December 2016 | N° 21 Dossier VICTOR BESME Varia HET WATERLOO MEMORIAL TE EVERE HET HAPHUIS LANGS DE GROTE RING HOE VICTOR BESME DOSSIER DE STADSUITBREIDING STRUCTUREERDE CHRISTIAN FRISQUE STEDENBOUWKUNDIGE EN ARCHITECT Koninginnelaan, Brussel-Laken. Zicht van boven aan de kerk van Laken (A. De Ville de Goyet, 2016 © GOB). VICTOR BESME, DIE BELAST WAS MET DE UITBREIDING VAN DE STAD BRUSSEL, ONTWIERP EEN AANTAL NIEUWE WIJKEN IN HET VERLENGDE VAN DE BESTAANDE. Het sprak voor zich dat die allemaal met het stadscentrum zouden worden verbonden, maar het leek de lokale verkozenen minder dringend deze nieuwe wijken ook onderling met elkaar te verbinden. De stedelijke ontwikkeling noodzaakte daarnaast ook de bouw of uitbreiding van voorzieningen, zowel burgerlijke als militaire. Dankzij de aanleg van de Grote Ring kon op deze behoeften worden ingespeeld. Het concept van een ‘grote ring’ onder de naam Plan d’ensemble Projet d’assainissement de la val- kan in verband worden gebracht pour l’extension et l’embellissement lée de la Senne uit dat in 1864 werd met het plan voor een ringvormige de l’agglomération bruxelloise. De gepubliceerd4 (zie p.11). wal rond Brussel die zou worden definitieve versie hiervan verscheen De lanen van deze toekomstige ring opgetrokken naar een ontwerp uit in 18662 (zie p.25). Samen met dit waren het eerste punt van het rap- 1840 van Charles Vanderstraeten, plan werd ook de verkennings- port dat bij het plan van 1866 hoorde: eerste Wegeninspecteur. Deze ring kaart op schaal 1/2500 bijgewerkt, de verlengde Antwerpselaan (de had een omtrek van 18,85 kilome- zodat ook de werkdocumenten van toekomstige as Kruidtuin – Leopold ter en zou 21 poorten bevatten met Charles Vanderstraeten werden II – Basiliek), de verplaatsing van het een tussenafstand van ongeveer geactualiseerd. Dit plan wou in Oefenveld van het Jubelpark naar 900 meter. Voor de aanleg ervan de eerste plaats een leidraad zijn: de rand van het Ter Kamerenbos, de zou de Stad Brussel de betrokken “d’abandonner la plupart des disposi- verbindingsspoorlijn via Sint-Jans- terreinen in de ‘buitenwijken’ moe- tions du plan de 1846, il est indispen- Molenbeek (de toekomstige lijn L28, ten annexeren1. In 1854 werd het sable d’en reconstruire un nouveau, waarbij men in tegenstelling tot de plan voor de annexatie van de ‘bui- non pas pour le rendre obligatoire, in 1865 ingehuldigde lijn L161 tussen tenwijken’ afgeblazen nadat het in puisqu’il dépend des propriétaires de het Noordstation en het station van datzelfde jaar door het parlement l’exécuter, mais pour posséder un type de Leopoldswijk overwegen wilde was afgewezen. Daarnaast nood- d’ensemble qui permette soit de diri- vermijden, die de stadsontwikkeling zaakten de asymmetrische groei ger les particuliers dans l’exploitation sterk belemmerden5), de aanleg van van de stad, de opheffing van de tol des terrains, soit de juger si les propo- villawijken aan de rand van het Ter in 1860 en de veroudering van som- sitions isolées qu’ils font chaque jour, Kamerenbos (de toekomstige site mige grote projecten een radicale si les plans partiels qu’ils présentent van de wereldtentoonstelling van actualisering van het concept van se combinent ou se rapprochent de cet 1910), de aanleg van wijken met bur- een grote ring, niet langer als grens ensemble qui doit régir le développe- gerwoningen (Cité du Midi, nabij de maar als structurerend element ment d’une grande agglomération”3. Charleroisesteenweg, Cité de l’Est van de stadsuitbreiding, als de ver- Het rapport zwijgt over het sane- aan het einde van de Rogierlaan, binding tussen de bestaande en de ringsbeleid, een belangrijk debat op Cité de l’Ouest op het plateau van toekomstige ‘buitenwijken’. een moment dat de Zenne geregeld Koekelberg) of arbeiderswonin- N°021 – DECEMBER 2016 buiten haar oevers trad. Deze the- gen (dicht bij de spoorweg). Tot slot Victor Besme, ‘Wegeninspecteur matiek werd grondiger aangepakt schetste het rapport ook de ontwik- voor de Brusselse buitenwijken’, in het rapport van 1863 met betrek- keling van de gemeentelijke wegen werd dus door de Provincie Brabant king tot de Maalbeek. Daarnaast en de noodzakelijke voorwaarden om belast met het ontwerp van deze werkte Victor Besme samen met deze wegen in de stadsontwikkeling nieuwe stadsstructuur, bekend H. Guillery en G. Janssen ook een op te nemen. BRUSSEL ERFGOED 027 LANGS DE GROTE RING GROTE RING OF MIDDENRING? • Grande Ceinture, om te verwijzen In het Nederlands worden de vol- naar de ring die een aanvang nam gende termen gebruikt: In het Frans gebruikt men: met de ‘Boulevard Militaire’ (bena- • de Kleine Ring • Petite Ceinture, om te verwijzen ming ook in gebruik sinds een eeuw, • de Middenring of Ringlanen (voor een naar de buitenste lanen van de maar Besme had het zonder onder- gedeelte ervan) vijfhoek die gedeeltelijk door Jean- scheid over boulevards extérieurs of • de Ring Baptiste Vifquin werden uitgete- boulevards de ceinture). R21 gedeel- kend (benaming in gebruik sinds telijk. Binnen het historisch perspectief van een eeuw, maar Besme had het • Ring zonder meer (R0), om te ver- dit artikel zullen we verder de term uitsluitend over boulevards). R20 wijzen naar de snelwegring die ‘Grote Ring’ blijven gebruiken. gedeeltelijk. overwegend in de jaren 1970 werd gebouwd. DE GROTE RING, à construire sur ce champ et le nou- zorgen dat de toekomstige treinver- VAN DE VERSIE VAN 1863 vel hippodrome à établir à la gauche binding (L28) in combinatie met de TOT DIE VAN 1866 du Bois, le raccorderait au Bois, à nieuwe laan op termijn geen obsta- son avenue [Louise], à la chaussée kel voor de verstedelijking zou vor- Vergeleken met Vanderstraetens pro- de Waterloo, permettrait aux équi- men, zoals hierboven al vermeld. De ject strekte de in 1862 uitgetekende pages de sortir de Bruxelles par la geplande Militaire Laan werd lichtjes Grote Ring zich minder ver zuid- porte Louise, de parcourir le Bois et oostwaarts verplaatst. waarts uit en hij liep ten noorden van de rentrer en ville par la rue de la Loi. het toekomstige koninklijke domein. M. Wellens a complété ce travail par In de versie van 1862 omschreef Aldus viel hij buiten de bevoegdheid l’étude d’une route-avenue qui partira Besme deze boulevards nog als van de Wegeninspecteur, die aanvan- du Champ actuel des manœuvres [le volgt: “Ces avenues […] devraient avoir kelijk beperkt bleef tot een cirkel met Cinquantenaire], dans le prolonge- une largeur de 35 mètres, pour être een straal van 3.000 meter rond het ment de la rue de la Loi, pour abou- composées, au centre, d’une allée Brusselse stadhuis (afb. 1). In 1874 tir presque en ligne droite au château plantée de 11 mètres de largeur et de werd deze straal tot 7.500 meter de Tervueren, qu’elle reliera ainsi deux chaussées latérales de 12 mètres opgetrokken. directement à la ville.”6 In 1863 dacht chacune, y compris les trottoirs…”. In Besme nog altijd dat de Grote Ring de versie van 1866 werd de totale In de eerste versie van 1862, gepu- de uiterste grens van de agglomera- breedte evenwel teruggebracht tot bliceerd in 1863, was de Grote Ring tie zou vormen, maar dat idee werd 26 meter. Was Besme bang om de 22.920 meter lang, waarvan 5.500 al snel opgeborgen. overheid af te schrikken door de meter alleen al voor de Militaire hoge kostprijs? In zijn jaarverslag Laan: “C’est M. [François] Wellens, In Besmes ver sie van 18 66 is de Grote uit 1870 voor het jaar 1869 klonk hij ingénieur en chef des ponts et chaus- Ring 24.150 meter lang; hij verschilt echter overtuigder: “Ces boulevards sées du Brabant, qui a pris l’initiative van de huidige ring door een grotere auraient une largeur de 45,00 m et de l’étude de cette importante section, terreininname naar het zuiden en het leur section devrait se composer de section qui serait la première qu’il westen. In het zuiden kon de te sterk routes pavées ou macadamisées, lon- faudrait construire, car elle s’éten- verstedelijkte Waterloosesteenweg geant des deux côtés les habitations drait sur la crête des hauteurs de niet verder worden verbreed tot de et, au centre, de promenoirs plantés Bruxelles, mettrait en communication afmetingen van een boulevard. Er d’arbres pour les piétons et les cava- avec le Bois [de la Cambre], la route de werd een nieuw tracé getekend dat liers.” Heel wat later, in 1906, zou Louvain, la rue de la Loi, le Champ des ten zuiden van de geplande Cité du Leopold II verklaren: “Je me refuse manœuvres et le quartier qu’il fera Midi liep en overeenstemde met de désormais à signer un projet de voie naître, raccorderait la rue du Trône te verbreden Vanderkinderestraat. de communication dont la largeur prolongée; elle relierait les casernes In het westen moest men ervoor serait inférieure à cinquante mètres”.7 028 N°021 – DECEMBER 2016 Afb. 1 Algemeen plan van 1866 met in het groen: straal van 3000 meter rond het Brusselse stadhuis; in het rood: het algemeen plan van 1862-1863; in het blauw: het algemeen plan van 1866 (uitgevoerd door de auteur). BRUSSEL ERFGOED 029 LANGS DE GROTE RING 5 6 4 7 8 3 9 2 11 10 1 13 12 Afb. 2 De lanen van de toekomstige Grote Ring. UrbIS-basiskaart (groen achtergrond) overgebracht op de plan van 1866 (Hans Blanchaert © GOB-DML). De Grote Ring opgedeeld in 13 delen: 1. van het Ter Kamerenbos tot de Waversesteenweg; 8. Sint-Jans-Molenbeek en de Mettewielaan; 2. van de Waversesteenweg tot het Montgomeryplein; 9. Anderlecht, van de Ninoofsesteenweg tot de Gerijstraat; 3. van het Montgomeryplein tot het Meiserplein; 10. de Gerijstraat en de Luttrebruglaan; 4. van het Meiserplein tot de Van Praetbrug; 11.