Motyw Plaasroman We Współczesnej Białej Prozie Południowoafrykańskiej Jako Narzędzie Krytyki Kolonializmu
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Uniwersytet Warszawski Wydział Polonistyki Natalia Schiller Nr albumu: 317505 Motyw plaasroman we współczesnej białej prozie południowoafrykańskiej jako narzędzie krytyki kolonializmu Praca magisterska na kierunku kulturoznawstwo – wiedza o kulturze Praca wykonana pod kierunkiem dr. Romana Chymkowskiego z Zakładu Kultury Współczesnej Warszawa, czerwiec 2012 Oświadczenie kierującego pracą Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu zawodowego. Data Podpis kierującego pracą Oświadczenie autora (autorów) pracy Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przez mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją elektroniczną. Data Podpis autora (autorów) pracy 2 Streszczenie Niniejsza praca ma na celu ukazanie, w jaki sposób wywodząca się z tradycyjnej burskiej literatury powieść farmerska w rękach współczesnych, białych pisarzy południowoafrykańskich staje się narzędziem krytyki kolonializmu. Typowy schemat południowoafrykańskiej sielanki, uznawanej za gatunek legitymizujący rasizm i patriarchalizm, jest przez nich „przepisywany” w sposób subwersywny, przez co staje się świadectwem przeciw imperializmowi. Główną część pracy stanowi interpretacja dzieł „Trawa śpiewa” Doris Lessing, „Hańba” oraz „Życie i czasy Michaela K.” J. M. Coetzeego, a także „Zachować swój świat” Nadine Gordimer oparta właśnie na wykorzystanych w nich motywach z plaasroman. Słowa kluczowe powieść farmerska, literatura południowoafrykańska, plaasroman, postkolonializm, J. M. Coetzee, Nadine Gordimer, Doris Lessing, białe pisarstwo Temat pracy dyplomowej w języku angielskim Theme of plaasroman as a means of critique of colonialism in contemporary white Southern African prose Dziedzina pracy (kody wg programu Socrates-Erasmus) 09.2 literaturoznawstwo ogólne i porównawcze 3 Spis treści Wprowadzenie..................................................................................................................................................5 Obszar badawczy...............................................................................................................................................7 Uwagi metodologiczne.....................................................................................................................................9 Opis pracy........................................................................................................................................................12 CZĘŚĆ PIERWSZA Rozdział I. Kontekst powstania plaasroman 1. Znaczenie ziemi w kulturze Burów.............................................................................................................15 2. Plaasroman.................................................................................................................................................22 Rozdział II. Kontekst krytyki plaasroman 1. Budowanie wspólnoty narodowej...............................................................................................................27 2. Nacjonalizm afrykanerski...........................................................................................................................31 CZĘŚĆ DRUGA Rozdział III. Farma jako antyutopia. „Życie i czasy Michaela K.” Johna Maxwella Coetzee 1. Życie i twórczość Johna Maxwella Coetzee...............................................................................................37 2. Omówienie powieści „Życie i czasy Michaela K.”....................................................................................40 Rozdział IV. Kobieta w pułapce. „Trawa śpiewa” Doris Lessing 1. Tło segregacji rasowej w Rodezji...............................................................................................................52 2. Twórczość Doris Lessing............................................................................................................................54 3. Omówienie powieści „Trawa śpiewa”........................................................................................................55 Rozdział V. Kryzys „białości”. „Zachować swój świat” Nadine Gordimer 1. Życie i twórczość Nadine Gordimer...........................................................................................................74 2. Omówienie powieści „Zachować swój świat”............................................................................................76 Rozdział VI. Wina białego człowieka. „Hańba” J.M. Coetzee.......................................................................89 Zakończenie..................................................................................................................................................104 Bibliografia...................................................................................................................................................107 4 Wprowadzenie Zmierzamy do punktu, w którym orientalistyczny stereotyp zostaje jednocześnie przywołany i wymazany, do miejsca, w którym lit. ang zostaje zdeformowana przez ironiczną mimikrę jej indoangielskiego powtórzenia1 – Homi Bhabha Emblematyczne określenie Homiego Bhabhy „lit. ang.” odnosi się oczywiście do literatury kolonialnej, która utrwala typowo kolonialne schematy, mechanizmy oraz wartości. Jej normatywizujące działanie dobrze oddaje przywołany przez Bhabhę w jego dziele „Miejsca kultury” cytat z bombajskiego poety Adila Jusawallego: „I żadnen Szatan/ czy Gunga Din/ go tobie nie przywróci. / Jeśli zobaczyć chcesz niewidzialnego lub osobę zaginioną / na nic ci lit. ang”2. Jest to bowiem literatura, która bezlitośnie zawłaszcza tożsamość Innego, przedstawia „nowy porządek świata” poprzez jedynie słuszną optykę kolonizatora, roszcząca pretensje do całości obrazu, którego podstawowymi cechami pozostaje europocentryzm, rasizm i patriarchalizm. Lit. ang i każdy jej odpowiednik nie tylko instytucjonalizuje pozbawione głosu „Ja” Innego, ale i wchłania tożsamość hegemona, podporządkowując go bez reszty swojemu wyobrażeniu na jego temat. Gatunki, motywy i schematy charakterystyczne dla tego typu literatury dziś są jednak coraz częściej zawłaszczane przez szeroko rozumiane pisarstwo postkolonialne, które ją cytuje, dokonując aksjologicznej subwersji. Przytaczam kontekst pisarstwa anglojęzycznych, postkolonialnych Indii jako doskonałą egzemplifikację strategii „przepisywania” literatury kolonialnej przez przedstawicieli kultury poddawanej kolonizacji. W swojej pracy poruszać się będę jednak na gruncie zupełnie innej kultury – postburskiej Afryki Południowej. W swojej pracy, na przykładzie południowoafrykańskiego odpowiednika lit. ang., czyli tradycyjnej literatury afrykanerskiej postaram się pokazać, w jaki sposób jest ona cytowana, przepisywana i dekonstruowana przez współczesnych pisarzy południowoafrykańskich. Zadanie, które sobie stawiam, nie będzie polegało jednak na zbudowaniu prostej analogii między dwiema wymienionymi literaturami, a raczej na poszukiwaniu wszystkiego, co w wybranych przeze mnie literackich trawestacjach specyficznie południowoafrykańskie. Mam nadzieję, że gruntowna analiza tropów gatunkowych typowych dla tamtejszej literatury i próba osadzenia całości rozważań w specyfice historii i kultury Południowej Afryki pozwoli mi zaproponować spójną i znacznie pogłębioną o kulturowy kontekst interpretację znanych arcydzieł 1 H. Bhabha, Miejsca kultury, Kraków 2010, s 36. 2 Ibidem, s. 33. 5 współczesnej południowoafrykańskiej prozy. Za najdoskonalszą egzemplifikację kolonialnej literatury burskiej, która jak w krzywym zwierciadle odbija się w swoich literackich parafrazach, uznałam plaasroman, czyli tradycyjną południowoafrykańską powieść farmerską. Ten sielankowy gatunek, który omówię dokładniej w dalszej części pracy, swoje czasy świetności przeżywał w pierwszej połowie wieku XX, kiedy tradycyjna kultura burska borykała się z poważnymi problemami. Wówczas to, wskutek choćby odpływu ludności wiejskiej do miast, typowy burski styl życia w dotychczasowym kształcie odchodził nieodwracalnie w przeszłość. Plaasroman pełniła zatem w ówczesnym punkcie kultury afrykanerskiej rolę charakterystyczną dla szeroko rozumianej sielanki. Podobnie jak malarstwo Watteau czy Bouchera uchwycić miało melancholię arystokracji w jej schyłkowej formie, utrwalając na płótnach wszystkie wartości, ideały i wyobrażenia odchodzącej kultury, tak autorzy plaasroman zamykali w swoich powieściach esencję kultury burskiej. Sielanka, dzięki funkcji, jaką często zdarza jej się pełnić w kulturze, jest więc wyjątkowo poręcznym obiektem kulturowego „drugiego obiegu”. Po pierwsze dlatego, że skupia jak w soczewce najbardziej charakterystyczne cechy społeczności, z której się wywodzi. Po drugie zaś – ponieważ sama zdaje się świadoma swojej kruchości – już w swojej strukturze zawiera pęknięcia i rysy, które nieuchronnie muszą jej kulturę doprowadzić do upadku. W swojej pracy zamierzam zająć się zjawiskiem, jakim jest przepisywanie plaasroman przez białych współczesnych pisarzy południowoafrykańskich. Twórcy, tacy jak J. M. Coetzee, Nadine Gordimer czy Andre Brink, niemal wszyscy kojarzeni z kręgiem prozy postkolonialnej, niezwykle chętnie opierają strukturę swoich powieści właśnie na reinterpretacji