nawarstwień products of the corrosion of the alloy, from oxides zewnętrznych od skorodowanej, wewnętrznej to dominant carbonates and sulfates, which may struktury obiektu. Zazwyczaj jest to powłoka occur in a compact or multi-layered (pustules) o właściwościach malachitu, ale może zachować form. Above these layers, there is a terminal zone się też w warstwach tlenkowych (ryc. 1, 2). of alloy corrosion products, mixed and clumped

Ryc. 1. Główka szpili (Praslity, stan. XXI) z widocznymi nawarstwieniami węglanowymi (malachit) Fig. 1. Pin head (Praslity, site XXI) with visible carbonite layers (malachite) Ryc. 2. Tuleja grotu włóczni (Kosyń, stan. II) z widocznymi nawarstwieniami węglanowymi (malachit) Fig. 2. Spearhead socket (Kosyń, site II) with visible carbonite layers (malachite)

Ryc. 3. Liść grotu włóczni (Kosyń, stan. II) z widocznymi nawarstwieniami zewnętrznymi Fig. 3. Spearhead blade (Kosyń, site II) with visible outer layers Analiza stanu zachowania i konserwacja zabytków ze stopów miedzi / Analysis of the state of preservation … ◆ 199

Struktury warstw korozyjnych w tego typu with mineral and organic raw material. Examples zabytkach są zróżnicowane ale zawsze oryginalna of such corrosion layers were noted on the blade of powierzchnia rozdziela je na dwie strefy: the spearhead (cf. Fig. 3). 1. Warstwy zewnętrzne, pokrywające pier- 2. Corrosion structure under the original wotne lico – produkty korozji stopu, od tlenków surface, which differs noticeably between the ar- po dominujące węglany i siarczany, które mogą tefacts described. The objects made of wire or thin występować w formie zwartej bądź nawarstwień metal plates were usually completely corroded and spiętrzonych (purchli). Powyżej tych warstw preserved in a mineralized form. znajduje krańcowa strefa produktów korozji The analyzed assemblage contained objects stopu, przemieszanych i zlepionych z surowcem in which, under the original surface, there was mineralnym i organicznym. Przykłady takich na- a structure without a metal core, of powdery, warstwień korozyjnych zarejestrowano na liściu friable consistency, generally described in the lit- grotu (ryc. 3). erature as chloride corrosion (Nosek 2008, 37). It 2. Struktura korozyjna pod powierzchnią should be noted that this layer, even after humidity oryginalną, w obrębie której występują widoczne tests, often did not exhibit any sudden changes.1 różnice w opisywanych zabytkach. Charakteryzo- Where the threat of chloride corrosion emerged, wane tu obiekty wykonanych z drutu bądź cien- the structure was additionally stabilized with an kich blaszek, zazwyczaj całkowicie skorodowały inhibitor, a 1% solution of benzotriazole in etha- i zachowały się w postaci zmineralizowanej. nol. Such a case was observed in the coils of the W charakteryzowanym zespole znajdowały wire of which bracelets and beads were made (cf. się obiekty, w których poniżej powierzchni ory- Fig. 4). In a few cases, there was either a residual ginalnej wystąpiła struktura bez metalowego metal core or only a brownish red, crystallized rdzenia, o konsystencji proszkowej i osypującej się, copper oxide structure preserved in the central powszechnie określana w literaturze jako korozja parts of these elements (cf. Fig. 5). chlorkowa (Nosek 2008, 37). Należy zauważyć, że Thoroughly corroded elements, with powdery warstwa ta nawet po wykonaniu prób wilgotno- structure, located under the malachite layer, are ściowych, często nie wykazywała gwałtownych the main problem during the artefact conservation zmian1. W przypadku pojawiających się zagrożeń process. Difficulties with maintaining the stability korozją chlorkową, strukturę stabilizowano do- of objects appear already at the stage of archaeo- datkowo inhibitorem, 1% roztworu benzotriazolu logical exploration. Zones preserved in this spe- w etanolu. Opisywaną sytuację zarejestrowano cific form, filled with moisture, are susceptible w zwojach drutu bransolet i paciorków (ryc. 4). to mechanical damage and require special care W nielicznych przypadkach, w częściach cen- when an artefact is being removed and secured. tralnych tych elementów, zachował się reliktowo The original surface layer cracks and splits easily, metalowy rdzeń, bądź już tylko brązowoczer- and the unctuous corrosion structure underneath wona, skrystalizowana struktura tlenków miedzi dilutes and breaks apart. Artefacts in the condi- (ryc. 5). tion described should not be cleaned during the Dogłębnie skorodowane elementy, o proszko- excavation or directly after the exploration, but wej budowie, znajdujące się pod warstwą mala- removed together with the adhering earth and chitową, stanowią zasadniczy problem w procesie organic remains. Further on, these objects require konserwacji zabytków. Kłopoty z utrzymaniem seasoning, slow removal of moisture, and im- spoistości obiektów pojawiają się już na etapie pregnation—first, with corrosion inhibitors and eksploracji przez archeologa. Strefy zachowane then with synthetic resins, which strengthen the w tej specyficznej formie, wypełnione wilgocią, po- structure. Such actions allow the loose corrosion datne są na uszkodzenia mechaniczne i wymagają products under the original surface or between the

1 Metoda polega na umieszczeniu obiektu w pojemniku 1 The method consists of placing an object in a container o podwyższonej wilgotności, gdzie już po dobie mogą with an increased humidity in which eruptions of chlo- pojawić się wykwity korozji chlorkowej. Czynność po- ride corrosion may manifest already after 24 h. Used wszechnie stosowana przy obiektach ze stopów miedzi, commonly in the case of metal objects threatened by zagrożonych tą odmianą korozji, por. Kołyszko 2012, 32. this type of corrosion; cf. Kołyszko 2012, 32. 200 ◆ Jarosław Strobin

Ryc. 4. Fragment bransolety z drutu (Praslity, stan. XXI) z widocznym stanem zachowania rdzenia Fig. 4. Fragment of a wire bracelet (Praslity, site XXI) showing the state of preservation of the core

Ryc. 5. Fragment szpili (Praslity, stan. XXI) z widocznym stanem zachowania rdzenia Fig. 5. Fragment of a pin (Praslity, site XXI) showing the state of preservation of the core

szczególnej ostrożności w trakcie wyjmowania surface and the core, assuming one was ­preserved i zabezpieczania. Powłoka powierzchni oryginalnej to consolidate. Only after strengthening the z łatwością ulega spękaniu i odspajaniu, a mazista corroded structures can the layers covering the struktura korozyjna, znajdująca się poniżej, ulega original surface be cleaned—with due caution, as rozmyciu i rozpadowi. Zabytków w opisywanym they are not compact enough to perform inten- stanie nie należy doczyszczać w trakcie badań ar- sive mechanical operations. Failure to do so may cheologicznych, czy bezpośrednio po eksploracji, distort the shape of objects filled with powdery lecz wyjmować w formie zwartej, z otaczającymi ją structures and moisture, while the original surface resztkami ziemi i szczątków organicznych. Obiekty of dried artefacts may crumble, obliterating any te w dalszych pracach wymagają sezonowania, technological traces (ornamentation, traces of pro- powolnego pozbywania się wilgoci, a następnie im- cessing) preserved thereon. Partial disintegration pregnacji – w pierwszej fazie inhibitorami korozji, of the corroded areas, up to the preserved residual a następnie żywicami syntetycznymi, wzmacnia- metal core, is visible at the ends of the pin shafts jącymi strukturę. Prace te pozwalają scalić strefę (cf. Figs. 5, 6). luźnych produktów korozji pod powierzchnią The degradation of the original but completely oryginalną lub między nią a rdzeniem, oczywiście corroded surface also occurs in objects which, jeśli takowy przetrwał. Dopiero po etapie wzmoc- during the initial examination, appear to be nienia skorodowanych struktur można przystą- well-preserved; flanged axes are a good example. pić do oczyszczania nawarstwień pokrywających Although these are sturdy objects, with metallic powierzchnię oryginalną, zachowując przy tym color flashing from underneath the patina, they należytą ostrożność, ponieważ nie są one na tyle are deeply corroded in the outermost parts—at the zwarte, aby można było wykonywać intensywne cutting edges and at the flanges (cf. Fig. 7). Analiza stanu zachowania i konserwacja zabytków ze stopów miedzi / Analysis of the state of preservation … ◆ 201 zabiegi mechaniczne. Zaniechanie powyższych However, even heavily corroded artefacts may czynności przy obiektach wypełnionych strukturą have zones of better preserved surface, with opti- proszkową i wilgocią doprowadza do rozmycia się mal patina arrangement, where a delicate but com- kształtu, a w przypadku osuszonych zabytków – do pact carbonate–sulfate patina was deposited over rozkruszenia powierzchni oryginalnej i zawartych oxide films, as recorded, e.g., on the spearhead and na niej śladów technologicznych (zdobienie, ślady pin head presented earlier (cf. Figs. 1, 2). obróbki). Częściowy rozpad skorodowanych stref, The above observations illustrate another phe- aż do reliktowo zachowanego metalowego rdzenia, nomenon important in the course of conservation widoczny jest na zakończeniach trzonów szpil works. Corrosion processes do not develop in a reg- (ryc. 5, 6). ular manner on the entire surface and beneath it. Degradacja oryginalnej lecz całkowicie skoro- Relatively shallow corrosion, with the dominant dowanej powierzchni następuje także w obiektach, arrangement of metal alloy underneath oxide które przy wstępnych oględzinach wydają się być and carbonate layers, may be adjacent to zones of dobrze zachowane. Doskonały przykład stanowią deep, irregular corrosion pits, covered only with tu siekierki z podniesionymi brzegami. Pomimo, a thin malachite layer of the original surface—this że są to przedmioty masywne, z przebłyskującym may occur even over sections measuring a few or spod patyn metalicznym kolorem, to w częściach several millimeters. Such a patina arrangement, skrajnych – przy ostrzach i na krawędziach pod- where the surface layers are adjacent to deep pits, niesionych brzegów – uległy głębokiej korozji was registered on the surface of the spearhead (ryc. 7). blade (cf. Fig. 8). Too intensive and uncontrolled Nawet tak dalece skorodowane zabytki mogą cleaning of such a varied, damaged surface may jednak posiadać strefy o lepiej zachowanej po- cause pits to become permanent and negatively wierzchni, o optymalnym układzie patyn, gdzie affect the appearance of an artefact. na powłoki tlenkowe nałożyła się delikatna lecz This uneven corrosion could be caused by in- zwarta patyna węglanowo-siarczanowa, jak zareje- ternal defects of an object, resulting from gravity strowano np. na prezentowanych wcześniej grocie casting in relatively primitive conditions (blisters, i główce szpili (ryc. 1, 2). shrinkages, slag particles) as well as surface defor- Powyższe obserwacje ilustrują kolejne zjawi- mations (dirt, roughness). Microzones of increased sko, ważne dla przebiegu prac konserwatorskich. chemical activity in a corroding object, caused by Procesy korozji nie powstają w sposób regularny, point contact with moisture or with decompos- na całej powierzchni i poniżej. Nawet na odcinku ing organic material, could also act as a degrad- kilku-, kilkunastu milimetrów korozja może być ing factor. The differentiation in the corrosion stosunkowo płytka, z dominującym układem: of copper-alloy artefacts may also begin after stop metalu, na nim warstwy tlenkowe i powyżej objects are made, when the emergence of oxide

Ryc. 6. Fragment szpili (Praslity, stan. XXI) z widocznym stanem zachowania rdzenia Fig. 6. Fragment of a pin (Praslity, site XXI) showing the state of preservation of the core 202 ◆ Jarosław Strobin

Ryc. 7. Fragment siekierki z podniesionymi brzegami (Praslity, stan. XXI), z widocznymi wykruszeniami krawędzi Fig. 7. Fragment of a flanged axe (Praslity, site XXI) with a visibly chipped edge

węglanowe, a obok mogą występować strefy głę- layers depends on the manner of use, including bokich, nieregularnych wżerów korozyjnych, such factors as zone contact with the elements of pokrytych jedynie cienką warstwą malachitową natural environment. Nowadays, manufacturers powierzchni oryginalnej. Taki układ patyn, gdzie use patination of copper-alloy products to protect nawarstwienia powierzchniowe sąsiadują z głę- their surfaces against uneven corrosive influences bokimi wżerami, zarejestrowano na powierzchni and to enhance their aesthetic values. Similar liścia grotu (ryc. 8). Zbyt intensywne i niekontro- procedures were also used in the ancient world. lowane oczyszczanie tak zmiennej, zniszczonej It has been proved that the craftsmen at that time powierzchni może spowodować utrwalenie się deliberately patinated the surface of bronze objects wżerów i negatywnie wpłynąć na estetykę za- or used alloys that gave them an appropriate color bytku. (Giumlia-Mair 1993, 101n). It is likely that artifi- Przyczynę nierównomiernej korozji mogły cial patinas were made in the Bronze Age by the stanowić też wady wewnętrzne przedmiotu od- manufacturers at the North-Alpine production lewanego grawitacyjnie, w stosunkowo prymi- centers (Berger 2012, 76n). tywnych warunkach (pęcherze, skurcze, drobiny Another important element of the conserva- żużlu), jak i zniekształcenia powierzchniowe (za- tion works was capturing and securing organic brudzenia, chropowatość). Kolejnym czynnikiem remains in the context of the metal objects. Copper degradującym mogły być mikrostrefy zwiększonej compounds, which are a component of corrosion aktywności chemicznej korodującego obiektu products, have properties that allow preservation wywołane punktowym kontaktem z wilgocią of organic material, such as elements of bindings, czy rozkładającym się materiałem organicznym. handles, or containers of centuries-old objects, Zróżnicowanie korozji zabytków ze stopów miedzi even in a residual form. During the cleaning of the może też mieć swój początek już po wykonaniu rolled wire beads, fragments of the string on which przedmiotu, kiedy to pojawienie się warstw tlen- they had been hung were obtained (cf. Kowalska kowych związane jest ze sposobem użytkowania, et al.—in this volume). In the case of the flanged np. strefowym kontaktem z elementami środowi- axes, traces of hafts made of organic material ska naturalnego. Współcześnie wytwórcy stosują were recorded; they manifest in different colors Analiza stanu zachowania i konserwacja zabytków ze stopów miedzi / Analysis of the state of preservation … ◆ 203

Ryc. 8. Grot włóczni (Kosyń, stan. II) z widocznymi nawarstwieniami korozji i współwystępującymi wżerami Fig. 8. Spearhead (Kosyń, site II) with visible corrosion layers and co-occurring corrosion pits

patynowanie wyrobów ze stopów miedzi, aby of patinas as well as in the form of mineralized, zabezpieczyć ich powierzchnie przed nierówno- fibrous remains (cf. Fig. 9). miernym działaniem czynników korozyjnych The traces of organic hilts of daggers with ­rivets i podnieść walory estetyczne. Podobne zabiegi for securing the handles manifested in a similar stosowano też w świecie antycznym. Dowiedziono, manner (cf. Figs. 10, 11). że ówcześni rzemieślnicy świadomie patynowali Conservation work on the assemblage ­described powierzchnię obiektów z brązu lub sporządzali je started with photographing and the initial exam- ze stopów dających odpowiednią barwę (Gium- ination of the artefacts. Due to the poor state of lia-Mair 1993, 101n). Prawdopodobnie sztuczne preservation and the possibility of further chip- patyny wykonywali wytwórcy w epoce brązu, ping and crumbling, it was decided to impregnate w północnoalpejskich centrach produkcyjnych some objects with a copper corrosion inhibitor (1% (Berger 2012, 76n). solution of benzotriazole in ewthanol) and to place Innym istotnym elementem konserwacji było them in a vacuum chamber. Completely corroded uchwycenie i zabezpieczenie pozostałości orga- objects and ones with the residual core preserved nicznych, znajdujących w kontekście metalowych were immersed in a 10% solution of Paraloid B 44 obiektów. Związki miedzi, które są składnikiem in toluene and dried in a vacuum chamber at a pres- produktów korozji, posiadają właściwości konser- sure of 0.1 MPa. After strengthening the structure wujące materiał organiczny, co pozwala zachować of the objects, works were undertaken to remove w wielowiekowych obiektach elementy opraw, the mineral dirt and corrosion layers until the uchwytów czy otaczających je pojemników, nawet original surfaces were exposed. In particular, small w postaci szczątkowej. W trakcie oczyszczania pa- objects—beads made of twisted wire and multi coil ciorków ze zwijanego drutu pozyskano fragmenty bracelets—were treated in this manner. Similarly, sznureczka służącego do ich zawieszenia (por. Ko- the pins decorated with grooved linear motifs were walska i in. – w niniejszym tomie). Przy siekierkach cleaned using microtools. z podniesionymi brzegami zarejestrowano ślady The artefacts were subjected to conservation opraw z materiałów organicznych, uwidoczniające after metallographic analyses had been carried 204 ◆ Jarosław Strobin

Ryc. 9. Siekiera (Praslity, stan. XXI) z widocznym w patynie śladem organicznej oprawy części obuchowej Fig. 9. Axe (Praslity, site XXI) with traces of an organic haft visible in the patina on the butt

Ryc. 10. Sztylet z nitami do rękojeści (Kosyń, stan. II) Ryc. 11. Sztylet z nitami do rękojeści (Lubajny, stan. IX) z widocznym w patynie śladem po uchwycie z widocznym w patynie śladem po uchwycie Fig. 10. Dagger with rivets for the hilt (Kosyń, site II) Fig. 11. Dagger with rivets for the hilt (Lubajny, site IX) with a trace of a grip visible in the patina with a trace of a grip visible in the patina

się w odmiennej kolorystyce patyn, jak i w postaci out. During the analyses, the patinas were partially zmineralizowanych, włókienkowatych szcząt- ­removed from the surface of some of the objects, ków (ryc. 9). and alloy samples were taken, leaving basin-shaped W podobny sposób ukazały się też ślady po cavities, with traces of milling on the surface. This organicznych oprawach sztyletów z nitami do method, drastic from the point of view of contem- mocowania rękojeści (ryc. 10, 11). porary conservation recommendations, was, in Prace konserwatorskie nad opisywanym zbio- the opinion of the researchers, the only way to rem rozpoczęto od dokumentacji fotograficznej examine the original raw ­material. Analiza stanu zachowania i konserwacja zabytków ze stopów miedzi / Analysis of the state of preservation … ◆ 205 i wstępnych oględzin zabytków. Ze względu na zły The resulting cavities were filled and retouched stan zachowania, możliwość dalszego wykruszania with colored putties based on epoxy resin and się i osypywania, zdecydowano o zaimpregnowa- ­mineral pigments. The objects were cleaned to niu części obiektów inhibitorem korozji miedzi their original surface and re-impregnated in (1% roztwór benzotriazolu w etanolu) i umiesz- the zones of corrosion pits with a 1% solution czeniu w komorze próżniowej. Obiekty całkowicie of benzotria­zole in ethanol. After drying, the skorodowane i ze szczątkowo zachowanym rdze- artefacts were saturated with a 10% solution of niem zanurzano w 10% roztworze Paraloidu B 44 Paraloid B 44 and placed in a vacuum chamber. w toluenie i osuszano w komorze próżniowej pod Cyanoacrylate and epoxy resins, colored with ciśnieniem 0,1 MPa. Po strukturalnym wzmoc- ­mineral pigments, such as chromium oxide nieniu przedmiotów podjęto prace oczyszczające green, iron oxide black, ocher, slate grey, were z zabrudzeń mineralnych i nawarstwień korozyj- used to ­consolidate the objects. At the last stage of nych, aż do odsłonięcia powierzchni oryginalnych. the works, Cosmoloid 80 H microcrystalline wax Zabiegi te dotyczyły zwłaszcza przedmiotów drob- dissolved in petroleum ether was applied. nych – paciorków ze skręcanego drutu i bransolet wielozwojowych. Podobne doczyszczanie mikro- narzędziami zastosowano przy szpilach zdobio- nych rytymi motywami liniowymi. Zabytki przekazano do konserwacji po wyko- naniu analiz metaloznawczych, w wyniku których z powierzchni części obiektów usunięto miejscowo patyny i pobrano próbki stopu, co zostawiło nieckowate zagłębienia ze śladami frezowania powierzchni. Metoda ta, drastyczna z punktu wi- dzenia współczesnych zaleceń konserwatorskich, w opinii prowadzących badania była jedynym sposobem zbadania oryginalnego surowca. Powstałe ubytki uzupełniono i wyretuszowano kolorystycznie kitami na bazie żywicy epoksydo- wej i pigmentów mineralnych. Obiekty oczysz- czone do powierzchni pierwotnej, a w strefach wżerów korozyjnych ponownie impregnowano w 1% roztworze benzotriazolu w etanolu. Po osuszeniu strukturę zabytków nasycano 10% roz- tworem Paraloidu B 44 i umieszczano w komorze próżniowej. Przy łączeniu obiektów stosowano żywice cyjanoakrylowe i epoksydowe, barwione pigmentami mineralnymi: zielenią chromową, czernią żelazową, ugrami, szarością skalną. W ostatnim etapie prac naniesiono mikrowosk Cosmolloid 80 H rozpuszczony w benzynie eks- trakcyjnej.

Autor/Author: Mgr Jarosław Strobin Muzeum Archeologiczne w Gdańsku ul. Mariacka 25/26, 80-958 Gdańsk; e-mail: [email protected] 206 ◆ Jarosław Strobin

BIBLIOGRAFIA Bezzenberger A., 1904: Analysen vorgeschichtlicher Bronzen Kołyszko M., 2012: Konserwacja monet i medali, Warszawa. Ostpreussens, Königsberg. Kowalska A.B., Maik J., Słomska J., 2019: Pozostałe Berger M., 2012: Bronzezeitliche Färbetechniken an Metal- szczątki organiczne z Kosynia, (w:) J. Sobieraj (red.) Po- lobjekten nördlich den Alpen. Eine archäometallurgische czątki epoki brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz Studie zur prähistorischen Anwendung von Tauschierung specjalistycznych, Olsztyn: 185–192. und Patinierung anhand von Artefakten und Experimen- Lehmann J., 1978: Chemia w ekspertyzie i konserwacji za- ten, Forschungsberichte des Landesmuseums für Vor- bytków z materiałów nieorganicznych, Biblioteka Muze- geschichte Halle 2, Halle. alnictwa i Ochrony Zabytków, Seria B: 51, Warszawa. Dobrzański L. A., 2008: Metaloznawstwo opisowe stopów Nosek E., 2008: Konserwacja zabytków metalowych, Kra- metali nieżelaznych, Gliwice. ków. Garbacz-Klempka A., 2016: Analiza technologii warsz- Scott D.A., 2002: Copper and Bronze in Art: corrosion, colo- tatu odlewniczego osady kultury mogiłowej w Szczepidle, rants, conservations, Los Angeles. gm. Krzymów, woj. wielkopolskie, stan. 17, na podstawie Sobieraj J., Hoffmann M.J., 2019: Stan i perspektywy badań metaloznawczych, (w:) P. Makarowicz (red.) Szcze- badań, (w:) J. Sobieraj (red.) Początki epoki brązu na pidło. Osada metalurgów kultury mogiłowej nad Wartą, Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycznych, Archaeologia Bimaris, Monografie 9, Poznań: 389–424. Olsztyn: 11–32. Giumlia-Mair A., 2008: Antiche tecniche di colorazione dei Stos-Gale Z., 2019: Analizy izotopów ołowiu a pochodzenie metalli, (w:) M. Bacci (red.) Colore e arte: storia e tecno- znalezisk z brązu, (w:) J. Sobieraj (red.) Początki epoki logia del colore nei secoli, Atti del convegno: AIAr Associa- brązu na Warmii i Mazurach w świetle analiz specjalistycz- zione Italiana di Archeometria, Metodologie Scientifiche nych, Olsztyn: 83–118. per i Beni Culturali, Firenze, 28 febbraio – 2 marzo 2007, Bologna: 259–275.

Dofinansowano ze środków Dofinansowano ze środków Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Gminy Dobre Miasto Samorządu Województwa Narodowego pochodzących Warmińsko-Mazurskiego z Funduszu Promocji Kultury