December 2016 | N° 21 Dossier VICTOR BESME Varia HET WATERLOO MEMORIAL TE EVERE HET HAPHUIS

December 2016 | N° 21

Dossier VICTOR BESME

Varia HET WATERLOO MEMORIAL TE EVERE HET HAPHUIS DOSSIER STRUCTUREERDE DE STADSUITBREIDING VICTOR BESME HOE DE GROTE RING LANGS (A. DeVille deGoyet, 2016©GOB). Zicht van boven aandekerk van Laken Koninginnelaan, Brussel-Laken. ARCHITECT EN STEDENBOUWKUNDIGE FRISQUE CHRISTIAN

VICTOR BESME, DIE BELAST WAS MET DE UITBREIDING VAN DE STAD BRUSSEL, ONTWIERP EEN AANTAL NIEUWE WIJKEN IN HET VERLENGDE VAN DE BESTAANDE. Het sprak voor zich dat die allemaal met het stadscentrum zouden worden verbonden, maar het leek de lokale verkozenen minder dringend deze nieuwe wijken ook onderling met elkaar te verbinden. De stedelijke ontwikkeling noodzaakte daarnaast ook de bouw of uitbreiding van voorzieningen, zowel burgerlijke als militaire. Dankzij de aanleg van de Grote Ring kon op deze behoeften worden ingespeeld.

Het concept van een ‘grote ring’ onder de naam Plan d’ensemble Projet d’assainissement de la val- kan in verband worden gebracht pour l’extension et l’embellissement lée de la Senne uit dat in 1864 werd met het plan voor een ringvormige de l’agglomération bruxelloise. De gepubliceerd4 (zie p.11). wal rond Brussel die zou worden definitieve versie hiervan verscheen De lanen van deze toekomstige ring opgetrokken naar een ontwerp uit in 18662 (zie p.25). Samen met dit waren het eerste punt van het rap- 1840 van Charles Vanderstraeten, plan werd ook de verkennings- port dat bij het plan van 1866 hoorde: eerste Wegeninspecteur. Deze ring kaart op schaal 1/2500 bijgewerkt, de verlengde Antwerpselaan (de had een omtrek van 18,85 kilome- zodat ook de werkdocumenten van toekomstige as Kruidtuin – Leopold ter en zou 21 poorten bevatten met Charles Vanderstraeten werden II – Basiliek), de verplaatsing van het een tussenafstand van ongeveer geactualiseerd. Dit plan wou in Oefenveld van het Jubelpark naar 900 meter. Voor de aanleg ervan de eerste plaats een leidraad zijn: de rand van het Ter Kamerenbos, de zou de Stad Brussel de betrokken “d’abandonner la plupart des disposi- verbindingsspoorlijn via Sint-Jans- terreinen in de ‘buitenwijken’ moe- tions du plan de 1846, il est indispen- Molenbeek (de toekomstige lijn L28, ten annexeren1. In 1854 werd het sable d’en reconstruire un nouveau, waarbij men in tegenstelling tot de plan voor de annexatie van de ‘bui- non pas pour le rendre obligatoire, in 1865 ingehuldigde lijn L161 tussen tenwijken’ afgeblazen nadat het in puisqu’il dépend des propriétaires de het Noordstation en het station van datzelfde jaar door het parlement l’exécuter, mais pour posséder un type de Leopoldswijk overwegen wilde was afgewezen. Daarnaast nood- d’ensemble qui permette soit de diri- vermijden, die de stadsontwikkeling zaakten de asymmetrische groei ger les particuliers dans l’exploitation sterk belemmerden5), de aanleg van van de stad, de opheffing van de tol des terrains, soit de juger si les propo- villawijken aan de rand van het Ter in 1860 en de veroudering van som- sitions isolées qu’ils font chaque jour, Kamerenbos (de toekomstige site mige grote projecten een radicale si les plans partiels qu’ils présentent van de wereldtentoonstelling van actualisering van het concept van se combinent ou se rapprochent de cet 1910), de aanleg van wijken met bur- een grote ring, niet langer als grens ensemble qui doit régir le développe- gerwoningen (Cité du Midi, nabij de maar als structurerend element ment d’une grande agglomération”3. Charleroisesteenweg, Cité de l’Est van de stadsuitbreiding, als de ver- Het rapport zwijgt over het sane- aan het einde van de Rogierlaan, binding tussen de bestaande en de ringsbeleid, een belangrijk debat op Cité de l’Ouest op het plateau van toekomstige ‘buitenwijken’. een moment dat de Zenne geregeld Koekelberg) of arbeiderswonin- N°021 – DECEMBER 2016 buiten haar oevers trad. Deze the- gen (dicht bij de spoorweg). Tot slot Victor Besme, ‘Wegeninspecteur matiek werd grondiger aangepakt schetste het rapport ook de ontwik- voor de Brusselse buitenwijken’, in het rapport van 1863 met betrek- keling van de gemeentelijke wegen werd dus door de Provincie Brabant king tot de Maalbeek. Daarnaast en de noodzakelijke voorwaarden om belast met het ontwerp van deze werkte Victor Besme samen met deze wegen in de stadsontwikkeling

nieuwe stadsstructuur, bekend H. Guillery en G. Janssen ook een op te nemen. BRUSSEL ERFGOED

027 LANGS DE GROTE RING

GROTE RING OF MIDDENRING? • Grande Ceinture, om te verwijzen In het Nederlands worden de vol- naar de ring die een aanvang nam gende termen gebruikt: In het Frans gebruikt men: met de ‘Boulevard Militaire’ (bena- • de Kleine Ring • Petite Ceinture, om te verwijzen ming ook in gebruik sinds een eeuw, • de Middenring of Ringlanen (voor een naar de buitenste lanen van de maar Besme had het zonder onder- gedeelte ervan) vijfhoek die gedeeltelijk door Jean- scheid over boulevards extérieurs of • de Ring Baptiste Vifquin werden uitgete- boulevards de ceinture). R21 gedeel- kend (benaming in gebruik sinds telijk. Binnen het historisch perspectief van een eeuw, maar Besme had het • Ring zonder meer (R0), om te ver- dit artikel zullen we verder de term uitsluitend over boulevards). R20 wijzen naar de snelwegring die ‘Grote Ring’ blijven gebruiken. gedeeltelijk. overwegend in de jaren 1970 werd gebouwd.

DE GROTE RING, à construire sur ce champ et le nou- zorgen dat de toekomstige treinver- VAN DE VERSIE VAN 1863 vel hippodrome à établir à la gauche binding (L28) in combinatie met de TOT DIE VAN 1866 du Bois, le raccorderait au Bois, à nieuwe laan op termijn geen obsta- son avenue [Louise], à la chaussée kel voor de verstedelijking zou vor- Vergeleken met Vanderstraetens pro- de Waterloo, permettrait aux équi- men, zoals hierboven al vermeld. De ject strekte de in 1862 uitgetekende pages de sortir de Bruxelles par la geplande Militaire Laan werd lichtjes Grote Ring zich minder ver zuid- porte Louise, de parcourir le Bois et oostwaarts verplaatst. waarts uit en hij liep ten noorden van de rentrer en ville par la rue de la Loi. het toekomstige koninklijke domein. M. Wellens a complété ce travail par In de versie van 1862 omschreef Aldus viel hij buiten de bevoegdheid l’étude d’une route-avenue qui partira Besme deze boulevards nog als van de Wegeninspecteur, die aanvan- du Champ actuel des manœuvres [le volgt: “Ces avenues […] devraient avoir kelijk beperkt bleef tot een cirkel met Cinquantenaire], dans le prolonge- une largeur de 35 mètres, pour être een straal van 3.000 meter rond het ment de la rue de la Loi, pour abou- composées, au centre, d’une allée Brusselse stadhuis (afb. 1). In 1874 tir presque en ligne droite au château plantée de 11 mètres de largeur et de werd deze straal tot 7.500 meter de Tervueren, qu’elle reliera ainsi deux chaussées latérales de 12 mètres opgetrokken. directement à la ville.”6 In 1863 dacht chacune, y compris les trottoirs…”. In Besme nog altijd dat de Grote Ring de versie van 1866 werd de totale In de eerste versie van 1862, gepu- de uiterste grens van de agglomera- breedte evenwel teruggebracht tot bliceerd in 1863, was de Grote Ring tie zou vormen, maar dat idee werd 26 meter. Was Besme bang om de 22.920 meter lang, waarvan 5.500 al snel opgeborgen. overheid af te schrikken door de meter alleen al voor de Militaire hoge kostprijs? In zijn jaarverslag Laan: “C’est M. [François] Wellens, In Besmes ver sie van 18 66 is de Grote uit 1870 voor het jaar 1869 klonk hij ingénieur en chef des ponts et chaus- Ring 24.150 meter lang; hij verschilt echter overtuigder: “Ces boulevards sées du Brabant, qui a pris l’initiative van de huidige ring door een grotere auraient une largeur de 45,00 m et de l’étude de cette importante section, terreininname naar het zuiden en het leur section devrait se composer de section qui serait la première qu’il westen. In het zuiden kon de te sterk routes pavées ou macadamisées, lon- faudrait construire, car elle s’éten- verstedelijkte Waterloosesteenweg geant des deux côtés les habitations drait sur la crête des hauteurs de niet verder worden verbreed tot de et, au centre, de promenoirs plantés Bruxelles, mettrait en communication afmetingen van een boulevard. Er d’arbres pour les piétons et les cava- avec le Bois [de la Cambre], la route de werd een nieuw tracé getekend dat liers.” Heel wat later, in 1906, zou Louvain, la rue de la Loi, le Champ des ten zuiden van de geplande Cité du Leopold II verklaren: “Je me refuse manœuvres et le quartier qu’il fera Midi liep en overeenstemde met de désormais à signer un projet de voie naître, raccorderait la rue du Trône te verbreden Vanderkinderestraat. de communication dont la largeur prolongée; elle relierait les casernes In het westen moest men ervoor serait inférieure à cinquante mètres”.7

028 N°021 – DECEMBER 2016

Afb. 1 Algemeen plan van 1866 met in het groen: straal van 3000 meter rond het Brusselse stadhuis; in het rood: het algemeen plan van 1862-1863; in het blauw: het algemeen plan van 1866 (uitgevoerd door de auteur). BRUSSEL ERFGOED

029 LANGS DE GROTE RING

4 7

11 10 1

Afb. 2 De lanen van de toekomstige Grote Ring. UrbIS-basiskaart (groen achtergrond) overgebracht op de plan van 1866 (Hans Blanchaert © GOB-DML).

De Grote Ring opgedeeld in 13 delen: 1. van het Ter Kamerenbos tot de Waversesteenweg; 8. Sint-Jans-Molenbeek en de Mettewielaan; 2. van de Waversesteenweg tot het Montgomeryplein; 9. Anderlecht, van de Ninoofsesteenweg tot de Gerijstraat; 3. van het Montgomeryplein tot het Meiserplein; 10. de Gerijstraat en de Luttrebruglaan; 4. van het Meiserplein tot de Van Praetbrug; 11. de Wielemans Ceuppenslaan, de Koningin Maria-Hendrikalaan 5. rondom het koninklijk domein en de Besmelaan; 6. de de Smet de Naeyerlaan; 12. de Albertlaan en de Winston Churchilllaan; 7. het plateau van Koekelberg, de Sermon Laan en de Bossaertlaan; 13. door of rond het Ter Kamerenbos?

030 DE GROTE RING, VAN HET TER KAMERENBOS In 1885 verlengde de Kroonlaan SECTIE PER SECTIE TOT DE WAVERSESTEENWEG (20 meter) de Troonstraat in rechte lijn tot aan de laan; dankzij een De huidige Grote Ring (afb. 2) wordt Dit deel van de Militaire Laan is bijna bakstenen brug over de Graystraat gevormd door de Generaal Jacqueslaan, overal 35 meter breed. Het werd in (afb. 3b) (beschermd in 2016), Louis Schmidtlaan, Sint-Michielslaan, 1888 afgewerkt, behalve het stuk moest men niet langer doorheen Brand-Whitlocklaan en Auguste nabij de Waversesteenweg, dat pas de Maalbeekvallei. In 1888 werd Reyerslaan (de voormalige Boulevard in 1895 klaar was. Het profiel van het militair hospitaal gebouwd Militaire of Militaire Laan); de Generaal de laan was niet meteen wat Besme (gesloopt in 2002). In 1877 werd een Wahislaan en de Lambermontlaan; de voor ogen had: een brede centrale bijkomende hoofdweg aangelegd, Van Praetlaan, Koninklijk Parklaan, rijweg tussen plantsoenen die langs de Tweede Lansiers Regimentlaan Abelenlaan en Witte-Acacialaan; de trottoirs liepen (afb. 3a). Hier (40 meter, tussen de twee gekop- de Koloniale Brug, de De Smet de bevonden zich de legerinstallaties pelde kazernes), die door de Naeyerlaan; de Lakenselaan, de die uit het stadscentrum waren ver- Kazernenlaan (32 meter) werd Jacques Sermonlaan en de Emile huisd: de kazernes Géruzet en de verlengd en in de Oudergemlaan Bossaertlaan; de Louis Mettewielaan, Witte van Halen, die tussen 1875 en (20 meter) en de Wetstraat (20 8 een deel van de Grote-Ringlaan, 1882 werden gebouwd – de laat - meter) uitmondde. de Maria Groeninckx-De Maylaan, ste was aangesloten op de spoor- de Mededingingstraat en de René lijn naar Luxemburg die langs het Tot begin jaren 1950 bevond zich Henrystraat, de Théo Verbeecklaan nieuwe Oefenplein liep – evenals de hier het ‘Oefenplein’, dat uit het en de Eugène Ysayelaan, de Aristide voormalige koninklijke rijkswacht- Jubelpark was verhuisd. In 1863 wou Briandlaan, de Frans van Kalkenlaan, de school (1909). Langs de laan werd Besme dit plein net ten oosten of ten Paapsemlaan en -brug, de Gerijstraat, een nieuw station gebouwd (station westen van het Ter Kamerenbos de Luttrebruglaan, de Wielemans van Etterbeek, 1906, gesloopt) ter vestigen, maar in 1866 stelde hij Ceuppenslaan, de Koningin Maria- vervanging van het station uit 1880; deze nieuwe locatie voor. Dit type Hendrikalaan, de Albertlaan en de een klein bijgebouw is op wonder- plein had toen een dubbele functie, Winston Churchilllaan; de Legrandlaan baarlijke wijze bewaard gebleven militair en voor de paardensport. en de Terkamerenlaan. en werd in 2015 beschermd. De Aan die koppeling kwam een einde spoorwegsite stond rechtstreeks met de bouw van de hippodroom van ten dienste van het leger. Bosvoorde in 1875 (afb. 3c).

VICTOR BESME EN LEOPOLD II II al zijn invloed aanwenden – en niet uit de herverkoop van de nabijgele- altijd even subtiel – en uit een onge- gen onteigende terreinen en uit over- Leopold II speelde een cruciale rol in breidelde verbeelding putten om zijn heidssteun – we zouden dit nu een de uitvoering van Victor Besmes plan. doeleinden te bereiken. Anders had- publiek-private samenwerking noe- Leopold werd in 1835 geboren, een den we nu geen Josaphatpark, geen men. Leopold moest dit plan echter jaar na Besme, en besteeg de troon in park van Vorst, geen Tervurenlaan, opgeven wegens de te hoge kostprijs. 1865. Hij overleed eind 1909, vijf jaar of toch niet in hun huidige glorie. Zo Hij viel dan maar terug op Besmes na Victor Besme. Al in zijn toespraak begon een samenwerking die bijna 40 strategie, namelijk die van een gelei- van 1861, toen hij nog senator van jaar zou duren. delijke en onderhandelde aanleg in rechtswege was, beklemtoonde hij functie van de verstedelijking van de dat de hoofdstad van het koninkrijk Voor de Grote Ring plande Leopold II, betrokken zones1. N°021 – DECEMBER 2016 nood had aan een gepaste ontwikke- gezien de traagheid van de eerste ling. Leopold en Besme waren voor- onderhandelingen tussen de gemeen- bestemd om het met elkaar eens te ten en de staat, in 1882 discreet de NOOT zijn; maar terwijl Besme zich beperkt oprichting van een maatschappij die 1. RAINIERI, L., Léopold II urbaniste, Hayez, voelde, alleen al door de dynamiek van het geheel moest verwezenlijken. De Bruxelles, 1973.

de private grondbezitters, kon Leopold financiële middelen moesten komen BRUSSEL ERFGOED

031 LANGS DE GROTE RING

VAN DE WAVERSESTEENWEG TOT HET MONTGOMERYPLEIN

Dit recentere deel van de Militaire Laan (1906) was 45 meter breed, met een profiel zoals Victor Besme het voor ogen had. De aanwezigheid van 9,50 meter brede achteruitbouwstro- ken maakte de aanleg van een viervoudige bomenrij mogelijk. Visueel ontstond aldus een ruimte van 64 meter, bijna het dubbele van het straatdeel ervoor. Langs deze laan bevonden zich het Voertuigenarsenaal (1904)1, Afb. 3a dat begin jaren 1990 in opdracht De Generaal Jacqueslaan vanaf het Sterreplein, Brussel. Oude postkaart (verz. Belfius Bank- van het Brussels Hoofdstedelijk © ARB-GOB). Gewest door de Gewestelijke Ont wikkelingsmaatschappij (GOMB) werd verbouwd, en het Collège Saint-Michel (1905)10, dat ook het stadscentrum had verlaten (afb. 4a).

Op het Montgomeryplein (afb. 4b) kruisten de Grote Ring en de Tervurenlaan (57 meter) elkaar in een rechte hoek – de ringlaan met het typische Besmeprofiel, de laan met een bijkomende centrale rijweg, zoals de Louizalaan. Het plein werd in 1897 aangelegd en had een diameter van 170 meter. De aanpalende straatdelen lagen iets meer westelijk dan Besme Afb. 3b had gepland, wat de kruising in een De brug over de Graystraat, Brussel. Oude postkaart (verz. Belfius Bank © ARB-GOB). rechte hoek mogelijk maakte. De de Broquevillelaan, die op het plein uit- mondt, werd een stuk later aangelegd, in het kader van het intercommunaal plan van Albert Dumont uit 191811.

VAN HET MONTGOMERYPLEIN TOT HET MEISERPLEIN

Met een breedte van 45 meter volgt dit laatste deel van de Militaire Laan het tracé dat Besme had uitgetekend, met uitzondering van de aansluiting op het Montgomeryplein. Het verving een oude rechtlijnige weg waarvan een deel (drève de l’Hippodrome) aangelegd was als toegangsweg naar het Afb. 3c oefenterrein van Linthout, de voorlo- De kazernes tegenover het voormalige Oefenplein, de latere VUB-site (Schmitt-GlobalView © GOB). per van dat in het Jubelpark12. Het lag

032 Afb. 4a Afb. 5 De Militaire Laan, ter hoogte van de Sint-Michielslaan en het Collège St-Michel, Brussel. Oude De Vergotesquare op de Brand Whitlocklaan postkaart (verz. Belfius Bank-© ARB-GOB). (Schmitt-GlobalView, 2010 © GOB).

het oude deel van de Kortenberglaan (de latere Plaskylaan), werd pas in 1912 uitgevoerd. Het plein ligt symmetrisch ten opzichte van de Leuvensesteenweg en vormt tevens het eindpunt van de Rogierlaan, die in dezelfde periode werd afgewerkt. Deze as structureerde de Cité de l’Est, zoals Besme die in 1862 had gepland maar die pas veel later door Octave Houssa werd verwezenlijkt.

VAN HET MEISERPLEIN TOT Afb. 4b DE VAN PRAETBRUG Montgomeryplein, op de kruising van de Sint-Michielslaan, de Tervurenlaan en de Brand Whitlocklaan (Schmitt-GlobalView, 2010 © GOB). In Schaarbeek moest Besme zijn plan van 1866 aanpassen onder druk van de stedenbouwkundige visies langs de Nationale Schietbaan (1888) komen overeen met het oorspronke- van de gemeente. Toen in 1896 een en werd tussen 1906 en 1910 afge- lijke bodemniveau. Het landschap- nieuw schepencollege werd geïn- werkt met het oog op de wereldten- pelijke karakter verdween toen dit stalleerd, opteerde de gemeente toonstelling. deel in de jaren 1960 werd omge- voor een beleid van voluntaristische vormd tot een stadssnelweg met ontwikkeling14. Naast de vernieu- Het wegennet ertegenover werd ont- tien rijstroken. De Vergotesquare, wing van de oude dorpskern (wijk worpen door Octave Houssa, inge- deels gelegen op het grondgebied Teniers), nam ze de aanleg op zich nieur der openbare werken van de van Sint-Lambrechts-Woluwe en van vier nieuwe wijken gelegen rond gemeente Schaarbeek13. Opmerkelijk deels op Schaarbeek, verbindt de een nieuw park, het Josaphatpark. is de stratenbundel die zich richtte Brand Whitlocklaan met de Auguste Hierbij vertrok ze van de plannen die N°021 – DECEMBER 2016 op de uitspringende elementen van Reyerslaan (afb. 5). Octave Houssa in 1903 opstelde. de oorspronkelijke gevel van de Nationale Schietbaan. De laan wordt De ligging van het Meiserplein is Het Josaphatpark (afb. 6a) dankt zijn onderbroken door de Vergotesquare, onveranderd gebleven sinds het eer- bestaan deels aan Leopold II, die die een visuele band tussen de twee ste plan van Besme, maar de inrich- zijn invloed aanwendde om komaf

verhoogde zijbermen schept. Deze ting ervan, met de verbreding van te maken met de uiteenlopende BRUSSEL ERFGOED

033 LANGS DE GROTE RING

Helmetsesteenweg onder de laan doorlopen (afb. 6b). Om het spoorwegdomein te kunnen overkruisen, werd in 1905 de Teichmannbrug gebouwd; ze werd in 1986 herbouwd en tot 43 meter verhoogd. In verge- lijking met het plan van 1866 werd deze overbrugging 500 meter meer zuidwaarts uitgevoerd; het station van Schaarbeek kwam toen buiten de Grote Ring te liggen, wat indruiste tegen de oorspronkelijke bedoeling van Victor Besme. Samen met het kanaal paste de Van Praetbrug veeleer in de logica van de ontwikkeling van het koninklijk domein, dat al Afb. 6a veel ouder was dan die van de nieuwe Boulevard de ceinture – Vallée de Josaphat. Plan getekend Victor Besme (© Fonds Victor Besme). Schaarbeekse wijken die Octave Houssa uittekende. De uitvoering van de brug werd uitgesteld met het oog op het project ‘Brussel Zeehaven’, dat al impliciet aanwezig was op het plan van 1866; als compromis werd in 1904 een draaibrug gebouwd, die in 1930 door een vaste brug werd vervangen.

RONDOM HET KONINKLIJK DOMEIN

De eerste Van Praetlaan (20 meter) liep langs het oorspronkelijke koninklijk domein en volgde het tracé van de oude Borrestraet, die meer naar het noorden werd verlegd om de bouw van de koninklijke serres mogelijk te maken. Dit tracé uit 1880 verdween Afb. 6b volledig tijdens de latere aanpassings- Brug over de Haachtsesteenweg, Schaarbeek. Oude postkaart ((verz. Belfius Bank- © ARB-GOB). werken16.

De oostwaartse uitbreiding van het private belangen die de verwezen- het oorspronkelijke tracé van de domein vanaf 1890 mondde uit in lijking ervan in de weg stonden15. Grote Ring, waarvan hij de uitvoe- de aanleg van een nieuw tracé. Het Bij de aanleg van het park werd de ring niet meer zelf meemaakte. Het bestond uit een rechtlijnig deel dat Louis Bertrandlaan verlengd en park loopt langs de laan over een eindigde aan een rotonde – de Van verwijd tot ze het park omsloot. Er lengte van 1.400 meter in plaats Praet-rotonde – vanwaar de laan haar werd dankbaar gebruik gemaakt van de 1.900 meter voorzien in het weg in een lange bocht voortzette. De van het overhangende karakter van oorspronkelijke plan van Houssa, uitbreiding omsloot volledig het land- de Lambermontlaan (43 meter), een nu ingenomen door de twee huizen- goed Van Volxem17, dat echter pas in laan die tussen 1912 en 1914 werd blokken voor het Meiserplein. 1898 werd verworven. De viervoudige aangelegd om de vergezichten op de bomenrij van dit tweede, 70 meter vallei ten volle tot hun recht te laten Dankzij twee bruggen kon- brede tracé is nog altijd op luchtfoto’s komen. Hiermee wijzigde Besme den de Haachtsteenweg en de te zien.

034 De Van Praetlaan sloot in het noorden aan op de Meiseselaan, die Leopold II getransformeerd had wil- len zien tot een 156 meter brede laan die eindigde aan het kasteel van Boechout. Enkel het deel tot aan de Romeinsesteenweg werd volgens het oorspronkelijke profiel uitgevoerd. De aansluiting van de twee verkeersas- sen lag in het gehucht Dikke Linde, thans verdwenen (1909); in de onmid- dellijke omgeving bevinden zich de Neptunusfontein (1903), de Japanse Toren (1904) en het Chinese Paviljoen (1913)20. Ook in dat paviljoen moest een luxerestaurant komen, maar Afb. 7a daarvoor werd al evenmin een gega- Koninklijk Parklaan met v.l.n.r. de Grenadierskazerne, het Monument voor de Dynastie, digde gevonden. kasteel Belvédère, het koninklijk kasteel en de Japanse Toren, Brussel-Laken. Oude postkaart (verz. Belfius Bank © ARB-GOB). Van hier af werd de Grote Ring voort- gezet door de Koninklijk Parklaan, die het koninklijk domein scheidde van het park van Laken. De laan werd in 1880 geopend ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van de Belgische onafhankelijkheid21 (afb. 7a en 7b). Ze wijkt wat af van de logica van Besme, die in 1862 het monument voor Leopold I op de Grote Ring wou plaat- sen22. Er was toen nog geen plan voor het park. De landschapsarchitecten opteerden voor de oorspronkelijke opzet en plaatsten het monument in het midden van het park, tegenover het koninklijk kasteel; zo ontstond een visuele opening die het monument ook met de laagste kant van de Afb. 7b laan verbond. De Grote Ring zet de Algemeen plan van het koninklijk domein van Laken, het park en zijn omgeving – Meiseselaan, de Vacherot (1908 of 1909). (Uittreksel uit RANIERI, L., Léopold II urbaniste, Uitgeverij Hayez, 1973, ovaal van het park voort en loopt dan p. 116). over de Abelenlaan. Daarna verwijdert hij er zich van, via de Witte-Acacialaan Door de verwerving van het buiten- à Laeken un grand jardin de la jeunesse, (1906); deze laan scheidt het domein goed Lacoste in 1895 en van de zuide- comme il en existe à Stockholm avec Stuyvenberg van de voormalige gre- lijk gelegen landbouwgronden, moest tous les genres de sports.’18 Zo zien we nadierskazerne23 (1902), die in 2007 de de laan nogmaals worden verlegd. op een Plan d’ensemble pour le détour- vierde Europese School werd. Dit deel Hoewel al in 1896 tot deze aanpassing nement de l’avenue Van Praet dat Élie heeft de breedte noch het prestige werd beslist, werd ze pas in 1910 uit- Laîné in 1898 opstelde, de aanleg van dat we met een boulevard associëren. N°021 – DECEMBER 2016 gevoerd. Landgoed Lacoste moest een een poloterrein (ca. 275 x 150 meter, De Ring loopt dan via de Koloniale luxerestaurant worden, maar er werd het equivalent van zes voetbalvel- Brug over de Jan Sobieskilaan (1906) geen afnemer voor dit project gevonden)19. Dit derde, 20 meter brede tracé (afb. 8)24, waar zich een complexe ver- den. De rest van de uitbreiding zou op werd met de Vuurkruisenlaan aange- binding rond de Clementinasquare termijn voor sportbeoefening worden vuld en het geheel werd als stadssnel- bevindt25. Uit grondig onderzoek van 26 bestemd: ‘Quand je serai vieux, je ferai weg ingericht. een plan van Vacherot uit 1908 of BRUSSEL ERFGOED

035 LANGS DE GROTE RING

Afb. 8 De Koloniale Brug in het Sobieskipark, 1906, Brussel-Laken. Oude postkaart ((verz. Belfius Bank- © ARB-GOB).

Afb. 9a Plan opgesteld door Victor Besme, met het park van de Leopold II-wijk, het latere Elisabethpark (© Fonds Victor Besme).

Afb. 9b Plateau van Koekelberg. Zicht van boven aan de kerk van Laken (A. de Ville de Goyet, 2016 © GOB).

036 DE GROTE RING EN DE ontwikkelen, mondde de architectuur- Recenter, in 2012, werd de grenadiers- TRANSFORMATIE VAN HET wedstrijd van 1970 uit in een project kazerne van Laken omgevormd tot de MILITAIR DOMEIN dat los van zijn omgeving stond. De Europese School van Brussel, en daar- Nationale Schietbaan was tegen 1963 bij werd veel aandacht besteed aan de De oprichting van het Belgische leger volledig verdwenen en werd ingeno- erfgoedwaarde. en de rationalisatie van de militaire men door het Reyerscomplex, met de installaties gaf een enorme impuls Radio Télévision belge francophone De voormalige rijkswachtschool, de aan de aanleg van het meest emble- (RTBF) en de Belgische Radio en kazernes Géruzet en de Witte van matische deel van de Grote Ring, Televisie (BRT). Enkel het Ereperk der Halen worden nog altijd door de fede- dat trouwens als Militaire Laan werd Gefusilleerden bleef bewaard. rale politie ingenomen. De herbestem- aangeduid. Meer dan een eeuw later ming van de voormalige koninklijke waren deze installaties op hun beurt Later, krachtens een overeenkomst rijkswachtschool staat in de steigers, verouderd, en dit opende nieuwe ont- uit 1976, verbond Landsverdediging maar er heerst nog onzekerheid over wikkelingsmogelijkheden. zich ertoe de kazernes Prins Albert, de overige kazernes. De eerbied voor Rolin en Prins Boudewijn, het Klein de erfgoedwaarde van het geheel zal In de jaren 1950 trok men geleide- Kasteeltje, het Voertuigenarsenaal hierbij een belangrijke rol spelen. lijk weg uit het Oefenplein, waar nog en het militaire ziekenhuis aan de slechts sporadisch evenementen Nationale Huisvestingsmaatschappij plaatsvonden, naast de feestelijkhe- (NHM)1 over te dragen, goed voor NOTEN den van de rijkswacht. Eind jaren 1960 een totale oppervlakte van ongeveer werd beslist er de universitaire cam- 20 hectare. Uiteindelijk werd ech- 1. De Nationale Huisvestingsmaatschappij werd in 1985 geregionaliseerd en pus van de ULB en later de VUB te ter slechts een klein deel ervan voor werd de Brusselse Gewestelijke vestigen. Hoewel de ULB duidelijk de huisvesting bestemd, in tegenstel- Huisvestingsmaatschappij (BGHM). bedoeling had er een stedelijke site te ling tot de oorspronkelijke bedoeling.

1909 zou een andere hypothese kun- bouw, met een bescheidener verbin- Witte-Acacialaan en was verbonden nen blijken, met een tracé ten noorden ding tussen het Sint-Lambertusplein met de enkele meters lager gelegen van het park van Laken, dat hierdoor en de Meiseselaan. Met het oog op Jan Sobieskilaan. Haar tracé liet het wat groter zou worden. Dit document, de wereldtentoonstelling van 1935 historische centrum van Jette intact het Plan général du domaine royal werd het eerste segment vanaf het zonder de oorspronkelijk landelijke de Laeken, du parc et de ses abords Sint-Lambertusplein echter door de verbindingsweg gevormd door de – Avenue de Meysse, voorzag in een wijk Vieux Bruxelles vervangen. Voor Leopold I-straat te verminken. Via de grote bijkomende aansluiting die ver- Expo ‘58 werd de Meiseselaan tot een Lakenselaan (34 meter) bereikte ze trok vanaf de verbrede Meiseselaan snelweg omgevormd, de A12, waar- het plateau van Koekelberg. Merken en op het Sint-Lambertusplein uit- door het tweede segment langs het we op dat in de beraadslagingen van mondde, m.a.w. het uiteinde van de voormalige Amerikaanse Paviljoen de Lakense gemeenteraad van 1901 Jan Sobieskilaan. Die aansluiting verdween. Enkel de tramsporen, eerst soms de benaming Militaire Laan zou een thans verdwenen deel van NMVB en thans MIVB, verzekeren nog wordt gebruikt, wat erop wijst dat de Heizelstraat hebben vervangen. altijd een verbinding. deze laan tot hetzelfde algemene Met de dood van Leopold II kwam een concept behoorde als de lanen in einde aan deze grootstedelijke logica. het oosten van de agglomeratie. DE DE SMET DE NAEYERLAAN Het algemeen plan voor het Heizelplateau werd onder leiding van Deze 28 meter brede laan werd HET PLATEAU VAN de schepen van openbare werken uit- voltooid in 1909 (Laken) en 1910 KOEKELBERG, DE SERMONLAAN N°021 – DECEMBER 2016 gewerkt door de ingenieurs Gillet en (Jette), net op tijd voor de wereld- EN DE BOSSAERTLAAN Lefèvre, in overleg met de hoofdarchi- tentoonstelling. De noordzijde tect van de wereldtentoonstelling van werd voorzien van een achteruit- Vanaf 1866 plande Besme de ver- 1935, Joseph Van Neck27. Een luchtfoto bouwstrook van zes meter, wat de stedelijking van het plateau van uit 1930 (www.gis.irisnet.be/bruciel) afstand tussen de bouwlijnen op Koekelberg (afb. 9a en 9b) als bekro-

toont de weginfrastructuur in aan- 34 meter bracht. Ze verlengde de ning van de nieuwe as Kruidtuin– BRUSSEL ERFGOED

037 LANGS DE GROTE RING

François Hoeben (1896-1969), maar zijn ontwerp werd slechts gedeeltelijk uitgevoerd28. Langs het tracé van de Grote Ring moest op het hoogste punt een burger- en sportcentrum komen; het sportieve gedeelte werd het huidige Edmond Machtensstadion, dat een jaar eerder werd ingehuldigd, maar het burgercentrum kwam er niet. Ook de opwaardering van het landgoed Karreveld vormde een onderdeel van de wedstrijd en veel later werd dit kasteel dan het burgercentrum. Van de aansluiting met de laan blijft enkel de plaatselijke verbreding van de middenberm over, op de plaats waar dit grootschalige project had kunnen worden verwe- zenlijkt29. Vergeleken met Besmes tracé loopt de laan respectievelijk 500 meter en één kilometer meer westwaarts over de Gentsesteenweg en de Ninoofsesteenweg (afb. 10).

ANDERLECHT, VAN DE NINOOFSESTEENWEG TOT DE GERIJSTRAAT

In de jaren 1960 en 1970 werd de Grote Ring geleidelijk zuidwaarts verlengd. Hoewel het tracé al in de

Afb. 10 jaren 1920 was vastgelegd, werd de De basiliek van Koekelberg, Vredelaan, de E. Bossaertlaan, het Bastenakenplein en Grote-Ringlaan (40 meter) pas in de de Louis Mettewielaan in Sint-Jans-Molenbeek (Schmitt-GlobalView, 2010 © GOB). jaren 1950 voltooid. Ze werd verlengd door de Shakespearelaan en kreeg Leopold II. Als stedenbouwkundige SINT-JANS-MOLENBEEK EN gedeeltelijk een nieuwe bestemming ‘locomotief’ dacht Besme daarbij DE METTEWIELAAN als groene zone of lokaal wegen- aan een ‘Paleis van de Industrie’. net, ook op vraag van de bewoners Leopold II stelde voor een pantheon De 40 meter brede Louis Mettewielaan van de tuinwijk Moortebeek (1922, voor ‘s lands roem te bouwen. Dat werd aangelegd in 1938, te laat dus Jean-François Hoeben)30, die daar idee was slechts een kort leven voor de wereldtentoonstelling van liever geen stadssnelweg zagen beschoren, maar de Pantheonlaan 1935. De laan bracht de verstedelijking komen. Het alternatief werd de en de Landsroemlaan werden wel op gang van de hele ruimte gelegen nieuwe Maria de Groeninckx-De verwezenlijkt. Uiteindelijk werd tussen het plateau van Koekelberg Maylaan (36 meter, 1972), die op de voor een basiliek gekozen. Op dit en de Ninoofsesteenweg, het nieuwe Ring werd aangesloten via een ver- niveau loopt de Grote Ring door de Molenbeek. De Mettewielaan begint lenging van de Sylvain Dupuislaan. Jacques Sermonlaan (34 meter), aan het Bastenakenplein, op de grens Deze ontsluitingsweg kwam niet op die in 1891 werd aangelegd, en de met de gemeente Koekelberg, en ze het oorspronkelijke plan voor. In het Bossaertlaan, die pas rond 1930 is het resultaat van een wedstrijd uit zuiden werden de Mededingingstraat werd voltooid. Ze liggen 30 meter ten 1921 voor de verstedelijking van het en de Henrystraat, die rijkswegen oosten van Besmes tracé. grondgebied ten westen van lijn 28. De waren geworden, niet verbreed, net winnaar was de jonge architect Jean- zomin als de Verbeecklaan en de

038 Eugène Ysayelaan, die gemeente- wegen waren gebleven. De Aristide Briandlaan werd begin jaren 1960 tot 30 meter verbreed.

De kruising met de Bergensesteenweg en met het kanaal ligt een kilometer verder dan de kruising die Besme had gepland. Tussen de Bergensesteenweg en de Gerijstraat werd een totaal nieuwe weg (35 meter) aangelegd (1965), in dezelfde periode als de Frans Van Kalkenlaan en de Paapsemlaan. Tegelijkertijd kreeg Anderlecht een bijkomende Afb. 11a dubbele ontsluitingsweg: de Marius Luttrebruglaan, Vorst. Oude postkaart (verz. Belfius Bank- © ARB-GOB). Renardlaan, in het verlengde van de Koning-Soldaatlaan, en de as Maurice Carêmelaan – Théo Lambertlaan; daartussen lag het Vijverspark, dat naar het Pedepark leidde, voorbij de Ring. De Industrielaan was toen nog niet aan de orde. Toen haar aanleg in 1971 aan de intercommunale B1 werd toevertrouwd31, werd de Industrielaan als een invalssnelweg beschouwd, maar begin jaren 1980 kreeg ze het statuut van stadsboulevard.

DE GERIJSTRAAT EN DE LUTTREBRUGLAAN Afb. 11b Het complexe tracé van de ‘Grote Ring’ tussen de spoorlijnen, onderbroken door het iconische Al in Besmes tijd vormde de door- Wiels (Schmitt-GlobalView, 2010 © GOB). tocht door de industriezone aan de achterzijde van de Zennevallei, die werd ingesloten door het kanaal en het spoorwegdomein, een enorm obstakel. Toen hij de Zuidwijk moest aanleggen, na de werken van Auguste Payen die zich tot het station, het Grondwetplein, de Frankrijkstraat en de Fonsnylaan hadden beperkt, moest Besme het probleem oplossen van de geplande overweg in het verlengde van de Théodore Verhaegenstraat, die de toegenomen verkeersdruk N°021 – DECEMBER 2016 niet meer aankon32. Het duurde tot de aanleg van de huidige Noord- Zuidverbinding, die begin jaren 1950 werd voltooid, voor er een bevredi- Afb. 12 gend verkeerskundig antwoord kwam. Wielemans Ceuppenslaan (30 m), aangelegd in 1908, Vorst. Oude postkaart

Meer zuidwaarts moest de loop van (verz. Belfius Bank © ARB-GOB). BRUSSEL ERFGOED

039 LANGS DE GROTE RING

de Grote Ring zich door tal van hin- dernissen kronkelen als gevolg van de steeds complexere spoortracés. De Fonsnylaan kon niet langs de spoorlijn naar Bergen worden verlengd. De aanleg van de spoorlijn naar Nijvel en Charleroi mondde uit in de aanleg van de gebogen Van Volxemlaan, die langs deze lijn liep. Met het oog op het parallelisme met de lijn naar Bergen werd in 1878 de Luttrebruglaan (30 meter) aangelegd, de vroegere avenue du Moulin, in het verlengde van de Wielemans Ceuppenslaan (afb. 11a en 11b). Loodrecht op het in tweeën Afb. 13a gesplitste spoorwegdomein werd de Vanderkindereplein, kruispunt tussen de Albertlaan en de Brugmannlaan en de Vanderkinderestraat, Ukkel. Oude postkaart ((verz. Belfius Bank- © ARB-GOB). Gerijstraat aangelegd, met als blik- vanger de Gerijbrug met haar egyp- tiserende decor (1910, beschermd in 1995). Gedurende een halve eeuw reikte deze 20 meter brede straat niet verder dan de gasfabriek van Vorst.

DE WIELEMANS CEUPPENSLAAN, DE KONINGIN MARIA-HENDRIKALAAN EN DE BESMELAAN

Het gebogen tracé dat Victor Besme uittekende, was ingegeven door de sterke helling van het natuurlijke reliëf vanaf de Zenne (Gerijbrug)

Afb. 13b naar Hoogte 100 (Albertplein). De Vanderkindereplein (A. de Ville de Goyet, 2016 © GOB). spil van het geheel was het park van Sint-Gillis, dat het park van Vorst was geworden, volgens de wensen van Leopold II33. Dit park moest niet alleen een grote groene ruimte ver- schaffen aan de bevolking uit het zuiden van Brussel, het moest tevens een grootschalige vastgoedoperatie op gang brengen in de zone tussen de Alsembergsesteenweg, de Théodore Verhaegenstraat, de spoorweg van Brussel-Zuid en het goed Duden. De operatie ging in 1875 van start en de aanleg van het park en van de wegen eindigde in 1881. Later, in 1912, werd het Dudenpark met het park van Vorst verbonden. De Lainésquare, die Afb. 13c de verbinding tussen de twee parken Albertlaan. Oude postkaart (verz. Belfius Bank- © ARB-GOB). verzekerde, werd pas in 1949 uitge-

040 voerd. Zo eindigde een operatie die deze perimeter bevindt zich, dankzij den, de Terhulpensesteenweg in het 75 jaar eerder van start was gegaan Besme, de hele stedelijke compositie zuiden en de Boondaalsesteenweg en die een schitterend panorama op rond de Bareel van Sint-Gillis, met het in het oosten. Aan de grens van het Justitiepaleis biedt. De verstede- stadhuis van Sint-Gillis en de gevan- het Bos moest een omlegging van lijking van het lagergelegen deel van genissen. De grenzen ervan worden de lijn Brussel-Luxemburg in een de site vond pas later plaats, toen de gevormd door de Albertlaan (afb. 13a geul lopen. De belangrijkste laan Wielemans Ceuppenslaan (30 meter) en 13b) en de Brugmannlaan. Ten zou worden verlengd tot aan het in 1908 werd geopend (afb. 12). oosten van de Brugmannlaan ontwik- Flageyplein volgens een tracé dat met kelde zich de Berkendaalwijk, hoofd- de Renbaanlaan overeenstemt. Zo zakelijk rond de Louis Lepoutrelaan, zou een park system ontstaan dat het DE ALBERTLAAN EN DE aangevuld met de in 1902 aangelegde Bos, de Ter Kamerenabdij en de vij- WINSTON CHURCHILLLAAN Molièrelaan. Deze laan is 20 meter vers van Elsene met elkaar verbond. breed en bestaat uit een centrale Dit project bleef echter onuitgevoerd. In zijn plan van 1863 voorzag Victor rijweg afgeboord door met bomen Later werd een deel van deze site Besme om de Waterloosesteenweg, beplante plantsoenen. Dankzij twee gebruikt voor de wereldtentoonstel- die in rechte lijn tot aan het Ter vijf meter brede achteruitbouw- ling van 1910, wat leidde tot de aanleg Kamerenbos werd verlengd, op te stroken vergrootte de afstand tus- van de Emile De Motlaan, ten koste nemen in de Grote Ring, maar in de sen de bouwlijnen tot 30 meter, net van de tuin van de Ter Kamerenabdij. versie van 1866 ging die rol naar de te als in de Albertlaan (afb. 13c) en de De hoofdingang van de tentoonstel- verbreden Vanderkinderestraat, een Churchilllaan. De Berkendaalwijk is ling gaf de aanzet tot de toekomstige verbreding die door de ongebreidelde hoofdzakelijk het werk van landme- Franklin Rooseveltlaan (de vroegere verstedelijking zou worden bemoei- ter César Poon, die voor rekening van Natiënlaan). In 1924 nam de Université lijkt. Tussen de twee in plande Besme bankier Georges Brugmann werkte34. Libre de Bruxelles een deel van de site de Cité du Midi, een geheel dat zou uit- over. waaieren vanuit een nog aan te leggen plein aan de Waterloosesteenweg, aan DOOR OF ROND HET TER het einde van de Charleroisesteenweg KAMERENBOS? DE LATERE EVOLUTIE VAN DE (Ma Campagne). Van deze uitstralende GROTE RING lanen werd enkel de Brugmannlaan In 1866 had Besme een eenvoudig (de vroegere avenue d’Uccle) uitge- doel voor ogen: hij wou een directe De ontwikkeling van de Grote Ring voerd. Bij haar opening in 1875 werd verbinding tussen de verbrede nam dus bijna een hele eeuw in ze meteen van een tramlijn voorzien. Vanderkinderestraat en de Militaire beslag. Zijn huidige tracé wijkt soms Laan verzekeren via een verkeersweg sterk af van het oorspronkelijke De Grote Ring zou uiteindelijk nog loodrecht op de Louizalaan. Dit tracé tracé, vooral in het westen van het meer zuidwaarts lopen, deels op de stemt overeen met de Legrandlaan Brusselse Gewest, waar de Ring pas plaats waar Besme aanvankelijk een (16 meter) en de Terkamerenlaan later werd uitgevoerd. Sommige ele- nieuwe hippodroom voor ogen had, (20 meter), die allebei uit 1875 date- menten veroorzaken discontinuïteit, ten westen van het Bos. Van 1896 tot ren, net als de Winston Churchilllaan. althans volgens de huidige mobili- 1901 werd de Albertlaan aangelegd, De Waterloosesteenweg was op teitscriteria, met als bekendste het terwijl de Winston Churchilllaan (de die plek slechts 16 meter breed en Ter Kamerenbos. Maar ten tijde van vroegere avenue Longchamps) ter- vormde dus een te smalle verbinding de huurrijtuigen zorgden deze ver- zelfder tijd als de Brugmannlaan ont- tussen de Winston Churchilllaan en de smallingen langs of doorheen parken stond (1875). Allebei vertonen ze een Militaire Laan. Het alternatief was de niet voor problemen, want het verkeer klassiek profiel met twee rijwegen lanen van het Bos te gebruiken, met was veel minder druk, er waren geen rond een met bomen beplant plant- name de Boskantlaan, de Dianalaan, aanpalende eigendommen die moes- soen; ze hebben een totale breedte Floralaan en de Cereslaan. Zo gaat ten worden bediend en de wandelaars van 30 meter, zelfs al had Besme aan- een prestigieus traject hand in hand konden in nieuwe parken terecht. N°021 – DECEMBER 2016 vankelijk een breedte van 45 meter met een functioneler traject. voorzien. Besme werd op hetzelfde ogenblik In de oostrand van het Bos voorzag geboren als de spoorweg, die al snel De aanleg van de Cité du Midi volgde Besme in de aanleg van een quartier met de weg begon te wedijveren voor een radicaal andere aanpak dan de Villas, grosso modo ingesloten de verbinding van steden – sommigen

die van Besme uit 1866. Binnen tussen de Grote Ring in het noor- vroegen zich zelfs af of een wegen- BRUSSEL ERFGOED

041 LANGS DE GROTE RING

terpaden en andere wandelruimten verwijderen, op grote schaal bomen vellen... Deze eerste werken, die in het kader van de toekomstige Expo ‘58 plaatsvonden, waren slechts de aanzet voor een uitgebreider netwerk van stadssnelwegen die de meeste grote boulevards of lanen van het toekomstige gewest overdekten. Hier en daar werd eenrichtingsverkeer inge- voerd op de parallelle wegen, zoals Wet-Belliard of Fonsny-Merode; er kwamen spoordoorgangen, terwijl huizenblokken geheel of gedeeltelijk werden gesloopt om plaats te maken voor ‘de autosnelweg van de Maalbeek’. De Grote Ring werd in dit netwerk opgenomen. In de jaren 1970 werd dit programma onder druk van de Brusselaars teruggeschroefd, maar dat kon onze statige boulevards niet meer redden. Afb. 14 Gewestelijk Plan voor Duurzame Ontwikkeling (GPDO) 2013. Kaart 03 Mobiliteit (© GOB). KOERSVERANDERING EN WEDERGEBOORTE?

Dankzij de regionalisering van 1989 werd het mogelijk om systematischer net sowieso nog nodig was. Hoewel eerste deel van de Gentsesteenweg. correctieve maatregelen te nemen. Zo de spoorweg in de eerste plaats voor Dit tracé werd niet uitgevoerd en op werden de straatdelen aan weerszij- goederentransport was bestemd, deze plaats zou er nooit een station den van het Montgomeryplein over- kende hij ook voor personenvervoer komen. Uiteindelijk koos Besme voor dekt en als wandelruimten ingericht . een onverwacht succes, zodat een de bouw van twee goederenstations Ook de recente sloop van het Reyers- groot aantal haltes en stations moest die losstonden van het Zuidstation viaduct opent nieuwe mogelijkhe- worden gebouwd. Besme begon zijn en het Noordstation: het station van den. De bomenrijen van de Generaal carrière met de verstedelijking van Thurn & Taxis, goedgekeurd in 1896, Jacqueslaan werden in ere hersteld, de omgeving van het Zuidstation. op het moment van de ontwikkeling maar elders begon men dan weer In het oosten verwierp hij de logica van Brussel-Zeehaven en het sta- bomen te kappen voor de aanleg van van de aanleg van de spoorweg naar tion aan het nieuwe slachthuis van aparte rijvakken voor autobussen (bij- Luxemburg, die hij als een hinderpaal Anderlecht (1890)35. voorbeeld de Oudergemlaan) of fiets- voor de toekomstige verstedelijking paden (De Frélaan en Fonsnylaan). beschouwde. Het duurde een halve eeuw om deze verkeerde opvattingen ALLES VOOR KONING AUTO De Grote Ring zou nochtans een recht te zetten. In het westen wou hij nieuwe roeping kunnen krijgen, want de spoorwegsite van lijn 28 ontsluiten Tijdens de jaren 1950 ondergingen de hij biedt tal van mogelijkheden, niet en kantte hij zich tegen overwegen belangrijkste boulevards ingrijpende alleen voor de herstructurering van zoals die in de Koninginnelaan. In veranderingen, waarbij de auto abso- het tramnet die ter studie ligt, maar Sint-Jans-Molenbeek moedigde hij de lute voorrang kreeg. De brochure ook voor de ontwikkeling van een ontwikkeling van een station Brussel- Brussel: kruispunt van het Westen36 groen netwerk. Een stuk van het West aan door een rechte lijn te teke- beschrijft de toenmalige logica per- oostelijke deel ervan vertoont al pre- nen tussen het kanaal en dit toekom- fect: tramsporen verleggen om meer metrokenmerken en zal binnenkort stige station, in het verlengde van het ruimte te scheppen, rijwiel- en rui- met een tunnel onder Meiser worden

042 W

DE KONINGINNELAAN EN HAAR OVERWEG We kunnen de bodem van de laan 10 mei 1869, Uittreksel uit het jaarverslag van niet al te veel ophogen zonder het De Wegeninspecteur van de buitenwij- Victor Besme uit 1869 (boekjaar 1868) perspectief op de kerk te schaden; ken van Brussel, al evenmin kunnen we de sporen te ‘Er komen steeds meer vervoersmo- veel verlagen zonder het profiel van Victor BESME.’ gelijkheden naar Laken; een station de lijn ingrijpend te wijzigen en zon- in de Koninginnelaan, een regel- der een zeer vochtige grondlaag te Het plan van 1866 toont een alterna- matige omnibusdienst en een halte bereiken die een spoorlijn moeilijk tief tracé voor de spoorlijn Dender- in de Paleizenstraat stellen deze zal kunnen dragen, tenzij we speci- en-Waas, maar Besme werd hierin gemeente vlot in verbinding met alle ale werken uitvoeren. niet gevolgd. Hoewel dit deel van de uithoeken van de agglomeratie. Blijft de oplossing van een omleg- Koninginnelaan vanaf 1871 werd aan- Maar naarmate deze verbeterin- ging, hetzij door de lijn zo te oriënte- gelegd, werd het pas in 1891 als dub- gen het verkeer vergemakkelijken ren dat ze achter de kerk van Laken bele rijweg met centrale berm inge- en bevorderen, wordt de omvang loopt, langs een tracé dat ik heb uit- richt. Zoals te verwachten bleek de van de obstakels die datzelfde ver- gezet op de kaart gevoegd bij mijn overweg een steeds moeilijker te over- keer belemmeren steeds duidelij- rapport uit 1866, hetzij via een lange winnen obstakel, gezien de snelle groei ker. Zo constateren we dagelijks de tunnel onder de heuvel waarop het van het spoorverkeer. Het wegverkeer te lage capaciteit van één enkele paleis van Laken staat, wat heel werd via de Kerkstraat omgeleid, terwijl brug over het Kanaal van Willebroek duur zou zijn en zou moeten worden de voetgangers gebruik konden maken en de gevaren van de overweg vermeden tenzij dit echt niet anders van de Chambontunnel (beschermd van de lijn Dender-en-Waas op de kan. in 2007), een noodoplossing die al in Koninginnelaan. Wat er ook gebeure, er is één iets 1901 werd overwogen maar pas in 1913 Het eerste probleem is makkelijk op wat waarvoor we de ogen vandaag werd uitgevoerd. In 1935 werd dan ein- te lossen: een nieuwe brug bouwen niet kunnen sluiten, namelijk dat delijk een wegtunnel gebouwd die het dicht bij de eerste zou het wegver- we deze overweg ooit zullen moeten Heizelplateau toegankelijker moest keer aldaar sterk vergemakkelijken. afschaffen. Elk jaar waarmee we de maken voor de wereldtentoonstelling De kwestie van de spoorlijn Dender- oplossing voor deze kwestie voor die in datzelfde jaar werd georgani- en-Waas is echter moelijker op te ons uitschuiven, zal de kostprijs seerd. Het geheel is thans een gewone lossen. aanzienlijk verhogen. expresweg zonder enige kwaliteiten. N°021 – DECEMBER 2016

ARB-GOB). BRUSSEL ERFGOED

043 LANGS DE GROTE RING

aangevuld. Als de noord-zuidas als NOTEN 7 Deze lanen […] moeten een breedte metro wordt ingericht, zal het opper- van 35 meter hebben, met centraal een 11 meter brede beplante dreef, en vlaktenet moeten worden gereorga- 1 FINCOEUR, M.-B. en SILVESTRE, M., twee laterale rijwegen van elk 12 meter niseerd: het station Albert zal wor- Inventaire raisonné des collections breed, trottoirs inbegrepen…[…] Deze cartographiques Vandermaelen - IV, KBR, den gewijzigd en, in de richting van boulevards moeten een breedte van p. 181. Volledige tekst in Pasinomie, 45,00 meter hebben en bestaan uit Wielemans-Ceuppens, verlengd via 1846, p. 245. geplaveide of met tarmac bedekte een tunnel onder het park van Vorst. 2 Een eerste ontwerp van het plan werd in wegen, met aan beide zijden woningen De visie op middellange en lange 1862 voorgesteld en in 1863 gepubli- en, in het midden, met bomen beplante ceerd. paden voor de voetgangers en de termijn die uiteen wordt gezet in het ruiters.[…] Van nu af aan weiger ik elk ontwerp van het Gewestelijk Plan voor 3 ‘…de meeste bepalingen van het plan ontwerp voor een verkeersweg met een Duurzame Ontwikkeling dat in 2013 van 1846 moeten worden opgegeven, is breedte van minder dan vijftig meter het noodzakelijk een nieuw plan op te te ondertekenen. STINGLHAMBER, door de gewestregering werd voorge- stellen, niet om het dwingend te maken, B.E.M.G. (Colonel) et DRESSE, P., steld, behelst in het westen de aanleg want het is aan de eigenaars zelf om het Léopold II au travail, Éditions du Sablon, van een tramlijn op de Grote Ring37. De uit te voeren, maar om over een globaal Bruxelles/Paris, 1945, p. 232. plan te beschikken dat de particulieren 8 Architect: Otto Geerling (1829-1900) thans als ‘middelmatig’ bestempelde kan helpen hun terreinen te exploiteren op basis van het plan van F. Pauwels, toegankelijkheid zou er op die manier en het mogelijk maakt te oordelen of de overleden in 1877. sterk op vooruitgaan. afzonderlijke voorstellen die ze elke dag formuleren, of de gedeeltelijke plannen 9 Architect: Henri Van Dievoet (1869- die ze voorleggen, bijdragen tot het soort 1931). Wat het groene netwerk betreft, geheel dat de ontwikkeling van een grote bestaat de mogelijkheid opnieuw agglomeratie moet sturen.’ Notulen van 10 Architecten: Alphonse Gellé (data de zitting van 1861 van de Provincieraad onbekend) en Joseph Prémont (data bomenrijen aan te planten; de idee om van Brabant, p. 821. onbekend). de invalsweg E40 (autosnelweg naar 4 BESME, V., GUILLERY, H. en JANSSEN, 11 LELOUTRE, G., ‘Een gemeenschappe- Luik) tot parkway om te vormen zou G., Projet d’assainissement de la vallée de la lijke cultuur. De Brusselse gemeente- ook kunnen worden toegepast op de Senne, Imprimerie Guyot, Brussel, 1864. lijke stedenbouw: in overleg bouwen E411 (autosnelweg naar Namen) en op aan een hoofdstedelijke agglomera- 5 Ze werd naar het oosten verlegd en tie’, Erfgoed Brussel, nr. 18, april 2016, de A12, die de voormalige Meiseselaan liep in een geul. Het zuidelijke deel Brussel, p. 28. verminkte. Dankzij de wederopleving werd operationeel in 1884 (tussen de Ambiorixsquare en de Armand 12 Zijn perimeter omvatte de van deze grote openbare ruimten zou- Steurssquare), het noordelijke deel in Roodebeeklaan, de Degouve de den ook de zebrapaden kunnen terug- 1914 (tussen de Armand Steurssquare Nuncquesstraat, het Levieplein, keren. Het Strategisch Voetgangersplan en de ‘Berenkooi’, Verboekhovenplein). de Herbert Hooverlaan, de Vergotesquare en de Vergotestraat, dat de gewestregering in 2012 goed- 6 ‘Het is de heer [François] Wellens, de Linthoutstraat. keurde, beoogt een fijnmazig netwerk hoofdingenieur der bruggen en wegen 13 BECRKMANS, C. en DE PANGE, I. voor de voetgangers, met minstens van Brabant, die het initiatief voor de studie van deze belangrijke sectie heeft (vzw APEB), ‘Schaarbeek, steden- elke 100 meter een doorsteek – een genomen; deze sectie diende als eerste bouwkundige inleiding’, Brussel, 2014, redelijke doelstelling. te worden aangelegd, want ze zou op de pp. 33 e.v. (www.irismonument.be). kam van de Brusselse heuvels lopen; ze 14 Ibidem. zou de weg naar Leuven, de Wetstraat, De opwaardering van de Grote Ring het Oefenveld en de wijk die errond 15 De verwezenlijking van het park zelf is des te belangrijker daar grote ste- zal ontstaan in verbinding stellen met verliep tussen 1905 en 1912 en was delijke projecten op stapel staan in het [Terkameren] Bos; de verlengde het werk van architect-landschapsar- Troonstraat aansluiten en de op dit veld chitect Edmond Galoppin (1851-1919). het oosten en het zuiden van het te bouwen kazernes verbinden met gewest: een ‘campus’ achter het sta- de nieuwe paardenrenbaan die links 16 LACA Tijdingen, 19, speciaal nummer, februari-maart 2008. tion van Schaarbeek, de site van het van het Bos zou komen; de renbaan verbinden met het Bos, de [Louiza]laan, Josaphatstation, de heraanleg van de 17 Jules Van Volxem (1822-1893), burge- de Waterloosesteenweg; rijtuigen in meester van Laken van 1872 tot 1877, Reyers-site, de sites van de kazernes staat stellen Brussel uit te rijden via de probeerde zich te verzetten tegen en die van de gevangenissen. Voeg Louizapoort, het Bos te doorkruisen en de annexatie door insluiting van zijn via de Wetstraat de stad opnieuw binnen daar nog de site van het stadion van eigendom door Leopold II, maar zijn te rijden. De heer Wellens heeft dit werk weduwe gooide uiteindelijk de hand- Anderlecht met zijn bijgebouwen aan aangevuld met de studie van een laan doek in de ring. toe... Zo is de Grote Ring van Besme die vertrekt van het huidige Oefenveld [het Jubelpark], in het verlengde van 18 ‘Als ik oud ben, zal ik in Laken een opnieuw brandend actueel! de Wetstraat, en dan in bijna rechte lijn grote tuin voor de jeugd maken, zoals loopt tot aan het kasteel van Tervuren, er in Stockholm bestaan, voor alle dat het aldus rechtstreeks met de sporten.’ Leopold II aan senator Sam stad zal verbinden.’ Uiteenzetting van Wiener, STINGLHAMBER, B.E.M.G. de administratieve toestand van de (Kolonel) en DRESSE, P., op.cit., Vertaald uit het Frans. Provincie Brabant, 1863, p. 748. p. 229.

044 19 KOZYREFF, Ch., Droombeelden uit 35 Dit station bediende enkel het Victor Besme: along Brussels’ het Verre Oosten: de Japanse Toren slachthuis en werd in 1953 buiten en het Chinese Paviljoen te Laken, gebruik gesteld; het echte grote Large Urban Ring or how to Mercatorfonds, Brussel, 2001, goederenstation van het zuiden van structure urban development. p. 15. Brussel was dat van Klein Eiland, gebouwd tussen 1910 en 1920. 20 De tuin van het Chinese Paviljoen Tasked with guiding the urban is als landschap beschermd sinds 36 Brussel, kruispunt van het Westen, development of Brussels, 1977; de beschermde zone omvat Ministerie van Openbare Werken, Victor Besme conceived new ook de Japanse Toren. Brussel, 1956. neighbourhoods running on from 21 Voor een historiek van de site, zie 37 Ze zou via de Maria Groeninckx- those already in place. It seemed Erfgoed Brussel, nr. 14, april 2015, De Maylaan en dan de Sylvain pp. 94 e.v. Dupuislaan lopen; in een tweede obvious to ensure that each fase zou ze het traject van de had a link to the centre of the 22 ‘Van de weg naar Leuven zou ze Grote Ring voortzetten via de city. However, linking these new afdalen naar de rechteroever van Paapsembrug en verder, naar de Zenne, deze rivier en het Kanaal Wielemans-Ceuppens en het neighbourhoods to each other van Willebroek oversteken, aan Albertstation. seemed less urgent in the eyes het uiteinde van het koninklijk domein, waaromheen ze zou lopen of local elected representatives. om het nieuwe openbare Park en What’s more, urban development het op te richten monument ter required the construction or nagedachtenis aan koning Leopold extension of new civilian and I te omsluiten.’ (Rapport fait à M. le Gouverneur du Brabant sur la situ- military infrastructure. The ation de la voirie dans les faubourgs creation of the Large Urban Ring de Bruxelles par Victor Besme, provided an opportunity to satisfy inspecteur voyer des faubourgs de Bruxelles, année 1869, Brussel, these requirements. 1870, p. 36). 23 Architect Jules Jacques Van Since the public authorities were Ysendyck (1836-1901). unable to realise such projects on 24 Beschermd als monument in 1996. their own, each component was the subject of negotiations with 25 Beschermd als landschap in 1997. the actors concerned, such as 26 RANIERI, L., op.cit., p. 116; the banker Georges Brugmann Dienst Groenplan, Ministerie van Openbare Werken. or a visionary municipal authority like Schaerbeek. In the majority 27 COOMANS, Th., De Heizel en de wereldtentoonstellingen van 1935 en of cases, the discreet but firm 1958, coll. Brussel, stad van kunst support of King Leopold II was en geschiedenis, nr. 5, Brussel, important. 1994.

28 La Cité, januari en juni 1921. Still unfinished at the time 29 LELOUTRE, G., op.cit., pp. 31-32. of Besme’s death, the Large 30 Met de architecten J.-F. Bragard, Urban Ring was not completed J. Mouton, F. De Pape, G. Verlant, until the 1960s. After initially J. Diongre en F. Brunfaut. being sacrificed to the needs 31 ‘Intercommunale pour les autorou- of motorists, it subsequently tes de la périphérie de Bruxelles’, underwent renewed development kortom, de Ring. to better cater to other uses. It was 32 Rapport fait à M. le Gouverneur du also the common denominator Brabant sur la situation de la voirie dans les faubourgs de Bruxelles par in other new major projects Victor Besme, inspecteur voyer des undertaken by the Region.

faubourgs de Bruxelles, année 1869, N°021 – DECEMBER 2016 Brussel, 1870. 33 RANIERI, L., op.cit., pp. 41 e.v. 34 Georges Brugmann (1829-1900) steunde de koloniale avonturen van Leopold II en werd ook de bezieler van de verstedelijking van

dit deel van de stad. BRUSSEL ERFGOED

045 COLOFON

REDACTIECOMITÉ VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Jean-Marc Basyn, Stéphane Demeter, Arlette Verkruyssen, directeur-generaal Paula Dumont, Murielle Lesecque, Cecilia van Brussel Stedelijke Ontwikkeling/ Paredes en Brigitte Vander Brugghen. Gewestelijke overheidsdienst Brussel, CNN – Vooruitgangstraat 80, 1035 Brussel. EINDREDACTIE IN HET NEDERLANDS Paula Dumont De artikelen zijn gepubliceerd onder de verantwoordelijkheid van de auteurs. Alle EINDREDACTIE IN HET FRANS rechten voor het reproduceren, vertalen of Stéphane Demeter herwerken zijn voorbehouden.

SECRETARIAAT VAN REDACTIE CONTACT Murielle Lesecque Directie Monumenten en Landschappen – Cel Sensibilisatie COORDINATIE VAN ICONOGRAFIE CNN – Vooruitgangstraat 80, 1035 Brussel Cecilia Paredes http://www.erfgoed.brussels [email protected] COORDINATIE VAN DE DOSSIER Jean-Marc Basyn HERKOMST VAN DE FOTO’S Mochten er ondanks onze inspanningen AUTEURS/ REDACTIONELE om alle reproductierechten te betalen MEDEWERKING toch nog gerechtigden zijn die niet Jean-Marie Bailly, Jean-Marc Basyn, gecontacteerd werden, dan worden zij Derek Biront, Françoise Boelens, Thierry verzocht zich kenbaar te maken bij de d’Huart, Jan De Kesel, Paula Dumont, Directie Monumenten en Landschappen Marie-Pierre Dusaussoy, Christian van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Frisque, Mieke Goegebuer, Pierre-Yves Lamy, Catherine Leclercq, Harry Lelièvre, LIJST MET AFKORTINGEN Murielle Lesecque, Christian Spapens, ARA – Algemene Rijksarchief Anne Van Loo. ARB – Académie royale de Belgique CIDEP – Centre d’Information, de VERTALING Documentation et d’Étude du Patrimoine Gitracom, Hilde Pauwels, Erik Tack, DCBSO – Documentatiecentrum van Data Translations Int. Brussel Stedelijke Ontwikkeling DML – Directie Monumenten en NALEZING Landschappen Koenraad Raeymaekers, Wim Kenis, GOB – Gewestelijke Overheidsdienst Griet Meyfroot, Coralie Smets en de leden Brussel van het redactiecomité. KIK-IRPA – Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium / Institut royal du VORMGEVING Patrimoine artistique The Crew Communication SAB – Stadsarchief Brussel

DRUK ISSN IPM Printing 2034-578X

VERSPREIDING EN WETTELIJK DEPOT ABONNEMENTENBEHEER D/2016/6860/019 Cindy De Brandt, Brigitte Vander Brugghen [email protected] Cette revue paraît également en Français sous le titre Bruxelles Patrimoines. BEDANKINGEN Hans Blanchaert, Philippe Charlier, Julie Coppens, Thierry d’Huart, Mathilde Lebrun, Georges Mayer, Marc Meganck, Coralie Smets, Tom Verhofstadt.