EURAZJATYCKI DRYF TURCJI
Geneza turecko-rosyjskiego partnerstwa, kryzysy w relacjach Turcji z UE i USA, zagrożenia dla spójności NATO
Centrum Badań nad Bezpieczeństwem Ośrodek Studiów Przestrzeni Postsowieckiej RAPORT | MARZEC 2018
Eurazjatycki dryf Turcji
Geneza turecko-rosyjskiego partnerstwa, kryzysy w relacjach Turcji z UE i USA, zagrożenia dla spójności NATO
Centrum Badań nad Bezpieczeństwem Akademii Sztuki Wojennej Raport OSPP | Marzec 2018
Redakcja raportu: Zespół OSPP
Zdjęcie na okładce: Creative Commons Attribution 4.0 [www.kremlin.ru]
Ośrodek Studiów Przestrzeni Postsowieckiej Centrum Badań nad Bezpieczeństwem Akademia Sztuki Wojennej al. gen. A. Chruściela „Montera” 103 00-910 Warszawa
Tel.: 26-181-33-25 E-mail: [email protected]
Opinie zawarte w niniejszym opracowaniu nie są oficjalnym stanowiskiem Akademii Sztuki Wojennej
Spis treści Tezy ...... 7 Wstęp ...... 10 Część 1. Historyczne tło stosunków turecko-rosyjskich ...... 12 Dziedzictwo rywalizacji Imperiów Osmańskiego i Rosyjskiego ...... 12 Stosunki turecko-sowieckie ...... 13 Część 2. Geneza zbliżenia turecko-rosyjskiego: kryzysy w relacjach z UE i USA, turecki antyamerykanizm i eurazjatyzm ...... 15 Post-zimnowojenne stosunki turecko-rosyjskie ...... 15 Przyczyny kryzysu w relacjach Turcji z zachodnimi partnerami ...... 17 Turecki eurazjatyzm ...... 18 Turcja wobec amerykańskiej inwazji w Iraku...... 19 Stosunek Turcji do „kolorowych rewolucji” i rozszerzenia NATO na Wschód ...... 20 Turcja a rosyjskie inwazje w Gruzji (2008) i na Ukrainie (2014) ...... 21 Część 3. Wpływ wewnętrznych kryzysów politycznych w latach 2008-2018 na stosunki Turcji z UE, USA i Rosją ...... 23 Kryzys w stosunkach turecko-unijnych (2008-2015) i nieudana próba naprawy relacji (2015- 2016) ...... 23 Sprawa Ergenekonu (2008-2013), eskalacja konfliktu między Erdoǧanem a ruchem Hizmet (2013-2016) ...... 24 Kwestia kurdyjska i nacjonalistyczny zwrot w polityce AKP ...... 25 Część 4. Stosunki Turcji z Rosją i USA w kontekście konfliktu syryjskiego ...... 26 Arabska Wiosna i pierwszy etap konfliktu syryjskiego ...... 26 Relacje turecko-rosyjskie po zestrzeleniu Su-24: od kryzysu do ponowienia współpracy ...... 27 Zbliżenie turecko-rosyjskie po puczu 15 lipca 2016 ...... 30 Konflikt w Syrii po czerwcu 2016: operacja „Tarcza Eufratu”, proces astański i operacja „Gałązka Oliwna” ...... 33 Część 5. Gospodarczy aspekt turecko-rosyjskiego partnerstwa ...... 37 Wymiana handlowa – perspektywa turecka ...... 37 Wymiana handlowa – perspektywa rosyjska ...... 39 Wymiana handlowa w kontekście deklaracji politycznych ...... 39 Wspólne projekty energetyczne ...... 41 Turystyka ...... 44 Wnioski ...... 45 Aneks 1 - Tabela: Sektory współpracy gospodarczej Turcji i Rosji ...... 48 Aneks 2 – Mapa: Sytuacja polityczna i wojskowa w Syrii ...... 49 Źródła ...... 50
Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017
Tezy
– Trwające od połowy 2016 roku zbliz enie w stosunkach turecko-rosyjskich jest procesem, kto ry przebiega jednoczes nie z pogłębiającymi się problemami w relacjach rządu w Ankarze z USA, UE oraz pan stwami członkowskimi Unii i NATO. Dynamika kryzysu między Turcją a jej zachodnimi sojusznikami i partnerami nie jest wprost zalez na od polityki Rosji. Moskwa stara się jednak angaz owac Ankarę we wspo łpracę m. in. na płaszczyz nie dyplomatycznej w konflikcie syryjskim, w projektach energetycznych, czy tez w sferze przemysłu zbrojeniowego (sprzedaz systemo w rakietowych S-400). Celem tych działan jest wywieranie negatywnego wpływu na relacje Turcji ze Stanami Zjednoczonymi, a co za tym idzie osłabienie jej więzi z Sojuszem Po łnocnoatlantyckim.
– W swojej polityce wobec Ankary Kreml moz e liczyc na ro z ne grupy polityczne w Turcji tradycyjnie wspierające reorientację polityki zagranicznej: wyjs cie z NATO, porzucenie rozmo w akcesyjnych z UE i zbliz enie z regionalnymi mocarstwami eurazjatyckimi, w tym przede wszystkim Rosją i Iranem. Paradoksalnie to armia turecka, kto ra była zawsze gwarantem zakotwiczenia Turcji w strukturach euroatlantyckich, jest s rodowiskiem, z kto rego wywodzą się osoby o poglądach eurazjatyckich i wprost prorosyjskich. Inną grupą lobbującą zbliz enie z Kremlem są antyamerykan scy, lewicowi nacjonalis ci z Partii Ojczyz nianej (tur. Vatan Partisi, VP). Po puczu 15 lipca 2016 roku zaro wno eurazjatyccy wojskowi, jak i członkowie marginalnej dotąd partii VP, poparli rządzącą Partię Sprawiedliwos ci i Rozwoju (tur. Adalet ve Kalkınma Partisi, AKP) i – dzięki nieformalnemu sojuszowi z nią – zaczęli odgrywac coraz większą rolę polityczną.
– USA, od początku konfliktu w Syrii, nie chciały angaz owac się w okupację jej terytorio w. Celem Waszyngtonu było jedynie wsparcie sił walczących z rez imem Baszara al-Assada, Pan stwem Islamskim, a takz e Iranem. Amerykan ska decyzja o porzuceniu wsparcia Wolnej Armii Syryjskiej i poparciu YPG, kurdyjskich sił w Syrii zapoczątkowała spo r między Waszyngtonem i Ankarą. Zbiegła się tez z nacjonalistycznym zwrotem w polityce Ankary i pogłębieniem konfliktu między rządem a mniejszos cią kurdyjską w Turcji. Zgodnie z teorią spiskową, szeroko podzielaną w s rodowiskach wojskowych tureckich, a takz e nacjonalisto w z kręgo w VP, aktywnos c Partii Pracujących Kurdystanu (kurd. Partiya Karkerên Kurdistanê, PKK) w Turcji jest efektem zakulisowych działan Stano w Zjednoczonych.
– Amerykan skie poparcie dla Kurdo w syryjskich, choc de facto podyktowane pragmatycznymi względami (skutecznos c YPG w walce z tzw. Pan stwem Islamskim), w perspektywie tureckiej jest działaniem zagraz ającym bezpieczen stwu, a nawet integralnos ci terytorialnej Turcji. USA nie potrafiły
Tezy | 7 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji
przekonywająco uzasadnic , dlaczego akceptują siły kurdyjskie w Syrii jako waz nego partnera, podczas gdy PKK, siostrzana organizacja YPG działająca na terytorium tureckim, jest traktowana przez Waszyngton jako ugrupowanie terrorystyczne. Na tle USA, oskarz anych przez polityko w tureckich o wspieranie kurdyjskiego terroryzmu, Rosja zaczęła byc postrzegana przez rząd w Ankarze jako bardziej godny zaufania partner.
– Od rozpoczęcia przez Kreml interwencji wojskowej w Syrii we wrzes niu 2015 roku zmiana rez imu w Damaszku, będąca wczes niej gło wnym celem Turcji, stała się nierealna. Wsparcie rosyjskie pozwoliło al-Assadowi nie tylko przetrwac , ale takz e odzyskac znaczną częs c terytorium kraju. Po łroczny konflikt turecko-rosyjski po zestrzeleniu rosyjskiego Su-24 przez tureckie siły powietrzne pokazał, z e Turcja pozbawiona jest wpływu na sytuację w konflikcie syryjskim. Decyzja rządu w Ankarze o naprawie relacji z Rosją była w duz ym stopniu uwarunkowana koniecznos cią podjęcia wspo łpracy z Kremlem, aby po uzyskaniu jego zgody mo c rozpocząc operację wojskową w Syrii.
– Rezultatem taktycznej wspo łpracy turecko-rosyjskiej, z punktu widzenia Ankary, było przeprowadzenie – przy milczącej zgodzie Rosji – dwo ch operacji wojskowych na terytorium syryjskim: „Tarcza Eufratu i „Gałązka oliwna”. W obu przypadkach gło wnym celem było uniemoz liwienie YPG stworzenia kurdyjskiej autonomii w Syrii wzdłuz całej granicy z Turcją. Likwidacja kontrolowanej przez Kurdo w Demokratycznej Federacji Po łnocnej Syrii na wscho d od Eufratu jest jednak mało prawdopodobna, gdyz nie będzie moz liwa bez zgody USA.
– Ostatecznie więc władze w Ankarze będą musiały zadowolic się dotychczasowymi osiągnięciami w walce z YPG. Prezydent Erdogan wykorzysta sukces operacji „Gałązka oliwna” w kampanii przed wyborami prezydenckimi w 2019 roku. Sprzeciw USA wobec kontynuacji tureckiej ofensywy przeciwko YPG na wscho d od Eufratu będzie sprzyjał wzrostowi nastrojo w antyamerykan skich w Turcji, podsycanych dodatkowo przez polityko w w okresie przed wyborami prezydenckimi w 2019 roku.
– Z punktu widzenia Rosji, wspo łpraca z Turcją zaowocowała tzw. procesem astan skim, rozmowami pokojowymi dotyczącymi uregulowania konfliktu syryjskiego. Moskwa, zaangaz owała w negocjacje nie tylko Teheran, wspierający rez im w Damaszku, lecz takz e Ankarę, będącą protektorem anty-Assadowskiej sunnickiej opozycji. W ten sposo b Rosja starała się budowac swo j wizerunek „uczciwego pos rednika”. Jednoczes nie celem rosyjskiego zaangaz owania w Syrii pozostaje uzyskanie statusu waz nego aktora międzynarodowego, bez kto rego rozwiązanie konfliktu będzie nie moz liwe. Moskwa chce w ten sposo b zdobyc „kartę przetargową” w negocjacjach z pan stwami zachodnimi i wyjs c z izolacji
8 | Tezy Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017
międzynarodowej trwającej od rosyjskiej agresji na Ukrainie w 2014 roku.
– Turcję i Rosję łączy w Syrii jedynie taktyczny sojusz, a ich długoterminowe cele są wzajemnie sprzeczne. Nie moz na wykluczyc , z e nieprzewidziany rozwo j wydarzen w konflikcie syryjskim moz e doprowadzic do dalszych napięc , a nawet kolejnego kryzysu między Ankarą i Moskwą. Czynnikiem trudnym do przewidzenia są m. in. działania al-Assada (nie zawsze lojalnego wobec Rosji), a takz e bojo wek szyickich kontrolowanych przez Iran.
– Obecna intensywnos c wspo łpracy w sferze gospodarczej nie doro wnuje deklaracjom politycznym. Jest ro wniez obarczona duz ym stopniem ryzyka z uwagi na fakt upolitycznienia wielu aspekto w wzajemnych relacji ekonomicznych. Proces ten na duz ą skalę rozpoczęła Rosja po zestrzeleniu przez Turcję rosyjskiego Su-24, wprowadzając embargo na tureckie produkty rolne oraz zakazując organizacji wyjazdo w turystycznych. Dla Turcji zakaz eksportu produkto w rolnych był dotkliwy w skutkach, ograniczając moz liwos ci krajowych producento w. Stąd w ramach procesu normalizacji relacji, chociaz nieoficjalnie, to jednak konsekwentnie Ankara wiązała znoszenie ograniczen gospodarczych z decyzjami politycznymi i administracyjnymi, potrzebnymi stronie rosyjskiej do realizacji dwustronnych projekto w.
– Budowa Tureckiego Potoku oraz elektrowni atomowej w Akkuyu to gło wne, realizowane wspo lne projekty sfery energetycznej. Ich urzeczywistnienie było zagroz one w okresie najostrzejszej konfrontacji, po ociepleniu relacji mają dodatkowo s wiadczyc o ich strategicznym znaczeniu. Jednak szczego lnie w kwestiach energetycznych cele polityki Ankary i Moskwy są w dłuz szej perspektywie ze sobą sprzeczne. Turcja chce dywersyfikowac z ro dła energii, podczas gdy Rosja chciałaby zmonopolizowac jej rynek. W ramach realizacji powyz szych projekto w pozostaje ro wniez wiele nieuzgodnionych kwestii, kto re w najbliz szej przyszłos ci mogą byc przedmiotem mniej lub bardziej otwartego sporu.
Tezy | 9 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji
Wstęp
Celem raportu jest przedstawienie przyczyn, przebiegu i stanu obecnego politycznego procesu zbliz enia Turcji i Rosji. Przedmiotem analizy są dos wiadczenia historyczne, na kto rych bazują turecki antyamerykanizm oraz antyeuropejskos c , polityczne kryzysy w relacjach Ankary z sojusznikami w NATO związane m.in. z kwestią cypryjską, polityką USA na Bliskim Wschodzie i w basenie Morza Czarnego, wreszcie problematyczny proces tureckiej integracji z UE. Raport obejmuje takz e wiele kwestii polityki wewnętrznej Turcji, w tym działalnos c ugrupowan eurazjatyckich, konflikt między islamistami z Partii Sprawiedliwos ci i Rozwoju a s rodowiskami s wieckimi i elitą wojskową, a następnie rozłam między nurtami islamistycznymi, kto ry doprowadził do wstrząsu politycznego, jakim był pucz 15 lipca 2016 roku. Przedmiotem analizy jest takz e polityka rządu w Ankarze wobec mniejszos ci kurdyjskiej, w tym trwająca od 2015 roku eskalacja konfliktu na południowym wschodzie kraju. Wszystkie wspomniane kwestie wpływały na osłabienie więzi Turcji z zachodnimi sojusznikami i partnerami, a jednoczes nie sprzyjały kontynuacji turecko-rosyjskiego zbliz enia.
Proces ten moz na okres lic jako „dryf”, gdyz jest on bardziej rezultatem splotu szeregu czynniko w geopolitycznych i polityki wewnętrznej Turcji niz s wiadomego wyboru tureckich elit politycznych. Turcja jako mocarstwo regionalne1 moz e pozwolic sobie na bardziej niezalez ną politykę zagraniczną niz większos c jej sąsiado w (za wyjątkiem Iranu). Jednak ambitne tureckie projekty budowania wpływo w w regionie bliskowschodnim (2003-2011), czy tez wspierania zmiany rez imo w i demokratyzacji w okresie Arabskiej Wiosny, po 2015 roku zastąpiła reaktywna polityka zagraniczna, skoncentrowana przede wszystkim na kwestiach bezpieczen stwa. Waz ną przyczyną tej zmiany była nowa sytuacja geopolityczna na Bliskim Wschodzie powstała po rozpoczęciu rosyjskiej interwencji wojskowej w Syrii, a takz e w rezultacie nowej polityki USA wobec regionu, rozbiez nej z tureckimi oczekiwaniami.
Ostatnia częs c raportu pos więcona jest gospodarczym relacjom Turcji i Rosji, kto rych dynamiczny rozwo j do kryzysu w 2015 roku gruntował zbliz enie obu pan stw. Po naprawie relacji politycznych trwającej od lata 2016 roku, rosyjsko-tureckie stosunki gospodarcze stoją jednak nadal wobec wielu problemo w wynikających z protekcjonistycznej polityki Moskwy i Ankary, a niekiedy sprzecznych celo w strategii obu pan stw w sferach intensywnej wspo łpracy.
Turcja, jako państwo posiadające drugą co do wielkości armię NATO, o strategicznie ważnym dla architektury bezpieczeństwa europejskiego położeniu, nie może pozostać poza obszarem zainteresowania Polski. Wspólnym mianownikiem dla Turcji i państw Europy Środkowo-Wschodniej jest konieczność sprostania wyzwaniom na wschodniej flance Sojuszu. Jednak zagrożenia płynące z faktu zwiększania przez Rosję potencjału militarnego w basenie Bałtyku i Morza Czarnego różnią się od tych, z którymi musi zmierzyć się Turcja w regionie Bliskiego Wschodu. Co więcej, Ankara stara się osiągnąć swoje cele w konflikcie syryjskim wspólnie z Moskwą, a nie z partnerami z NATO, a w
10 | Wstęp Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017 ostatnim okresie wbrew interesom Waszyngtonu. Współgra to z polityką Rosji, której celem jest osłabienie więzi Turcji z sojusznikami z NATO. Dalsze zaostrzenie konfliktu między kluczowymi państwami NATO może bowiem doprowadzić do osłabienia możliwości decyzyjnych i spójności Sojuszu. Jest to scenariusz któremu Polska jako państwo flankowe powinna starać się zapobiegać.
Wstęp | 11 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji
Część 1. Historyczne tło stosunków turecko-rosyjskich
Dziedzictwo rywalizacji Imperiów Osmańskiego i Rosyjskiego Wraz z początkiem XVIII wieku Rosja rozpoczęła ekspansję w kierunku Morza Czarnego i trwającą ponad dwa stulecia konfrontację dynastii Romanowów i Osmanów. Jako początek rywalizacji „rosyjsko-tureckiej” można jednak rozpatrywać także konflikt między słowiańskimi księstwami ruskimi a turkijskimi (tatarskimi) chanatami Europy Wschodniej. Rozpoczął się on wraz z okresem tzw. „mongolsko-tatarskiego jarzma”, czyli zależności Rusi od stworzonego przez potomków Czyngis-chana imperium, Złotej Ordy, po podboju Europy Wschodniej w XIII wieku. Było to państwo którego elita, choć mongolskiego pochodzenia, zmieszała się z turkijskimi (tatarskimi) plemionami, przyjmując ich kulturę i język. Ważnym momentem, który zapoczątkował okres ekspansji moskiewskiej była bitwa na Kulikowym Polu (1380), w której wojska Wielkiego Księcia Moskwy i Włodzimierza Dymitra Dońskiego zwyciężyły armię złotoordyńskiego chana Mamaja. Natomiast XV – XVI-wieczne wzmocnienie Moskwy doprowadziło do włączenia się tego państwa w rozgrywkę o przejęcie dziedzictwa Złotej Ordy i hegemonię w Europie Wschodniej, zakończoną zdobyciem przez Iwana Groźnego tatarskich chanatów: kazańskiego (1552) i astrachańskiego (1556).
Między panowaniem Iwana Groźnego a traktatem z marca 1918 roku oba imperia stoczyły dwanaście wojen, walcząc o dominację w basenie Morza Czarnego, na Bałkanach i na Kaukazie Południowym. Pierwsza z XVIII-wiecznych rosyjsko-tureckich konfrontacji zakończyła się klęską cara Piotra I w kampanii pruckiej w 1711 roku. Jednak wszystkie kolejne konflikty militarne z Imperium Osmańskim i jego wasalem Chanatem Krymskim kończyły się porażkami Osmanów i dalszą ekspansją terytorialną Romanowów. Traktat z Kuczuk Kajnardży (1774), a następnie aneksja Chanatu Krymskiego (1783) ostatecznie zapewniły obecność Rosji nad Morzem Czarnym.
W XIX wieku Turcja osmańska zaczęła być postrzegana jako „chory człowiek Europy”. W drugiej połowie stulecia Imperium Osmańskie dwukrotnie uległo rosyjskiej przewadze militarnej, w trakcie wojny krymskiej (1853-56) i wojny w latach 1877-78. Za każdym razem dynastię Osmanów uratowało poparcie ze strony mocarstw europejskich nie chcących dopuścić do zbyt znaczącego wzmocnienia Imperium Rosyjskiego. W wojnie krymskiej było to przystąpienie do niej Francji i Wielkiej Brytanii, a w przypadku konfliktu z lat 1877 – 1878 dyplomatyczna interwencja brytyjska, która doprowadziła do renegocjacji korzystnego dla Rosji traktatu z San Stefano i rezygnacji przez nią z części zdobyczy terytorialnych na Kaukazie w podpisanym cztery miesiące później traktacie berlińskim (1878).
Początek XX wieku to okres rewolucyjnych wstrząsów w obu imperiach: rewolucja rosyjska 1905 roku, następnie rewolucja młodoturecka 1908 roku, wreszcie dwie rewolucje rosyjskie w 1917 roku. Pod koniec I wojny światowej zarówno w Rosji, jak i w Imperium Osmańskim rewolucyjne siły (bolszewicy i kemaliści) musiały stawić czoła interwencji mocarstw europejskich.
12 | Historyczne tło stosunków turecko-rosyjskich Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji
Stosunki turecko-sowieckie Rosyjscy bolszewicy odegrali znaczącą rolę w tureckiej wojnie o niepodległość (tur. Türk Kurtuluş Savaşı), kiedy pomogli rządowi Mustafy Kemala Paszy, przekazując pomoc finansową i dostawy broni w 1921 roku2. Dobre relacje kemalistów z bolszewikami ugruntował traktat z Karsu z października 1921 roku, który ustanawiał wspólną granicę, przekazując Republice Tureckiej część terytoriów utraconych przez Imperium Osmańskie na rzecz Rosji w 1878 roku (obwód Karsu). Traktat ten był zwieńczeniem wcześniejszej współpracy wojskowej Armii Czerwonej i sił tureckiego generała Kâzıma Karabekira, które w końcu 1920 roku doprowadziły do rozbioru istniejącej od 1918 roku niepodległej Republiki Armenii3.
W tym samym jednak roku nadzieje na rozwój ruchu komunistycznego w Turcji rozwiało zamordowanie jego tureckiego przywódcy Mustafy Subhiego i jego towarzyszy4. Następnie, komunizm został zdelegalizowany w Republice Tureckiej, a jego przedstawiciele poddani zostali represjom5. Po 1928 roku Związek Sowiecki ostatecznie porzucił plany budowania komunizmu na Bliskim Wschodzie. Wpłynęło na to m.in. podjęcie współpracy z Zachodem i osłabienie więzi z ZSRS nie tylko w przypadku rządu Kemala Paszy Atatürka, lecz także innych państw regionu: Iranu Rezy Pahlawiego i Afganistanu po obaleniu współpracującego z ZSRS króla Amanullaha6.
Turcja podejmowała jednak próby naprawy relacji ze Związkiem Sowieckim. We wrześniu 1939 roku oficjalna delegacja z ministrem spraw zagranicznych Şükrü Saraçoğlu na czele odwiedziła Moskwę. Wizyta ta zbiegła się z sowiecką inwazją na Polskę 17 września. Tureccy dyplomaci spotkali się zaś z żądaniami władz ZSRS dotyczącymi zmian konwencji z Montreux z 1936 roku, która dawała Turcji kontrolę nad cieśninami: Bosforem i Dardanelami.7
W okresie II wojny światowej kemalistowska republika, biorąc pod uwagę złe doświadczenia Imperium Osmańskiego z sojuszu z państwami centralnymi w czasie I wojny światowej, pozostała neutralna. Turcja wypowiedziała wojnę III Rzeszy 23 lutego 1945 roku, aby znaleźć się po zakończeniu konfliktu w „obozie zwycięzców”. Wkrótce jednak stanęła wobec nowych żądań sowieckich. W czerwcu 1945 roku ZSRS nie tylko domagał się rewizji konwencji z Montreux, ale przedstawił Turcji także żądania terytorialne. Rząd sowiecki wymagał zezwolenia na budowę baz wojskowych w rejonie cieśnin oraz przekazania terytoriów Karsu, Ardahanu i Artvinu sowieckim republikom Gruzji i Armenii. Minister spraw zagranicznych ZSRS Wiaczesław Mołotow stwierdził wówczas, że traktat z Karsu z 1921 roku był równie „niesprawiedliwy” jak zawarty w tym samym roku z Rzecząpospolitą traktat ryski8. Żądania te były nie do zaakceptowania dla Turcji. W konsekwencji doprowadziły też do decyzji rządu w Ankarze o przystąpieniu w 1952 roku do NATO oraz w 1955 roku do Organizacji Paktu Centralnego (CENTO), której celem było powstrzymanie wpływów sowieckich w Azji9.
Członkostwo Turcji w NATO nie oznaczało jednak trwale harmonijnych stosunków rządu w Ankarze z zachodnimi sojusznikami, w tym ze Stanami Zjednoczonymi. Okresy napięć i
Historyczne tło stosunków turecko-rosyjskich | 13 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji kryzysów, zwłaszcza w stosunkach turecko-amerykańskich, z reguły wiązały się z ociepleniem na linii Ankara – Moskwa.
Przyczyną pogorszenia relacji między Turcją a USA w latach 60. i 70. ubiegłego stulecia stała się kwestia cypryjska. W 1964 roku amerykański prezydent Lyndon Johnson zagroził, że Stany Zjednoczone wstrzymają pomoc wojskową dla Turcji w razie jej interwencji militarnej na wyspie. Do najgłębszego kryzysu doszło jednak w związku z kolejnym etapem eskalacji konfliktu cypryjskiego i inwazją Turcji na wyspie, która nastąpiła po greckim zamachu stanu w 1974 roku. Mimo że administracja amerykańska nie chciała pogorszenia relacji z Ankarą, w Kongresie przeważyły nastroje progreckie, na co wpłynęło m.in. lobby trzymilionowej diaspory greckiej w Stanach Zjednoczonych. 5 lutego 1975 roku Kongres wprowadził embargo na dostawy broni do Turcji, motywując je pogwałceniem przez rząd turecki amerykańskiego zakazu użycia dostarczonego sprzętu wojskowego w celach innych niż defensywne10. Już w 1973 roku Ankara – na tle sporu z Waszyngtonem – nie zezwoliła siłom lotniczym USA na korzystanie ze strategicznie ważnej bazy lotniczej w İncirliku. Co więcej, udostępniła ją lotnictwu sowieckiemu, wspierającemu wówczas dostawami broni państwa arabskie w wojnie z Izraelem11.
Problem cypryjski negatywnie oddziaływał na stosunki amerykańsko-tureckie aż do wojskowego zamachu stanu w Turcji 17 października 1980 roku. Wówczas nowy rząd turecki postanowił szybko naprawić stosunki ze Stanami Zjednoczonymi. Wkrótce też przewodniczący Narodowej Rady Bezpieczeństwa (tr. Millî Güvenlik Kurulu, MGK) gen. Kenan Evren spotkał się z gen. Bernardem Rogersem Naczelnym Dowódcą Sojuszniczym na Europę. Jednym z głównych elementów odbudowy silnych więzi z USA i NATO stała się zgoda Turcji na powrót Grecji do struktur dowodzenia wojskowego Sojuszu12.
14 | Historyczne tło stosunków turecko-rosyjskich Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji
Część 2. Geneza zbliżenia turecko-rosyjskiego: kryzysy w relacjach z UE i USA, turecki antyamerykanizm i eurazjatyzm
Post-zimnowojenne stosunki turecko-rosyjskie Koniec zimnej wojny był okresem dobrych relacji Turcji zarówno z USA, jak i państwami europejskimi w związku m.in. z polityką prezydenta Turguta Özala (1989-1993), który doprowadził do pluralizmu politycznego i liberalizacji gospodarki tureckiej. Wyrazem dobrych relacji turecko-amerykańskich było m.in. udostępnienie siłom amerykańskim przez Turcję bazy lotniczej w İncirliku podczas inwazji na Irak w 1991 roku13. Z drugiej strony, kwestie międzynarodowe takie jak napięcia w relacjach z USA i Grecją związane z kwestią cypryjską, poparcie Waszyngtonu dla puczu wojskowego w 1980 roku, czy też bliskowschodnia polityka amerykańska wpłynęły na wykształcenie w Turcji silnego nurtu antyamerykańskiego w wersji lewicowej i islamistycznej.
Upadek ZSRS w grudniu 1991 roku i prezydentura Turguta Özala wiązały się ze wzrostem aktywności Turcji w krajach postkomunistycznych (Bałkany) i postsowieckich (przede wszystkim na Kaukazie i w Azji Centralnej)14. W przypadku Kaukazu Południowego tureckie zainteresowanie regionem wynikało głównie z silnych, etnicznych, historycznych i politycznych więzi Turcji z Azerbejdżanem, a także współpracy energetycznej po otwarciu ropociągu Baku-Tbilisi-Ceyhan w 2005 roku i gazociągu Baku- Tbilisi-Erzurum w 2006 roku15. Z kolei Turcję i republiki centralno-azjatyckie łączyła etniczna (turkijska) i religijna (muzułmańska, sunnicka) wspólnota kulturowa. Turecki model państwa łączący demokrację, świeckość i wolny rynek z dziedzictwem cywilizacji islamu postrzegany był jako atrakcyjna alternatywa dla krajów Azji Centralnej16. Innym regionem, w którym Turcja zarówno była postrzegana jako model, jak i starała się budować wpływy ze względu na historyczne i kulturowe więzi, były Bałkany17.
Zarówno na Kaukazie, jak i na Bałkanach, wkrótce doszło do zderzenia interesów tureckich i rosyjskich. W przypadku ormiańsko-azerbejdżańskiego konfliktu o Górski Karabach, Turcja wsparła jednoznacznie Baku, podczas gdy Rosja skłaniała się raczej ku wsparciu Armenii. Podobnie na Bałkanach, gdzie wojna w Bośni oznaczała również konflikt Ankary wspierającej muzułmanów Bośniaków i Moskwy będącej tradycyjnie adwokatem interesów Serbii18.
Rosja z zaniepokojeniem patrzyła także na wysiłki Turcji, zwłaszcza w okresie prezydentury Süleymana Demirela (1993-2000), mające na celu budowę tras przesyłu węglowodorów nie tylko z Azerbejdżanu, ale i z państw Azji Centralnej, w tym przede wszystkim Kazachstanu i Turkmenistanu. Z punktu widzenia Kremla, podobne projekty współpracy energetycznej, umożliwiające eksport surowców z pominięciem Rosji oznaczałyby dla niej zarówno utratę korzyści z tranzytu, jak i wzrost geopolitycznej niezależności byłych republik sowieckich.
Najważniejszym celem w „grze” o dostęp do surowców centralno-azjatyckich były złoża gazowe w Turkmenistanie. Początkowo wydawało się, że Turcja i zachodnie koncerny
Geneza zbliżenia turecko-rosyjskiego | 15 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji mają szansę na pozyskanie gazu turkmeńskiego poprzez planowany gazociąg transkaspijski i Kaukaz Południowy (Azerbejdżan i Gruzję). W 1999 roku rząd w Aszchabadzie podpisał umowy z General Electric i Bechtel Group na przeprowadzenie studiów wykonalności (feasibility study) takiego podmorskiego rurociągu, a prezydenci Turkmenistanu, Turcji, Gruzji i Azerbejdżanu podpisali na konferencji OECD w Stambule list intencyjny w sprawie budowy transkaspijskiego gazociągu. Turkmeński gaz miał zgodnie z nakreślonymi planami być następnie dostarczany przez gazociąg Baku- Erzurum (zwany także Południowo-Kaukaskim) do Turcji, a następnie planowanym gazociągiem Nabucco do Europy Środkowej19.
Wkrótce jednak okazało się, że przeszkodą w realizacji projektu transkaspijskiego jest stanowisko Rosji i Iranu, które przedstawiły szereg argumentów przeciw jego budowie (m.in. kwestie ekologiczne oraz problem nieuregulowanego statusu prawnego Morza Kaspijskiego). Rosja rozpoczęła także intensywne wysiłki dyplomatyczne na rzecz utrzymania monopolu na tranzyt turkmeńskiego gazu do Europy. Po objęciu władzy w Turkmenistanie przez nowego prezydenta – Gurbanguly Berdymuchamedowa w 2006 roku rozmowy z Aszchabadem na temat tranzytu gazu przez Morze Kaspijskie prowadzone były m.in. przez Unię Europejską, a także tureckiego ministra energetyki Tanera Yıldıza (2009-2015). Ostatecznie jednak, choć Rosja utraciła monopol na tranzyt gazu turkmeńskiego po 2009 roku, gdy otwarty został gazociąg Turkmenistan-Chiny, plany trasy transkaspijskiej nie zostały zrealizowane. Upadł także projekt gazociągu Nabucco, którego konkurentem był promowany przez Rosję w latach 2007-2014 gazociąg Południowy Potok (ang. South Stream). Doszło natomiast do realizacji gazociągu Błękitny Potok (ang. Blue Stream), który zwiększył zależność energetyczną Turcji od Federacji Rosyjskiej. Zawarty wówczas z Gazpromem kontrakt narzucał stronie tureckiej klauzulę „bierz albo płać” (take or pay). W związku z mniejszym niż przewidywane zapotrzebowaniem tureckich odbiorców na gaz, wspomniana klauzula była finansowo wyjątkowo niekorzystna dla Turcji. Gazprom zaakceptował zmianę warunków kontraktu, dopiero po zgodzie Ankary w 2011 roku na budowę Południowego Potoku w tureckiej wyłącznej strefie ekonomicznej Morza Czarnego20.
Niepowodzeniem zakończyła się także próba „eksportu” tureckiego modelu państwa do republik Azji Centralnej. Postsowieckie autorytarne rządy tych państw nie chciały nadmiernego wpływu tureckiego rządu i tureckich organizacji pozarządowych na wewnętrzną sytuację polityczną w ich krajach. Turcja nie posiadała też wystarczającego potencjału gospodarczego, aby wpłynąć na sytuację ekonomiczną w regionie, np. poprzez inwestycje w projekty infrastrukturalne. W tym samym czasie Rosja proponowała swoje wsparcie w tym zakresie, np. prowadząc rozmowy z Turkmenistanem nt. rozbudowy sieci gazociągów, czy też z Kirgistanem i Tadżykistanem nt. budowy zapór i elektrowni wodnych. Nawet jeśli większość z obietnic rosyjskich nie została zrealizowana, były one istotniejsze dla elit rządzących Azji Centralnej od znacznie mniej spektakularnych, choć realnych, inwestycji tureckiego biznesu w regionie21.
16 | Geneza zbliżenia turecko-rosyjskiego Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji
Przyczyny kryzysu w relacjach Turcji z zachodnimi partnerami Mimo szybko rozwijającej się turecko-rosyjskiej współpracy gospodarczej, to jednak Unia Europejska pozostawała głównym partnerem Turcji w sferze ekonomicznej. W okresie rządów partii liberalnych takich jak Partia Ojczyzny (tur. Anavatan Partisi), czy Partia Słusznej Drogi (tur. Doǧru Yol Partisi, DYP) w latach 80. i 90. XX wieku priorytetem pozostawała zarówno gospodarcza, jak i polityczna integracja z Europejską Wspólnotą Gospodarczą (EWG), a następnie Unią Europejską. Już w 1987 roku Turcja rozpoczęła starania o pełne członkostwo w EWG. Kandydatura turecka została jednak zaakceptowana dopiero na szczycie Rady Europejskiej w Helsinkach w 1999 roku. Ostatecznie negocjacje akcesyjne wystartowały w 2005 roku. Wkrótce jednak zarówno elita, jak i opinia publiczna w Turcji, zaczęły być coraz bardziej sceptyczne względem rzeczywistych szans na członkostwo w UE, biorąc pod uwagę otwarty sprzeciw m.in. Niemiec i Francji22. Postrzeganie UE w Turcji jako „chrześcijańskiego klubu” wzmocniło stosunkowo szybkie przyznanie członkostwa chrześcijańskim krajom Europy Środkowo- Wschodniej, Cyprowi i Malcie w latach 2004-2007.
Ro wniez relacje Turcji z USA, mimo formalnego podkres lania strategicznego znaczenia stosunko w z Ankarą przez Waszyngton, nie rozwijały się bez problemo w. W latach 90. antyamerykanizm częs ci tureckich nurto w politycznych pogłębiło przekonanie o prokurdyjskiej polityce USA, kto ra niesie niebezpieczen stwo dla integralnos ci terytorialnej Turcji. Podobne obawy w społeczen stwie tureckim, jakkolwiek irracjonalne, narastały w tym okresie nie bez związku z traumatycznymi dla pan stwowos ci tureckiej wydarzeniami okresu I wojny s wiatowej. Tego rodzaju antyzachodnie postawy są okres lane w Turcji przez historyko w i publicysto w jako tzw. syndrom Sevres. Termin ten oznacza niechęc i podejrzliwos c wobec pan stw zachodnich podyktowaną obawami przed rozbiorem pan stwa tureckiego w podobny sposo b, w jaki planowane było przez Ententę okrojenie terytorium Imperium Osman skiego w ramach traktatu z Sevres z 10 sierpnia 1920 roku.
Stany Zjednoczone po I wojnie w Zatoce Perskiej faktycznie stały się nieformalnym protektorem Kurdo w irackich, wprowadzając w kwietniu 1991 roku, przy poparciu Francji i Wielkiej Brytanii, strefę zakazu loto w dla lotnictwa rez imu Saddama Husajna na po łnoc od linii 36 ro wnolez nika, czyli na obszarze Iraku zamieszkałym przez mniejszos c kurdyjską23. Humanitarne motywy pan stw zachodnich, kto rych celem była przede wszystkim ochrona Kurdo w przed atakami irackiej armii i kontynuacją czystki etnicznej, w Turcji traktowane były jednak z podejrzliwos cią – jako pro ba dominacji USA w regionie lub wprost rewizji istniejących granic kosztem integralnos ci terytorialnej Turcji.
Geneza zbliżenia turecko-rosyjskiego | 17 Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017
Turecki eurazjatyzm S rodowiskami szczego lnie podatnymi na antyamerykan ską propagandę byli zwłaszcza wojskowi oraz kemalistyczna, nacjonalistyczna elita, w tym takz e jej lewicowa częs c . Przykładem polityka o skrajnie antyamerykan skich poglądach jest Dog u Perinçek, przywo dca Partii Robotniko w (tur. İşçi Partisi), przemianowanej w 2015 roku na Partię Ojczyz nianą (tur. Vatan Partisi). W latach 80. jako marksista popierał on walkę kurdyjskiej, marksistowskiej partyzantki Partii Pracujących Kurdystanu (kurd. Partiya Karkerên Kurdistanê, PKK) przeciwko rządowi tureckiemu, by następnie w latach 90. stac się jej zaciekłym wrogiem. Od 1987 roku Perinçek pracował jako redaktor naczelny czasopisma „2000'e Dog ru” („W stronę roku 2000”). Jako dziennikarz odbył w 1991 roku podro z do Doliny Bekaa w Libanie, gdzie spotkał się z liderem PKK Abdullahem O calanem. Wywiady przeprowadzone z nim ukazały się najpierw na łamach „2000'e Dog ru”, a następnie w formie ksiąz ki. Po spotkaniu z O calanem, a zwłaszcza po I wojnie w Zatoce Perskiej, Perinçek uznał, z e doszło do „westernizacji” PKK (tur. PKK'nın Batılılaştırılması) i organizacja ta stała się narzędziem w rękach zachodnich „imperialisto w”. Ideologia Perinçeka, prezentowana na łamach wydawanej od 1978 roku codziennie gazety „Aydınlık” („Os wiecenie”), ewoluowała od marksizmu w kierunku ortodoksyjnego kemalizmu połączonego z „antyimperializmem” rozumianym jako walka z wpływami pan stw zachodnich, w tym przede wszystkim USA24.
Jes li nawet początkowo antyamerykanizm Perinçeka nie oznaczał jego bliskich związko w z Rosjanami, wkro tce do nich doszło. Zbiez nos c poglądo w Perinçeka z rosyjskimi ideami eurazjatyzmu, została zauwaz ona w Moskwie i przy udziale rosyjskich dyplomato w doszło do kontakto w tureckiego polityka z przywo dcą rosyjskich eurazjato w Aleksandrem Duginem. 20 listopada 2003 roku Perinçek został wybrany na członka Najwyz szej Rady Międzynarodowego Ruchu Eurazjatyckiego. Z kolei syn Perinçeka, Mehmet Bora Perinçek, większos c swojego z ycia zawodowego związał z Rosją. Juz w latach 90. XX wieku uczył się w szkole s redniej w Niz nym Nowogrodzie, a w pierwszych latach XXI wieku jako pracownik Instytutu Zasad Atatu rka i Historii Rewolucji (tur. Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitusü) na Uniwersytecie Stambulskim wielokrotnie odwiedzał Rosję. Od listopada 2003 roku pełnił rolę stałego przedstawiciela Partii Robotniko w przy Najwyz szej Radzie Międzynarodowego Ruchu Eurazjatyckiego. W latach 2007-2008 pracował w archiwach rosyjskich w ramach projektu badawczego finansowanego przez turecki MSZ. W latach 2005-2006 pracował jako wizytujący asystent w Moskiewskim Instytucie Stosunko w Międzynarodowych (MGIMO), a w latach 2010- 2011 w Instytucie Krajo w Azji i Afryki Moskiewskiego Uniwersytetu Pan stwowego (MGU)25.
Jednym z waz niejszych wydarzen budujących związki Dugina z tureckimi eurazjatami było Eurazjatyckie Sympozjum na Uniwersytecie Gazi w Ankarze 4-5 grudnia 2004 roku, wspo łorganizowane m.in. przez partię Perinçeka i bliski jej kanał telewizyjny Ulusal. W konferencji wzięli udział były prezydent Turcji Su leyman Demirel i prezydent Tureckiej Republiki Cypru Po łnocnego Rauf Denktaş, a takz e przedstawiciele tureckiej elity wojskowej, m.in. o wczesny szef z andarmerii wojskowej generał Mehmet Şener Eruygur i
18 | Geneza zbliżenia turecko-rosyjskiego Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017 generał Tuncer Kılınç, sekretarz generalny Rady Bezpieczen stwa Narodowego Turcji (tur. Millî Güvenlik Kurulu, MGK) w latach 2001-2003. Wymienieni generałowie, Eruygur i Kılınç, byli zwolennikami wyjs cia Turcji ze struktur NATO, akcesji do Szanghajskiej Organizacji Wspo łpracy oraz sojuszu z Rosją i Iranem.
W trakcie ankarskiego sympozjum Dugin podkres lił potrzebę wspo łdziałania Turcji i Rosji na arenie międzynarodowej. Zauwaz ył, z e wszystkie historyczne konflikty między tymi pan stwami słuz yły wyłącznie tallasokracji (w terminologii Duginowskiej okres lenie pan stw zachodnich). Kaukaz i Azja Centralna, w opinii Dugina, nigdy nie staną się częs cią „Wielkiej Rosji”, gdyz na przeszkodzie temu stanie Turcja; ani „Wielkiej Turcji”, gdyz nie pozwoli na to Rosja. W związku z tym jedynym wyjs ciem, jego zdaniem, jest wspo lne budowanie „Wielkiej Eurazji”26. Turcja wobec amerykańskiej inwazji w Iraku Kolejna wojna w Zatoce Perskiej, inwazja kierowanej przez USA koalicji na Irak Saddama Husajna w marcu 2003 roku, spotkała się z powszechnym potępieniem tureckiej opinii publicznej. Rządząca od listopada 2002 roku Partia Sprawiedliwos ci i Rozwoju (tur. Adalet ve Kalkınma Partisi, AKP), prezentowała konserwatywną, islamistyczną ideologię. W przeciwien stwie do swoich islamistycznych poprzedniczek, sukcesywnie delegalizowanych przez turecki wymiar sprawiedliwos ci (m.in. Partii Dobrobytu, tur. Refah Partisi; Partii Cnoty, tur. Fazilet Partisi), AKP deklarowała chęc utrzymania jak najlepszych relacji z USA i przyspieszenia integracji z UE. Mimo takiego stanowiska kierownictwa partii, częs c jej deputowanych w parlamencie zagłosowała przeciwko zezwoleniu Stanom Zjednoczonym na korzystanie z bazy lotniczej w I ncirliku w trakcie inwazji na Irak.
Administracja prezydenta Georga W. Busha postrzegała Turcję jako model pan stwa łączącego demokrację z dziedzictwem islamu, kto ry powinien byc powielany w regionie. Taka pozytywna rola, kto rą USA chciały przypisac Turcji, wpisywała się tez w amerykan ski projekt demokratyzacji tzw. szerszego Bliskiego Wschodu (ang. Wider Middle East, tur. Büyük Orta Doǧu). Podobne poglądy budziły jednak frustrację s wieckiej częs ci społeczen stwa tureckiego i potęgowały jej antyamerykanizm. Partia rządząca była postrzegana przez nią jako tylko deklaratywnie prozachodnia, a w praktyce, potajemnie dąz ąca do islamizacji systemu politycznego Turcji. Dla kemalistycznych elit poparcie Waszyngtonu dla rządu AKP oznaczało więc sprzyjanie domniemanemu „ukrytemu programowi” tej partii (tur. gizli gündem, takiyye). Z kolei amerykan skie plany demokratyzacji Afganistanu i Iraku traktowane były przez znaczną częs c tureckiego społeczen stwa jako ideologiczny pretekst do okupacji strategicznie waz nych obszaro w i eksploatacji bogactw naturalnych tych krajo w przez USA.
W tym czasie Rosja, choc wczes niej wspierała, ogłoszoną przez Busha po zamachach 11 wrzes nia 2001 roku globalną „wojnę z terrorem”, skrytykowała inwazję na Irak jako nieuzasadnioną i nie poparła jej na forum ONZ. Po 2003 roku krytyka amerykan skiej polityki „zmiany rez imo w” stała się jednym z gło wnych elemento w doktryny polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej. W Turcji takz e dominowała podobna krytyczna
Geneza zbliżenia turecko-rosyjskiego | 19 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji percepcja roli USA jako gło wnego czynnika destabilizującego sytuację na Bliskim Wschodzie, a takz e na obszarze postsowieckim. Stosunek Turcji do „kolorowych rewolucji” i rozszerzenia NATO na Wschód Fala „kolorowych rewolucji” (Rewolucja Ro z w Gruzji w 2003 roku, Rewolucja Pomaran czowa na Ukrainie w 2004 roku i Rewolucja Tulipanowa w Kirgistanie w 2005 roku) została przez wielu publicysto w i polityko w w Turcji zinterpretowana – podobnie jak w narracji kremlowskiej – jako rezultat ingerencji sił zewnętrznych takich jak CIA, czy tez organizacji pozarządowych sponsorowanych przez amerykan skiego milionera, fundatora Open Society Institute George’a Sorosa27.
Kolejnym momentem, kto ry zrodził napięcia w relacjach turecko-amerykan skich, a jednoczes nie zbliz ył stanowiska Ankary i Moskwy, była kwestia obecnos ci wojskowej USA w regionie Morza Czarnego. Gdy w 2006 roku Stany Zjednoczone dąz yły do rozszerzenia operacji morskiej NATO na Morzu S ro dziemnym „Active Endeavor” na Morze Czarne, Turcja sprzeciwiła się, twierdząc, z e podobną funkcję spełnia prowadzona przez nią (bez udziału USA) operacja „Black Sea Harmony”. Rzeczywistym powodem sprzeciwu Ankary była jednak niechęc wobec wzmocnienia obecnos ci wojskowej USA w regionie czarnomorskim i obawa przed reakcją Rosji28.
Wzrost znaczenia NATO w basenie Morza Czarnego w pierwszych latach XXI wieku wiązał się z rozszerzeniem Sojuszu na Wschodzie. Turcja nie była przeciwna kolejnym etapom rozszerzenia w 1999 i w 2004 roku. Jednak członkostwo Bułgarii i Rumunii, z punktu widzenia Ankary, oznaczało zwiększenie wpływo w USA w basenie Morza Czarnego. Z wyz ej wymienionych powodo w, Turcja nie nalez ała do entuzjasto w przyznania członkostwa dwo m kolejnym pan stwom czarnomorskim – Ukrainie i Gruzji. Wprawdzie na szczycie NATO w Bukareszcie 2-4 kwietnia 2008 roku Turcja poparła przyznanie im planu działan na rzecz członkostwa (ang. Membership Action Plan, MAP), nie lobbowała jednak tej kwestii, nie chcąc znalez c się jednoznacznie ani we frakcji proamerykan skiej (wraz z Polską i pan stwami bałtyckimi), ani w prorosyjskiej (wraz z Niemcami, Francją i Włochami)29. Rządy w Berlinie i Paryz u były przeciwne przyznaniu MAP Ukrainie i Gruzji, twierdząc, z e doprowadziłoby to do niepotrzebnego pogorszenia relacji z Rosją, sprzeciwiającą się zbliz eniu Sojuszu do jej granic. Ostatecznie obiecano Kijowowi i Tbilisi członkostwo w przyszłos ci, zamraz ając jednak konkretny krok zbliz ający do tego celu, jakim było przyznanie MAP.
20 | Geneza zbliżenia turecko-rosyjskiego Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017
Turcja a rosyjskie inwazje w Gruzji (2008) i na Ukrainie (2014) Cztery miesiące po bukaresztan skim szczycie doszło do wybuchu rosyjsko-gruzin skiej wojny pięciodniowej o Osetię Południową. Rosyjska inwazja na Gruzję stała się testem nie tylko dla Zachodu, lecz takz e dla Turcji. Spos ro d pan stw NATO jedynie Polska i kraje bałtyckie otwarcie poparły Gruzję. Mediacje Nicolasa Sarkozy’ego, prezydenta Francji, pełniącej wo wczas prezydencję w UE z rosyjskim prezydentem Dmitrijem Miedwiediewem doprowadziły do powstrzymania działan zbrojnych. Wynegocjowane w Moskwie porozumienia o zawieszeniu broni z 12 sierpnia i 8 wrzes nia 2008 roku nie miały formy precyzyjnie sformułowanych reguł, lecz raczej niejednoznacznych postulato w, co ułatwiało Rosji ich naruszanie. Natomiast uznanie 26 sierpnia przez Moskwę niepodległos ci obu separatystycznych regiono w Gruzji – Abchazji i Osetii Południowej, w przekonaniu Kremla, anulowało zobowiązanie wycofania sił rosyjskich z ich terytorio w, od tej pory juz nie nalez ących do Gruzji.
Otwarte naruszenie integralnos ci terytorialnej pan stwa – pierwsze w Europie od czaso w II wojny s wiatowej – wymagało reakcji ro wniez ze strony rządu w Ankarze. Turcja wystąpiła więc z nową, pokojową inicjatywą Kaukaskiej Platformy Stabilnos ci i Wspo łpracy (tur. Kafkasya İstikrar ve İşbirliği Platformu lub w skro cie Sojusz Kaukaski, tur. Kafkas İttifakı). Celem Platformy było wykazanie aktywnos ci Ankary w regionie, a jednoczes nie uniknięcie opowiedzenia się po kto rejkolwiek ze stron konfliktu30. Turecka inicjatywa nie mogła byc jednak postrzegana jako niekorzystna przez Moskwę. Z rosyjskiego punktu widzenia zaletą formatu Platformy było wykluczenie z niego USA, UE i jej pan stw członkowskich, a włączenie jedynie pan stw regionu: Rosji, Gruzji, Azerbejdz anu i Armenii.
Gło wną przyczyną słabej reakcji Turcji wobec rosyjskiej agresji w Gruzji była obawa przed zaszkodzeniem rozwijającym się w szybkim tempie stosunkom gospodarczym z Rosją (więcej na ten temat w części 5: Gospodarczy aspekt turecko-rosyjskiego partnerstwa). Nie oznacza to, z e rząd w Ankarze nie był zaniepokojony rosyjskimi działaniami, kto re mogłyby doprowadzic do zniszczenia strategicznie waz nych rurociągo w przesyłających ropę i gaz przez terytorium gruzin skie do Turcji z Azerbejdz anu. Mimo posiadania znacznej diaspory abchaskiej, Turcja nie uznała niepodległos ci Abchazji po jej uznaniu przez Rosję31.
Kolejnym powaz nym wyzwaniem dla Ankary, stworzonym przez Rosję, była okupacja Krymu i rosyjska wojna hybrydowa na wschodniej Ukrainie. Tym razem rosyjska agresja wywołała znacznie silniejszą reakcję pan stw zachodnich niz interwencja wojskowa w Gruzji w 2008 roku. Ponowne naruszenie integralnos ci terytorialnej sąsiedniego pan stwa przez Rosję, prowadzące do strategicznej przewagi Rosji w basenie Morza Czarnego, nie mogło pozostac bez odpowiedzi ze strony Turcji. Podobnie jak w przypadku 2008 roku Ankara nie chciała jednak wywierac nadmiernej presji na Moskwę. Turcja nie przyłączyła się do sankcji USA i UE nałoz onych na Rosję po aneksji Krymu. Rząd w Ankarze nie uznał jednak przeprowadzonego przez rosyjskie władze okupacyjne referendum na po łwyspie w marcu 2014 roku. Turcja kilkukrotnie wyraz ała takz e zaniepokojenie sytuacją
Geneza zbliżenia turecko-rosyjskiego | 21 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji autochtonicznej ludnos ci Krymu – Tataro w krymskich, kto rych Turcy postrzegają jako bliski sobie etnicznie, kulturowo i religijnie naro d32.
22 | Geneza zbliżenia turecko-rosyjskiego Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji
Część 3. Wpływ wewnętrznych kryzysów politycznych w latach 2008-2018 na stosunki Turcji z UE, USA i Rosją
Kryzys w stosunkach turecko-unijnych (2008-2015) i nieudana próba naprawy relacji (2015-2016) W latach 2008-2013 zaczęła narastac krytyka ze strony instytucji europejskich, organizacji broniących praw człowieka, a takz e polityko w w UE pod adresem autorytarnych praktyk rządu Partii Sprawiedliwos ci i Rozwoju. W rezultacie doszło do permanentnego kryzysu w relacjach turecko – unijnych. Przełomowym momentem było brutalne stłumienie przez władze protesto w społecznych związanych ze sprawą parku Gezi w Stambule latem 2013 roku. Zainicjowany przez aktywisto w sprzeciw wobec decyzji władz o zabudowie parku w centrum miasta zamienił się w masowy protest przeciwko rządowi Partii Sprawiedliwos ci i Rozwoju. Krytyka Turcji ze strony zachodnich polityko w i organizacji pozarządowych, została potraktowana przez elitę rządzącą w Ankarze jako poparcie Zachodu dla scenariusza kolejnej „kolorowej rewolucji”, kto ra ma odsunąc od władzy AKP33.
Kro tkim interludium w napiętych relacjach UE i Turcji był okres wspo łpracy w kwestii rozwiązania kryzysu migracyjnego, kto ry wybuchł w 2015 roku w związku z eskalacją konfliktu w Syrii. Turcja stała się pan stwem z największą liczbą syryjskich uchodz co w34. Umowa między UE a rządem w Ankarze z marca 2016 roku miała gwarantowac w zamian za tureckie wsparcie w hamowaniu fali migranto w do Europy m.in. wznowienie w praktyce wstrzymanego procesu akcesyjnego, oraz zniesienie wiz dla obywateli Turcji podro z ujących do krajo w strefy Schengen.
Jednym z kryterio w, kto re musiała spełnic Ankara, aby UE wprowadziła ruch bezwizowy dla obywateli tureckich, było przyjęcie przez Turcję unijnej i odrzucenie własnej, szerokiej definicji terroryzmu35. Tureckie prawodawstwo dotyczące terroryzmu wykorzystywane jest przeciwko oponentom rządu. Definiuje jako „terrorysto w”, nie tylko tych, kto rzy faktycznie wspo łpracują z organizacjami terrorystycznymi, ale – w przekonaniu sądu – popierają je np. swoimi publicznymi wypowiedziami. Sprzeciw Turcji wobec koniecznos ci dostosowania swojego prawa do acquis communautaire doprowadził do dalszego impasu na linii Ankara – Bruksela. Ostatecznie, po puczu 15 lipca 2016 roku, gdy walka z terroryzmem stała się dla rządu tureckiego priorytetem, jakiekolwiek ustępstwa w kwestii zawęz enia definicji terroryzmu przestały byc przedmiotem dyskusji, jak ro wniez UE zawiesiła sprawę przyznania ruchu bezwizowego. W tym czasie jednak – juz od maja 2016 roku – nowy rząd premiera Binalego Yıldırıma jako priorytet w polityce zagranicznej traktował zbliz enie z partnerami spoza UE, takimi jak Rosja, Iran czy Chiny.
Wpływ wewnętrznych kryzysów politycznych na stosunki z UE, USA i Rosją | 23 Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017
Sprawa Ergenekonu (2008-2013), eskalacja konfliktu między Erdoǧanem a ruchem Hizmet (2013-2016) Pod koniec 2013 roku doszło do kryzysu i rozłamu ws ro d rządzących islamisto w między, będącymi od 2002 roku sojusznikami: premierem Erdog anem a organizacją (bractwem) islamskiego kaznodziei Fethullaha Gu lena, tzw. Hizmetem. W grudniu tego roku prokuratura przedstawiła zarzuty korupcyjne grupie oso b z kręgo w związanych z kierownictwem Partii Sprawiedliwos ci i Rozwoju, w tym synom trzech ministro w. Wo wczas Erdog an os wiadczył, z e za zarzutami stoi organizacja Gu lena, kto ra miała przeniknąc w struktury wymiaru sprawiedliwos ci i sprokurowac fałszywe oskarz enia wobec polityko w AKP. Celem ruchu Gu lena, według Erdog ana, miało byc przejęcie władzy w pan stwie. Wkro tce tez w oficjalnej narracji rządu w Ankarze struktury bractwa zaczęły byc okres lane mianem „Terrorystycznej Organizacji Fethullaha Gu lena” (tur. Fethullahçı Terrör Örgütü, FETO ). Konflikt wewnątrz islamistycznej elity rządzącej miał przełoz enie takz e na politykę zagraniczną Turcji, w tym relacje z Zachodem i Rosją.
W latach 2008-2013 kontrolowany przez ludzi Hizmetu turecki wymiar sprawiedliwos ci w ramach tzw. sprawy Ergenekonu aresztował i skazał dziesiątki przedstawicieli kemalistycznej elity: wojskowych, wykładowco w akademickich i dziennikarzy. Zarzucano im przynalez nos c do tzw. głębokiego pan stwa (tur. derin devlet), siatki spiskowco w, kto rych celem było dokonanie zamachu stanu i przejęcie władzy. Ws ro d nich znalazła się znaczna liczba zwolenniko w idei eurazjatyzmu, antyamerykanizmu i sympatyko w sojuszu z Rosją. W marcu 2008 roku aresztowano pod zarzutem udziału w organizacji Ergenekon m.in. Dog u Perinçeka, przywo dcę eurazjatyckiej Partii Robotniko w. Wkro tce po aresztowaniu Aleksander Dugin skomentował to wydarzenie, twierdząc, z e „ta operacja przeciwko prorosyjskiej grupie pokazała kto jest naszym przyjacielem a kto wrogiem w Turcji”. 5 sierpnia 2013 roku Perinçek został skazany na 117 lat więzienia. W procesie Ergenekonu aresztowani zostali takz e reprezentujący eurazjatyckie poglądy generałowie, m.in. Mehmet Şener Eruygur w lipcu 2008 roku i Tuncer Kılınç w styczniu 2009 roku. 5 sierpnia 2013 roku Eruygur został skazany na karę doz ywocia, a Kılınç na karę 13 lat i dwo ch miesięcy.
Wkro tce po skandalu korupcyjnym i ostatecznym zerwaniu Erdog ana z ruchem Gu lena, na początku 2014 roku doszło do zwolnienia oso b skazanych za udział w spisku Ergenekonu. Przedstawiciele kemalistycznej elity o „eurazjatyckich” poglądach zaczęli byc postrzegani przez rządzącą Partię Sprawiedliwos ci i Rozwoju jako potencjalni sojusznicy. Po puczu 15 lipca 2016 roku mo wi się o rosnących wpływach partii Perinçeka w aparacie pan stwowym, mimo z e jego partia jest ugrupowaniem pozaparlamentarnym i według sondaz y nie ma szans na wejs cie do Medz lisu36. Osłabiona konfliktem z Gu lenistami Partia Sprawiedliwos ci i Rozwoju zmuszona była wejs c w s cis lejszy sojusz ze s rodowiskami nacjonalistycznymi i kemalistowskimi, w tym z Partii Ojczyz nianej Perinçeka, m. in. w celu szybkiego uzupełnienia kadr w instytucjach po czystkach oso b związanych z ruchem Gu lena.
24 | Wpływ wewnętrznych kryzysów politycznych na stosunki z UE, USA i Rosją Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji
Kwestia kurdyjska i nacjonalistyczny zwrot w polityce AKP Nieformalny sojusz rządzącej AKP z nacjonalistami obejmuje jednak nie tylko zakulisowe kontakty z partią Perinçeka, ale przede wszystkim całkowicie jawną wspo łpracę z Partią Ruchu Nacjonalistycznego Devleta Bahçelego (tur. Milliyetçi Hareket Partisi, MHP)37. W przeciwien stwie do Partii Ojczyz nianej, MHP nie reprezentuje poglądo w eurazjatyckich i odrzuca koncepcje „zmiany sojuszo w”, reorientacji w kierunku Rosji.
Ceną, kto rą musiała zapłacic AKP za polityczny alians z liderem nacjonalisto w, Bahçelim, było porzucenie dialogu z Partią Pracujących Kurdystanu i procesu rozwiązania kwestii kurdyjskiej (tur. çözüm süresi). PKK uwaz ana jest za organizację terrorystyczną nie tylko przez rząd w Ankarze, lecz takz e USA i UE. Pozostaje ona jednak gło wną siłą polityczną reprezentującą mniejszos c kurdyjską w Turcji. W związku z tym, zerwanie z nią rozmo w w 2015 roku i rozpoczęcie przez armię operacji antyterrorystycznej przeciwko kurdyjskiej partyzantce, oznaczało nowy etap konfliktu zbrojnego na południowym wschodzie Turcji38.
Zbiegło się to tez z początkiem fali represji wobec legalnych kurdyjskich działaczy politycznych. Osiągnęły one apogeum, gdy po puczu 15 lipca 2016 roku stosowanie represywnych praktyk ułatwił władzom wprowadzony stan wyjątkowy. W więzieniu w listopadzie 2016 roku znalez li się m.in. deputowani parlamentu tureckiego i liderzy legalnego prokurdyjskiego ugrupowania – Partii Demokracji Ludo w (tur. Halklar Demokrasi Partisi, kurd. Partiya Demokratik a Gelan) Selahattin Demirtaş i Figen Yu ksekdag . Represje wobec polityko w kurdyjskich zostały skrytykowane przez zachodnich polityko w, unijne organizacje pozarządowe39 i raporty Komisji Europejskiej40, co doprowadziło do dalszego ochłodzenia w stosunkach Turcji z UE.
Eskalacja konfliktu turecko-kurdyjskiego w Turcji wpłynęła takz e na kształt polityki zagranicznej wobec Bliskiego Wschodu. W pierwszych latach wojny domowej w Syrii rząd w Ankarze koncentrował się na krytyce prezydenta Baszara al-Assada, a takz e wspierał szereg sunnickich ugrupowan opozycyjnych wobec rez imu w Damaszku. Od roku 2015 Turcja postrzega jako gło wne zagroz enie wynikające dla niej z tego konfliktu powstanie w Syrii de facto niezalez nej autonomii kurdyjskiej41. Powszechne Jednostki Obrony (kurd. Yekîneyên Parastina Gel, YPG) są strukturalnie i ideologicznie powiązane z działającą na terytorium tureckim PKK. Choc USA takz e uznają tę ostatnią za organizację terrorystyczną, w Syrii konsekwentnie wspierają YPG jako najskuteczniejszą siłę militarną zwalczającą tzw. Pan stwo Islamskie. Amerykan skie poparcie dla Kurdo w syryjskich stało się więc w latach 2015-2018 jednym z największych problemo w w relacjach Turcji ze Stanami Zjednoczonymi.
Wpływ wewnętrznych kryzysów politycznych na stosunki z UE, USA i Rosją | 25 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji
Część 4. Stosunki Turcji z Rosją i USA w kontekście konfliktu syryjskiego
Arabska Wiosna i pierwszy etap konfliktu syryjskiego W listopadzie 2015 roku narastające napięcia na linii Waszyngton – Ankara znalazły się jednak w cieniu głębokiego kryzysu między Turcją a Rosją po zestrzeleniu przez turecki F-16 rosyjskiego Su-24, kto ry naruszył przestrzen powietrzną Turcji. Po łroczny okres zamroz enia stosunko w turecko-rosyjskich z powodu tego incydentu był konsekwencją długotrwałego procesu prowadzącego do kolizji intereso w obu pan stw w kwestii Syrii.
W 2011 roku rez imem al-Assada zachwiały protesty inspirowane falą arabskiej wiosny w krajach Afryki Po łnocnej. Turcja poparła wo wczas protestujących Syryjczyko w, podobnie jak wczes niej popierała sprzeciw arabskich społeczen stw wobec dyktatorskich rządo w w Tunezji, Libii i Egipcie. Rząd Partii Sprawiedliwos ci i Rozwoju dostrzegał w rewolucjach arabskiej wiosny szansę na przebudowę Bliskiego Wschodu zgodną z „tureckim modelem”, a więc demokracji połączonej z rządami islamisto w.
Jes li chodzi o aspekt polityki międzynarodowej, w okresie tym tureckim ministrem spraw zagranicznych był Ahmet Davutog lu, kto ry promował rolę Turcji jako „kraju centralnego” (tur. merkez ülke). Oznaczało to z jednej strony zdystansowaną i niezalez ną od UE i USA politykę Turcji np. w kwestii Iranu, w kto rej Ankara pozycjonowała się jako pos rednik, nie przyłączając się do zachodnich sankcji wobec Teheranu. Z drugiej strony, Davutog lu podkres lał potrzebę wykorzystywania „narzędzi miękkiej siły” (tur. yumuşak güç aygıtları) i zasady „politycznej zalez nos ci opartej na podstawach cywilizacji” (tur. medeniyet temelli siyasal bağımlılık) w tureckiej polityce bliskowschodniej42. Koncepcja, kto rą Davutog lu stworzył jako teoretyk stosunko w międzynarodowych jeszcze przed zaangaz owaniem się w politykę, okres lana jest mianem doktryny strategicznej głębi (tur. stratejik derinlik). Zgodnie z jej załoz eniami, Bliski Wscho d jako obszar historycznie i kulturowo powiązany z Turcją miał byc jednym z najwaz niejszych obszaro w budowania tureckich wpływo w43.
Faktycznie tez liderzy Arabskiej Wiosny, m.in. tunezyjskiej partii an-Nahda, odwoływali się do przypadku Turcji jako wzorca44. AKP, a zwłaszcza jej przywo dcę – Erdog ana, łączyło z arabskimi rewolucjonistami przywiązanie do ideologii islamistycznego ruchu Braci Muzułmano w (arab. al-ichwan al-muslimun). W mediach opisywano tureckiego premiera jako „idola arabskiej ulicy”. Pojawiły się debaty, czy moz e on stac się liderem całego s wiata islamu45.
Rosja natomiast, sprzeciwiając się, przypisywanej USA, doktrynie zmiany rez imo w skrytykowała protesty Arabskiej Wiosny, kto re w rosyjskich mediach były prezentowane jako rezultat amerykan skiej manipulacji46. Prezydent Dmitrij Miedwiediew w lutym 2011 roku wypowiedział się na temat sytuacji na Bliskim Wschodzie, sugerując, z e za destabilizacją tamtejszych pan stw stoją siły zewnętrzne, kto re pro bują realizowac podobny scenariusz w Rosji47.
26 | Stosunki Turcji z Rosją i USA w kontekście konfliktu syryjskiego Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017
W konteks cie konfliktu w Syrii, rosyjskie poparcie dla Baszara al-Assada wynikało nie tylko z ideologicznych, czy doktrynalnych pobudek. Rosja tradycyjnie traktowała rez im w Damaszku jako kluczowego sojusznika na Bliskim Wschodzie jeszcze z czaso w Związku Sowieckiego. Pozostałos cią po geopolitycznych ambicjach ZSRS była funkcjonująca od 1977 roku i nadal wykorzystywana przez flotę Federacji Rosyjskiej baza morska w Tartusie.
Rząd w Ankarze od początku protesto w przeciwko al-Assadowi wyraz ał solidarnos c z protestującymi. Po ł roku po wybuchu syryjskiej rewolucji kierownictwo tureckie zdecydowało się na ostrą krytykę rez imu w Damaszku. Turcja zorganizowała na swoim terytorium obozy dla uciekiniero w z Syrii, a takz e umoz liwiła działalnos c w Stambule opozycyjnej Syryjskiej Radzie Narodowej. Turcja liczyła w przypadku Syrii na powto rzenie scenariusza tunezyjsko-egipskiego (szybkie wymuszenie ustąpienia dyktatora) lub libijskiego (obalenie rez imu po stosunkowo kro tkim powstaniu zbrojnym). Rząd w Ankarze wspierał tez od jesieni 2011 roku walczącą z al-Assadem Wolną Armię Syryjską.
Wkro tce doszło tez do napięc w stosunkach turecko-rosyjskich na tle sprzecznych intereso w obu pan stw w Syrii. Jednym z pierwszych powaz nych incydento w było zmuszenie przez tureckie lotnictwo do lądowania syryjskiego samolotu cywilnego, lecącego z Moskwy przez Turcję do Damaszku. Turecka kontrola wykazała, z e na pokładzie znajdował się sprzęt wojskowy48. Mimo narastającego w Ankarze krytycyzmu względem rosyjskiej polityki w Syrii, a takz e w Moskwie wobec tureckiego wsparcia anty- Assadowskiej opozycji, Rosja i Turcja były w stanie utrzymac poprawne relacje ze względu na rozwijającą się wspo łpracę gospodarczą. Relacje turecko-rosyjskie po zestrzeleniu Su-24: od kryzysu do ponowienia współpracy Kulminacją konfliktu intereso w Ankary i Moskwy stała się rosyjska interwencja wojskowa w Syrii, rozpoczęta 30 wrzes nia 2015 roku, oraz zestrzelenie przez turecki F-16 rosyjskiego samolotu Su-24, kto ry naruszył przestrzen powietrzną Turcji 24 listopada 2015 roku. Rosyjski bombowiec przekroczył granicę jedynie na 17 sekund. Turecka strona podkres lała jednak, z e pilot został ostrzez ony dziesięciokrotnie tuz przed przekroczeniem granicy Turcji. Naruszenie przez Rosję tureckiej przestrzeni powietrznej nie było tez pierwszym tego rodzaju incydentem. 16 paz dziernika tureckie lotnictwo zestrzeliło w podobnej sytuacji rosyjski dron49. Rosja naruszała takz e systematycznie przestrzen innych pan stw NATO, zwłaszcza w regionie bałtyckim.
Mimo to reakcja sojuszniko w i partnero w Turcji była niejednoznaczna. Stany Zjednoczone oraz pan stwa naraz one na agresywne działania ze strony Rosji, m.in. Litwa, Łotwa, Ukraina i Gruzja, w pełni solidaryzowały się z rządem w Ankarze. Z kolei czeski prezydent Milos Zeman stwierdził, z e zestrzelenie rosyjskiego samolotu podsyca podejrzenia o to, z e Turcja nieformalnie wspo łpracuje z tzw. Pan stwem Islamskim50. Niemiecki wicekanclerz Sigmar Gabriel nazwał tureckie działania „nieprzewidywalnymi”51.
Stosunki Turcji z Rosją i USA w kontekście konfliktu syryjskiego | 27 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji
Rosyjski prezydent Władimir Putin okres lił zestrzelenie samolotu jako „cios w plecy” zadany przez „wspo lniko w terrorysto w”52. Rosja zaprzeczyła jakoby Su-24 w ogo le naruszył turecką przestrzen powietrzną. Prokremlowskie media, kto re do listopada 2015 roku koncentrowały się na krytyce Stano w Zjednoczonych i Zachodu, wo wczas niemal całkowicie skupiły się na potępieniu działan Turcji w Syrii. Krytyczne wypowiedzi Kremla i kontrolowanych przezen s rodko w masowego przekazu nie ograniczały się do kwestii roli Ankary w konflikcie syryjskim, ale objęły takz e wątki autorytarnych i korupcyjnych praktyk rządu AKP. Erdog an zaczął byc przedstawiany jako sojusznik tzw. Pan stwa Islamskiego, a jego synowi, Bilalowi Erdog anowi, zarzucano handel ropą z bojownikami tej dz ihadystycznej organizacji53. Rosja zacies niła tez więzi z organizacjami kurdyjskimi. 10 lutego 2016 roku otwarte zostało oficjalne przedstawicielstwo Kurdo w syryjskich w Moskwie54 Wkro tce tez Kreml zaczął wprowadzac sankcje gospodarcze wobec Ankary, kto re powaz nie uderzyły w gospodarkę turecką (Patrz: Część 5. Gospodarczy aspekt turecko-rosyjskiego partnerstwa).
Naruszanie przez rosyjskie samoloty bojowe przestrzeni powietrznej pan stw NATO było s wiadomym działaniem mającym na celu wypro bowywanie gotowos ci bojowej potencjalnego przeciwnika, a Turcja miała prawo odpowiedziec zbrojnie na taką prowokację. Incydent ten miał jednak głębsze podłoz e, a mianowicie zmieniającą się na niekorzys c Turcji sytuację w Syrii, gdzie siły al-Assada wsparte przez rosyjskie lotnictwo zaczęły odbijac utracone na rzecz rebelianto w terytoria. Misją zestrzelonego rosyjskiego Su-24 było zbombardowanie pozycji walczących przeciwko rez imowi oddziało w syryjskich Turkmeno w. Ta turkijska grupa etniczna, zamieszkała m.in. w Syrii i w Iraku, postrzegana jest w Turcji jako mniejszos c turecka55, i cieszy się sympatią, a takz e moz e liczyc na solidarnos c społeczen stwa tureckiego. Prezydent Erdog an nie ukrywał więc, z e misja rosyjskiego Su-24 była wroga Turcji, a podjęte działania były takz e odpowiedzią na agresję wobec Turkmeno w. Zarzucił tez Rosji, z e jej celem, wbrew deklaracjom, nie jest walka z tzw. Pan stwem Islamskim56.
O ile populistyczne odwoływanie się przez Erdog ana do solidarnos ci z turkijskimi rodakami z Syrii odpowiadało nastrojom większos ci społeczen stwa tureckiego, o tyle nie pomogło ono samym Turkmenom z Bayırbucaku. Wkro tce po zestrzeleniu Su-24, pilot zdołał się katapultowac i wylądowac po syryjskiej stronie granicy, tamz e jednak został zabity przez turkmen skich bojowniko w. W odpowiedzi region Bayırbucaku stał się celem zmasowanego ataku sił al-Assada i rosyjskiego lotnictwa, a większos c Turkmeno w zmuszona była opus cic swoje wsie i schronic się na terytorium Turcji57.
Przede wszystkim jednak zestrzelenie Su-24 naraz ało jakiekolwiek działanie sił tureckich w Syrii na odwet ze strony Rosji. Jednoczes nie, po zerwaniu negocjacji tureckiej agencji wywiadowczej MI T (tur. Millî İstihbarat Teşkilâtı) z PKK, narastający od 2015 roku konflikt z Kurdami stawiał rząd w Ankarze wobec koniecznos ci interwencji w Syrii przeciwko, będącej filią PKK, YPG. Ta wsparta przez USA w ciągu 2015 roku zdołała znacznie poszerzyc stan posiadania terytorialnego kosztem ziem wczes niej kontrolowanych przez tzw. Pan stwo Islamskie. W efekcie Kurdowie syryjscy zdołali stworzyc trzy graniczące z
28 | Stosunki Turcji z Rosją i USA w kontekście konfliktu syryjskiego Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017
Turcją autonomiczne „kantony”: Dz azira, Kobani i Afrin. Wybo r konfrontacji zaro wno ze wspieranym przez Rosję al-Assadem, jak i popieranymi przez USA siłami YPG, stawiał rząd w Ankarze w sytuacji faktycznego braku moz liwos ci manewru. Ostatecznie więc kierownictwo tureckie podjęło decyzję o priorytetowej walce z Kurdami, a jednoczesnym odłoz eniu sprawy zmiany rez imu w Damaszku na plan dalszy.
Jeszcze 11 maja 2016 roku na Bałkan skiej Konferencji Bezpieczen stwa w Stambule Erdog an ostrzegał, z e Morze Czarne stało się „niemalz e rosyjskim jeziorem”. W związku z tym turecki prezydent wzywał partnero w z NATO do podjęcia zdecydowanych działan na nadchodzącym szczycie Sojuszu w Warszawie 8-9 lipca 2016 roku58. Jednak w czasie, gdy na poziomie retorycznym Erdog an pozostawał jeszcze antyrosyjski, trwały juz intensywne działania lobby prorosyjskiego w Turcji i protureckiego w Rosji, na rzecz szybkiego rozwiązania kryzysu w stosunkach obu pan stw. Operacja pojednania Erdog ana z Putinem był rezultatem połączonych wysiłko w biznesmeno w, polityko w i wojskowych.
Według informacji tureckiego dziennika „Hu rriyet”, decyzja o naprawie relacji z Putinem została podjęta przez Erdog ana namo wionego do działania przez szefa sztabu generalnego tureckich sił zbrojnych gen. Hulusi Akara pod koniec kwietnia 2016 roku. Miał on przekonac Erdog ana, aby wykorzystac w tym celu kontakty działającego w Rosji tureckiego biznesmena Cavita Çag lara z prezydentem Dagestanu Ramazanem Abdulatipowem. Çag lar był inwestorem z branz y tekstylnej prowadzącym działalnos c biznesową na terenie rosyjskiego Dagestanu, a w przeszłos ci pełnił tez funkcje pan stwowe, m.in. sekretarza stanu w rządzie Su leymana Demirela. Z tego okresu miał znac prezydenta Dagestanu Abdulatipowa, a takz e gen. Hulusi Akara. Zgodnie z relacją „Hu rriyetu”, Abdulatipow przekazał propozycję Ankary na Kreml. Pojednanie miało zainicjowac przekazanie Putinowi listu z przeprosinami Erdog ana za zestrzelenie Su-24. Po wstępnej zgodzie Kremla, list został przekazany stronie rosyjskiej przy pomocy prezydenta Kazachstanu Nursułtana Nazarbajewa na szczycie Szanghajskiej Organizacji Wspo łpracy w Taszkencie 24 czerwca 2016 roku59.
Niezalez nie od tego na ile prawdziwa w szczego łach jest wersja zdarzen przedstawiona przez „Hu rriyet”, nie ulega wątpliwos ci waz na rola Nazarbajewa w tej dyplomatycznej operacji. Od dawna lobbował on na rzecz członkostwa Turcji w Szanghajskiej Organizacji Wspo łpracy, a nawet w Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej (EUG). Z punktu widzenia kazachskiego prezydenta, członkostwo Ankary w tych organizacjach wzmacniałoby pozycję Astany ze względu na etniczne i religijne więzi między Turcją a Kazachstanem. Ro wnowaz yłoby tez częs ciowo nieproporcjonalnie silną rolę Rosji, zwłaszcza w EUG. Głęboki kryzys na linii Moskwa – Ankara był niekorzystny dla Astany. Z całą pewnos cią, zgodnie z tym, co napisał „Hu rriyet”, kluczową rolę w dyplomatycznej operacji „list z przeprosinami” odegrał gen. Akar. Szef sztabu tureckich sił zbrojnych znalazł się tez wkro tce w centrum kolejnego kryzysu, tym razem wewnętrznego, jakim była pro ba wojskowego zamachu stanu 15 lipca 2016 roku.
Stosunki Turcji z Rosją i USA w kontekście konfliktu syryjskiego | 29 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji
Zbliżenie turecko-rosyjskie po puczu 15 lipca 2016 Niecałe dwa tygodnie po wystąpieniu Erdog ana przeciwko rosyjskiej ekspansji na Morzu Czarnym doszło do dymisji premiera Ahmeta Davutog lu i objęcia stanowiska szefa rządu przez Binalego Yıldırıma, kto ry w ro z nych rządach AKP po 2002 roku pełnił funkcję ministra transportu i komunikacji morskiej. W kwestiach polityki zagranicznej Binali Yıldırım – w przeciwien stwie do Davutog lu – całkowicie oddał inicjatywę Erdog anowi60. Nie przypadkowo tez do naprawy relacji z Moskwą doszło juz w okresie rządo w Yıldırıma.
Spos ro d wielu przyczyn stojących za dymisją Davutog lu, premiera od 28 sierpnia 2014 roku, była m.in. wysoka pozycja jaką zyskał w AKP. Zaczął byc postrzegany przez Erdog ana jako potencjalny rywal. Obu polityko w ro z niły tez wizje zaro wno polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej. W kwestii reformy ustroju politycznego Turcji Davutog lu popierał postulowane przez prezydenta przejs cie z systemu parlamentarnego do prezydenckiego. Premier był jednak przeciwny przyznaniu urzędowi prezydenta az tak daleko idących prerogatyw, jakich z ądał Erdog an. Był tez przeciwnikiem dalszego ograniczania wolnos ci słowa. Wprawdzie w okresie rządo w Davutog lu inicjatywa dialogu z PKK dobiegła kon ca, był on jednak – w przeciwien stwie do prezydenta – zwolennikiem powrotu do rozmo w z Kurdami61.
W polityce zagranicznej Davutog lu chciał utrzymac oparty na umowie w sprawie migracji proces zbliz enia z UE, w tym uzyskac ruch bezwizowy dla obywateli Turcji obiecany przez Brukselę. Zniesienie wiz przez Unię oznaczałoby sukces premiera i wzrost jego popularnos ci, co z pewnos cią nie było celem dąz ącego do konsolidacji władzy w swoich rękach prezydenta. Dla Erdog ana premier Davutog lu – jako osoba odpowiedzialna za incydent z Su-24 – był takz e przeszkodą w odbudowie relacji z Putinem. O ile jednak zmiana na stanowisku szefa rządu i sukces operacji „list z przeprosinami” były dopiero początkiem naprawy relacji turecko-rosyjskich, do ich utrwalenia doprowadziła sytuacja po puczu 15 lipca 2016 roku.
Mimo z e ostry konflikt między Erdog anem a jego dawnym sojusznikiem, jakim był ruch Gu lena trwał od kon ca 2013 roku, apogeum kryzysu okazała się lipcowa pro ba zamachu stanu dokonana przez wojskowych związanych z Hizmetem. Pucz był całkowitym zaskoczeniem dla zachodnich partnero w Turcji. Tym trudniejsze dla europejskich i amerykan skich obserwatoro w było zrozumienie, w jaki sposo b mo gł byc on dokonany przez religijne bractwo, jez eli armia turecka od początku powstania republiki ma reputację gło wnego filaru laickiego ustroju pan stwa. Co więcej, ostatni przewro t wojskowy, dokonany w imię obrony s wieckos ci i kemalizmu, miał miejsce w 1997 roku. Jest on w publicystyce i historiografii tureckiej okres lany jako „postmodernistyczny” zamach stanu. Ograniczył się bowiem do demonstracji siły zaledwie w jednej z dzielnic Ankary i publicznej krytyki rządu ze strony wojskowych. Choc doprowadził do upadku rządo w islamistycznej Partii Dobrobytu, nie doszło do przejęcia władzy przez wojskowych. Wydarzenia z nocy z 15 na 16 lipca 2016 roku były o wiele bardziej spektakularne. Doszło m.in. do przejęcia kontroli przez zamachowco w nad budynkiem sztabu generalnego i wzięcia jako zakładnika gen. Akara, a takz e pro by zamachu na
30 | Stosunki Turcji z Rosją i USA w kontekście konfliktu syryjskiego Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017 prezydenta w Marmaris. Mimo tych brawurowych działan puczysto w, większos c armii, w tym uwięziony szef sztabu, nie poparła zamachu. Po wystąpieniu prezydenta w telewizji, doszło do masowych demonstracji przeciwniko w puczu i rozbrajania oddziało w uczestniczących w zamachu stanu. Rankiem 16 lipca było juz jasne, z e zakon czył się on klęską puczysto w.
Zagadkowe okolicznos ci puczu, w tym teorie przypisujące odpowiedzialnos c za wydarzenia 15 lipca samemu Erdog anowi62, doprowadziły do słabej, niezdecydowanej reakcji europejskich i amerykan skich polityko w, co automatycznie zostało zinterpretowane w Ankarze jako wspo łczucie lub wręcz poparcie dla zamachowco w63. Wkro tce tez jednym z gło wnych problemo w Turcji w relacjach z pan stwami zachodnimi, w tym z m.in. z USA i Niemcami, stała się kwestia ich rzekomego wsparcia dla puczysto w poprzez udzielanie azylu członkom ruchu Gu lena.
Rosja natomiast juz przed pro bą zamachu stanu sygnalizowała swoje poparcie dla działan rządu w Ankarze skierowanych przeciwko ruchowi Gu lena. Był on przedstawiany m.in. przez Dugina jako struktura sterowana przez CIA w celu przejęcia przez USA kontroli nad polityką wewnętrzną i zagraniczną Turcji. Taka narracja wpisywała się w popularną w Turcji teorię „amerykan skiego spisku”. Faktycznie Hizmet i jego lider Gu len, przebywający na emigracji w USA, popierali zawsze transatlantycki sojusz Turcji, a Gu len utrzymywał takz e dobre kontakty z przedstawicielami amerykan skiej elity, zwłaszcza w s rodowiskach związanych z Partią Demokratyczną. Jednak w Turcji, gdzie Hizmet zdobył dominującą pozycję polityczną w latach 2002–2013, dąz ył on do osiągnięcia własnych celo w, często rozbiez nych z oczekiwaniami administracji amerykan skiej. Tureckie teorie o tajnym sojuszu USA z Hizmetem wzmocnił rozwo j sytuacji po puczu. Mimo wniosku rządu w Ankarze o ekstradycję Gu lena ze Stano w Zjednoczonych, amerykan ski wymiar sprawiedliwos ci uznał przedstawione przez Turko w dowody na udział lidera Hizmetu w zamachu za nieprzekonywujące.
Relacje turecko-amerykan skie pogorszył takz e rozpoczęty jesienią 2017 roku w Nowym Jorku proces przeciwko obywatelom Turcji, powiązanym z elitą rządzącą w Ankarze, kto rzy w 2013 roku mieli czerpac korzys ci ze schematu pomagającemu Iranowi obejs c sankcje USA związane z iran skim programem nuklearnym. Jednym z gło wnych oskarz onych był Zafer Çag layan, minister gospodarki w rządzie AKP w latach 2011-2013. Inną postacią oskarz oną o udział w procederze omijania amerykan skich sankcji był Mehmet Hakan Atilla, wicedyrektor tureckiego banku Tu rkiye Halk Bankası A.Ş. W reakcji na działania amerykan skich prokuratoro w prezydent Erdog an zarzucił władzom USA „ukryte motywy”. Turecki minister sprawiedliwos ci Abdulhamit Gu l okres lił zas oskarz enie wobec Çag layana jako skandal, kładący się cieniem na amerykan skim wymiarze sprawiedliwos ci. Podkres lił tez , z e oskarz enie zostało sprokurowane przez członko w FETO (tj. ruchu Gu lena), a następnie podjęte przez amerykan ską prokuraturę64.
Z kolei pozytywne postrzeganie Rosji przez Erdog ana utrwaliło błyskawiczne potępienie puczysto w przez Putina, a według doniesien medialnych takz e ostrzez enia rosyjskich wojskowych przed zagroz eniem tuz przed puczem65. Wkro tce tez w mediach pojawiły się
Stosunki Turcji z Rosją i USA w kontekście konfliktu syryjskiego | 31 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji hipotezy dotyczące udziału Rosji w puczu. Szereg fakto w wskazywał na to, z e Moskwa odegrała istotną rolę w wydarzeniach 15 lipca. W dniu zamachu wizytę w Ankarze złoz ył Dugin, kto ry spotkał się m.in. z o wczesnym merem stolicy Melihem Go kçekiem. Ten ostatni os wiadczył po z niej, z e dowiedział się od Dugina o planowanym przy wsparciu CIA puczu66.
Najprawdopodobniej to sensacyjne os wiadczenie wyolbrzymiało wiedzę Dugina o planach zamachu. Publiczna wzmianka mera Ankary o rozmowach z Duginem mogła słuz yc budowaniu przez Go kçeka własnego wizerunku jako antyamerykan skiego, „patriotycznego” polityka, posiadającego waz ne kontakty w Rosji. Nie ulega jednak wątpliwos ci, z e rosyjski wywiad od dawna s ledził rozwo j konfliktu między Erdog anem a ruchem Gu lena. W momencie kulminacji kryzysu, jakim był pucz 15 lipca, Rosja sprawnie rozegrała wewnętrzny, turecki konflikt. Kreml – w przeciwien stwie do Zachodu – zdołał zaprezentowac się wobec Ankary jako lojalny partner, w pełni popierający demokratycznie wybrany rząd i potępiający wrogie wobec Turcji działania Gu lenisto w. Przykład Go kçeka pokazuje, z e ta narracja została przejęta takz e przez tureckich polityko w.
Na stosunki Turcji z USA negatywnie wpływały także inne kwestie. Rząd w Ankarze, mimo niekorzystnych dla siebie warunków rosyjskiej oferty, która nie obejmowała transferu technologii, zdecydował się na zakup rosyjskich systemów rakietowych S-400. Jednym z głównych zarzutów sojuszników Turcji wobec zakupu rosyjskiego kompleksu jest jego niekompatybilność z systemami państw NATO. Jest to architektura niezależna, bez możliwości automatycznej koordynacji z działaniami pozostałych tarcz antyrakietowych państw sojuszu. Zakup rosyjskiego uzbrojenia przez Turcję jest także złamaniem amerykańskich sankcji wobec Rosji. Z dniem 29 stycznia 2018 roku USA mogą zacząć stosować kary wobec firm amerykańskich oraz zagranicznych, które przeprowadzają znaczące transakcje z rosyjskimi spółkami sektora obronnego.
32 | Stosunki Turcji z Rosją i USA w kontekście konfliktu syryjskiego Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017
Konflikt w Syrii po czerwcu 2016: operacja „Tarcza Eufratu”, proces astański i operacja „Gałązka Oliwna” Turecko-rosyjskie zbliz enie nie oznaczało rozwiązania konfliktowych kwestii dotyczących Syrii. Mimo z e Ankara wciąz wspierała walczącą z rez imem Wolną Armię Syryjską a Moskwa rząd al-Assada, obie strony zdołały wypracowac model wspo łpracy na terytorium syryjskim. Pierwszym tego dowodem było rozpoczęcie przez armię turecką operacji „Tarcza Eufratu” (tur. Fırat Kalkanı Operasyonu) 24 sierpnia 2016 roku. Najprawdopodobniej operacja została rozpoczęta po nieoficjalnym wyraz eniu zgody przez władze rosyjskie.
Dla Turcji od dawna priorytetem była koncepcja stworzenia strefy buforowej w Syrii – bezpiecznej enklawy dla ludnos ci sunnickiej i bojowniko w anty-Assadowskiej opozycji. Rząd w Ankarze chciał realizowac ten projekt przy udziale Stano w Zjednoczonych i innych pan stw, członko w NATO. Pomysł ten jednak nie zyskał akceptacji USA ani z adnego z pan stw Sojuszu. Ostatecznie USA wraz z sojusznikami zdecydowały się w 2014 roku wyłącznie na operację lotniczą przeciwko tzw. Pan stwu Islamskiemu w Iraku i Syrii (Inherent Resolve), co wykluczało koncepcję interwencji lądowej i okupacji syryjskiego terytorium. Co gorsza, z punktu widzenia Turcji, USA zdecydowały się ostatecznie w 2016 roku na oparcie się w Syrii na siłach kurdyjskich YPG i budowie na ich bazie wielonarodowych jednostek, Syryjskich Sił Demokratycznych (arab. Quwwāt Sūriyā al- Dīmuqrāṭīya, kurd. Hêzên Sûriya Demokratîk, ang. Syrian Democratic Forces, SDF). Waszyngton zaprzestał tez finansowania, wciąz wspieranej przez Ankarę, anty- Assadowskiej Wolnej Armii Syryjskiej. Rozpoczęcie przez Rosję operacji wojskowej w Syrii i strącenie Su-24 dodatkowo skomplikowało plany tureckiej operacji lądowej w Syrii. Decyzja rządu tureckiego o siłowym rozwiązaniu kwestii kurdyjskiej i priorytecie walki z YPG automatycznie stawiała Turcję wobec potencjalnego konfliktu z USA i koniecznos ci wspo łpracy z Rosją.
Formalnie przeciwnikiem tureckiej armii w Syrii było tzw. Pan stwo Islamskie, a taktycznym celem zajęcie jego terytorio w połoz onych na zacho d od linii Eufratu i na po łnocny wscho d od Aleppo, w tym kontrolowanych wo wczas przez dz ihadysto w miejscowos ci Dz arabulus, Manbidz i Al-Bab. Region woko ł tych miast posiadał dla Turcji kluczowe znaczenie, poniewaz rozdzielał enklawy kontrolowane przez syryjskich Kurdo w - Dz azira i Kobani na po łnocnym wschodzie kraju i po łnocnozachodni region Afrin. Zdobycie obszaro w na zachodnim brzegu Eufratu przez siły YPG umoz liwiałoby powstanie kurdyjskiej pan stwowos ci obejmującej szeroki pas wzdłuz niemal całej obecnej granicy turecko-syryjskiej. Zatem strategicznym celem operacji „Tarczy Eufratu”, wyraz onym zresztą wprost przez tureckiego ministra obrony Fikri Işıka, było uniemoz liwienie stworzenia terytorialnego połączenia między kurdyjskimi enklawami na wschodzie i zachodzie67. Ostatecznie do 23 lutego 2017 roku armii tureckiej udało się zdobyc kontrolę nad terytorium między Dz arabulusem a Al-Babem opro cz regionu Manbidz u.
Stosunki Turcji z Rosją i USA w kontekście konfliktu syryjskiego | 33 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji
Jes li chodzi o Manbidz , terytoria woko ł tej miejscowos ci zostały zajęte przez SDF/YPG przy amerykan skim wsparciu lotniczym juz w czerwcu 2016 roku. 27 sierpnia ro wniez samo miasto zostało odbite z rąk tzw. Pan stwa Islamskiego przez SDF. Zgodnie z ustaleniami między Turcją a USA, YPG miało wycofac się po odbiciu Manbidz u na tereny na wscho d od Eufratu. De facto jednak, choc jednostki kurdyjskie opus ciły region, pozostał on pod kontrolą SDF, reprezentowanych na miejscu przez Wojskową Radę Manbidz u, złoz oną w większos ci z miejscowych Arabo w.
Jednoczes nie wraz z operacją „Tarcza Eufratu” trwały polityczne negocjacje między Turcją a Rosją dotyczące uregulowania konfliktu syryjskiego, w kto rych wziął udział takz e Iran. 20 grudnia 2016 roku doszło do spotkania w Moskwie ministro w spraw zagranicznych Turcji, Rosji i Iranu - Mevluta Çavuşog lu, Siergieja Ławrowa i Mohammada Dz awada Zarifa. Efektem rozmo w był ogłoszony 29 grudnia przez Putina wspo lny plan działan na rzecz zawieszenia broni w Syrii. Przewidywał on rozejm między siłami al-Assada i wspieranymi przez Ankarę sunnickimi rebeliantami oraz dalsze rozmowy pokojowe przedstawicieli rez imu i opozycji przy udziale Rosji i Turcji. Z tureckiego punktu widzenia, wspo łpraca z Kremlem słuz yła przede wszystkim aktywizacji działan przeciwko Kurdom syryjskim. Turcja, biorąc udział w tym formacie, zyskiwała wpływ na rozwo j sytuacji w Syrii. Ceną za wspo łpracę z Moskwą i Teheranem była jednak rezygnacja Ankary z polityki zmiany rez imu w Damaszku68. Z rozmo w (i zawieszenia broni) wykluczone zostały tzw. Pan stwo Islamskie, dz ihadystyczny Front al-Nusra i YPG.
Umowa moskiewska zapoczątkowała tzw. proces astan ski. Na mocy jej ustalen juz 23-24 stycznia 2017 roku doszło do rozmo w rez imu al-Assada i częs ci sunnickich ugrupowan opozycyjnych w Astanie. Stolica Kazachstanu postrzegana była jako neutralne miejsce ze względu na dobre relacje kazachstan skiego rządu zaro wno z Turcją, jak i Rosją i Iranem. W rezultacie czwartej z kolei rundy negocjacji w Astanie 4 maja, przedstawiciele Moskwy, Ankary i Teheranu podpisali memorandum o utworzeniu w Syrii czterech stref deeskalacji. Natomiast 14 wrzes nia 2017 roku Rosja, Turcja i Iran podjęły decyzję o utworzeniu strefy deeskalacji w prowincji Idlib, jednej z ostatnich kontrolowanych przez arabską, sunnicką opozycję wobec al-Assada.
Od momentu wkroczenia armii tureckiej do Idlibu 12 paz dziernika 2017 roku władze w Ankarze podkres lały, z e celem operacji jest nie tylko utworzenie strefy deeskalacji (tur. çatışmasızlık bölgesi), lecz takz e walka z YPG, kontrolującą sąsiedni region Afrinu. Na przełomie grudnia 2017 roku i stycznia 2018 roku rozpoczęła się ofensywa sił Al-Assada na Idlib, co oznaczało pogwałcenie porozumienia z Astany o strefie bezpieczen stwa. Wkro tce potem, 20 stycznia, Turcja rozpoczęła kolejną operację wojskową w Afrinie („Gałązka oliwna”, tur. Zeytin dalı). Była to więc nie tyle odpowiedz na agresję al-Assada, co pro ba realizacji wczes niejszych zapowiedzi Erdog ana o walce z YPG.
Operacja „Gałązka oliwna” została najprawdopodobniej, podobnie jak wcześniej „Tarcza Eufratu”, rozpoczęta po zakulisowych rozmowach i wyrażeniu zgody przez władze rosyjskie. W Afrinie do 18 stycznia przebywało około 300 żołnierzy rosyjskich, oficjalnie w roli „obserwatorów wojskowych”. Opuścili oni region na dwa dni przed rozpoczęciem
34 | Stosunki Turcji z Rosją i USA w kontekście konfliktu syryjskiego Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017 tureckiej operacji69. Tego samego dnia szef sztabu generalnego armii tureckiej gen. Hulusi Akar oraz szef tureckiego wywiadu MİT Hakan Fidan spotkali się w Moskwie z rosyjskim szefem sztabu generalnego gen. Walerijem Gierasimowem70.
Rosja, opuszczając Afrin i oddając inicjatywę Turcji, pogorszyła swoje relacje z YPG i Kurdami syryjskimi, którzy dotąd postrzegali Kreml jako sojusznika71. Moskwa jednak zdołała propagandowo wykorzystać całą sytuację, podkreślając, że operacja turecka jest rezultatem „nieodpowiedzialnej” polityki USA, która dostarczała broń uczestnikom konfliktu syryjskiego (tj. YPG i arabskiej anty-Assadowskiej opozycji). Rosyjski MSZ uznał słuszność działań Turcji jako mieszczących się w zawartym w Karcie Narodów Zjednoczonych prawie do „samoobrony przed działalnością terrorystycznych organizacji”, odnosząc się jednak krytycznie do skutków operacji dla ludności cywilnej72.
Przedstawiana początkowo jako kro tka interwencja militarna, operacja „Gałązka oliwna” okazała się długotrwałą kampanią. Mimo znacznie większych strat ludzkich po stronie YPG, strona turecka takz e poniosła straty w ludziach i sprzęcie. Choc większos c opozycji w Turcji popiera działania wojskowych w Afrinie, rząd w Ankarze jest krytykowany przez media i polityko w w UE i USA. Z kolei rez im al-Assada zarzucił Turcji naruszenie integralnos ci terytorialnej Syrii, a następnie utrudnił armii tureckiej kontynuację operacji i zdobycie miasta Afrin, wysyłając tam swoje jednostki73.
Konsekwencją tureckiej ofensywy w Afrinie, a takz e zapowiedzi rozszerzenia jej na region Manbidz u, stała się kulminacja konfliktu między Turcją a USA, popierającymi Kurdo w. W pierwszej połowie lutego 2018 roku doszło do zaostrzenia antyamerykan skiej retoryki Erdog ana, kto ry podkres lał, z e armia turecka będzie kontynuowac operację takz e w Manbidz u, a nawet na wscho d od Eufratu niezalez nie od obecnos ci tamz e wojskowych amerykan skich. 7 lutego z wizytą w Manbidz u przebywali dwaj generałowie amerykan scy: gen. Paul Funk, dowo dca koalicji pan stw uczestniczących w operacji Inherent Resolve przeciwko tzw. Pan stwu Islamskiemu i gen. Jamie Jarrard, dowo dca ds. operacji specjalnych w ramach Inherent Resolve74. Gen. Funk ostrzegł Turcję, z e odpowiedz amerykan ska w razie ataku będzie „agresywna”75. Z kolei Erdog an podczas wystąpienia w parlamencie 13 lutego odnio sł się w ostrych słowach do wypowiedzi gen. Funka, mo wiąc, z e „ci, kto rzy twierdzą, z e odpowiedzą nam agresywnie, nie dos wiadczyli nigdy osman skiego ciosu”76. Napięcia między Turcją a USA zmniejszyła dopiero wizyta sekretarza stanu USA Rexa Tillersona w Ankarze 15 lutego. Jej rezultatem jest stworzenie turecko-amerykan skiego formatu konsultacyjnego w sprawie sytuacji w Manbidz u.
Kolejną komplikacją z punktu widzenia kontynuacji tureckiej operacji w Syrii była rezolucja Rady Bezpieczen stwa ONZ z 24 lutego 2018 roku. Członkowie Rady przegłosowali jednogłos nie miesięczny rozejm. Celem zawieszenia walk miało byc przede wszystkim dostarczenie humanitarnej i medycznej pomocy do kontrolowanej przez rebelianto w i atakowanej siły przez al-Assada enklawy Wschodnia Guta w pobliz u Damaszku. Rozejm objął jednak całe terytorium Syrii, co oznaczało, z e dalsze walki armii tureckiej z YPG w Afrinie były naruszeniem rezolucji ONZ. Erdog an skrytykował rezolucję jako nie mającą znaczenia, gdyz nie wprowadzoną w z ycie, a społecznos c
Stosunki Turcji z Rosją i USA w kontekście konfliktu syryjskiego | 35 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji międzynarodową za bezczynnos c w sprawie masakr cywilo w w Gucie. Turcja kontynuowała jednak operację „Gałązka oliwna” mimo narzuconego przez Radę Bezpieczen stwa rozejmu.
36 | Stosunki Turcji z Rosją i USA w kontekście konfliktu syryjskiego Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017
Część 5. Gospodarczy aspekt turecko-rosyjskiego partnerstwa
W relacjach gospodarczych między Turcją a Federacją Rosyjską funkcjonuje wiele współzależności. W wyniku kryzysu, jaki miał miejsce po zestrzeleniu rosyjskiego samolotu, stały się one swoistym „zakładnikiem” stosunków politycznych. Normalizacja sytuacji nie oznaczała jednak jednoczesnego rozwiązania wszelkich problemów. Ponadto, niezależnie od deklaracji politycznych, pojawiały się kolejne punkty sporne, komplikujące negocjacje w ramach kluczowych wspólnych projektów.
Najbardziej podatna na zawirowania polityczne okazała się wymiana handlowa. Dotyczyło to jednak jedynie eksportu z Turcji do Rosji (produktów objętych embargiem), import do Turcji obejmuje głównie surowce energetyczne i podlega wahaniom odpowiednio do zmian cen na rynku światowym. Rosyjski zakaz lotów czarterowych do Turcji zwrócił również uwagę na sektor turystyczny oraz jego znaczenie we wzajemnych relacjach.
Zarówno przed, jak i po kryzysie, ważnymi punktami dwustronnych rozmów są projekty energetyczne – gazociąg Turecki Potok (TurkStream) oraz elektrownia atomowa Akkuyu. Nie bez znaczenia pozostaje obecność Gazpromu na tureckim rynku – jako eksportera gazu ziemnego dla odbiorców państwowych i prywatnych, i jednocześnie importera i dystrybutora przez powiązania kapitałowe w firmach prywatnych. Wszystkie powyższe kwestie przeplatały się ze sobą, budując skomplikowane i odrębne od deklaracji politycznych tło stosunków gospodarczych. Wymiana handlowa – perspektywa turecka Wstępne dane Tureckiego Urzędu Statystycznego77 wskazują, że wymiana handlowa w 2017 roku sięgnęła poziomu 22,2 mld dolarów (odpowiadając za 5,7 proc. całego tureckiego obrotu z zagranicą). Odnotowano tym samym istotny wzrost po „załamaniu” 2016 roku, kiedy wyniosła ona niecałe 16,9 mld dolarów. Poprzednie lata również były korzystniejsze, w 2015 roku było to prawie 24 mld, a w 2014 roku ponad 32 mld dolarów. Dane sygnalizują, że intensywność wymiany nie powróciła jeszcze do czasów sprzed dwustronnego kryzysu. Wynika to jednak głównie z faktu, że rosyjskie embargo było jednym z kilku czynników mających wpływ na jego stopniowe zmniejszanie. Różnica widoczna między latami 2014-2016 jest efektem przede wszystkim spadku ceny ropy naftowej na rynkach światowych (i postępującej za nią obniżki cen gazu ziemnego). Świadczy o tym m.in. średnia miesięczna wartość importu z Rosji do Turcji, która w 2016 roku spadła w porównaniu z 2015 rokiem o 500 mln dolarów, podczas gdy eksport z Turcji do Rosji obniżył się jedynie o około 170 mln. Drugim niekorzystnym czynnikiem był osłabiający się kurs rubla wobec liry, co sprawiało, że w Rosji produkty importowane stawały się coraz droższe, a przez to ich zakup w Turcji mniej opłacalny.
Podatność wymiany handlowej na sytuację w gospodarce globalnej wynika z jej asymetrycznego charakteru. Ponad 19,5 mld dolarów (prawie 88 proc. wzajemnego obrotu) obejmuje import do Turcji, oznaczający przede wszystkim zakup surowców energetycznych. Rosja dzięki temu w 2017 roku zajęła 3. miejsce wśród importerów,
Gospodarczy aspekt turecko-rosyjskiego partnerstwa | 37 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji ustępując Chinom i Niemcom (a jeszcze w latach 2008-2014 była liderem rankingu). Wartość zakupionych surowców energetycznych i ich pochodnych (produkty z działu 27 jednolitej taryfy celnej: „Paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji”) w 2017 roku sięgnęła 11,5 mld dolarów (59 proc. wartości importu z Rosji). Kolejne ponad 3,3 mld dolarów – „Żeliwo oraz stal” (dział 72; 17 proc. wartości importu) również są cenowo podatne na wahania koniunkturalne. Trzecią z kolei grupą produktów były „Zboża”, których wartość wyniosła prawie 800 mln dolarów (dział 10; 4 proc. wartości importu).
Eksport produktów tureckich do Rosji wygenerował w 2017 roku 2,7 mld dolarów, co odpowiadało za około 12 proc. obrotu. Na przykładzie jego wysokości w ostatnich czterech latach wyraźnie widać wpływ pogorszenia relacji politycznych. Jeszcze w 2014 roku sprzedaż do Rosji sięgała 6 mld dolarów (19 proc. obrotu), po czym zaczęła dwuletni gwałtowny spadek. W 2015 roku wyniosła jedynie 3,6 mld dolarów, przy czym wpływ rosyjskiego embargo był wtedy jeszcze minimalny. Wynika to z faktu, że miało zacząć obowiązywać od 1 stycznia 2016 roku i jedynie jego zapowiedź mogła niekorzystnie wpływać na kwestie handlowe78. Pełne funkcjonowanie ograniczeń sprawiło, że w 2016 roku Turcja sprzedała do Rosji towary o łącznej wartości jedynie 1,7 mld dolarów. Jednak pod kątem udziału w eksporcie ogółem, rynek rosyjski nie był dla Turcji kluczowy. FR zajmowała w latach 2014-2017 odpowiednio: 7., 11., 21. oraz 17. miejsce w rankingu rynków eksportowych (miejsce lidera od wielu lat niezmiennie zajmują Niemcy). Od 2016 roku ważniejszy dla Turcji jest m.in. rynek polski, rumuński czy holenderski. Warto zaznaczyć, że relacje turecko-holenderskie w ostatnim czasie również uległy naprężeniu, a mimo to od 2015 roku wartość tureckiego eksportu rosła i w 2017 roku była o miliard dolarów wyższa niż do Rosji.
Turcja eksportuje do Rosji przede wszystkim produkty rolne – „Owoce i orzechy jadalne” (dział 8). W 2017 roku ich wartość wyniosła prawie 640 mln dolarów (23 proc. eksportu do Rosji) i pod względem wartości powróciła do poziomu przedkryzysowego 2014 roku. Na niskim poziomie (40 mln dolarów eksportu w 2017 roku) pozostaje sprzedaż warzyw. W 2014 roku sięgała ona prawie 400 mln dolarów, a przez rosyjskie embargo w 2016 roku spadła do niecałych 23 mln.
Z uwagi na owoce i warzywa, które znalazły się na liście sankcji, spadek wartości tureckiego handlu między poziomem 2014 a 2016 wyniósł niecałe 650 mln dolarów, przy spadku łącznego obrotu na poziomie 4,2 mld dolarów. Wyhamowanie eksportu jest widoczne praktycznie w każdej grupie towarowej79, a nie tylko produktach objętych ograniczeniami. Znaczący udział w eksporcie w 2014 roku miały też „Pojazdy nieszynowe oraz ich części i akcesoria” (dział 87, 650 mln dolarów), „Kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne” (dział 84, 580 mln dolarów) czy „maszyny i urządzenia elektryczne oraz ich części” (dział 85, 330 mln dolarów). Ich udział w 2017 roku również jest zauważalny, jednak wartościowo jest to wciąż około 50 proc. wartości z 2014 roku. Jedyne wyraźne zwiększenie wymiany dotyczyło „Produktów mlecznych, jaj i miodu” – pozytywny wpływ miało tutaj z kolei embargo na analogiczne produkty w krajów Unii Europejskiej.
38 | Gospodarczy aspekt turecko-rosyjskiego partnerstwa Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017
Wymiana handlowa – perspektywa rosyjska Dane Rosyjskiej Służby Statystycznej podają wstępną wartość wymiany 2017 roku na poziomie 21,6 mld dolarów (suma zbliżona do tureckich szacunków). Asymetryczność obrotu jest lustrzanym odbiciem – przeważa rosyjski eksport (18,2 mld) na importem (3,4 mld). Turcja była dla Rosji 7. krajem-partnerem pod względem wielkości wymiany handlowej z udziałem 3,7 proc. (mniej ważnym niż Włochy czy USA). Pod względem rosyjskiego eksportu był to piąty rynek (z udziałem 5,1 proc. w ogóle eksportu), dla towarów importowanych – dopiero 16. dostawca z udziałem 1,5 proc. Towary o większej wartości (po prawie 5 mld dolarów) w 2017 roku sprzedała do Rosji m.in. Polska (mimo nałożonego embargo na produkty rolne) czy Ukraina (mimo długotrwale i głęboko niekorzystnych relacji politycznych i prawnych ograniczeń).
Turcja była znaczącym dostawcą warzyw i owoców na rynek rosyjski. W 2014 roku odpowiadała za 20 proc. wartości importowanych warzyw oraz 15 proc. w przypadku owoców. Dane 2016 roku obrazują duży spadek znaczenia tureckich produktów rolnych – udział warzyw wyniósł jedynie 2 proc., owoców 11 proc. Dane za pierwsze trzy kwartały 2017 roku nie wskazują na znaczącą poprawę tych wskaźników. Z jednej strony wynika to ze spadku wartości importu tych grup towarów przez Rosję (8,4 mld dolarów w 2014 roku wobec 5,2 mld w 2016 roku80) – decyduje tutaj polityka zastępowania importu. Z drugiej, nie wszystkie sankcje wobec Turcji zostały w pełni zniesione, a niepewność relacji w przyszłości ogranicza wzajemne relacje gospodarcze. Wymiana handlowa w kontekście deklaracji politycznych Niezależnie od rozpoczęcia z końcem czerwca 2016 roku procesu normalizacji dwustronnych relacji, embargo na import produktów rolnych wciąż częściowo obowiązuje. Wicepremier Arkadij Dworkowicz deklarował zniesienie zakazu „w ciągu najbliższych dni”81, cały proces został jednak rozciągnięty w czasie i uwarunkowany spełnieniem wielu postanowień technicznych Rossielchoznadzoru82. Dopiero 9 października 2016 roku premier Dmitrij Miedwiediew podpisał pierwsze rozporządzenie, które wyłączyło spod embargo wybrane produkty (pomarańcze, mandarynki, brzoskwinie, morele, nektarynki, śliwki i tarninę). Kolejne – w marcu 2017 roku dopuszczało import wybranych warzyw (m.in. cebula, kalafior, brokuł). Od września 2017 roku Turcja może eksportować sałaty, paprykę oraz dyniowate, od października 2017 roku bakłażany i granaty (w tym przypadku z wybranych skontrolowanych upraw). Dla Turcji kluczowym było jednak odblokowanie możliwości eksportu pomidorów. Przez długi czas nie osiągnięto porozumienia w tej kwestii. Jednym z ważnych oponentów znoszenia ograniczeń wobec Ankary jest bowiem minister rolnictwa Aleksandr Tkaczew, a właśnie na płaszczyźnie międzyrządowej toczą się rozmowy mające wspierać wzajemną wymianę handlową.
Jeszcze w czasie trwania kryzysu Turcja nie była zdecydowana na wprowadzanie sankcji odwetowych. Na rozważaniach zakończyła się m.in. propozycja ustalenia ceł antydumpingowych na rosyjskie wyroby przemysłu metalurgicznego. Kiedy jednak mijały miesiące od poprawy relacji wypełnione szumnymi deklaracjami politycznymi, a
Gospodarczy aspekt turecko-rosyjskiego partnerstwa | 39 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji
Rosja utrzymywała kluczową blokadę gospodarczą, strona turecka nieoficjalnie wprowadziła ograniczenia na import wybranych rosyjskich produktów. W połowie marca 2017 roku wstrzymano wydawanie licencji na bezcłowy wwóz rosyjskiej pszenicy, kukurydzy, oleju słonecznikowego oraz śruty słonecznikowej (oznaczało to objęcie pszenicy i kukurydzy cłem w wysokości 130 proc., oleju – 36 proc.). Była to symetryczna odpowiedź z uwagi na wagę tych produktów w rosyjskim handlu zagranicznym. W sezonie 2016/2017 Rosja zdążyła wyeksportować do Turcji 2,1 mln ton pszenicy (10 proc. łącznego eksportu, dla Turcji stanowiło to pokrycie prawie połowy importu)83.
Temat wzajemnych ograniczeń stał się tym samym jednym z głównych tematów rozmów Władimira Putina i Recepa Tayyipa Erdoğana na początku maja 2017 roku. Zapowiedziano wtedy ich wzajemne zniesienie. Wyjątkiem miały pozostać pomidory – taką decyzję tłumaczył sam Putin, wskazując na inwestycje, jakie poczynili rosyjscy rolnicy i konieczność zapewnienia ich opłacalności. Dworkowicz wskazał z kolei, że embargo na pomidory może być utrzymane jeszcze przez 3-5 lat84. Ankara uzyskała jednak zapewnienie wycofania przez Rosję rekomendacji wstrzymania lotów czarterowych do Turcji (wydane w kwietniu 2017 roku w odwecie za likwidację bezcłowego reżimu, chociaż status rekomendacji a nie zakazu nie wpłynął na bieżącą ofertę firm turystycznych).
Wzajemne „przepychanki” zakończyły się podpisaniem międzyrządowego porozumienia o dwustronnym zniesieniu ograniczeń w handlu (sygnowane 22 maja 2017 roku przez wicepremierów). Kilka dni później strona turecka miała wprowadzić zmodyfikowane ograniczenia, funkcjonowały one jednak około tygodnia85. W czasie sezonu turystycznego, rosyjskie media od czasu do czasu emitowały materiały mające zniechęcić Rosjan do odpoczynku w Turcji. Mogło to stanowić swoistą groźbę wobec tureckich władz przed ponownym wprowadzaniem odwetowych obostrzeń. Ostatecznie działania Turcji miały wpływ na rosyjską sprzedaż. Z końcem sezonu 2016/2017 do Turcji wyeksportowano 2,6 mln ton pszenicy (9 proc. jej eksportu z Rosji), przy czym spadek w porównaniu z poprzednim sezonem wyniósł 20 proc.86.
Temat embargo wyraźniej powrócił zaraz po wakacjach. Wobec wciąż utrzymywanych zakazów we wrześniu 2017 roku Turcja otwarcie zapowiedziała asymetryczną odpowiedź87. Przykład z wiosny był sygnałem, jakiego rodzaju restrykcje mogą być wprowadzone. Pozycja Rosji uległa w tym względzie pogorszeniu – zapasy z poprzedniego sezonu oraz „klęska urodzaju” 2017 roku i tak doprowadziły do spadku cen pszenicy i niezadowolenia rolników. Kolejne negatywne sygnały mogły pogłębić i tak już znaczące problemy rynku. Ostatecznie jesienią 2017 roku doszło do odblokowania wszystkich produktów, za wyjątkiem pomidorów. Dla nich wprowadzono jednak mechanizm, który strona turecka (przynajmniej czasowo) zaakceptowała. Otrzymała ona kontyngent na 50 tys. ton pomidorów, które mogą być dostarczane w miesiącach grudzień-kwiecień (dla porównania, szacunkowe wielkości rocznych dostaw przed embargo wynosiły 300 tys. ton)88. Ma to zapełnić lukę towarową pomiędzy sezonami produkcji w Rosji i nie zwiększać konkurencji rosyjskim producentom.
40 | Gospodarczy aspekt turecko-rosyjskiego partnerstwa Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017
Należy zaznaczyć, że w tle wszelkich rozmów na temat ograniczeń we wzajemnym handlu produktami rolnymi, zawsze pojawiały się inne aspekty relacji ekonomicznych. Z jednej strony Rosja mogła grać kartą turystyczną (załamania tego sektora Turcja obawia się najbardziej). Turcja z kolei kartą energetyczną – Gazprom do stycznia 2018 roku czekał na decyzję o pozwoleniu na budowę morskiej części drugiej nitki Tureckiego Potoku (TurkStream), którą ma płynąć gaz ziemny do południowej Europy (z ominięciem Ukrainy). Nieoficjalnie była ona uzależniona od powrotu na rynek rosyjski tureckich pomidorów. Wspólne projekty energetyczne Rosja jest kluczowym dostawcą surowców energetycznych na rynek turecki (dział 27 taryfy celnej), w 2017 roku zajęła jego trzecią część. Zaraz za nią znalazło się „Państwo nieujawnione” (Confidential country89) – 22 proc., a trzeci Iran dostarczył 16,5 proc. Pozostałe kraje nie zajęły więcej niż 6 proc.
Dane w podziale na poszczególne produkty są obecnie dostępne za 2016 rok. W zakresie dostaw ropy naftowej i jej pochodnych, Rosja zajmowała drugie miejsce z udziałem 19,4 proc. (liderem był Irak – 23 proc.). Poza samą nieprzetworzoną ropą (z Rosji pochodziło 13 proc. jej importu), ważnym produktem obrotu był olej napędowy (30 proc.)90.
W zakresie gazu ziemnego obowiązuje swoista współzależność. Z jednej strony, rosyjski gaz stanowi ponad 50 proc. importu tego surowca do Turcji91. Z drugiej, rynek turecki jest znaczącym (drugim po Niemczech) odbiorcą rosyjskiego „błękitnego paliwa”. W 2017 roku Gazprom sprzedał Turcji rekordowe 29 mld metrów sześciennych (15 proc. rosyjskiej sprzedaży do państw dalekiej zagranicy)92. Rynek turecki jest również jednym z najbardziej perspektywicznych. Wewnętrzny popyt na gaz ziemny sięga obecnie 50 mld metrów sześciennych rocznie, a prognozy wskazują, że do 2030 roku ulegnie zwiększeniu do 70 mld. Flagowym projektem w sektorze energetycznym jest budowa Tureckiego Potoku93. Zakłada on ułożenie dwóch nitek gazociągu o przepustowości 15,75 mld metrów sześciennych każda. Pierwsza ma dostarczać surowiec na rynek turecki, druga – na rynek europejski. Dla Ankary oznacza to wsparcie potrzeb wewnętrznych i możliwe dochody tranzytowe, dla Rosji zwiększenie obecności na ważnym rynku oraz umożliwienie wygaszenia kontraktu przesyłowego z Ukrainą.
Tureckie władze są świadome swojej zależności w imporcie gazu i duże strategiczne znaczenie nadają projektom, dywersyfikującym źródła dostaw (jest to również jeden z etapów tworzenia na swoim terytorium hubu energetycznego). Dodatkowo, wiedząc o determinacji Rosji w realizacji Tureckiego Potoku94, w procesie negocjacji z Gazpromem dążono do uzyskania możliwie korzystnych warunków zakupu i tranzytu95. Mimo coraz bardziej zaawansowanych przygotowań do budowy (Gazprom i Botaş Petroleum Pipeline Corporation podpisały memorandum 1 grudnia 2014 roku), porozumienie międzyrządowe zawarto prawie dwa lata później – 10 października 2016 roku. Gdyby nie znaczenie wizerunkowe, jakie dawało ono w tym czasie obu stronom (w celu podkreślenia strategicznych relacji po zakończeniu kryzysu), być może byłoby jeszcze
Gospodarczy aspekt turecko-rosyjskiego partnerstwa | 41 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji przeciągane w czasie. Dokument nie uregulował bowiem wszystkich niezbędnych kwestii, otwarcie wskazując na konieczność kontynuowania negocjacji.
Dla Turcji jest to wciąż karta przetargowa w rozmowach z Rosjanami (zgodę na budowę drugiej nitki gazociągu w wyłącznej strefie ekonomicznej nieoficjalnie uzależniano od zniesienia embargo na produkty rolne). Obecnie budowa na Morzu Czarnym trwa, a w maju 2018 roku pierwsza nitka ma dotrzeć do tureckiego wybrzeża96. Zgody odnoszące się do lądowej części drugiej nitki mają być nieoficjalnie wiązane z rozwiązaniem sporu cenowego między Gazpromem i Botaş (rozpatrywany w postępowaniu arbitrażowym). Brakuje więc jakichkolwiek planów i pozwoleń na przedłużenie drugiej części97. Z drugiej strony, rozmowy w zakresie dalszego przebiegu trasy gazociągu trwają, a uczestniczyć ma w nich m.in. Grecja i Bułgaria. Jakiekolwiek przeszkody i przeciąganie decyzji administracyjnych mogą oznaczać zamrożenie inwestycji i straty dla rosyjskiego monopolisty. Mając na względzie dotychczasowe doświadczenie, Turcja zapewne będzie starała się naciskać na ile będzie to możliwe bez prowokowania otwartego konfliktu. Gazprom z kolei planuje intensyfikację działań i zarezerwował w programie inwestycyjnym Tureckiego Potoku na 2018 rok 3,2 mld dolarów, kwotę dwa razy wyższą niż w 2017 roku98.
Skargę przeciwko Gazprom-export do Trybunału Arbitrażowego w Sztokholmie Botaş złożyła jeszcze pod koniec 2015 roku99. Do czasu rozpatrzenia sprawy (odbyło się to dopiero na przełomie września i października 2017 roku) przedstawiciele obu firm wskazywali na prowadzenie rozmów w celu polubownego rozwiązania sporu. Do porozumienia jednak nie doszło i obecnie oczekuje się decyzji arbitrażu, której wydanie może trwać do końca 2018 roku100. Jeśli Gazprom nie zechce tak długo czekać, będzie musiał zaakceptować warunki strony tureckiej.
W sztokholmskim arbitrażu znajdują się również sprawy wniesione przez Gazprom przeciwko prywatnym importerom tureckim. Rosyjski monopolista domaga się od nich anulowania udzielonej 10,25 proc. zniżki na gaz (właśnie jej funkcjonowanie jest powodem skargi Botaş). Gazprom wycofał ją jednostronnie z początkiem 2016 roku w okresie silnej wzajemnej konfrontacji na szczeblu politycznym. Gdy tureccy odbiorcy nie uwzględnili tej zmiany w opłatach gazu, rozpoczął zmniejszanie przesyłanych ilości. Gazprom liczył, że niedobór surowca zostanie zakupiony u niego przez Botaş, ten jednak zdecydował się na wykorzystanie innych źródeł dostaw (w tym LNG). Strony miały dojść do porozumienia w kwietniu 2016 roku, jednak wiosną 2017 roku pojawiła się informacja o złożonej w Sztokholmie skardze. Z jednej strony takie działanie mogło poprawić pozycję negocjacyjną Gazpromu przed przesłuchaniami w sporze z Botaş. Z drugiej – na linii Turcja-Rosja pojawił się kolejny punkt zapalny związany z sektorem gazowym. W grudniu 2016 roku tureckie władze zdecydowały o praktycznej nacjonalizacji Akfel Holding (w związku z podejrzeniami o finansowanie organizacji Fethullaha Gülena dokonano wymiany kierownictwa i podano, że wykonuje ono zadania akcjonariuszy101). Mniejszościowe pakiety akcji w samym Akfel Holding posiadał Gazprom, a w podległych mu spółkach – Gazprombank102. W działaniach rosyjskiej spółki nie widać jednak
42 | Gospodarczy aspekt turecko-rosyjskiego partnerstwa Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017 gwałtownych kroków, co oznacza, że chce działać dyplomatycznie i możliwie bez eskalacji napięcia. Zdecydowano się jednak stopniowo wycofywać z tureckich aktywów (akcje wykupują miejscowi partnerzy Akfel Holding oraz Sen Group). Z drugiej strony, w lutym 2017 roku Gazprom miał założyć należącą w pełni do Gazprom Schweiz spółkę Gazprom Turkey Enerji, która ubiega się o licencję na eksport i import gazu103. Jego dalsza obecność będzie stanowić kolejny punkt przetargowy w relacjach rosyjsko-tureckich.
Ważnym projektem w sferze energetycznej jest również budowa przez rosyjski Rosatom w tureckiej prowincji Mersin elektrowni atomowej Akkuyu (planowane cztery bloki o łącznej mocy 4800MW). Projekt jest realizowany od 2010 roku (podpisano wtedy porozumienie międzyrządowe), również nie bez problemów. Wynika to w dużej mierze z przyjętego założenia budowy na zasadzie build-own-operate, co oznacza że finansowanie przedsięwzięcia leży w pełni na stronie rosyjskiej104 (Rosatom jest obecnie jedynym właścicielem spółki celowej Akkuyu Project Company). Podmiot nie ma własnych środków, więc musi liczyć na dotacje z rosyjskiego budżetu lub funduszy rezerwowych. Kontrakt był zawierany w 2010 roku i w tamtym czasie wydawał się dla Rosji korzystny (liczyła się ekspansywna polityka ekonomiczna). Problemy budżetowe związane z dekoniunkturą na rynku surowców wymusiły jednak rewizję zaangażowania środków budżetowych za granicą – kosztorys elektrowni szacuje się na 20-22 mld dolarów, których Rosja nie chce pokrywać sama. Turcja wymagała jednocześnie, by możliwie duży udział prac zlecić krajowym przedsiębiorcom, a więc środki z Rosji zostałyby trwale wytransferowane za granicę. Polityczny kryzys przełomu 2015/2016 podał w wątpliwość realizację projektu, chociaż strona turecka niezmiennie deklarowała swoje zainteresowanie jego kontynuowaniem.
Po normalizacji relacji projekt powrócił na agendę spotkań, tempa nabrały również prace przygotowawcze, a spółka celowa zyskała status inwestycji strategicznej, ulgi podatkowe i celne. W związku z dążeniem Rosji do sprzedaży 49 proc. udziałów Akkuyu Project Company, w czerwcu 2017 roku do konsorcjum przystąpiły trzy tureckie prywatne spółki: Cengiz, Kolin i Kalyon. Do finalizacji transakcji jednak nie doszło, a ich miejsce może zająć państwowa EUAS ICC (posiada już udziały w drugiej planowanej elektrowni atomowej Sinop, budowanej przez konsorcjum japońsko-francuskie)105. Równolegle z rozmowami angażującymi finansowo stronę turecką, prowadzone są prace konstrukcyjne. W październiku 2017 roku wydano ograniczone pozwolenie na budowę pierwszego bloku. Przewiduje się, że ostateczne pozwolenie zostanie wydane w marcu 2018 roku, a na początek kwietnia planowane już jest wmurowanie kamienia węgielnego przez prezydentów obu państw106. Zgodnie z porozumieniem z 2010 roku, Rosatom ma siedem lat na budowę od momentu uzyskania wszystkich pozwoleń. Erdoğan zapowiedział jednak, że pierwszy blok zostanie oddany w 2023 roku, na 100-lecie republiki. Będzie to możliwe tylko wtedy, gdy projekt nie będzie napotykać na kolejne przeszkody (pierwotne plany zakładały funkcjonowanie pierwszego bloku od 2020 roku). Ponieważ z perspektywy Turcji ma on faktycznie strategiczne znaczenie (w celu zróżnicowania mixu energetycznego107) a zaangażowanie w konsorcjum pozwoli na częściową kontrolę nad elektrownią, wszelkie niezbędne działania administracyjno-
Gospodarczy aspekt turecko-rosyjskiego partnerstwa | 43 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji prawne mogą w przyszłości przebiegać sprawniej. Rosja potrzebuje z kolei tego projektu z pobudek wizerunkowych – sukces na rynku tureckim może pomóc jej w lobbowaniu swojej kandydatury przy budowie elektrowni atomowych w innych państwach. Turystyka W ramach odwetu za zestrzelenie Su-24, rosyjskie władze były gotowe na szokowe wprowadzenie znaczących ograniczeń. Z jednej strony zdecydowano więc o embargo na produkty rolne (zaryzykowano tym samym dalszy wzrost inflacji, już i tak znaczący po zakazie importu z państw Unii Europejskiej), z drugiej – uderzono, w drugi obok rolnictwa, filar tureckiej gospodarki – turystykę. Był to również częsty cel taniego wakacyjnego wypoczynku Rosjan (Egipt był już wtedy niedostępny z uwagi na zakaz lotu po zestrzeleniu rosyjskiego samolotu nad Synajem, a krajami Afryki Północnej wstrząsały zamachy terrorystyczne w kurortach).
Od 1 grudnia 2015 roku Rosja wprowadziła zakaz lotów czarterowych do Turcji. Od początku 2016 roku wprowadzono rekomendację dla biur turystycznych, by wstrzymały się z organizacją wyjazdów w tym kierunku. Doprowadziło to do gwałtownego spadku liczby rosyjskich turystów oraz obniżki dochodów w tym sektorze. Sytuację pogorszyły również zamachy terrorystyczne w Turcji, które zniechęciły do podróży osoby z Europy, szczególnie Niemiec. Początek lata 2016 roku nie zapowiadał dla Turcji dobrego sezonu: dane lotniska w Antalyi wskazywały na spadek ruchu o prawie 60 proc., a w przypadku Rosjan – 96 proc.108.
Ocieplenie relacji nastąpiło praktycznie dosłownie w przeddzień sezonu turystycznego, a zdjęcie ograniczeń na wyjazdy było pierwszą decyzją (ukłonem w kierunku Ankary) podjętą przez Putina. Dekret wydano dzień po rozmowie telefonicznej z tureckim prezydentem.
Konieczność odnowienia kontaktów oraz przygotowania oferty przez biura podróży w szczycie sezonowych wyjazdów sprawiła, że do Turcji wyjechało jedynie 800 tys. Rosjan (chociaż i tak był to trzeci kierunek po Tajlandii i Hiszpanii). Rok 2017, który był już w pełni przygotowany do sezonu, okazał się rekordowy – dane mówią o 4,7 mln Rosjan wybierających odpoczynek w Turcji109. Oferta kurortów okazała się bezkonkurencyjna (drugą w rankingu Tajlandię wybrało 1,3 mln osób). Powrót turystów wsparły zamknięty wciąż ruch do Egiptu oraz droższe wyjazdy do krajów europejskich w wyniku spadku kursu rubla wobec euro. Kurs liry z kolei powrócił do poziomu z 2014 roku, a nawet ulegał nieznacznemu osłabieniu, co przy promocjach oferowanych przez tureckie hotele, zagwarantowało historyczny wynik. Nie wpłynęły na niego znacząco nawet podejmowane latem 2017 roku w mediach rosyjskich próby dyskredytacji wypoczynku na terenie Turcji.
Rosyjski turysta jest więc dla Turcji bardzo ważny (przy jednoczesnym spadku liczby przyjazdów z krajów europejskich). Dodatkowo, w samej Rosji, nawet w czasie obowiązywania ograniczeń, często pojawiały się głosy o chęci skorzystania z tureckiej oferty wakacyjnej (niezależnie od niekorzystnego klimatu politycznego i medialnego).
44 | Gospodarczy aspekt turecko-rosyjskiego partnerstwa Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017
Wnioski
Relacje Turcji z USA a takz e z Unią Europejską oraz częs cią waz nych pan stw członkowskich UE i NATO znalazły się w ciągu ostatniej dekady w głębokim kryzysie. Ws ro d jego przyczyn nie moz na pominąc zderzenia tureckiej i amerykan skiej wizji przebudowy Bliskiego Wschodu, w tym rozwiązania kwestii kurdyjskiej. Napięcia turecko-unijne wynikały z kolei gło wnie z wymogo w UE wobec Turcji dotyczących demokratyzacji związanych z procesem akcesyjnym oraz z rozczarowania brakiem realnej perspektywy członkostwa ze strony Ankary. Genezy zbliz enia turecko-rosyjskiego nalez y szukac włas nie w narastających konfliktach Ankary z zachodnimi partnerami.
Rosja postrzegana jest przez turecką elitę rządzącą jako wygodny partner, w przeciwien stwie do UE i USA nie wtrącający się w wewnętrzne kwestie polityczne Turcji. Zaro wno rząd w Ankarze, jak i w Moskwie, stoją wobec problemu krytyki ze strony innych rządo w oraz instytucji międzynarodowych związanej z łamaniem praw obywatelskich i ograniczaniem wolnos ci słowa. Dlatego tez Rosję i Turcję łączy odrzucenie takiego krytycyzmu i traktowanie go jako polityczny atak i nieuprawnioną ingerencję w sprawy wewnętrzne. Sprzeciw wobec, przypisywanej przez Kreml Stanom Zjednoczonym, koncepcji polityki zmiany rez imo w (ang. regime change), jest waz nym elementem doktryny polityki zagranicznej Rosji. Elita rządząca w Ankarze, co najmniej od puczu 15 lipca 2016 roku, a byc moz e juz od protesto w w parku Gezi w 2013 roku, podziela tę Kremlowską narrację.
Proces tureckiej integracji UE, był instrumentalizowany zaro wno przez Ankarę, jak i pan stwa członkowskie Unii, tak aby osiągnąc doraz ne cele polityczne, nie biorąc pod uwagę wspo lnych strategicznych celo w obu stron. Przykładem takiej instrumentalizacji była nieudana pro ba naprawy relacji w oparciu o wspo łpracę przy rozwiązywaniu kryzysu migracyjnego w latach 2015 – 2016. Po czerwcu 2016 roku rząd w Ankarze jest w niewielkim stopniu zainteresowany kontynuacją procesu akcesyjnego.
Turcja będzie starała się szukac poparcia dla swojej polityki wobec Syrii takz e ws ro d europejskich sojuszniko w i partnero w. Jest jednak mało prawdopodobne, aby rządy pan stw UE i NATO poparły obecne bezkompromisowe działania Ankary wobec z Kurdo w syryjskich. Kluczowym partnerem dla Turcji pozostanie zatem Rosja. Ta ostatnia prawdopodobnie będzie w najbliz szym czasie tolerowac działania tureckie w Syrii, a nawet okazywac wsparcie Ankarze, aby tym samym pogłębic spo r między Turcją i innymi pan stwami Sojuszu.
Operacje „Tarcza Eufratu” i „Gałązka oliwna” były kolejnymi epizodami taktycznej wspo łpracy Turcji z Rosją. Wyparcie sił YPG z Afrinu przez armię turecką zostanie wykorzystane propagandowo przez Ankarę, choc jest tylko umiarkowanym sukcesem, gdyz nie kon czy istnienia kurdyjskiej enklawy w Syrii. W związku z
Wnioski | 45 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji
dalszym poparciem amerykan skim dla YPG, Turcja i USA pozostają nadal wobec powaz nego konfliktu intereso w. Ankara nie zrezygnuje więc, przynajmniej w najbliz szym czasie, z taktycznego sojuszu z Moskwą i Teheranem. Erdog an będzie zas kontynuował antyamerykan ską retorykę, kto ra odpowiada nastrojom społecznym w Turcji i zwiększa jego szanse na zwycięstwo w wyborach w 2019 roku.
Mimo protesto w ze strony rez imu al-Assada, kto ry zarzuca Turcji naruszenie integralnos ci terytorialnej Syrii, władze w Damaszku i będąca ich protektorem Rosja mogą byc beneficjentami tureckiej ofensywy. Rząd w Ankarze podkres la przywiązanie do idei zachowania obecnych granic Syrii. Nie moz na wykluczyc , z e chcąc uzyskac dalsze poparcie Rosji dla swoich działan na terytorium syryjskim, Turcja będzie zmuszona opus cic Afrin i oddac go pod kontrolę sił al-Assada. Podobny scenariusz oznaczałby takz e wzmocnienie pozycji Moskwy. Zdobycie silnej, strategicznej pozycji na Bliskim Wschodzie jest zas w planach Kremla warunkiem wstępnym wyjs cia Rosji z międzynarodowej izolacji po aneksji Krymu i agresji na Ukrainę w 2014 roku.
Turecko-amerykan ski spo r o YPG nie oznacza jednak zbiez nos ci celo w Ankary i Moskwy w konflikcie syryjskim. Zaro wno Rosja, jak i rez im w Damaszku, gotowi są podejmowac taktyczną wspo łpracę z siłami Kurdo w syryjskich. Turcja nie moz e więc liczyc na bezwarunkowe wsparcie rosyjskie, czy tez ze strony al-Assada, w walce z YPG. Rosja zdecydowała się na wyjs cie z Afrinu i oddanie inicjatywy Turcji, widząc w tym taktyczną korzys c : dalsze osłabienie relacji turecko-amerykan skich. Nie będzie jednak skłonna kontynuowac polityki ustępstw wobec Ankary i zaostrzania kursu wobec Kurdo w, z kto rymi dotąd utrzymywała dobre relacje. Rosja nie stanie się spolegliwym partnerem Turcji na Bliskim Wschodzie, gdyz oba pan stwa łączy jedynie taktyczny sojusz, a ich długoterminowe cele są wzajemnie sprzeczne. Nie moz na tez wykluczyc , z e dojdzie np. do starc armii tureckiej z siłami rez imu al-Assada, kto re doprowadzą do kolejnego kryzysu na linii Ankara – Moskwa.
Dla Polski i innych sojuszniko w USA i Turcji największym wyzwaniem jest powaz ny konflikt w łonie Sojuszu Po łnocnoatlantyckiego, kto ry osłabia jego spo jnos c i zdolnos ci działania. Nie nalez y wprawdzie spodziewac się wyjs cia Turcji ze struktur Sojuszu, jednak podobne idee dyskutowane są przez tureckich polityko w i eksperto w od dawna, a intensywnos c tej debaty wyraz nie wzrosła w ciągu ostatnich miesięcy w związku narastającym kryzysem na linii Ankara - Waszyngton. Konieczny jest monitoring działalnos ci prorosyjskich i „eurazjatyckich” s rodowisk w Turcji. Pan stwa NATO m.in. przy uz yciu s rodko w dyplomacji publicznej powinny zwalczac tezy rosyjskiej wojny informacyjnej takz e w Turcji.
Turecko-rosyjska wspo łpraca gospodarcza jest obarczona duz ym stopniem ryzyka. Wynika to gło wnie z faktu upolitycznienia wielu aspekto w wzajemnych relacji
46 | Wnioski Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017
ekonomicznych. Proces ten na duz ą skalę rozpoczęła Rosja po zestrzeleniu przez Turcję jej samolotu, wprowadzając embargo na tureckie produkty rolne oraz zakazując organizacji wyjazdo w turystycznych. W rezultacie, wymiana handlowa uległa załamaniu, chociaz największy wpływ na jej wysokos c miały czynniki o charakterze globalnym (spadek cen surowco w, osłabienie rubla). Tendencja do zmniejszania się wartos ci importu i eksportu miała miejsce takz e jeszcze przed nałoz eniem rosyjskich sankcji. Gdyby nie obecnos c surowco w energetycznych, obro t handlowy miałby, szczego lnie dla Rosji, marginalne znaczenie.
Dla Turcji zakaz eksportu produkto w rolnych był niekorzystny, ograniczając moz liwos ci krajowych producento w. Stąd chociaz nieoficjalnie, to jednak konsekwentnie wiązano znoszenie ograniczen z decyzjami politycznymi i administracyjnymi, potrzebnymi stronie rosyjskiej do realizacji dwustronnych projekto w. Zdecydowano się takz e na ruch odwetowy w postaci wstrzymania licencji na bezcłowy wwo z m.in. rosyjskiej pszenicy. Wynikał on z wyraz nego niedopasowania deklaracji o normalizacji relacji i politycznym partnerstwie do realio w wspo łpracy gospodarczej (początkowa zapowiedz zniesienia embargo w ciągu kilku dni przeciągnęła się na ponad rok). Dopiero zaostrzenie sytuacji, kto re mogło niekorzystnie odbic się na producentach rosyjskich, zintensyfikowało rozmowy nad zniesieniem ograniczen w handlu.
W opisanych sferach działalnos ci gospodarczej, kaz da strona realizuje własne cele. W ramach gło wnych grup wymiany towarowej oraz nawet w przypadku wspo lnie realizowanych projekto w, są one jednak często ze sobą sprzeczne.
Nieformalne powiązanie kwestii gospodarczych i politycznych wynika z faktu, z e kaz da ze stron chce tę drugą niejako „trzymac w szachu”. Obecnie obserwowana jest swoista krucha ro wnowaga. W dwustronnych relacjach pozostaje wiele nieuzgodnionych kwestii, kto re mogą byc przedmiotem negocjacji w najbliz szej przyszłos ci lub tez mniej lub bardziej otwartego sporu (m.in. na linii Gazprom- Botaş czy Gazprom-turecki rząd). Dopo ki jednak stosunki polityczne pozostają poprawne, decyzje w zakresie kwestii gospodarczych będą pozostawac w ich tle i przynajmniej na poziomie deklaracji będą starały się doro wnywac „strategicznemu partnerstwu”.
Wnioski | 47 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji
Aneks 1 - Tabela: Sektory współpracy gospodarczej Turcji i Rosji
Sektor Cel polityki współpracy gospodarczej Rosja Turcja Surowce Maksymalizacja wielkości dostaw Dywersyfikacja źródeł i dróg energetyczne oraz zapewnienie stabilności ich dostaw w ramach tworzenia na odbioru. W przypadku Tureckiego swoim terytorium hubu gazowego. Potoku – kluczowe ominięcie tranzytu przez Ukrainę. Produkty Działania ograniczające import Dążenie do zapewnienia rynku rolne (embargo, działania organów zbytu dla krajowej produkcji rolnej. nadzorczo-kontrolnych) i plan W odwecie możliwość zastępowania importu. zablokowania ważnych produktów importowanych z Rosji (pszenica). Elektrownia Ekspansja zagraniczna, projekt Potrzeba nowych źródeł energii atomowa istotny wizerunkowo. (zapewniających optymalny mix energetyczny) wobec rosnącego zapotrzebowania. Ograniczenie znaczenia gazu ziemnego. Turystyka Turcja stanowi częsty i tani cel Ważny sektor gospodarki, dla wakacyjnych wyjazdów Rosjan. którego turyści z Rosji odgrywają kluczową rolę.
48 | Aneks Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017
Aneks 2 – Mapa: Sytuacja polityczna i wojskowa w Syrii
Aneks | 49 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji
Źródła
1 Być może bardziej precyzyjnym niż mocarstwo regionalne jest określenie, które proponuje w swojej pracy Süleyman Elik. Według niego Turcja i Iran są państwami o „średniej sile” (ang. Middle Power States). Süleyman Elik, Iran-Turkey Relations, 1979-2011: Conceptualising the Dynamics of Politics, Religion and Security in Middle-Power States, Routledge, London 2011. 2 Erich J. Zürcher, Turcja. Od sułtanatu do współczesności, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013, s. 153. 3 Dimitar Bechev, Rival Power: Russia's Influence in Southeast Europe, Yale University Press, New Haven & London 2017, s. 144. 4 Alexandre Bennigsen, Marie Broxup, The Islamic Threat to the Soviet State, New York: St. Martin’s Press, Nowy Jork 1983, s. 99. 5 Dobrym przykładem może być historia jednego z najwybitniejszych tureckich poetów XX wieku, Nazima Hikmeta Rana. Był on zagorzałym komunistą, który ze względu na polityczne prześladowania, uciekł z kraju i spędził ostatnie lata swego życia w PRL i ZSRS. 6 Ibidem, s. 100. 7 Ali Balcı, Türkiye Dış Politikası. İlkeler, Aktörler ve Uygulamalar, Alfa, İstanbul 2017, s. 87. 8 Dariusz Kołodziejczyk, Turcja, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2000, s. 168 – 169. 9 CENTO początkowo nosiło nazwę Paktu Bagdadzkiego, do jej zmiany doszło w wyniku wystąpienia Iraku z organizacji w 1959 roku. Patrz: Bechev, Rival Power, op. cit., s. 144. 10 Artur Adamczyk, Cypr. Dzieje Polityczne, Wydawnictwo Akademickie “Dialog”, Warszawa 2002, s. 285. 11 Balcı, Türkiye Dış Politikası, op. cit., s. 176. 12 Balcı, Türkiye Dış Politikası, op. cit., s. 189. 13 Kołodziejczyk, Turcja, op. cit., s. 249 – 250, Ramazan Gözen, “Turgut Özal ve Dış Politika: Körfez Savaşı Örneğinde İdealler ve Gerçekler,” [w:] Özal’lı Yıllar. Siyaset, İktisat, Zihniyet, red.. Ihsan Sezal, Ihsan Dağı, Beta, İstanbul 2016, s. 255 – 265. 14 Gülistan Gürbey, “Özal’ın Dış Politikası Anlayışı,” w: Özal’lı Yıllar. Siyaset, İktisat, Zihniyet, eds. Ihsan Sezal, Ihsan Dağı, Beta, İstanbul 2016), s. 230-231. 15 Konrad Zasztowt, “Stosunki Republiki Turcji z państwami Kaukazu Południowego,” [w:] Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, eds. Krzysztof Iwańczuk, Tomasz Kapuśniak, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 2008, s. 343 – 345, Konrad Zasztowt, “The Turkey-South Caucasus Relationship and Its Importance to the EU,” [w:] Turkey and Europe. Challenges and Opportunities, red. Adam Szymański, Polish Institute of International Affairs, Warsaw 2012. 16 Bülent Aras, The New Geopolitics of Eurasia and Turkey's Position, Routledge, London and New York 2011, s. 7, Igor Torbakov, Ankara’s Post-Soviet Efforts in the Caucasus and Central Asia: The Failure of “Turkic World Model”, Eurasianet, 25.12.2002, www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav122602.shtml [dostęp: 16.10.2017] 17 Bechev, op. cit., s. 146. 18 Ibidem, s. 146 - 147 19 Beneficjentami gazociągu Nabucco miały być państwa środkowoeuropejskie dążące do dywersyfikacji źródeł gazu ze względu na uzależnienie od rosyjskiego dostawcy, a także Turcja jako kraj tranzytowy. 20 Bechev, op. cit., s. 166. 21 Wojciech Tworkowski, „Realizm z domieszką romantyzmu. Relacje Turcji z krajami Azji Centralnej” [w:] Turcja po rozpoczęciu negocjacji z Unią Europejską – relacje zagraniczne i sytuacja wewnętrzna, red. Adam Balcer, OSW, Warszawa 2008, s. 47-48. 22 Lucia Najšlová, Adam Balcer, Rebecca Muray, Zsuzsanna Végh, “Should We Upgrade the V4-Turkey Dialogue,” EU Frontieres. Policy Paper, no. 13 (June 2016), s. 7. 23 Jerzy Zdanowski, Historia Bliskiego Wschodu w XX wieku, Ossolineum, Wrocław 2010, s. 484. 24 Mustafa Akyol, The AKP's strange bedfellows, Al-Monitor, 25.1.2016, https://www.al- monitor.com/pulse/originals/2016/01/turkey-akp-old-enemies-turning-into-allies.html [dostęp: 20.2.2018] 25 Strona prywatna Mehmeta Perinceka, http://mehmetperincek.com/ozgecmis/ [dostęp: 20.2.2018] 26 Турция на Восточном Пути, Евразия, 13.12.2014; http://evrazia.org/modules.php?name=News&sid=2116 [dostęp: 20.2.2018] 27Patrz m.in.: Sinan Oğan, Turuncu Devrimler, Birharf Yayınları, İstanbul 2006, Fiona Hill, Ömer Taşpınar, “Turkey and Russia: Axis of the Excluded?,” 1 March 2006, https://www.brookings.edu/articles/turkey-and-russia-axis-of-the-excluded/ [dostęp: 17.2.2018] 28Rafał Sadowski, “The cold alliance. Turkish-US political relations after 2003,” in: Turkey after the start of negotiations with the European Union – foreign relations and the domestic situation. Part I, red. Adam Balcer, Centre for Eastern Studies, Warszawa 2007, s. 65. 29 Erdal Şafak, Bükreş zirvesi, Sabah, 3.4.2008; https://www.sabah.com.tr/yazarlar/safak/2008/04/03/bukres_zirvesi [dostęp: 28.2.2018] 30Zasztowt, The Turkey-South Caucasus Relationship…, op. cit., s. 189. 31Balcı, op. cit., s. 304 – 305. 32Balcı, op. cit., s. 358. 33 'Yalancı Bahar'cı Soros, bu sefer Washington'da ortaya çıktı, Sabah, 21.1.2017; http://www.sabah.de/gundem/2017/01/21/yalanci- baharci-soros-bu-sefer-washingtonda-ortaya-cikti [dostęp: 22.2.2018] 34Według danych UNHCR na 15 lutego 2018 liczba zarejestrowanych uchodźców w Turcji wynosiła 3,523,981; http://data.unhcr.org/syrianrefugees/country.php?id=224 [dostęp: 22.2.2018] 35 REPORT FROM THE COMMISSION TO THE EUROPEAN PARLIAMENT AND THE COUNCIL. Second Report on progress by Turkey in fulfilling the requirements of its visa liberalisation roadmap, strona Komisji Europejskiej, 4.3.2016; https://ec.europa.eu/home- affairs/sites/homeaffairs/files/e-library/documents/policies/international- affairs/general/docs/turkey_second_progress_report_en.pdf [dostęp: 22.2.2018] 36 Hangi parti ne kadar oy alacak?, mynet.com, 18.1.2018, http://www.mynet.com/haber/guncel/hangi-parti-ne-kadar-oy-alacak- 3630788-1 [dostęp: 6.2.2018] 37 Ideologia partii Perinçeka jest określana terminem nacjonalizmu – tur. ulusalcılik. Jest to jednak odmiana ideologii nacjonalistycznej, połączonej z kemalizmem, przywiązaniem do postępowości i odrzucenia przeżytków tradycji, a więc akceptacją cywilizacji zachodniej przy jednoczesnej wrogości wobec sojuszu z państwami zachodnimi (przede wszystkim USA), które postrzegane są siły jako „imperialistyczne”, ingerujące w życie polityczne Turcji i innych państw Bliskiego Wschodu. To z kolei oznacza przychylny stosunek zwolenników tej ideologii do sojuszów z państwami pozaeuropejskimi takimi jak Rosja, Iran, czy Chiny. Nacjonalizm VP (ulusalcılık) jest odróżniany od tradycyjnego ruchu nacjonalistycznego (tur. milliyetçilik) reprezentowanego przez Partię Ruchu
50 | Źródła Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017
Nacjonalistycznego Devleta Bahçelego, którego cechami są panturkizm, a także synteza kultu narodu tureckiego z tradycją islamu. VP jest natomiast partią rygorystycznie świecką w duchu ideologii kemalizmu. Partia Perinçeka definiuje jako największe zagrożenie dla Turcji wspieraną przez Zachód działalność sufickich tarikatów powiązaną z mafijnym kapitalizmem. 38 Rozpoczęcie operacji „Męczennik Yalçın” (tur. Şehit Yalçın Operasyonu) 24 czerwca 2015 roku nastąpiło wkrótce po wyborach parlamentarnych (7 czerwca), w których po raz pierwszy od 2002 roku AKP nie zdobyła wystarczającej liczby głosów, aby rządzić samodzielnie. Zaostrzenie polityki wobec PKK i Kurdów miało więc na celu zdobycie głosów nacjonalistycznego elektoratu, a także poparcia MHP. Ponowna eskalacja konfliktu w południowo-wschodniej Turcji w połączeniu z zagrożeniem terrorystycznym ze strony Państwa Islamskiego faktycznie wpłynęła na decyzje wyborcze Turków. W powtórzonych wyborach parlamentarnych 1 listopada 2015 roku AKP uzyskała 49,5 proc. głosów i była w stanie stworzyć rząd bez koalicjanta. Niemniej MHP pozostało w nieformalnym sojuszu z AKP. 39 Turkish referendum: Legitimacy questioned by EU report, Middle East Eye, 23.3.2017; http://www.middleeasteye.net/news/eu-delegation-warns-democratic-legitimacy-risk-over-turkish-referendum-339505016 [dostęp: 23.2.2018] 40 COMMISSION STAFF WORKING DOCUMENT, Turkey 2016 Report, 9.11.2016; https://www.avrupa.info.tr/sites/default/files/2016- 12/20161109_report_turkey.pdf 41 Kurdyjska autonomia w Syrii, znana pod nazwą Rożawa (w języku kurdyjskim „Zachód”), oficjalnie funkcjonuje jako Demokratyczna Federacja Syrii Północnej (DFSP). Przyjęcie przez władze autonomii takiego nazewnictwa ma na celu pokazanie autonomicznego regionu jako struktury chroniącej także prawa innych niż Kurdowie narodów zamieszkujących region – Arabów, Asyryjczyków, Turkmenów, Ormian, Czerkiesów i Czeczenów. Przyjęcie przez władze autonomii takiego nazewnictwa ma na celu pokazanie autonomicznego regionu jako struktury chroniącej także prawa innych niż Kurdowie narodów zamieszkujących region – Arabów, Asyryjczyków, Turkmenów, Ormian, Czerkiesów i Czeczenów. Armia DFSP, zwana Syryjskimi Siłami Demokratycznymi (arab. Quwwāt Sūriyā al-Dīmuqrāṭīya, QSD, kurd. Hêzên Sûriya Demokratîk, HSD, ang. Syrian Democratic Forces, SDF), choć jej trzonem są kurdyjskie oddziały YPG (i ich kobiecy odpowiednik YPJ), obejmuje także arabskie i asyryjskie (syriackie) milicje oraz mniejsze oddziały złożone z Ormian, Turkmenów, Czeczenów i Czerkiesów. Według danych Departamentu Obrony USA, Kurdowie stanowią tylko 40 proc. oddziałów składających się na Syryjskie Siły Demokratyczne. Patrz: Department of Defense Press Briefing by Gen. Townsend via teleconference from Baghdad, Iraq, Department of Defense, 1.3.2017; https://www.defense.gov/News/Transcripts/Transcript- View/Article/1099469/department-of-defense-press-briefing-by-gen-townsend-via-teleconference-from-ba/ [dostęp: 23.2.2018] 42 Balcı, Türkiye Dış Politikası, op. cit., s. 316. 43 Ahmet Davutog lu, Stratejik derinlik : Türkiye'nin uluslararası konumu, Ku re Yayınları, I stanbul 2001. 44 "Wir wollen keinen Gottesstaat", Deutschland Radio Kultur, 18.5.2011; http://www.deutschlandfunkkultur.de/wir-wollen-keinen- gottesstaat.954.de.html?dram:article_id=146287 [dostęp: 27.2.2018] 45 Recep Tayyip Erdogan: Arab hero?, The Guardian, 22.9.2011; https://www.theguardian.com/commentisfree/2011/sep/22/recep- tayyip-erdogan-arab-hero-turkey [dostęp: 27.2.2018] 46 Artur Blinow, Арабская весна и доктрина Обамы, Независимая Газета, 5.9.2011; http://www.ng.ru/dipkurer/2011-09- 05/9_arabian.html [dostęp: 27.2.2018] 47 Na posiedzeniu Narodowego Komitetu Antyterrorystycznego 22 lutego we Władykaukazie prezydent Miedwiediew powiedział: „Należy spojrzeć prawdzie w oczy. Taki scenariusz szykowali wcześniej dla nas, a teraz tym bardziej będą starali się go zrealizować. W każdym razie taki scenariusz nie przejdzie. Ale wszystko, co wydarza się tam (tj. na Bliskim Wschodzie) będzie bezpośrednio wpływać na naszą sytuację, mowa tu o stosunkowo długiej perspektywie, mowa o perspektywie dziesięcioleci.” Дмитрий Медведев провёл во Владикавказе заседание Национального антитеррористического комитета, archiwizowana strona internetowa prezydenta Federacji Rosyjskiej, 22.2.2011; https://www.webcitation.org/6F5Beyzcl?url=http://kremlin.ru/news/10408 [dostęp: 27.2.2018] 48 Russia-Syria plane carried 'ammunition' - Turkey PM, BBC, 11.10.2012; http://www.bbc.com/news/world-europe-19912534 [dostęp: 28.2.2018] 49 Turkey shoots down drone near Syria, U.S. suspects Russian origin, Reuters, 16.10.2015; https://www.reuters.com/article/us- mideast-crisis-turkey-warplane/turkey-shoots-down-drone-near-syria-u-s-suspects-russian-origin-idUSKCN0SA15K20151016 [dostęp: 28.2.2018] 50 Syria slams Turkey's downing of Russian jet as 'a new crime', PressTV, 24.11.2015; http://www.presstv.com/Detail/2015/11/24/438988/Czech-Republic-Turkey-downing-Russian-jet [dostęp: 27.2.2018] 51 Sigmar Gabriel nennt Türkei "unkalkulierbar" , Frankfurter Rundschau, 24.11.2015; http://www.fr.de/politik/su-24-abschuss- sigmar-gabriel-nennt-tuerkei-unkalkulierbar-a-411131 [dostęp: 27.2.2018] 52 Turkey downing of Russia jet 'stab in the back' – Putin, BBC, 24.11.2015; http://www.bbc.com/news/world-middle-east-34913173 [dostęp: 27.2.2018] 53 Нефть и дружба с ИГИЛ: секреты семьи Реджепа Эрдогана, Весту.ру, 25.11.2015; https://www.vesti.ru/doc.html?id=2691179 [dostęp: 28.2.2018] 54 В Москве открылось представительство Сирийского Курдистана, TVC, 10.2.2016; http://www.tvc.ru/news/show/id/86367 [dostęp: 28.2.2018] 55 Język turecki nie posiada rozróżnienia między terminami turkijski (ang. Turkic, ros. тюркский) a turecki (ang. Turkish, ros. турецкий). Natomiast przedstawiciele innych narodów turkijskich, zwłaszcza mniejszości turkijskie na Bałkanach, na Kaukazie i na Bliskim Wschodzie postrzegane są przez Turków jako „rodacy” (tur. soydaşlar). 56 Erdoğan: IŞİD diye Türkmenler vuruluyor, AlJazeera Turk, 24.11.2015; http://www.aljazeera.com.tr/haber/erdogan-isid-diye- turkmenler-vuruluyor [dostęp: 27.2.2018] 56“Russia’s military ambitions make waves in the Black Sea,” Financial Times, May 13, 2016, https://www.ft.com/content/1b9c24d8- 1819-11e6-b197-a4af20d5575e. [dostęp: 2.10.2017] 57 Russia, Assad regime continue to pound Turkmen Mountain area, Anadolu Ajansı, 15.1.2016; http://aa.com.tr/en/world/russia- assad-regime-continue-to-pound-turkmen-mountain-area/505506 [dostęp: 28.2.2018] 58 Erdoğan: Karadeniz Rusya'nın gölü haline dönüştü, İnsan Haber, 11.5.2016; http://www.insanhaber.com/politika/erdogan- karadeniz-rusyanin-golu-haline-donustu-h59713.html [dostęp: 28.2.2018]; Russia’s military ambitions make waves in the Black Sea, Financial Times, 13.5.2016, https://www.ft.com/content/1b9c24d8-1819- 11e6-b197-a4af20d5575e. [dostęp: 27.2.2018] 59 Murat Yetkin, Türk-Rus krizini bitiren sözler: Bence uygun, Hürriyet, 9.8.2016; http://www.hurriyet.com.tr/turk-rus-krizini-bitiren- sozler-bence-uygun-40185923 [dostęp: 28.2.2018] 60Balcı, op. cit., s. 350.
Źródła | 51 Marzec 2017| Raport OSPP | Eurazjatycki dryf Turcji
61 Hemin Lihony, 10 reasons why Turkish PM Davutoglu resigned, Rudaw, 6.5.2016; http://www.rudaw.net/english/opinion/06052016 [dostęp: 28.2.2018] 62 W rezultacie zamachu stanu został wprowadzony stan wyjątkowy (tur. Olağanüstü Hâl), co umożliwiło rządowi AKP nie tylko walkę z faktycznymi lub domniemanymi uczestnikami puczu, ale również ograniczenie praw i wolności środowisk opozycyjnych. Stan wyjątkowy przedłużany jest do tej pory, co trzy miesiące. Ostatnia decyzja o przedłużeniu została zaaprobowana przez parlament 18 stycznia 2018 roku. State of emergency in Turkey extended for sixth time, Hurriyet Daily News, 18.1.2018; http://www.hurriyetdailynews.com/state-of-emergency-in-turkey-extended-for-sixth-time-125972 [dostęp: 28.2.2018] 63Ian Lesser, Turkey and the West after the Failed Coup: Beyond Suspicion?, „Insight Turkey”, 18, no. 3, Summer 2016, s. 45 – 46. 64 Adalet Bakanı'ndan ABD'ye Çağlayan tepkisi: Büyük bir skandal, ArtıGerçek, 8.09.2017; https://www.artigercek.com/adalet-bakani- ndan-abd-ye-caglayan-tepkisi-buyuk-bir-skandal [dostęp: 17.10.2017] 65 Taką informację podały 20 lipca 2016 roku irańskie media, powołując się na źródła dyplomatyczne w Ankarze. Następnie była ona propagowana przez media rosyjskie. Jest bardzo prawdopodobne, że do podobnego ostrzeżenia nigdy nie doszło, a historia została sfabrykowana w celu tworzenia pozytywnej atmosfery wokół relacji turecko-rosyjskich. Erdogan Warned of Incoming Coup by Russian Alert, Fars News Agency, 20.07.2016, http://en.farsnews.com/newstext.aspx?nn=13950430001452 [dostęp: 28.2.2018] 66 Patrz m.in.: Hakan Aygün, 15 Temmuz Sırları, Siyah Beyaz Yayınları, İstanbul 2017, s. 352 – 354. 67 Turkey deploys more tanks in Syria, warns Kurdish YPG, Al Jazeera, 25. 8. 2016; https://www.aljazeera.com/news/2016/08/turkey- deploys-tanks-syria-warns-kurdish-ypg-160825131652728.html [dostęp: 28.2.2018] 68Balcı, op. cit., s. 360. 69 Metin Gurcan, Ankara might be awaiting Russian OK for Afrin operation, Al-Monitor, 18.1.2018; http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2018/01/turkey-syria-russia-has-not-give-green-light-for-afrin.html#ixzz56zVDF0Ln [dostęp: 14.2.2018] 70 Turkish military operation into Afrin begins, Manbij to follow: Erdoğan, Hürriyet Daily News, 20.1.2018; http://www.hurriyetdailynews.com/turkish-military-operation-into-afrin-begins-manbij-to-follow-erdogan-126030 [dostęp: 14.2.2018] 71 W lutym 2016 roku rosyjskie lotnictwo wsparło oddziały YPG z Afrinu w ofensywie, której celem było zdobycie strategicznie ważnej bazy lotniczej Menagh położonej w sąsiadującym z kurdyjską eksklawą rejonie Azazu. W rezultacie YPG zdobyło lotnisko, które w późniejszym okresie wykorzystywane było także przez siły RF. Syrian air base 'seized by Kurds and their allies', The Telegraph, 11.2.2016; http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/syria/12151367/Syrian-air-base-seized-by-Kurds-and-their- allies.html [dostęp: 14.2.2018] 72 МИД РФ заявил о гибели нескольких сотен людей за 10 дней операции Турции в Африне, Interfax, 31.1.2018, http://www.interfax.ru/world/597896 [dostęp: 14.2.2018] 73 Turkey’s Operation Olive Branch Enters a New Phase, EDAM, 5.3.2018; http://edam.org.tr/en/turkeys-operation-olive-branch-enters-a-new-phase/ [dostęp: 14.2.2018] 74 On Northern Syria Front Line, U.S. and Turkey Head Into Tense Face-off, New York Times, 7.2.2018; https://www.nytimes.com/2018/02/07/world/middleeast/us-turkey-manbij-kurds.html [dostęp: 14.2.2018] 75 W dniu wizyty gen. Funka i gen. Jarrarda 7 lutego doszło do bitwy w rejonie Dajr az-Zaur o złoża roponośne Haszam między siłami al-Assada wspomaganymi przez sponsorowane przez Iran bojówki Fatemijun i rosyjskie odziały tzw. grupy Wagnera a YPG wspartym przez Amerykanów. Atak sił Assadowskich oraz ich irańskich i rosyjskich sojuszników na kontrolowany przez Kurdów region Haszam zakończył się kontruderzeniem lotnictwa i artylerii amerykańskiej. W rezultacie miało zginąć według różnych danych od kilkudziesięciu do stu, a nawet kilkuset żołnierzy, w tym znaczna liczba najemników grupy Wagnera. Niezależnie od dokładnej liczby zabitych i skali strat w sprzęcie sił al-Assada i Rosjan, amerykańska kontrofensywa w bitwie pod Haszamem była ostrzeżeniem nie tylko dla Rosji, ale także dla Iranu i Turcji. USA pokazały determinację w obronie terytoriów kontrolowanych przez Kurdów i Syryjskie Siły Demokratyczne. 76 Erdoğan'dan ABD'ye: "Hiç Osmanlı tokadı yemedikleri aşikar!", Yeni Çaǧ, 13.2.2018; http://www.yenicaggazetesi.com.tr/erdogandan-abdye-hic-osmanli-tokadi-yemedikleri-asikar-184099h.htm [dostęp: 14.2.2018] 77 Foreign Trade Statistics, Turkish Statistical Institute; http://www.turkstat.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1046 [dostęp: 21.02.2018]. 78 Formalnie embargo wprowadzone pod koniec listopada zaczęło obowiązywać od 1 stycznia 2016 roku. Rosyjskie służby celne oraz nadzorczo-kontrolne mogły już jednak utrudniać wymianę handlową z tureckimi partnerami, a rosyjscy odbiorcy ograniczać poziom zamówień z uwagi na niepewność przekroczenia granicy celnej. 79 Poza oficjalnym embargiem produktów rolnych, rozszerzająco ograniczenia i kontrole mogły stosować Rossielchoznadzor oraz Federalna Służba Celna. Rosyjscy odbiorcy tureckich tkanin zwracali uwagę m.in. na zatrzymane na rosyjskiej granicy celnej towary, niezbędne dla wewnętrznej produkcji. 80 Za okres styczeń-wrzesień 2017 roku import warzyw i owoców do Rosji sięgnął 4,5 mld dolarów. 81 ФАС РФ: необходимость в овощах и фруктах из Турции появится зимой, РИЯ Новости – Россия сегодня 30.06.2016; https://ria.ru/world/20160630/1455307591.html [dostęp: 26.02.2018]. 82 Rosyjska Służba Nadzoru Weterynaryjnego i Fitosanitarnego (ros. Федеральная служба по ветеринарному и фитосанитарному надзору), odpowiedzialna m.in. za kontrolę nad importem i obrotem produktami rolnymi. 83 Анатолий Костырев, Кирилл Кривошеев, Турции ответили за пшеницу, Коммерсантъ, 21.03.2017, https://www.kommersant.ru/doc/3248388 [dostęp: 26.02.2018]. 84 Анатолий Костырев, Владимир Путин вернул зерно Турции, Коммерсантъ, 4.05.2017; https://www.kommersant.ru/doc/3288833 [dostęp: 26.02.2018]. 85 Анатолий Костырев, Зерно возвращается в Турцию, Коммерсантъ, 30.05.2017 https://www.kommersant.ru/doc/3311790 [dostęp: 26.02.2018]. 86 Оперативная информация об экспорте зерна и продуктов его переработки по итогам 2016/17 с.-х. года по состоянию на 26.06.2017 г. с учетом стран Таможенного союза (предварительно), Федеральный центр оценки безопасности и качества зерна и продуктов его переработки, 30.06.2017; http://www.fczerna.ru/News.aspx?id=7541 [dostęp: 27.02.2018]. 87 Poinformował o tym na początku sierpnia 2017 roku minister gospodarki Nihat Zeybekci (w odpowiedzi na deklarację rosyjskiego ministra rolnictwa Aleksandra Tkaczewa o braku możliwości zdjęcia embargo na import pomidorów). Za: Турция пообещала защитить свои помидоры, Лента.Ру, 9.08.2017; https://lenta.ru/news/2017/08/09/turktomato/ [dostęp: 27.02.2018]. 88 Рустем Фаляхов, Томатная амнистия: турецкие помидоры пустят до весны, Газета.Ру, 18.10.2017; https://www.gazeta.ru/business/2017/10/18/10948628.shtml [dostęp: 22.02.2018]. 89 Status ten może odnosić się do dostawców z irackiego Kurdystanu, których otwarte wskazanie miałoby negatywny wpływ na polityczne relacje z władzą centralną Iraku.
52 | Źródła Eurazjatycki dryf Turcji | Raport OSPP | Marzec 2017
90 Turkish Petroleum Market Report 2016, Energy Market Regulatory Authority; http://www.emra.org.tr/TR/Dokuman/8321 [dostęp: 28.02.2018]. 91 Turkish Natural Gas Market Report 2016, Energy Market Regulatory Authority; http://www.emra.org.tr/TR/Dokuman/8342 [dostęp: 28.02.2018]. 92 Turcja odbiera rosyjski gaz dwoma drogami: Gazociągiem Transbałkańskim (przez Ukrainę, Mołdawię, Rumunię i Bułgarię) – o przepustowości 14 mld metrów sześciennych na granicy bułgarsko-tureckiej oraz gazociągiem Błękitny Potok (po dnie Morza Czarnego) – o maksymalnej przepustowości 16 mld metrów sześciennych rocznie. 93 Turecki Potok ma częściowo zastąpić anulowany Południowy Potok (ang. South Stream). Opracowywany korytarz starego projektu zostanie wykorzystany na 660 km trasy, nowe 250 km to droga gazociągu w kierunku europejskiego brzegu w Turcji oraz 180 km od brzegu Morza Czarnego do granicy Turcji z państwem sąsiednim (na chwilę obecną brak ostatecznej decyzji). 94 Gazprom buduje go z własnych środków wobec braku możliwości innych form finansowania. Koszt jest obecnie szacowany na 7 mld dolarów. Za: "Турецкий поток" подорожал до $7 млрд, Интерфакс, 8.02.2018; http://www.interfax.ru/business/599077 [dostęp: 28.02.2018]. Rosja dokonała również inwestycji we własną infrastrukturę budując tzw. Korytarz Południowy (wewnętrzny system transportu ze złóż w Jamalsko-Nienieckim OA do wybrzeża Morza Czarnego). Z uwagi na zmniejszenie przepustowości Tureckiego Potoku w porównaniu z planowanym pierwotnie Południowym Potokiem (o połowę) i tak ograniczono lub zawieszono część realizowanej już inwestycji. Jeśli gazociąg po dnie Morza Czarnego by nie powstał, nowa infrastruktura okazałaby się niepotrzebna. 95 Ostatecznie strona rosyjska zobowiązała się do zawarcia kontraktu „ship or pay” („transportuj lub płać”) dla drugiej nitki gazociągu, gwarantującego Turcji dochód tranzytowy. Jest to analogia do stosowanej przez Gazprom zasady wobec odbiorców – „take or pay” („bierz lub płać”). 96 Oficjalny komunikat prasowy z połowy lutego wskazywał, że ułożono już 884 km gazociągu (łącznie dla dwóch nitek), co wynosi 48 proc. morskiej części. Za: Началась укладка газопровода по специально разработанному для «Турецкого потока» участку маршрута, TurkStream, 19.02.2018; http://turkstream.info/ru/press/news/2018/176/ [dostęp: 28.02.2018]. 97 Dokumenty muszą być złożone przez spółkę joint venture Gazpromu i Botaş (udziały 50/50 w TürkAkım Gaz Taşıma przewiduje międzyrządowe porozumienie), która nie została jeszcze formalnie powołana. Tymczasem spółka-córka Gazpromu odpowiedzialna za projekt Tureckiego Potoku (South Stream Transport) zdążyła zawrzeć z brytyjską Petrofac kontrakt na budowę tego lądowego odcinka, z terminem odbioru do końca 2019 roku. 98 Gazprom to invest $3.2B in TurkStream for 2018, Anadolu Agency, 15.01.2018; https://aa.com.tr/en/economy/gazprom-to-invest- 32b-in-turkstream-for-2018/1031574 [dostęp: 28.02.2018]. 99 Władimir Putin zapowiedział udzielenie tureckiemu państwowemu importerowi zniżki w wysokości 10,25 proc. (wcześniej Gazprom taką samą udzielił importerom prywatnym, z częścią których miał powiązania kapitałowe). W zamian Rosja oczekiwała zgody na budowę Tureckiego Potoku. Kryzys w dwustronnych stosunkach zastał strony przed ostateczną akceptacją warunków, co spowodowało, że zarówno zniżka na gaz, jak i budowa gazociągu, stały się tematem nieaktualnym. Roszczenie Botaş wobec Gazpromu ma sięgać 2 mld dolarów. Za: Юрий Барсуков, «Турецкий поток» на живую нитку, Коммерсантъ, 13.09.2017; https://www.kommersant.ru/doc/3409238 [dostęp: 28.02.2018]. 100 Pojawiła się informacja, że częściowa decyzja została wydana jeszcze w grudniu 2017 roku, jednak ani Gazprom, ani Botas nie ujawnili nic na ten temat. Za: «Газпром» ожидает решения суда по иску турецкой Botas по цене на газ до конца года, Rambler News Service (RNS), 14.02.2018; https://rns.online/energy/Gazprom-ozhidaet-resheniya-suda-po-isku-turetskoi-Botas-po-tsene- na-gaz-do-kontsa-goda-2018-02-14/ [dostęp: 28.02.2018]. 101 Юрий Барсуков, Кирилл Кривошеев, "Газпром" попал под национализацию, Коммерсантъ, 20.12.2016; https://www.kommersant.ru/doc/3175815 [dostęp: 2.03.2018]. 102 Gazprom posiadał pakiet mniejszościowy w Akfel Holding. Promak – joint venture utworzone przez Akfel Holding i Gazprombank (w relacji 60/40) posiadało 60 proc. akcji w spółkach-córkach holdingu: Avrasia oraz Enerco. Gazprom chciał również wykupić 50 proc. akcji w kolejnej spółce holdingu – Akfel Gaz. Na przeszkodzie miał stanąć jednak turecki regulator rynku (zbiegło się to w czasie z dwustronnym kryzysem). Pakiet większościowy – 71 proc. Gazprom posiada również w Bosphorus Gaz. Wszystkie cztery spółki(Akfel Gaz, Avrasia, Enerco, Bosphorus Gaz) posiadały kontrakty na import gazu od Gazpromu na łączną objętość 7,75 mld metrów sześciennych surowca rocznie. Za: Юрий Барсуков, Кирилл Кривошеев, op.cit.; Юрий Барсуков, Турецкий противоток, Коммерсантъ, 28.06.2017; https://www.kommersant.ru/doc/3337235 [dostęp: 2.03.2018]. 103 Ibidem. 104 Zainwestowany przez spółkę kapitał będzie wliczony w cenę energii i spłacany w ciągu 15 lat od wprowadzenia każdego z bloków do eksploatacji. Rosyjska strona może sprzedać inwestorom maksymalnie 49 proc. akcji w spółce celowej. W związku z problemami finansowymi od lata 2017 roku toczą się rozmowy z tureckimi partnerami. 105 Консорциум Cengiz-Kolin-Kalyon отказался от участия в строительстве АЭС "Аккую", Интерфакс, 6.02.2018; http://www.interfax.ru/business/598714 [dostęp: 27.02.2018]. 106 В апреле будет заложен фундамент АЭС «Аккую», ИноСМИ.RU, 26.02.2018; https://inosmi.ru/politic/20180226/241562902.html [dostęp: 27.02.2018]. 107 Włączenie do mixu energetycznego energii jądrowej może zmniejszyć zapotrzebowanie Turcji na gaz ziemny. W 2015 roku minister energetyki Taner Yildiz wskazywał, że wcześniejsza budowa elektrowni atomowej pozwoliłaby Turcji zaoszczędzić miliardy dolarów na zakupie gazu ziemnego. 108 В Анталье заявили о худшем для туриндустрии июне из-за отсутствия россиян, Лента.Ру, 21.06.2016; https://lenta.ru/news/2016/06/21/worstjune/ [dostęp: 28.02.2018]. 109 Рынок массового пляжного выездного туризма в 2017 году вырос на 61,7%, Ассоциация Туроператоров, 26.02.2018; http://www.atorus.ru/news/press-centre/new/42321.html [dostęp: 28.02.2018].
Źródła | 53