Stara Ładoga W Świetle Ostatnich Badań Archeologicznych
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Przegląd Archeologiczny Vol. 28: 1980, pp. 225-238 PL ISSN 0079-7138 WŁADYSŁAW ŁOSIŃSKI STARA LADOGA W ŚWIETLE OSTATNICH BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH STARAYA (OLD) LADOGA IN THE LIGHT OF RECENT ARCHAEOALOGICAL INVESTIGATIONS W życiu gospodarczym strefy nadbałtyckiej we wczes ostatnich3. Każdy sezon wykopaliskowy przynosi nowe, nym średniowieczu Stara Ladoga zajmowała miejsce niekiedy wręcz rewelacyjne materiały, dające coraz to dość szczególne. Położona w odległości około 12 km lepszy wgląd w różne aspekty życia dawnych mieszkań od ujścia rzeki Wołchow, pełniła funkcję jednego z waż ców miasta. Stałemu pomnażaniu zasobu źródeł towa niejszych punktów wymiany na szlaku handlowym łączą rzyszy pogłębiona krytyka ich wartości poznawczych, cym kraje basenu Morza Bałtyckiego z Rusią Kijowską, prowadząca do rewizji i modyfikacji wielu obowiązują Bułgarią nadwołżańską, Chazarią, Bizancjum i światem cych do niedawna w literaturze poglądów na temat arabskim. Dzieje tego ośrodka stanowiły też od dawna głównych etapów społeczno-gospodarczego i przestrzen przedmiot nie słabnącego do dziś zainteresowania medie- nego rozwoju tego ośrodka. Przedyskutowanie ostatnich wistyki europejskiej1. Spora w tym zasługa wieloletnich wyników badań prowadzonych w Starej Ładodze jest badań archeologicznych, dzięki którym uzyskano nie też celem niniejszych uwag. Znaczenie tych badań daleko zmiernie bogate materiały źródłowe, pozwalające na sto wykracza poza ramy prac o charakterze regionalnym. sunkowo pełną rekonstrukcję najdawniejszych dziejów Przyniosły one szereg ważnych ustaleń, niezmiernie istot wczesnośredniowiecznej Starej Ładogi2. Badania tere nych dla toczącej się obecnie dyskusji na temat początków nowe na dużą skalę kontynuowane są także w latach kształtowania się wczesnośredniowiecznych ośrodków miejskich w strefie nadbałtyckiej, mają zatem ogólniejszy walor poznawczy, warty szerszej prezentacji. 1 Zainteresowanie to ściśle wiązało się z próbami, podejmo W ostatnich latach trzy sprawy w badaniach nad wanymi głównie przez badaczy skandynawskich, lokalizowania Starą Ładogą budziły szczególne zainteresowanie ar w Starej Ładodze faktorii normańskiej; por. C ross 1946, s.505 n.; cheologów radzieckich, a mianowicie: 1 — chronologia A rbm an 1955, S.30 n.; 1961, s.90 n.; 1962, s .l l l n.; B ro nd sted najstarszej wczesnośredniowiecznej osady; 2 — charak 1960, S.57. W związku z powyższą tezą licznych omówień doczekał się znaleziony tu w roku 1950 w warstwie kulturowej horyzontu E ter gospodarczy tego ośrodka w różnych fazach rozwoju, trzpień drewniany z napisem runicznym, uznany przez niektórych rozpatrywany w ścisłym związku z zagadnieniem jego badaczy za dowód skandynawskiej genezy tej osady; patrz Š t e n d er - powiązań handlowych i kulturowych z innymi ludami P etersen 1959. W ostatnich latach badacze zachodni, uwzględniając i krajami; 3 — znaczenie bliższego i dalszego zaplecza dorobek archeologii radzieckiej, zajmują na ogół na ten temat osadniczego w rozwoju gospodarczym miasta. stanowisko bardziej umiarkowane; por. F oo te, W ilson 1975, S.219 n.; Stenberger 1977, s.418. Ze strony radzieckiej najpełniej Ostatnia z wyżej wymienionych spraw nie wyszła szą krytykę ujęć normanistów i późniejszych, nawiązujących do w zasadzie poza wstępny etap rejestracji źródeł w ramach nich kierunków badawczych przeprowadził SasKOL’SKiJ (1965, szeroko zakrojonego programu badań terenowych pro s. 125-152); na temat tezy Stender-Petersena patrz V iltnbachov wadzonych wokół Starej Ładogi. Wyniki tych prac sygna 1963; 1964, s.299 n. Problem Starej Ładogi budził także zaintereso wanie nauki polskiej. Kwestii rozwoju i roli tego ośrodka wiele lizowane są jak dotąd przede wszystkim w bieżących miejsca poświęcone zwłaszcza w różnych ogólniejszych ujęciach sprawozdaniach z wykopalisk, za wcześnie też na próbę i opracowaniach syntetycznych: Ł o w m ia ń sk i 1957; 1973, s. 155— podsumowującego ujęcia tej złożonej problematyki, cho -177; J a ż d ż e w sk i 1958, s.66-68; H ensel 1963, s.165 n,; 1965; ciaż niektóre jej aspekty przedstawiają się już niezmiernie Szy m a ń sk i 1973. interesująco. Obok badań nawiązujących do prowadzo- 2 Starszą literaturę na temat Starej Ładogi zestawił Š a s k o l’- sk ij (1965, S.126 przyp. 116); por. też Słownik starożytności sło wiańskich, t.3, cz.l, Wrocław 1967, s .110-112. Dalsza literatura 3 R ja b in in 1974; P et r en k o , N echaev, Š itova 1974; 1975; cyt. w kolejnych przypisach. P et ren k o, S m irnov 1976; P etrenko 1977a. 29 — Przegląd Archeologiczny t. 28 226 DYSKUSJE - DISCUSSIONS nych tam już od dawna wykopalisk na okolicznych większość badaczy początki osiedla datuje na VIII w. cmentarzyskach4, szczególną uwagę zwracają prace prze zgodnie z propozycjami G.F.Korzuchiny, zgłoszonymi prowadzone na osadzie przygrodowej w Nových Dubo- już na początku lat sześćdziesiątych10. Ostatnio szcze vikach koło Wołchowa5. Osiedle to o charakterze rolni- gółowo sprawę tę omówiła O.I.Davidan, dając pełny czo-hodowlanym, współczesne najstarszej osadzie w Sta przegląd wszystkich elementów datujących, znalezionych rej Ładodze, stanowi dobry przykład małego, lokalnego w warstwach kulturowych tzw. horyzontu E, odpowia ośrodka rzemiosła i wymiany, położonego na szlaku hand dającego najstarszej fazie rozwoju osady. Horyzont ten — lowym prowadzącym rzeką Wołchow ku omawianemu składający się z pięciu (E3(1_ 3), E2, Ex), nie zaś z trzech ośrodkowi. Wśród inwentarza osady szczególną uwagę (E3, E2j Ex) , jak sądzono do niedawna, poziomów zwraca fragment monety, związanej z napływem na te konstrukcyjnych — badaczka datuje na 2 połowę VIII do tereny najstarszej fali srebrnego kruszcu arabskiego6. około 3 ćwierci IX w.11 Chronologicznie młodszy hory Wyroby obcego pochodzenia reprezentowane są ponadto zont D przypada na ostatnią ćwierć IX, X i początki przez paciorki szklane i grzebień rogowy zbliżony do XI w. Ustalenia te nie doczekały się jeszcze pełnej apro okazów znanych z najstarszych warstw kulturowych baty w literaturze przedmiotu12, nie wydaje się jednak, Starej Ładogi. Odkryto także konkretne ślady rzemieślni aby dalsza dyskusja przyniosła rewizję ustaleń O.I.Da- czej działalności mieszkańców osady, zwłaszcza w zakre vidan. sie obróbki metali kolorowych. Można przypuszczać, że Nie mniej interesujące wyniki przyniosły badania ar osiedle w Novych Dubovikach nie było na tym teryto cheologów radzieckich nad rozplanowaniem i zabudową rium jedynym punktem osadniczym o podobnym charak Starej Ładogi, a zwłaszcza jej charakterem gospodar terze. Rzecz interesująca, że zbliżone stanowiska znane czym i rolą w rozwoju dalekosiężnej wymiany handlowej są także z innych rejonów północnej Rusi, między innymi na szlaku tranzytowym, prowadzącym z krajów arab z okolic późniejszego Nowogrodu7. Mniej więcej współ skich i Bizancjum poprzez Bułgarię nadwołżańską i Ruś cześnie małe ośrodki rzemiosła i wymiany powstawały Kijowską nad Morze Bałtyckie. W badaniach tych wiele również na obszarach niektórych gospodarczo bardziej miejsca zajęła także szeroko omawiana, przede wszystkim aktywnych plemion zamieszkujących południowe wy w starszej literaturze, sprawa identyfikacji etnicznej miesz brzeża Bałtyku, m.in. na Pomorzu Zachodnim8. Wszę kańców tego ośrodka. Dobry wgląd w całokształt proble dzie tam dość podobne były zapewne uwarunkowania matyki dały liczne analityczne opracowania różnych ka gospodarcze tworzenia się tego rodzaju punktów osad tegorii źródeł archeologicznych pochodzących z badanej niczych, których rozwój poprzedził kształtowanie księ osady13. Wyniki tych prac unaoczniły potrzebę rewizji wczesnośredniowiecznych ośrodków miejskich. Szcze zakorzenionych w literaturze poglądów na temat szeregu gólną uwagę zwraca towarzysząca prawie zawsze temu węzłowych problemów jej rozwoju w VIII-X w. zjawisku recepcja przez miejscowe środowiska obcej mo Do niedawna przeważał pogląd o wiejskim charak- nety pochodzenia arabskiego, która wcześnie zaczyna peł nić funkcję powszechnego środka płatniczego. tycznie ocenili próbę tak wczesnego datowania początków osady; O ile problem charakteru osadnictwa rozwijającego patrz A rbm an 1955, s.34, 37; 1962, s.113 n.; Ja ż d ż e w sk i 1958, się na zapleczu Starej Ładogi wymaga dalszych szczegóło s.66 n.; H il c z e r ó w n a 1966, s.451 n. wych badań, przede wszystkim terenowych, o tyle sprawa 10 K o r z u c h in a 1961, s.82-84; 1966a. 11 D avidan 1974, s.12-14; 1976, s.101 n. Końcowa data datowania początków tego ośrodka została już ostatecz horyzontu E przypada być mcże na lata 860-870, jego początki nie rozstrzygnięta. Kwestia ta do niedawna stanowiła zaś należy zapewne datować dopiero na schyłek 2 poł. VIII w.; jeszcze przedmiot ożywionej dyskusji toczącej się nie por. także ciekawe uwagi L’vovej (1968,-s.91) na temat metryki tylko w środowisku archeologów radzieckich9. Obecnie horyzontu E na podstawie analizy chronologicznej paciorków szklanych. 4 K o r z u c h in a , D a v id a n 1969; B u l k in , N a za r en k o , N osov 12 Nadal większość badaczy najstarszy horyzont datuje ogól 1972; Nosov, K o n eck ij 1974; P et r en k o , K u č e r , R a cko 1976; nie na VIII-IX w.; por. M iroljubov 1976, s. 119 przyp. 7; N osov P etrenko 1977 b. Na temat wyników dawniej prowadzonych badań 1977, s.lO. Niekiedy stosuje się też dawno już przestarzały schemat na cmentarzyskach patrz R a v d o nik as 1945, s.38-40; O rlo v 1955, chronologiczny Ravdonikasa, w którym horyzont E3 datowano S.190 n.; 1956b ; 1960; por. także podsumowujące ujęcie tej proble na VII w.; por. np. O jateva 1976, s. 127; Stenberger 1977, ś.418. matyki w pracy L ebedova, 1977, s.181 n. 13 D avidan 1962a, s.95 n.; 1962b, s.16 n.; 1966, s.103 n.; 5 Nosov 1973, s.29. 1968, S.54 n.; 1970b, s.81 n.; 1971, s.134 n.; 1974; 1976, s.101 n.; 6 Na temat najstarszego strumienia monety arabskiej w Euro 1977, s.101 n.; K o r z u c h in a 1961, s.76 n.; 1966b, s.89 n.; 1971 b, pie Wschodniej patrz A rcichovskij 1966, s.40; K r o po t k in 1967, s.123 n.; 1973, s.35 n.; L’vova 1968, s.64 n.; 1970a, s.89 n.; 1970, s.l 18 n.; 1968, s.72 n. s.230 n.; 1977, s.106 n.; L’vova, N aum ov 1970, s .179 n.; M ir o l 7 Nosov, K o n ec k ij 1975, s.28 n.