Przegląd Archeologiczny Vol. 28: 1980, pp. 225-238 PL ISSN 0079-7138

WŁADYSŁAW ŁOSIŃSKI

STARA LADOGA W ŚWIETLE OSTATNICH BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH

STARAYA (OLD) LADOGA IN THE LIGHT OF RECENT ARCHAEOALOGICAL INVESTIGATIONS

W życiu gospodarczym strefy nadbałtyckiej we wczes­ ostatnich3. Każdy sezon wykopaliskowy przynosi nowe, nym średniowieczu Stara Ladoga zajmowała miejsce niekiedy wręcz rewelacyjne materiały, dające coraz to dość szczególne. Położona w odległości około 12 km lepszy wgląd w różne aspekty życia dawnych mieszkań­ od ujścia rzeki Wołchow, pełniła funkcję jednego z waż­ ców miasta. Stałemu pomnażaniu zasobu źródeł towa­ niejszych punktów wymiany na szlaku handlowym łączą­ rzyszy pogłębiona krytyka ich wartości poznawczych, cym kraje basenu Morza Bałtyckiego z Rusią Kijowską, prowadząca do rewizji i modyfikacji wielu obowiązują­ Bułgarią nadwołżańską, Chazarią, Bizancjum i światem cych do niedawna w literaturze poglądów na temat arabskim. Dzieje tego ośrodka stanowiły też od dawna głównych etapów społeczno-gospodarczego i przestrzen­ przedmiot nie słabnącego do dziś zainteresowania medie- nego rozwoju tego ośrodka. Przedyskutowanie ostatnich wistyki europejskiej1. Spora w tym zasługa wieloletnich wyników badań prowadzonych w Starej Ładodze jest badań archeologicznych, dzięki którym uzyskano nie­ też celem niniejszych uwag. Znaczenie tych badań daleko zmiernie bogate materiały źródłowe, pozwalające na sto­ wykracza poza ramy prac o charakterze regionalnym. sunkowo pełną rekonstrukcję najdawniejszych dziejów Przyniosły one szereg ważnych ustaleń, niezmiernie istot­ wczesnośredniowiecznej Starej Ładogi2. Badania tere­ nych dla toczącej się obecnie dyskusji na temat początków nowe na dużą skalę kontynuowane są także w latach kształtowania się wczesnośredniowiecznych ośrodków miejskich w strefie nadbałtyckiej, mają zatem ogólniejszy walor poznawczy, warty szerszej prezentacji. 1 Zainteresowanie to ściśle wiązało się z próbami, podejmo­ W ostatnich latach trzy sprawy w badaniach nad wanymi głównie przez badaczy skandynawskich, lokalizowania Starą Ładogą budziły szczególne zainteresowanie ar­ w Starej Ładodze faktorii normańskiej; por. C ross 1946, s.505 n.; cheologów radzieckich, a mianowicie: 1 — chronologia A rbm an 1955, S.30 n.; 1961, s.90 n.; 1962, s .l l l n.; B ro nd sted najstarszej wczesnośredniowiecznej osady; 2 — charak­ 1960, S.57. W związku z powyższą tezą licznych omówień doczekał się znaleziony tu w roku 1950 w warstwie kulturowej horyzontu E ter gospodarczy tego ośrodka w różnych fazach rozwoju, trzpień drewniany z napisem runicznym, uznany przez niektórych rozpatrywany w ścisłym związku z zagadnieniem jego badaczy za dowód skandynawskiej genezy tej osady; patrz Š t e n d er - powiązań handlowych i kulturowych z innymi ludami P etersen 1959. W ostatnich latach badacze zachodni, uwzględniając i krajami; 3 — znaczenie bliższego i dalszego zaplecza dorobek archeologii radzieckiej, zajmują na ogół na ten temat osadniczego w rozwoju gospodarczym miasta. stanowisko bardziej umiarkowane; por. F oo te, W ilson 1975, S.219 n.; Stenberger 1977, s.418. Ze strony radzieckiej najpełniej­ Ostatnia z wyżej wymienionych spraw nie wyszła szą krytykę ujęć normanistów i późniejszych, nawiązujących do w zasadzie poza wstępny etap rejestracji źródeł w ramach nich kierunków badawczych przeprowadził SasKOL’SKiJ (1965, szeroko zakrojonego programu badań terenowych pro­ s. 125-152); na temat tezy Stender-Petersena patrz V iltnbachov wadzonych wokół Starej Ładogi. Wyniki tych prac sygna­ 1963; 1964, s.299 n. Problem Starej Ładogi budził także zaintereso­ wanie nauki polskiej. Kwestii rozwoju i roli tego ośrodka wiele lizowane są jak dotąd przede wszystkim w bieżących miejsca poświęcone zwłaszcza w różnych ogólniejszych ujęciach sprawozdaniach z wykopalisk, za wcześnie też na próbę i opracowaniach syntetycznych: Ł o w m ia ń sk i 1957; 1973, s. 155— podsumowującego ujęcia tej złożonej problematyki, cho­ -177; J a ż d ż e w sk i 1958, s.66-68; H ensel 1963, s.165 n,; 1965; ciaż niektóre jej aspekty przedstawiają się już niezmiernie Szy m a ń sk i 1973. interesująco. Obok badań nawiązujących do prowadzo- 2 Starszą literaturę na temat Starej Ładogi zestawił Š a s k o l’- sk ij (1965, S.126 przyp. 116); por. też Słownik starożytności sło­ wiańskich, t.3, cz.l, Wrocław 1967, s .110-112. Dalsza literatura 3 R ja b in in 1974; P et r en k o , N echaev, Š itova 1974; 1975; cyt. w kolejnych przypisach. P et ren k o, S m irnov 1976; P etrenko 1977a.

29 — Przegląd Archeologiczny t. 28 226 DYSKUSJE - DISCUSSIONS nych tam już od dawna wykopalisk na okolicznych większość badaczy początki osiedla datuje na VIII w. cmentarzyskach4, szczególną uwagę zwracają prace prze­ zgodnie z propozycjami G.F.Korzuchiny, zgłoszonymi prowadzone na osadzie przygrodowej w Nových Dubo- już na początku lat sześćdziesiątych10. Ostatnio szcze­ vikach koło Wołchowa5. Osiedle to o charakterze rolni- gółowo sprawę tę omówiła O.I.Davidan, dając pełny czo-hodowlanym, współczesne najstarszej osadzie w Sta­ przegląd wszystkich elementów datujących, znalezionych rej Ładodze, stanowi dobry przykład małego, lokalnego w warstwach kulturowych tzw. horyzontu E, odpowia­ ośrodka rzemiosła i wymiany, położonego na szlaku hand­ dającego najstarszej fazie rozwoju osady. Horyzont ten — lowym prowadzącym rzeką Wołchow ku omawianemu składający się z pięciu (E3(1_ 3), E2, Ex), nie zaś z trzech ośrodkowi. Wśród inwentarza osady szczególną uwagę (E3, E2j Ex) , jak sądzono do niedawna, poziomów zwraca fragment monety, związanej z napływem na te konstrukcyjnych — badaczka datuje na 2 połowę VIII do tereny najstarszej fali srebrnego kruszcu arabskiego6. około 3 ćwierci IX w.11 Chronologicznie młodszy hory­ Wyroby obcego pochodzenia reprezentowane są ponadto zont D przypada na ostatnią ćwierć IX, X i początki przez paciorki szklane i grzebień rogowy zbliżony do XI w. Ustalenia te nie doczekały się jeszcze pełnej apro­ okazów znanych z najstarszych warstw kulturowych baty w literaturze przedmiotu12, nie wydaje się jednak, Starej Ładogi. Odkryto także konkretne ślady rzemieślni­ aby dalsza dyskusja przyniosła rewizję ustaleń O.I.Da- czej działalności mieszkańców osady, zwłaszcza w zakre­ vidan. sie obróbki metali kolorowych. Można przypuszczać, że Nie mniej interesujące wyniki przyniosły badania ar­ osiedle w Novych Dubovikach nie było na tym teryto­ cheologów radzieckich nad rozplanowaniem i zabudową rium jedynym punktem osadniczym o podobnym charak­ Starej Ładogi, a zwłaszcza jej charakterem gospodar­ terze. Rzecz interesująca, że zbliżone stanowiska znane czym i rolą w rozwoju dalekosiężnej wymiany handlowej są także z innych rejonów północnej Rusi, między innymi na szlaku tranzytowym, prowadzącym z krajów arab­ z okolic późniejszego Nowogrodu7. Mniej więcej współ­ skich i Bizancjum poprzez Bułgarię nadwołżańską i Ruś cześnie małe ośrodki rzemiosła i wymiany powstawały Kijowską nad Morze Bałtyckie. W badaniach tych wiele również na obszarach niektórych gospodarczo bardziej miejsca zajęła także szeroko omawiana, przede wszystkim aktywnych plemion zamieszkujących południowe wy­ w starszej literaturze, sprawa identyfikacji etnicznej miesz­ brzeża Bałtyku, m.in. na Pomorzu Zachodnim8. Wszę­ kańców tego ośrodka. Dobry wgląd w całokształt proble­ dzie tam dość podobne były zapewne uwarunkowania matyki dały liczne analityczne opracowania różnych ka­ gospodarcze tworzenia się tego rodzaju punktów osad­ tegorii źródeł archeologicznych pochodzących z badanej niczych, których rozwój poprzedził kształtowanie księ osady13. Wyniki tych prac unaoczniły potrzebę rewizji wczesnośredniowiecznych ośrodków miejskich. Szcze­ zakorzenionych w literaturze poglądów na temat szeregu gólną uwagę zwraca towarzysząca prawie zawsze temu węzłowych problemów jej rozwoju w VIII-X w. zjawisku recepcja przez miejscowe środowiska obcej mo­ Do niedawna przeważał pogląd o wiejskim charak- nety pochodzenia arabskiego, która wcześnie zaczyna peł­ nić funkcję powszechnego środka płatniczego. tycznie ocenili próbę tak wczesnego datowania początków osady; O ile problem charakteru osadnictwa rozwijającego patrz A rbm an 1955, s.34, 37; 1962, s.113 n.; Ja ż d ż e w sk i 1958, się na zapleczu Starej Ładogi wymaga dalszych szczegóło­ s.66 n.; H il c z e r ó w n a 1966, s.451 n. wych badań, przede wszystkim terenowych, o tyle sprawa 10 K o r z u c h in a 1961, s.82-84; 1966a. 11 D avidan 1974, s.12-14; 1976, s.101 n. Końcowa data datowania początków tego ośrodka została już ostatecz­ horyzontu E przypada być mcże na lata 860-870, jego początki nie rozstrzygnięta. Kwestia ta do niedawna stanowiła zaś należy zapewne datować dopiero na schyłek 2 poł. VIII w.; jeszcze przedmiot ożywionej dyskusji toczącej się nie por. także ciekawe uwagi L’vovej (1968,-s.91) na temat metryki tylko w środowisku archeologów radzieckich9. Obecnie horyzontu E na podstawie analizy chronologicznej paciorków szklanych. 4 K o r z u c h in a , D a v id a n 1969; B u l k in , N a za r en k o , N osov 12 Nadal większość badaczy najstarszy horyzont datuje ogól­ 1972; Nosov, K o n eck ij 1974; P et r en k o , K u č e r , R a cko 1976; nie na VIII-IX w.; por. M iroljubov 1976, s. 119 przyp. 7; N osov P etrenko 1977 b. Na temat wyników dawniej prowadzonych badań 1977, s.lO. Niekiedy stosuje się też dawno już przestarzały schemat na cmentarzyskach patrz R a v d o nik as 1945, s.38-40; O rlo v 1955, chronologiczny Ravdonikasa, w którym horyzont E3 datowano S.190 n.; 1956b ; 1960; por. także podsumowujące ujęcie tej proble­ na VII w.; por. np. O jateva 1976, s. 127; Stenberger 1977, ś.418. matyki w pracy L ebedova, 1977, s.181 n. 13 D avidan 1962a, s.95 n.; 1962b, s.16 n.; 1966, s.103 n.; 5 Nosov 1973, s.29. 1968, S.54 n.; 1970b, s.81 n.; 1971, s.134 n.; 1974; 1976, s.101 n.; 6 Na temat najstarszego strumienia monety arabskiej w Euro­ 1977, s.101 n.; K o r z u c h in a 1961, s.76 n.; 1966b, s.89 n.; 1971 b, pie Wschodniej patrz A rcichovskij 1966, s.40; K r o po t k in 1967, s.123 n.; 1973, s.35 n.; L’vova 1968, s.64 n.; 1970a, s.89 n.; 1970, s.l 18 n.; 1968, s.72 n. s.230 n.; 1977, s.106 n.; L’vova, N aum ov 1970, s .179 n.; M ir o l ­ 7 Nosov, K o n ec k ij 1975, s.28 n. jubo v 1972, s.118 n.; 1976, s.119 n.; Nosov 1977, s.10 n.; O ja ­ 8 Ł osiński 1972, s.234 n . teva 1965, s.42 n.; O rlo v 1954, s.343 n.; 1956a, s.142 n .; Spe- 9 W starej radzieckiej literaturze przedmiotu warstwy kul­ g a l’sk ij 1972, s.18 n.; Stakel’berg 1962, s.109 n.; 1969, s.252 n. turowe zaliczane do horyzontu E datowano przeważnie na VII-IX Wiele wyżej cytowanych prac stanowiło przedmiot dyskusji; por. w.; por. R avdonikas 1949, s.6; 1950, s.35-38; 1951, s.34; G roz- D ek ó w n a 1971; 1973; C n o t l iw y 1963; H il cz er ó w n a 1966; DiLov 1950, s .l60-162, 166. Badacze z innych krajów dość kry- Šen n ik o v 1975; Z asurcev, Ja n in 1975. DYSKUSJE - DISCUSSIONS 2 2 7 terze najstarszej osady w Starej Ładodze (horyzont E), sadzie jednak został utrzymany pogląd o genetycznych której zabudowę według V.I.Ravdonikasa tworzyły luźno związkach dużych budowli mieszkalnych — dominują­ rozmieszczone, duże domostwa o powierzchni 42—120 m2 cych w zabudowie starszej osady — z tradycjami budow­ z centralnie usytuowanym paleniskiem, zamieszkane przez nictwa fińskiego21 i o słowiańskim rodowodzie małych dużą rodzinę typu patriarchalnego. Pojawienie się w chro­ chat o zrębowej konstrukcji ścian. Współwystępowanie nologicznie młodszym horyzoncie D małych, kwadra­ obydwu form domostw już w najniżej zalegających war­ towych domów, gęsto i dość regularnie rozmieszczonych stwach osadniczych wskazywałoby tym samym na miesza­ wzdłuż ciągów ulicznych, uznano za przejaw urbanizacji ny charakter etniczny założycieli osiedla staroładoskiego, osiedla, a zarazem za wyraz zachodzących wówczas zmian w którym obok miejscowego żywiołu fińskiego zamiesz­ w fomach więzi społecznej, związanych z rozpadem struk­ kiwali także Słowianie22. tur wielorodzinnych i kształtowaniem się małej rodziny Do kwestii struktury etnicznej najstarszej osady składającej się z 6—7 osób14. W tym czasie miało także w Starej Ładodze powrócimy jeszcze w dalszej części mieć miejsce nawiązanie bliższych kontaktów z ludami niniejszych uwag, tu natomiast nieco miejsca poświęcimy Skandynawii, nie wykluczano przy tym możliwości po­ problemowi jej funkcji gospodarczej. Na pewno nie było bytu w Starej Ładodze w X w. nielicznej grupy Skandy­ to osiedle o wyłącznie wiejskim charakterze, chociaż nawów15. Zdecydowanie odrzucono natomiast tezę nor- rolnictwo i hodowla oraz rybołówstwo stanowiły nie­ manistów i neonormanistów o roli tego ośrodka jako wątpliwie jedną z głównych form gospodarowania23. wikińskiej kolonii16. Nie one jednak w ostatecznym rozrachunku decydowały W literaturze radzieckiej były także i inne próby wy­ o charakterze i funkcji gospodarczej osady. Uwagę ba­ jaśnienia zmian zachodzących w zabudowie Starej Ładogi. daczy zwraca przede wszystkim niezmierne bogactwo G.F.Korzuchina skłonna była łączyć je z przemianami inwentarza zabytkowego, odkrytego w warstwach kul­ struktury etnicznej jej mieszkańców. Duże domostwa turowych horyzontu E. Obok naczyń glinianych grubej badaczka ta uznała za typowe dla fińskich założycieli roboty znaleziono wiele wyrobów z metali kolorowych, osiedla, pojawienie się zaś małych domów wiązała z jego slawizacją17. 21 Sedov 1970a, s.32 n.; 1970b, s.20; T r et’jakov 1970, s.149. Ujęcia te w wielu istotnych punktach podważyły W literaturze przedmiotu wskazuje się jednak na brak ścisłych ostatnie badania archeologów radzieckich. Najwięcej ko­ analogii do dużych domostw typu Starej Ładogi; istnieją uzasadnio­ ne podstawy do wiązania ich nie tylko ze środowiskiem fińskim, rekt wniosły studia nad dziejami najstarszego osiedla. paralele widoczne są także na terytorium bałtyjskim i skandynaw­ Dotyczy to zarówno formy jego zabudowy, jak i cha­ skim; por. L ebedev 1977, s. 172. rakteru, i funkcji gospodarczej. Ustalono, że od 2 poło­ 22 Problem obecności w najstarszej osadzie elementu słowiań­ wy VIII do około 3 ćwierci IX w. była to osada bez umoc­ skiego stanowi przedmiot ożywionej dyskusji. Kwestia ta, poza nień obronnych, zajmująca powierzchnię 4—5 ha, o luź­ nie budzącą raczej kontrowersji sprawą etnicznej przynależności budowniczych małych domostw zrębowych, ściśle wiąże się z za­ nej zabudowie rozmieszczonej wzdłuż obydwu brzegów gadnieniem identyfikacji ludności chowającej swych zmarłych w mo­ Ładożki u jej ujścia do rzeki Wołchow18. Zabudowa giłach zwanych sopkami. Ostatnio coraz bardziej przeważa pogląd składała się z domostw obydwu wyżej wymienionych o związkach tej grupy zabytków ze Słowenami; por. Sedov 1970a, typów19, trudno zatem mówić o radykalnych zmianach s.29-33; 1970, s.16-18; Ł owmiański 1973, s.86. Ostrożniej na temat w składzie etnicznym mieszkańców osiedla czy o szybko etnicznej atrybucji sopek wypowiada się Szymański (1973, s.44 n. przyp. 38), podkreślając czytelność elementów bałtyjskich i fińskich postępujących przeobrażeniach w formach więzi społecz­ w ich konstrukcji, inwentarzu i rytuale pogrzebowym. Z dziejów nej u schyłku IX i na początku X w. Odrzucono zatem wczesnej Słowiańszczyzny wyklucza sopki L japuškin (1966, s.130; zarówno tezę Ravdonikasa, jak i Korzuchiny20. W za- 1968, s.91 n.). Na cmentarzyskach tych od dawna dostrzega się również elementy skandynawskie, niektórzy zaś badacze (T u c h - tina 1968, s.l88 n.) sopki typu Wołchow uznają za pochówki tej 14 R avdonikas 1949, s.54; 1950, s.30-34, 38-40; R avd o ­ grupy etnicznej. Ostatnio silnie podkreśla się wieloetniczny skład nikas, L a u šk in 1959, s.31-36. zmarłych pochowanych w sopkách rejonu Starej Ładogi; por. 15 W starszej literaturze radzieckiej silnie akcentowano brak L ebedev 1977, s.181 n. Badacze wypowiadający się za słowiańskim (z wyłączeniem pałeczki drewnianej z napisem runicznym) przedmio­ charakterem sopek z udziałem elementu fińskiego, uznają zarazem tów o proweniencji skandynawskiej w warstwach horyzontu E; obecność Słowian w omawianej osadzie już w momencie jej powsta­ w większej liczbie miały one pojawić się dopiero w horyzoncie D; nia. W ich ujęciu było to osiedle o mieszanej fińsko-słowiańskiej por. R a v d onikas 1945, s.41; R a v d o n ik a s, L a u šk in 1959, s.27 n.; ludności z przewagą pierwszego (Sedov 1970b, s.20), rzadziej Vilin b a c h o v 1963, s.335; Sa skol’sk ij 1965, s.130 n. drugiego (T ret’jakov 1970, s. 149) elementu. Zwłaszcza to drugie 16 Saskol’sk ij 1965, s.125 n., tamże dalsza literatura. stanowisko wydaje się mało przekonywające, chociaż rację ma 17 Korzuchina 1965; hipotezę tę za bezpodstawną uznał Tret’jakov, zwracając uwagę na brak elementów pochodzenia W ilinbachow 1964, S.308. fińskiego w inwentarzu zabytkowym horyzontu E. 18 P et r en k o , Sm irno v 1976, s.37; L ebedev 1977, s.l72 n.; 23 Ravdonikas 1950, s.38 n.; O r l o v 1954, s.343 n; 1956a, P etrenko 1977a, s.29. S.142 n.; M iroljubov 1972, s.l 18 n.; 1976, s.l 19 n. Na uwagę 19 Nosov 1975, s.74; 1977, s.10 n. zasługują spostrzeżenia tego ostatniego badacza na temat znaczenia 20 Nosov 1977, s. 16; por. też dawniej zgłoszoną sugestię ogrodnictwa w gospodarstwie wiejskim Starej Ładogi w początko­ L a u šk in a , 1960, s.74. wej fazie jej rozwoju. 228 DYSKUSJE - DISCUSSIONS

rogu, kości, szkła, kamieni półszlachetnych i drewna. czy zaś dirhem wybity w 699/700 r. odkryto w warstwie Nie licząc ceramiki, większość z nich to przedmioty kulturowej osady (horyzont E3(2))29. W świetle analizy obcego pochodzenia, wywodzące się z różnych, niekiedy rozrzutu na terenie Europy Wschodniej skarbów z koń­ dość odległych ośrodków produkcji, szereg dalszych zaś ca VIII i początków IX w. Stara Ladoga rysuje się wów­ powstało niewątpliwie pod wpływem obcych oddziaływań czas jako jeden z ważniejszych ośrodków dystrybucji i impulsów kulturowych. Były to głównie ozdoby i części kruszcu srebrnego pochodzenia arabskiego do krajów odzieży, a także przedmioty kultu oraz różnego rodzaju basenu Morza Bałtyckiego30. wyroby codziennego użytku, wśród których liczną grupę Tej ostatniej kwestii w literaturze przedmiotu poświę­ stanowiły grzebienie rogowe. Rzadziej reprezentowane cono sporo uwagi, ściśle bowiem wiąże się ona z szeroko są militaria i przedmioty paramilitarne. Okazało się, dyskutowaną sprawą roli Skandynawów jako podmiotu że w kolekcji tej brak zabytków pochodzenia fińskiego, w rozwoju handlu dalekosiężnego ze Wschodem, a zara­ które pojawiają się tu dopiero w X w. (horyzont D). zem ich miejsca w życiu gospodarczym najstarszego Fakt ten budzi niemałe zdziwienie, zwłaszcza w kon­ osiedla w Starej Ładodze. V.J.Janin, zasłużony badacz tekście hipotezy sformułowanej przez niektórych ba­ skarbów srebrnych z terenu Rusi, eliminował udział kupca daczy radzieckich o fińskim rodowodzie dużych domostw skandynawskiego w dalekosiężnej wymianie w najstar­ wznoszonych w Starej Ładodze. Liczna natomiast jest szej fazie jej rozwoju31. Domniemany brak zabytków seria przede wszystkim ozdób brązowych pochodzenia pochodzenia skandynawskiego w najniższych poziomach bałtyjskiego24. Mają one analogie w inwentarzu grobo­ osadniczych Starej Ładogi stanowił jedną z przesłanek wym tzw. długich kurhanów, uznanych przez V.Sedova uzasadniających ten pogląd32. Szczegółowa analiza ma­ za cmentarzyska słowiańskich Krywiczów, kohabitują- teriałów wykazała jednak już w najstarszych warstwach cych z plemionami bałtyjskimi i częściowo zachodnio- horyzontu E obecność zabytków o skandynawskiej pro­ fińskimi25. W świetle wspomnianej grupy zabytków pow­ weniencji, których duże nagromadzenie potwierdza istnie­ staje pytanie, czy element bałtyjski nie stanowił jednego nie ożywionych związków między Starą Ładogą a ludami z komponentów struktury etnicznej mieszkańców naj­ Skandynawii w tym czasie.. Problem charakteru tych starszej Ładogi, nie wydaje się bowiem, aby typowo związków stanowił w ostatnich latach przedmiot szcze­ kobiece ozdoby stroju charakterystyczne dla serii zabyt­ gólnego zainteresowania archeologii radzieckiej33. ków pochodzenia bałtyjskiego, dotarły tu wyłącznie w wy­ Stwierdza się, że kontakty nie ograniczały się wyłącz­ niku powiązań handlowych. Sądzić raczej należy, że nie do wymiany handlowej, a tym bardziej do sporadycz­ co najmniej część z nich znalazła się w Starej Ładodze na nych związków typu pozaekonomicznego. Obecnie przyj­ drodze kontaktów pozaekonomicznych, być może są one muje się, że w omawianej osadzie już w zaraniu jej dziejów śladem pobytu w tym rejonie przedstawicieli tej grupy przebywała grupa przybyszów z Półwyspu Skandynaw­ etnicznej26. Zabytki o proweniencji bałtyjskiej odkryto skiego, tu też chowająca swych zmarłych, na cmentarzy­ zresztą także w Nových Dubovikach27. Na terenach sku w Plakun, położonym na przeciwległym brzegu objętych w początkach wczesnego średniowiecza kolo­ rzeki Wołchow34. Z rejonu Starej Ładogi Skandynawo­ nizacją słowiańską Bałtowie stanowili zapewne element wie przenikali w głąb Europy Wschodniej, zwłaszcza bardziej aktywny gospodarczo, aniżeli to uważano do w charakterze kupców zainteresowanych towarami po­ niedawna. chodzenia wschodniego. Tę funkcję Skandynawów pod­ Wśród zabytków obcego pochodzenia znalezionych kreśla się szczególnie silnie w najnowszej literaturze ra­ w najstarszych warstwach kulturowych Starej Ładogi dzieckiej35. Nie ulega już dziś wątpliwości, że to głównie reprezentowane są również elementy wywodzące się za ich pośrednictwem przenikał stąd kruszec srebrny z kręgu kultury sałtowskiej28. W rejon ujścia rzeki Woł­ chow dotarły one najpewniej wraz z najstarszym strumie­ niem monet arabskich, przenikających szlakami wodny­ 29 K o r z u c h in a 3 961, s.83; D avid a n 1976, s .l ll n. 30 Por. mapy rozrzutu depozytów z tego okresu opracowane mi Europy Wschodniej na północ w kierunku Morza przez K r o po t k in a (1967; 1968). Bałtyckiego. Z najbliższej okolicy interesującego nas tu 31 Ja n in 1956, s.87 n. osiedla pochodzi kilka depozytów z 2 połowy VIII i po­ 32 Por. uwagi D a v id a n 1971, s.142 n. czątków IX w., zawierających monety arabskie, pojedyn- 33 A rcichovskij 1966, s.40; K o r z u c h in a 1966a; 1971 b, s .127-131 ; D a v id a n 1970a, s.79 n.; 1971, s.136 n.; 1974, s.14 n.; 1976, s.l 12 n.; por. też K le jn , L ebedev, N aza ren k o 1970, s.239, 24 D avid a n 1976, s.l 15 n. 243; Sed o v 1970b, s.20 n.; L ebedev, N aza ren k o 1973, s.6; L ebe­ 25 Sedov 1974, s.36-41. dev 1977, s. 172 n. 26 Na związki Starej Ładogi z kulturą tzw. długich kurhanów 34 K o r z u c h in a 1971a. wskazywał R a v d o nik as 1945, s.40; 1950, s.36. Por. także uwagi 35 Sedov 1970a, s.21; na funkcję Normanów jako podmiotu D avid a n 1974, s.17 n. Ostatnio za pobytem tu przedstawicieli handlu dalekosiężnego w Europie Wschodniej już w początkach plemion bałtyjskich wypowiedział się L ebedev (1977, s.178). IX w. wskazują między innymi znaleziska wczesnych monet arab­ 27 D avid a n 1974, s .l7 n. skich z nacięciami w postaci run; por. D obrovol’sk ij, D u b o v , 28 D avid a n 1976, s.l 15. K u z ’m enko 1977, s. 142 n. DYSKUSJE - DISCUSSIONS 229

pochodzenia arabskiego do krajów basenu Morza Bał­ dzięki Skandynawom — jak sądzi Z.A.Lvova — do­ tyckiego. Trudno natomiast na podstawie obecnie dos­ cierały w tym czasie do Starej Ładogi również paciorki tępnego materiału źródłowego o bardziej miarodajną szklane pochodzenia wschodniego, skąd rozchodziły się ocenę wielkości grupy Skandynawów przebywających do okolicznych osad44. Stanowiły one zapewne jeden w najstarszej osadzie. Sprawa jest niezmiernie złożona z ekwiwalentów w wymianie z miejscową ludnością. Pro­ z punktu widzenia metodyki badań tego rodzaju kwes­ ces ten uległ znacznemu spotęgowaniu w X w., obejmując tii36, biorąc jednak pod uwagę zespół wszystkich ele­ swym zasięgiem coraz to bardziej odległe obszary. Obcej mentów kulturowych charakteryzujących treść najstar­ proweniencji jest też najpewniej szereg dalszych wytwo­ szych warstw osadniczych osiedla, archeologia radziecka rów z różnych dziedzin kultury materialnej, zwłaszcza odrzuca próby umieszczania tu skandynawskiej faktorii wyróżniających się techniczną doskonałością, wśród któ­ typu emporium w Grobinie. Przyjmuje się też, i to za­ rych można wymienić między innymi nieliczne przedmio­ pewne słusznie, że grupa Skandynawów była dość ograni­ ty toczone, nie przekonuje bowiem sugestia O.I.Davidan czona liczebnie, co nie znaczy, aby nie doceniano jej 0 wczesnej metryce pojawienia się tu tokarni45. roli w życiu gospodarczym tego ośrodka. W świetle przedstawionych powyżej danych najstar­ Nie jest wykluczone, że Skandynawowie nie byli jedy­ sze osiedle w Starej Ładodze rysuje się dość wyraźnie nymi przybyszami z Zachodu, przebywającymi w Starej jako osada targowa związana przede wszystkim, chociaż Ładodze. Łącznie z nimi mogli docierać tu także Fryzo­ nie wyłącznie, z rozwojem handlu dalekosiężnego. Peł­ wie, w warstwach bowiem horyzontu E znaleziono serię niła ona zarazem funkcję lokalnego ośrodka wymiany, grzebieni z poroża mających najwierniejsze odpowiedniki, skąd towary obcego pochodzenia przenikały do okolicz­ w okazach znanych z kręgu frankońsko-fryzyjskiego37. nych osad typu znanego z badań przeprowadzonych Odkryto również ślady miejscowej produkcji grzebieni w Nových Dubovikach. W tym okresie była to jednak tego rodzaju. Obok kupca mógł tu zatem przebywać raczej funkcja wtórna w stosunku do jej roli jako em­ również rzemieślnik fryzyjski38. Późniejsza wytwórczość porium handlu dalekosiężnego. Cechą charakterystyczną grzebiennicza (horyzont D) rozwijała się też pod wyraź­ osiedla była wieloetniczna struktura mieszkańców już nym wpływem oddziaływań wywodzących się z ośrodków w samych początkach jego rozwoju. Obok żywiołu frankońsko-fryzyjskich i skandynawskich39. Adaptacja fińskiego i zapewne słowiańskiego przebywali w nim idei wschodnioeuropejskich w produkcji grzebieni ma także Skandynawowie, może wraz z towarzyszącymi im tu wyjątkowo późną metrykę. Fryzami, a nie jest wykluczone, że i przedstawiciele Większość wyrobów pochodzenia zachodnioeuropej­ plemion bałtyjskich. Wytwórczość rzemieślnicza nie roz­ skiego docierała jednak raczej za pośrednictwem Skan­ winęła się w tym czasie na dużą skalę, większego znacze­ dynawów. W IX-wiecznych zespołach grobowych na nia w życiu gospodarczym ośrodka nabrała ona dopiero cmentarzysku w Plakun przedmioty o proweniencji za­ w następnej fazie — w końcu IX i w X w. Powstanie chodnioeuropejskiej wystąpiły wraz z zabytkami po­ 1 rozwój Starej Ładogi był też zapewne wynikiem przede chodzenia skandynawskiego w pochówkach ewidentnie wszystkim korzystnej koniunktury gospodarczej związa­ normańskich40. Dzięki pośrednictwu kupca skandynaw­ nej z nawiązaniem kontaktów handlowych krajów basenu skiego przenikały też zapewne miecze zachodnioeuro­ Morza Bałtyckiego z ludami Wschodu. W tym też kon­ pejskie. Długa seria drewnianych mieczyków znalezio­ tekście należy patrzeć na rolę żywiołu normańskiego nych w horyzoncie E, wyrabianych jako zabawki (a sta­ w życiu gospodarczym tego ośrodka, wówczas bowiem nowiących wierne odpowiedniki żelaznych mieczów ty­ kupiec skandynawski był chyba najbardziej zaintereso­ pów B i H 41) pozwala przypuszczać, że import ten nie wany w rozwoju tej wymiany. miał charakteru efemerycznego. Było to raczej zjawisko Mniej więcej współcześnie podobne osiedla, określane szersze42, które w późniejszym okresie objęło swym za­ przez niektórych badaczy mianem zalążków miast46, sięgiem także inne rejony Europy Wschodniej43. Głównie rozwijały się w różnych krajach strefy nadbałtyckiej (ryc.l). Znane są one zarówno ze Skandynawii47, jak

36 Por. Klejn, Lebedev, Nazarenko 1970, s.226 n. 37 D a v id a n 1968, s.58 n.; por. też Hilczerówna 1966, s.455-457. 44 L’vova 1968, s.91, 94; 1977, s.106 n.; por. też D avidan 38 D a v id a n 1968, s.62n.; 1971, s .143; L ebedev 1977, s.176 n. 1970a; 1971. 39 K u rna to w sk a (1977, s.122 n.) wskazuje na obecność 45 D avidan 1970b, s.81 n. w Starej Ładodze obcych rzemieślników — grzebienników, wywo­ 46 Hensel 1963, s.34 n. dzących się z kręgu fryzyjsko-skandynawskiego. 47 Na temat początków i dróg rozwoju ośrodków miejskich 40 Korzuchina 1971 a, s.61; 1971 b, s.128 n. na terenie wczesnośredniowiecznej Skandynawii patrz Jankuhn 41 Davidan 1970a; 1971; 1974; s,16; Stakel’berg 1969. 1971; ostatnie lata przyniosły znaczne ożywienie badań nad wczes­ 42 L eb edev 1977, s. 179 n . nymi osiedlami miejskimi na tym terenie; por. A.L undström 43 K irpičnikov 1966, s.49; K lejn, Lebedev, N azarenko 1968; P.Lundström 1974; D reijer 1968, s.12-16; H olmqvist 1970, s.233; K očkurkina 1970, s.158. 1976. 230 DYSKUSJE - DISCUSSIONS

i z południowych, słowiańskich wybrzeży Bałtyku48. sytuowanych wzdłuż ciągów ulicznych, charakteryzuje Z tego ostatniego obszaru wymienić należy przede wszyst­ kształt urbanistyczny X-wiecznej Starej Ładogi51. W skład kim znany ze źródeł pisanych targ nadmorski Rerik, zabudowy wchodziły również duże budowle. Ostatnio położony na ziemiach plemion obodryckich. Ostatnio odkryto je w północnej części osady52. Ich funkcja nie podobną osadę odsłonięto w czasie badań wykopalisko­ zawsze rysuje się dość jasno. wych w Menzlin nad Pianą. Zamieszkiwała ją obok W tym czasie na jedno z czołowych miejsc w życiu gospodarczym ośrodka wysuwa się wytwórczość rze­ mieślnicza. Niektóre warsztaty znajdowały się — jak sądzi O.I.Davidan — w budynkach pełniących zarazem funkcje mieszkalne53. Na znaczną skalę rozwinęła się zwłaszcza produkcja miejscowych grzebienników, po­ twierdzona przez konkretne ślady pracowni54. Znajdo­ wała się ona pod wyraźnym wpływem impulsów wywo­ dzących się z ośrodków zachodnioeuropejskich, a przede wszystkim skandynawskich. Istnieją w pełni uzasadnione podstawy do utożsamiania co najmniej części grzebienni­ ków z obcymi rzemieślnikami, którzy dotarli tu z miast skandywskich. Ówczesny rzemieślnik łączył w swym ręku z reguły kilka specjalności, zazwyczaj rogownik zajmo­ Mapa. Stara Ladoga na tle północnoeuropejskich osad rzemieślni- wał się również obróbką metali kolorowych oraz bursz- czo-handlowych. tyniarstwem55. Była to w tym czasie szersza prawidło­ wość rozwoju rzemiosła w nadbałtyckich ośrodkach miej­ Old Ladoga and the other northeuropean craft-trading settlements of the 9th century skich56. W Starej Ładodze rzemieślnik trudnił się za­ pewne także i handlem, w niektórych warsztatach bo­ Słowian grupa Skandynawów, chowająca swych zmarłych wiem znaleziono ciężarki wagowe i ułamki monet. na pobliskim cmentarzysku w grobach z obstawą ka­ Z innych rzemiosł został potwierdzony rozwój czar­ mienną, niekiedy w kształcie łodzi. Na Pomorzu Za­ nej metalurgii i obróbka metali kolorowych, mniej pewna chodnim zbliżony charakter miały zapewne najstarsze jest natomiast działalność pracowni szklarskiej57. W war­ osady w Wolinie i Szczecinie. Osiedle w Starej Ładodze stwach kulturowych wystąpiło jednak nieco odpadów nie było zatem zjawiskiem wyjątkowym, mówić tu raczej i braków produkcyjnych oraz półfabrykatów, stanowią­ można o szerszej prawidłości rozwoju, dostrzegalnej cych 2,12% ogółu znalezisk szkła w Starej Ładodze58. w całej strefie nadbałtyckiej49. Mógł tu zatem znajdować się — jak sądzą niektórzy W końcu IX i w X w. zmienia się w sposób dość istot­ badacze59 — warsztat przetwarzający importowany suro­ ny charakter omawianej osady. Rozrasta się ona teryto­ wiec, podobnie jak to miało miejsce w kilku innych ośrod­ rialnie, w tym też czasie część terenu została otoczona kach wczesnomiejskich w strefie nadbałtyckiej60. Byłby wałem obronnym50. Zmienia się jednak przede wszyst­ to raczej obcy specjalista, najpewniej pochodzenia za- kim forma zabudowy, która w rozplanowaniu przestrzen­ nym nawiązuje do innych współczesnych jej nadbałtyc­ 51 Ravdonikas 1949, s .35-40 ryc.5, 6 i 28; G r o z d ilo v 1950, kich ośrodków wczesnomiejskich. Zwarte i regularne roz­ S.140 n ., ry c.11; L au šk in 1960, ryc.36; Spegal’skij 1972, ryc.8; mieszczenie małych kwadratowych domostw zrębowych, D a v id a n 1977, r y c .l. 52 Petrenko, Nechaev, Šitova 1974; 1975; Petrenko, Smir­ n o v 1976. 48 Leciejewicz 1962, s.54 n.; 1968, s.18 n.; 1976a, s.138-141; 53 Davidan 1977, s.103. 1976b, S.41 n.; H e r rm a n n 1977, s. 15 n.; na temat osady w Menzlin 54 D a v id a n 1974, s.11; 1977, s.101 n.; na temat innych patrz ostatnio Schoknecht 1977; o początkach Wolina i Szczecina zabytków z poroża patrz Davidan 1966, s.103 n. por. Cnotliwy, Rogosz 1970, s. 131 n.; Filipowiak 1972, s.5 n.; 55 Davidan 1974, s.ll; 1977, s.103 n. Leciejewicz 1974, s.209 n. 56 Leciejewicz 1962, s.12, 121 n. 49 Wczesną metrykę mają także niektóre ośrodki rozwijające 57 L’vova (1970a, s.89 n.) zapatruje się dość sceptycznie się na południowo-wschodnich wybrzeżach Bałtyku; por. N e rm a n na możliwość istnienia miejscowej produkcji szklarskiej. 1958. N a temat podobnych centrów na terytorium pruskim patrz 58 L’vova 1970a, s. 109. H a f t k a 1975, s.193 n.; K le e m a n n 1939, s.4 n.; M ü h le n 1975, 59 Istnienie pracowni szklarskiej lub tylko warsztatu przetwór­ S.9 n. W rejonie Wiskiaut prowadzone są w ostatnich latach na czego pracującego na importowanym surowcu lub półfabrykatach dużą skalę badania wykopaliskowe; por. K u la k o v 1978. Odkryto dopuszczają inni badacze; por. L ebedev 1977, s.l76; D eków na tam, podobnie jak w rejonie , zespoły z monetami arabskimi 1980. związanymi z najstarszą falą napływu kruszcu srebrnego pocho­ 60 Ślady wytwórstwa, czasami tylko przetwórstwa, szkła od­ dzenia arabskiego w strefę Bałtyku; por. na ten temat Leciejewicz kryto w Szczecinie, Wolinie, , , Haithabu, Paviken, 1970, S.213 n. Helgö, Birce; por. O lczak 1968, s.l8 n.; Holmqvist 1976, s.l34, 50 Lebedev 1977, s.170 n.; Petrenko 1977a, s.29. 169; P.Lundström 1974, s.91 n.; Dekówna 1980. DYSKUSJE - DISCUSSIONS 231 chodnioeuropejskiego. Sprawa jest jednak niezmiernie metali kolorowych, zwłaszcza zaś biżuteria i różnego złożona i wymaga dalszych szczegółowych studiów i ba­ rodzaju ozdobne okucia, niektóre być może produkowa­ dań. ne także na miejscu, a zatem najpewniej przez rzemieślni­ Odpady produkcyjne wskazywałyby także na rozwój ka normańskiego6 8. Ostatnio niektórzy badacze radzieccy szewstwa61. Podobnie jak w przypadku grzebiennictwa biżuterię skandynawską skłonni są raczej wyłączyć z listy liczyć się należy z przejęciem szeregu umiejętności i na­ wyrobów stanowiących przedmiot wymiany handlowej. wyków technicznych z obcych ośrodków produkcyjnych. Sądzą oni raczej, że w większości stanowiła ona własność Pewna część obuwia mogła tu zresztą dotrzeć wraz z przy­ obcych przybyszów i przez nich też była noszona i użyt­ byszami ze Skandynawii62. Oddziaływania północno- kowana69. europejskiego kręgu kulturowego czytelne są również Odnośnie do innych zabytków brak już pewności, czy w rozwoju niektórych innych rękodzieł, zwłaszcza tkac­ dany przedmiot stanowił własność przebywającego tu twa stosującego dość prymitywny warsztat pionowy o os­ Skandynawa, czy też przedstawiciela innej grupy etnicz­ nowie obciążonej ciężarkami w postaci glinianych dys­ nej, który otrzymał go w drodze wymiany lub w wyniku ków63. kontaktów pozaekonomicznych. Na pewno przedmio­ Wszystko to wskazywałoby na dość ścisłe związki tem wymiany były liczne paciorki szklane reprezentowane Starej Ładogi w X w. z ośrodkami portowo-miejskimi przez kolekcję składającą się z kilku tysięcy egzempla­ Skandynawii. Nie były to jedynie kontakty typu handlo­ rzy70. Co najmniej w części docierały one tu, jak sądzi wego, chociaż odgrywały one niewątpliwie rolę decy­ Z. A. Lwowa, dzięki pośrednictwu handlowemu Skandyna­ dującą. W tym czasie, podobnie jak w końcu VIII wów71. Ze Starej Ładogi przenikały w głąb Europy i w IX w., Stara Ladoga była miejscem pobytu Norma­ Wschodniej, tworząc jednak w okolicach tego ośrodka nów, i to zarówno rzemieślników, jak i kupców, często wyraźne skupisko. Paciorki stanowiły zapewne jeden skupiających w swych rękach obydwie dziedziny działa­ z ważnych towarów w wymianie lokalnej. W tym też lności gospodarczej. Zapewne głównie dzięki nim osada czasie można liczyć się z coraz bardziej znaczącą rolą przejęła w skład swego dziedzictwa wiele elementów Starej Ładogi w procesie integracji gospodarczej sąsia­ typowych dla kultury materialnej ośrodków skandynaw­ dujących z nią terytoriów72. W X w. nie było to już skich i dalej położonych centrów zachodnioeuropejskich. centrum związane przede wszystkim z rozwojem daleko­ Wśród dość licznych znalezisk o nie budzącej wątpli­ siężnej wymiany, pełniło również ważną funkcję lokal­ wości proweniencji skandynawskiej, odkrytych w war­ nego ośrodka targowego na obszarze najpewniej Wepsów, stwach kulturowych horyzontu D, na specjalną uwagę gdzie przybysze ze Skandynawii współżyli z ludnością zasługuje trapezowata blaszka miedziana zaopatrzona fińską. w uszko, z dwustronnym napisem runicznym64. Zabytek Nie znaczy to jednak, aby rola Starej Ładogi jako ten na podstawie denrochronologii oraz monet arabskich emporium handlu dalekosiężnego uległa w tym czasie datowany jest na 2 połowę X w. Charakterystyczne, że ograniczeniu. Nadal przenikały tędy do krajów basenu został on odkryty w rejonie ulicy Wareskiej. Nie jest Morza Bałtyckiego monety arabskie, chociaż w tym to zresztą jedyny znany ze Starej Ładogi przedmiot z ru­ czasie istniały już inne, nie mniej ważne połączenia, nami. W roku 1950 w warstwie horyzontu E2, a zatem prowadzące między innymi szlakiem Dźwiny73. Charak­ w starszej osadzie, znaleziono trzpień wykonany z drew­ terystyczne, że zmiany w zabudowie i funkcji osiedla na iglastego, z napisem runicznym65. Okaz ten stanowił w ostatniej ćwierci IX w. chronologicznie zbiegają się przedmiot licznych omówień i dyskusji66, ostatnio zaś z ożywieniem, ograniczonych w końcu lat trzydziestych doczekał się szczegółowej analizy67. W warstwach z X w. IX w., kontaktów ze światem arabskim74. W warstwie Ex wystąpiło ponadto wiele dalszych przedmiotów o skan­ dynawskim pochodzeniu, wykonanych z brązu i innych

68 K orzuchina 1973, s.35 n. 61 Ojateva 1965, S.52. 69 Puškina 1972, S.94; o podobnych poglądach innych bada­ 62 Davidan 1970a; 1971. czy radzieckich na ten temat patrz Sedov 1975, s.312. Nie dotyczy 63 Na temat tej formy zabytków patrz Stakel’berg 1962, to jednak raczej góry społecznej, por. Szymański 1973, s.151. «.109 n. 70 L’vova 1968, s.64 n.; 1970b, s.231; 1977, s.106. 64 Petrenko, Smirnov 1976, s.36 n.; Petrenko, Kuz’menko 71 L’vova 1977, s.107. 1977, s.162 n. 72 Funkcję Starej Ładogi jako ośrodka wymiany handlowej 65 Admoni, Sil’man 1957, s.40 n.; Baltin-Kol’skij 1959, w skupisku osadniczym okupującym okolice Jeziora Ładoskiego s. 19 n.; Figurevskij 1959, s. 199 n.; Ravdonikas, Lauškin 1959, silnie akcentował Ravdonikas (1949, s.54). b.23 n.; Korzuchina 1966a, s.61 n. 73 Na rolę tej rzeki jako ważnego szlaku handlowego wska­ 66 Stender-Petersen 1959, s. 117 n.; Vilinbachov 1963, zuje rozrzut depozytów zawierających monety arabskie. Najstar­ b.323 n.; E n g o v a to v 1963, s.229 n.; 1964, s.214 n.; Saskol’skij sze skarby zostały zakopane w latach po 840-850; por. R jabcevič 1965, s. 135; por. też literaturę cyt. w przyp. 65. 1965, S.121 n.; ostatnio kwestię tę omawia Štychov 1978, s.116. 67 Petrenko, Kuz’menko 1977, s. 158-162, tamże dalsza li­ 74 Na temat drugiej fali napływu srebra arabskiego, przypada­ teratura. jącej na 2 poł. IX w., por. Janin 1956, s.100 n. 232 DYSKUSJE - DISCUSSIONS odkryto skarb dirhemów, datowanych na lata po 860 r.75, wyszły już z użycia81. Osłabienie związków przybyszów a poziomy X-wieczne dostarczyły szeregu pojedynczych ze Skandynawii z ich dawną ojczyzną dobrze tłumaczy znalezisk monet arabskich, związanych z kolejnymi fala­ tego rodzaju zjawiska. Nie znaczy to jednak, aby inne mi napływu na Północ kruszcu srebrnego pochodzenia formy kontaktów nie rozwijały się nadal, w tym czasie orientalnego76. mogły one nawet uaktywnić się między innymi na polu Około połowy X stulecia rola srebra arabskiego w ży­ stosunków politycznych. ciu gospodarczym Skandynawii uległa wyraźnemu ogra­ Ze Wschodu obok monet arabskich docierały w ten niczeniu77, chociaż na teren Rusi napływało ono nadal rejon i inne towary. W warstwach kulturowych hory­ w dość znacznej ilości78. W tym czasie zatem należałoby zontu D znaleziono nieco ozdób wywodzących się z tam­ liczyć się z pewnym osłabieniem związków handlowych tejszych ośrodków produkcji. Zwraca natomiast uwagę Starej Ładogi z ośrodkami miejskimi Skandynawii. W li­ spadek liczby przedmiotów pochodzenia bałtyjskiego, teraturze radzieckiej na ogół przyjmuje się, że kontakty sugerujący ograniczenie kontaktów mieszkańców miasta rusko-skandynawskie właśnie w tej dobie przeżywały z tą grupą etniczną. W coraz powszechniejszym użyciu swoje apogeum79, z tego też okresu ma pochodzić więk­ są w tym czasie miejscowe wyroby fińskie, wśród których szość zespołów przypisywanych Normanom, odkrytych szczególną uwagę zwraca seria jednoczęściowych grze­ na terenie Europy Wschodniej. Problem jest chyba bar­ bieni z motywami zwierzęcymi82. Pojawiają się również dziej złożony. Szereg faktów wskazuje na osłabienie ozdoby typowe dla kultury słowiańskiej. Słowiańskiemu w tym czasie mobilności Skandynawów w tej części Eu­ substratowi ośrodek ten zawdzięcza ponadto rozwój ropy jako podmiotu dalekosiężnej wymiany handlowej. miejscowego garncarstwa. W górnych poziomach hory­ W 2 połowie X w. żywioł skandynawski coraz bardziej zontu D ceramika wykonana na kole staje się zjawiskiem wrastał tam w miejscowe środowisko, tracąc z wolna coraz bardziej powszechnym. cechy swej kulturowej osobowości. Niezmiernie poucza­ Pozostawałaby jeszcze kwestia związków Starej Ła­ jące w tym względzie są wyniki przeprowadzonej w ostat­ dogi z osiedlami wczesnomiejskimi Słowian nadbałtyc­ nich latach kompleksowej analizy materiałów z Gniez- kich. Niektórzy badacze radzieccy skłonni są północne dowa. W znanych stamtąd zespołach datowanych na odłamy Słowiańszczyzny wschodniej wywieść z ziem za- X w. widoczna jest stopniowa barbaryzacja cech obrząd­ chodniosłowiańskich. Według V.Sedova przodkami Kry- ku pogrzebowego o rodowodzie skandynawskim80. Po­ wiczów i Słowian nadilmeńskich miały być plemiona dobnie procesy asymilacyjne mogły przebiegać i w Starej słowiańskie tzw. grupy wenedzkiej lub pralechickiej83. Ładodze. O.I.Davidan zwróciła ostatnio uwagę na wy­ Przytaczane przez tego badacza argumenty archeolo­ twarzanie w interesującym nas tu ośrodku niektórych giczne na poparcie tej tezy nie są jednak przekonywające. typów grzebieni genetycznie tkwiących w grzebiennic- Jeszcze dalej idą koncepcje W.Wilinbachowa, który sko­ twie zachodnioeuropejskim i skandynawskim w okresie, lonizowanie rejonu Starej Ładogi przypisuje Słowianom kiedy formy te w zachodniej i północnej Europie dawno nadbałtyckim, mającym tu dotrzeć wybrzeżami Bałtyku lub wprost drogą morską84. Pogląd ten zasadza się

75 K o r z u c h in a 1961, s.83. Sytuacja stratygraficzna tego de­ przede wszystkim na rzekomym podobieństwie najstar­ pozytu nie przedstawia się do kcńca jasno; niektórzy badacze szej ceramiki Starej Ładogi z wczesnosłowiańskimi zespo­ wiążą go z pożarem zabudowań horyzontu E2 (L ebedev 1977, łami naczyń z terenu Pomorza. Podobieństw tych jednak s .l80), inni zaś uważają, że został zakopany w okresie funkcjono­ trudno się dopatrzeć85. wania najstarszych zabudowań horyzontu D (D a v id a n 1976, s.l 15). Zwraca tu uwagę pewien regres w rozwoju osady, przypa­ Nie znaczy to, że ośrodki północnej Rusi nie utrzy­ dający na horyzcnt E3 (L ebedev 1977, s.169). W połowie IX w. mywały kontaktów z mieszkańcami wczesnośredniowiecz­ strumień monety arabskiej zmierzający ku Bałtykowi omijał zapewne nego Pomorza. Były to jednak przede wszystkim związki Starą Ładogę, kierując się m.in. szlakiem Dźwiny, skąd znane są o charakterze gospodarczym, rozwijające się na kanwie depozyty z łat 840-850 (por. tu przyp. 73). Na te lata przypadają dalekosiężnych kontaktów handlowych. W materiale ar­ też zapewne początki intensywnego rozwoju Gniezdowa (Bu l k in , D ubov 1978, s.20). cheologicznym z północnej Rusi manifestują się one 76 Por. tu Ja n in 1956, s.l 18. w znaleziskach zespołów ceramicznych wywodzących się 77 Saw yer 1962, s.112; Jansson 1969, s.32; H à r d h 1976, niewątpliwie z terenu Słowiańszczyzny nadbałtyckiej. Do­ s.39. cierał tu zatem najpewniej nie tylko kupiec, ale i rzemieśl­ 78 J a n in 1956, s. 128-132; Jansson 1969, s.33. nik słowiański. Ze Starej Ładogi brak, jak dotąd, tego 79 D e d ju c h in a 1967, s.206; F ech n er 1967; P u šk in a 1972, s.92. 80 B u l k in (1975, s.134-144) omawia problem postępującej 81 Davidan 1974, s.5 n. w miarę upływu czasu asymilacji żywiołu skandynawskiego i jego 82 Lebedev 1977, s .l78. kultury w rejonie Gniezdowa na przykładzie analizy tzw. dużych 83 Sedov 1970a, s.33; 1970b, s.l8 n.; 1970c, s.71 n. kurhanów. Z poglądami tego badacza na całość materiałów z Gniez­ 84 VILINBACHOV 1962, S.253 n.; 1963, s.330 n.; 1964, s.302 n. dowa zapoznałem się w czasie pobytu w Leningradzie. Składam 85 Koncepcję o udziale przybyszów z Pomorza w formowaniu Mu w tym miejscu serdeczne podziękowanie za przyjacielską się północnego odłamu Słowiańszczyzny Wschodniej kwestionuje dyskusję. Szy m a ń sk i 1973, s.44 przyp. 37. DYSKUSJE - DISCUSSIONS 233 rodzaju zwartych zespołów ceramicznych. Z innych o- jako typowy ośrodek wczesnomiejski — ważne centrum środków północnej Rusi najstarsze pochodzą z początków rzemieślniczo-handlowe na terenie północnej Rusi, ma­ X stulecia86. W tym też zapewne okresie zostały nawiąza­ jące rozległe powiązania z innymi krajami i ludami. ne pierwsze bezpośrednie kontakty między miastami Sło­ Odegrała ona istotną rolę w rozwoju handlu daleko­ wian nadbałtyckich a ich odpowiednikami u Słowian siężnego, stąd między innymi rozchodziły się do krajów wschodnich87. W rozwoju tych kontaktów miejsce szcze­ basenu Morza Bałtyckiego liczne towary pochodzenia gólne zajmował niewątpliwie . W świetle analizy wschodniego, tędy też przenikały w głąb Europy Wschod­ struktury skarbów z krajów basenu Morza Bałtyckiego niej wraz z obcym kupcem, a niekiedy i rzemieślnikiem, oraz z Europy Wschodniej z punktu widzenia chrono­ przedmioty wywodzące się z ośrodków zachodnioeuro­ logicznego rozkładu wchodzących w ich skład kompo­ pejskich, skandynawskich i zachodniosłowiańskich. Funk­ nentów wydaje się, że w 2 ćwierci X w. Wolin przejął cje gospodarcze Starej Ładogi dobrze tłumaczą wielo­ w znacznej mierze funkcje miast skandynawskich w dys­ etniczny skład jej mieszkańców. W porównaniu z po­ trybucji kruszcu srebrnego pochodzenia arabskiego, na­ dobnymi osadami rozwijającymi się na południowym, pływającego w tym czasie w strefę Bałtyku88. Bezpośred­ słowiańskim wybrzeżu Bałtyku, grupa przybyszów ze nie kontakty Wolina z Nowogrodem, a najpewniej i Starą Skandynawii była tu zapewne liczniejsza, stąd też i wy­ Ładogą, w XI w. poświadczone przez Adama Bremeń- raźniejsze ślady oddziaływań skandynawskich na oblicze skiego, miałyby tym samym starszą X-wieczną metrykę. kulturowe ośrodka90. Jest to jednak w pełni zrozumiałe W tym czasie na zachodnich wybrzeżach Bałtyku wystę­ z uwagi na jej szczególną rolę jako ośrodka tranzyto­ pują też ozdoby i inne przedmioty typowe dla kręgu wego na szlaku handlowym Bałtyk — Wschód. Równo­ bałtyjsko-fińsko-północnoruskiego, mogły zatem one do­ legle pełniła ona nie mniej ważną funkcję centrum rze- trzeć tu za pośrednictwem między innymi Starej Ładogi89. mieślniczo-handlowego dla bliższych i dalszych okolic, Całokształt tej problematyki wymaga jednak dalszych integrując je gospodarczo. Ta jej rola zyskiwała zapewne szczegółowych badań zarówno ze strony archeologów na znaczeniu wraz z postępem gospodarczym i pogłębia­ radzieckich, jak i polskich. Na tym odcinku byłaby wska­ niem się procesów feudalizacyjnych, w których aktywnie zana bliższa współpraca badaczy obydwu krajów w kon­ partycypowały znaczniejsze jednostki niezależnie od swej kretnej codziennej praktyce. przynależności etnicznej91. W świetle przedstawionych powyżej danych Stara Najogólniej zatem Stara Ladoga nie odbiegała charak­ Ladoga w końcu IX i w X w. rysuje się dość wyraźnie terem od innych współczesnych jej osiedli wczesnomiej­ skich, rozwijających się zarówno na skandynawskich 86 G o rju n o v a 1974, s.77; Sm irnova 1974, s.18 n. Zespoły jak i na słowiańskich wybrzeżach Bałtyku w IX—X w. ceramiki z Nowogrodu i kompleksu osadniczego położonego nad Na terenie północnej Rusi jest natomiast przykładem rzeką Lovať znane są autorowi z autopsji. jednego z najstarszych miast wczesnośredniowiecznych92, 87 Bliskie związki miast Słowian nadbałtyckich z ośrodkami wyrosłych w warunkach korzystnej koniunktury gospo­ północnej Rusi szczególnie silnie akcentował Vil in b a c h o v (1962, s.270 n.; 1964, s.317 n.; 1974, s.90n.). Nie wszystkie poglądy tego darczej, związanej przede wszystkim z rozwojem daleko­ badacza mają swoje uzasadnienie w materiale archeologicznym, siężnej wymiany handlowej. nie została m.in. potwierdzona sugestia (1962, s.264 n.) o zachodnio- słowiańskim pochodzeniu grzebienników działających w Starej Ła­ Poznań, czerwiec 1973 dodze; por. D a v id a n 1968, s.63; K u r n a t o w sk a 1977, s.122 n. 88 Ł o siński 1980. 89 Najwcześniej na około 900 r. można datować większość najstarszych zapinek podkowiastych, znanych z terytorium Sło­ 90 Współżycie w jednym ośrodku przedstawicieli różnych grup wiańszczyzny nadbałtyckiej, w przewadze jednak są to okazy etnicznych, warunkowane głównie względami gospodarczymi — chronologicznie młodsze; por. G a r cz y ń sk i 1955, s.46, tabl.VI20; nie zawsze co prawda przebiegające bez zakłóceń, o czym dość L ec ie je w ic z i in. 1972, tabl. VIb; S c h o k n e ch t 1975, s.277 ryc.2d, jednoznacznie informują przekazy pisane — leżało u źródeł toleran­ S.288; H erfert 1967, ryc.4c. Egzemplarze o starszej metryce na­ cji ideologicznej panującej w Starej Ładodze, co znajduje również leżą do znalezisk unikatowych; por. G ebers 1975, s .l5. Inne nie­ odbicie w materiale archeologicznym; por. D avidan 1973. liczne wyroby pochodzenia północno-wschodniego odkryto m.in. 91 Lebedev 1977, s. 190-192. w Kędrzynie pod Kołobrzegiem i w Menzlin nad Pianą (Sc h o k ­ 92 Na temat innych ośrodków miejskich rozwijających się n ec h t 1977, s.41, tabl.l5:23a). Więcej znaleziono ich na terenie w IX-X w. na północnych obszarach europejskiej części Związku Pomorza Wschodniego (Ł u k a 1978, s.60 n.), są to jednak wytwory Radzieckiego por. ostatnio B u l k in , L ebedev 1974, s. 11 n.; Do- o proweniencji pruskiej i nie mają nic wspólnego z kontaktami Sło­ brovol’sk ij, D u bov 1975, s.65 n.; D ubov 1976, s.60 n.; B u l k in , wian nadbałtyckich z terenami północnej Rusi. D ubov 1978, s.16 n.

.11 — Przegląd Archeologiczny t. 28 234 DYSKUSJE - DISCUSSIONS

BIBLIOGRAFIA

Skróty gorodišče), [w:] Varangian Problems, ,,Scando-Slavica”, Supplementum 1, Copenhagen, s.79-91. 1970b O vremeni pojavlenija tokarnogo Stanka v Staroj Ladoge, AO — Archeologičeskie otkrytija, Moskva ASGÈ, 1.12, s.81-88. ASGÈ — Archeologičeskij sborník Gosudarstvennogo Èrmi- 1971 K voprosu o kontaktach drevnej Ladogi so Skandinavej taža, Leningrad (po materiałom nižnego sloja Staroladozskogo gorodišča), KS — Kratkie soobščenija, Moskva SS, t.16, s. 134-144. MZP — Materiały Zachodniopomorskie, Szczecin 1973 Antropomorfnye i zoomorfnye izobraženija Staroj La­ SA — Sprawozdania Archeologiczne, Wrocław—Warsza­ dogi, [w:] Tezisy dokladov VI Vsesojuznoj konferencii wa—Kraków po izučeniju Skandinavskich stran i Finljandii, časť 1, SovA — Sovetskaja archeologija, Moskva Tallin, s. 112. SGÈ — Soobščenija Gosudarstvennogo Érmitaža, Leningrad 1974 Izdelija iz roga i kosti Staroj Ladogi kak istoričeskij SS — Skandinavskij sbornik, Tallin istočnik, Avtoreferat kand. dis., Leningrad. VLU — Vestnik Leningradskogo Universiteta, Leningrad 1976 Stratigrafija nižnego sloja Staroladozskogo gorodišča i vo- VMU — Vestnik Moskovskogo Universiteta, Moskva prosy datirovki, ASGÈ, t.17, s. 101-118. 1977 K voprosu ob organizacii kostoreznogo řemesla v davnej Ladoge, ASGÈ, t.18, s.101-105. Literatura D ed ju c h in a V.S. 1967 Fibuly skandinavskogo tipa, [w:] Očerki po istorii russkoj derevni X-XIII vv., Moskva, s. 191 -206. A d m o n i V.G., Sil ’m an T.I. D e k ó w n a M . 1957 Predvaritel'noe soobščenie o runičeskoj nadpisi iz Staroj 1971 Rec.: L’vova 1968; SA, t.23, s.390-393. Ladogi, SGÈ, t .l l, s.40 43. 1973 Rec.: L’vova 1970; L’vova, N aum ov 1970, SA, t.25, A rbm an H . s.359-362. 1955 Svear i österviking, Stockholm. 1980 Szkło w Europie wczesnośredniowiecznej, Wrocław. 1961 The , London. D obrov o l’sk ij I.G., D ubov I.V. 1962 Vikingarna, Stockholm. 1975 Kompleks pamjatnikov u derevni BoVšoe Timerevo pod A rcichovskij A .V. Jaroslavem (po archeologičeskim i numizmatičeskim dan- 1966 Archeologičeskie dannye po varjažskomu voprosu, [w:] nym), VLU, nr 2, s.65-70. Kul'tura drevnej Rusi, Moskva, s.36-41. D obrovol’sk ij I.G., D ubov I.V., K u z ’m enko J.K. B a lt in -K o l’sk ij A . 1977 Runičeskie graffiti na vostočnych monetach, [w:] E.A. 1959 O runičeskoj nadpisi iz Staroj Ladogi, SS, t.4, s .l9-22. M el’n ik o v a , Skandinavskie runičeskie nadpisi, Moskva, B ro nd sted J. s.142-152. 1960 Vikingerne, K0benhavn. D reijer M . B u l k in V .A . 1968 Glimses of Aland History, Mariehanin. 1975 BoVšie kurgany Gnezdovskogo mogil'nika, SS, t.20, s.l 34-145. D ubov I.V. 1976 Jaroslavskoe Povolí'e v IX stoletii, VLU, nr 14, s.60-66. B u l k in V.A ., D ubov I.V. 1978 Timerevo i , [w:] Iz istorii feodaVnoj Rossii, È ng o v ato v N.V. Leningrad, s .l6-20. 1963 Nachodki runičeskich nadpisej na territorii SSSR, SS, B u l k in V A ., L ebedev G.S. t.6, s.229-257. 1974 Gnezdovo i , [w:] Kul’tura srednevekovoj Rusi, 1964 Runičeskaja epigrafika s territorii SSSR a normanizm, Leningrad, s.l 1-17. SovA, nr 4, s.214-220. B u l k in V .A ., N aza ren k o B .A ., Nosov E.N. F ec h n er M .V . 1972 O rabotach starolodožskogo otrjada, AO, s.31 n. 1967 Nekotorye dannye archeologii po targovle Rusi so stra­ C n o t l iw y E. nami Severnoj Evropy v X-XI vv., [w:] Novoe o prošlom 1963 Rec.: D a v id a n 1962a; MZP, t.9, s.580-583. našej strany. Pamjati akad. M.N. Tichomirova, Moskva, C n o t l iw y E ., R o g o sz R . s.33-41. 1970 Badania archeologiczne na Wzgórzu Zamkowym w Szcze­ F ig u r ev sk ij I.A. cinie w latach 1967-1968, SA, t.22, s.131-144. 1959 Nadpis' na luke iz Staroj Ladogi, ,,Učenye zapiski Elec- C ross S.N. kogo gos. pedagogičeskogo instituta”, nr 4, s. 199-214. 1946 The Scandinavian Infiltration into Early , „Specu­ F il ip o w ia k W . lum”, t.21, nr 4, s.505-514. 1972 Z badań nad początkami miasta Wolina, „Przegląd Za­ D avid a n O .I. chodniopomorski,” R.16, s.5-19. 1962a Grebni Staroj Ladogi, ASGÈ, t.4, s.95-108. F oote P .G ., W ilson D.M. 1962b Reznaja kosť Staroj Ladogi, SGÈ, t.23, s.16-18. 1975 Wikingowie, Warszawa. 1966 Staroladožskie izdelija iz kosti i roga (po raskopkam Starolodožskoj èkspedicii IIMK AN SSSR), ASGÈ, t.8, G a r c z y n sk i W . s.103—115. 1955 Wyniki badań na osadzie wczesnośredniowiecznej Szcze- 1968 K voprosu o proischoždenii i datirovke rannich grebenok cin-Mścięcino, MZP, t.l, s.7-53. Staroj Ladogi, ASGÈ, 1.10, s.54-63. G ebers W. 1970a Contacts between Staraja Ladoga and (on 1975 Die Grabung auf dem Bischofswarder in Bosau, „Offa”, the evidence of archaeological material from Zemljanoe Bd.32, s.11-15. DYSKUSJE - DISCUSSIONS 235

G o rju n o v a V.M. 1966a K utočneniju datirovki drevnejšich sloev Ladogi, [w:] 1974 Novoe v issledovanii,,Gorodka” na Lovati, KS, nr 139, Tezisy dokladov tretvej naučnoj konferencii po istorii, s.74-80. ékonomike, jazyku i literature skandinavskich stran G ro zd ilov O .P . i Finljandii, Tarty, s.61-63. 1950 Raskopi v Staroj Ladoge v 1948 godu, SovA, t.14, s.139- 1966 b Ladožskij topornik, [w:] Kul'tura drevnej Rusi, Moskva, 169. s. 89-96. H aftka M. 1971 a v uročišče Plakun bliz Ladogi, KS, nr 125, s.59-64. 1975 Elbląg we wczesnym średniowieczu i problem lokalizacji 1971b O nekotorych ošybočnych položenijach v interpretacii ma- Truso, „Pomorania Antiqua”, t.6, s.193-280. terialov Staroj Ladogi, SS, t.16, s.123-133. H â r d h B. 1973 Nekotorye nachodki bronzolitejnego dela v Ladoge, KS, 1976 Wikinger zeitliche Depotfunde aus Südschweden. Probleme nr 135, s. 35-40. und Analysen, Bonn—Lund. K o r z u c h in a G.F., D avid a n O.I. H ensel W. 1969 Raskopki na uročišče Plakun bliz Staroj Ladogi, AO, 1963 Archeologia o początkach miast słowiańskich, Wrocław— s.16 n. Warszawa—Kraków. K r o p o t k in V.V. 1965 Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna. Zarys kultury 1967 Ékonomičeskie svjazi vostočnoj Evropy v l tys. n.é., materialnej, Warszawa. Moskva. H erfert P. 1968 Novye materiały po istorii denežnego obraščenija v vostoč­ 1967 Die frühmittelalterliche Grosssiedlung mit Hügelgräber­ noj Evropě v konce VIII — pervoj polovině IX v., [w:] feld in , Kr. Rügen, „Ausgrabungen und Funde”, Slavjane i Rus', Moskva, s.72-79. Bd.12, H.4, s.213-222. K u la k o v V.l. H errm ann J. 1978 Issledovanija v okrestnostjach g. Zelenogradska, AO, 1977 Hinterland, Handel und Handwerk der frühen Seehan­ s. 18-20. delsplätze im nordwestslawischen Siedlungsgebiet, [w:] K u rna to w sk a Z. La formation et le développement des métiers au Moyen 1977 Horn-Working in Mediaeval Poland, [w:] La formation Age (Ve-XIVe sièles), Budapest, s. 15-26. et le développment des métiers au Moyen Age ( Ve-XIV& H il cz er ó w n a Z. siècles), Budapest, s.121-125. 1966 O grzebieniach ze Starej Ładogi, „Slavia Antiqua”, 1.13, L a u šk in K.D. s.451-457. 1960 Raskopki v Staroj Ladoge, KS, nr 81, s.12-16. H olmqvist W. L ebedev G. S. 1976 Die Ergebnisse der Grabungen auf Helgö (1954-1974), 1977 Archeologičeskie pamjatniki Leningradskoj oblasti, Lenin­ „Praehistorische Zeitschrift”, Bd.51, H.2. s.127-177. grad. J a n in V .L . L ebedev G.S., N aza ren k o V.A. Denežno-vesovye sistemy russkogo srednevekovja. Domon- 1956 1973 The Connections between Russians and Scandinavians goVskij period, Moskva. in the 9th — 11th Centuries, “Norwegian Archaeological J a n k u h n N . Review”, vol.6, s.5-9. 1971 Typen und Funktionen vor- und frühwikingerzeitlicher L ec ie je w ic z L . Handelsplätze Ostseegebiet, Wien. 1962 Początki nadmorskich miast na Pomorzu Zachodnim, J ansson I. Wrocław—Warszawa—Kraków. 1969 Wikinger schmuck und Münzdatierung. Bemerkungen zu 1968 Miasta Słowian północnopołabskich, Wrocław—Warsza­ einer Neuerscheinung, „Tor”, Bd. 13, s.26-64. wa—Kraków. J a ż d ż e w sk i K . 1970 O pierwszych kontaktach Słowian północno-zachodnich 1958 Geneza państwa ruskiego w świetle źródeł archeologicz­ ze światem arabskim, [w:] Europa, Słowiańszczyzna, nych, [w:] Studia Historica. W 35-lecie pracy naukowej Polska. Studia ku uczczeniu profesora Kazimierza Tymie­ Henryka Łowmiańskiego, Warszawa, s. 51-71. nieckiego, Poznań, s.213-227. K ir pič n ik o v A.N. 1974 Die Entstehung der Stadt Szczecin in Rahmen der frühen 1966 Drevnerusskoe oružije. Meči i sabli IX-XIII vv., Moskva. Stadtentwicklung an der südlichen Ostseeküste, [w:] Vor- K leemann O. und Frühformen der europäischen Stadt im Mittelalter, 1939 Über die wikingische Siedlung von Wiskiauten und über Teil 2, Göttingen, s.209-230. die Tiefs in der kurischen Nahrung, „Altpreussen”, Bd.4, 1976 a Słowiańszczyzna zachodnia, Wrocław. s.4-14. 1976 b Wczesnośredniowieczne przemiany socjotopograficzne osad K lejn A.S., L ebedev G.S., N a za ren k o V.A. miejskich u Słowian zachodnich w świetle archeologii, 1970 Normanskie drevnosti Kievskoj Rusi na sovremennom [w:] Miasta doby feudalnej w Europie środkowo-wschod­ étape archeologičeskogo izučenija, [w:] Istoričeskie svjazi niej, Warszawa—Poznań—Toruń, s.35-66. Skandinavii i Rossii, Leningrad, s.226-252. K o č k u r k in a S.l. L e c ie je w ic z L ., R u l e w ic z M., W esołow ski S., W ie c z o r o w - 1970 Svjazi jugo-vostočnogo Priladoz'ja s zapadnymi stranami SKI T. v X-XI vv. (po materialam kurganov jugo-vostočnogo 1972 La ville de Szczecin des IXe-XIIP siècles, Archaeologia Priladoz'ja), SS, t.15, s.145-163. Urbium, Pologne, N ° 2, Wrocław. K o r z u c h in a G .F . L ja p u šk in 1.1. 1961 O vremeni pojavlenija ukreplennogo poselenija v Ladoge, 1966 Archeologičeskie pamjatniki Slavjan lesnoj zony vo­ SovA, nr 3, s.76-84. stočnoj Evropy nakanune obrazovanija drevnerusskogo go- 1965 Etničeskij sostav naselenija drevnejšej Ladogi, [w:] Tezisy sudarstva (VIII-IX w.), [w:] Kul'tura drevnej Rusi, dokladov vtoroj naučnoj konferenciipo istorii, ékonomike, Moskva, s.127-136. jazyku i literature skandivnavskich stran i Finljandii, 1968 Slavjane Vostočnoj Evropy nakanune obrazovanija drev­ Moskva, s.l2-14. nerusskogo gosudarstva, Leningrad. 236 DYSKUSJE - DISCUSSIONS

Lundström A. średniowieczu. Studium archeołogiczno-technologiczne, 1968 Helgö als frühmittelalterlicher Handelsplatz in Mittel­ Wrocław—Warszawa — Kraków. schweden, „Frühmittelalterliche Studien”, Bd.2, s.278- O rlov S.N. -290. 1954 Ostatki sel'skochozjajstvennogo inventář ja VII-X w. Lundström P. Staroj Ladogi, SovA, R.21, s .343-354. 1974 Paviken I bei Västergarn — Hafen, Handelsplatz und 1955 Sopki volchovskogo tipa około Staroj Ladogi (iz materia- Werft, [w :] Vor- und Frühformen der europäischen Stadt lov Staroladožskoj archeologičeskoj ékspedicii 1940 in M ittelalter, Teil 2, Göttingen, s .82-93. i 1948 gg.), SovA, R.22, s.190-211. L’vova Z.A. 1956a K voprosu o drevnem pašennom zemledelii Staroj Ladogi, 1968 Stekljannye busy Staroj Ladogi, cast’ I: Sposoby izgotov- KS, nr 65, s. 142-144. lenija, areal i vremja rasprostranenija, ASGÈ, 1.10, s.64- 1956 b Vnov' otkrytyj ranneslavjanskij gruntovoj mogil'nik v Sta­ -94. roj Ladoge, KS, nr 65, s.94-98. 1970a Jw. cast’ II: Proischoždenie bus, ASGÈ, 1.12, s.89-111. 1960 O ranneslavjanskom gruntovom mogiVnike s truposožže- 1970b Stekljannye busy Staroj Ladogi, [w:] I Międzynarodowy niem v Staroj Ladoge, SovA, nr 2, s.251-253. Kongres Archeologii Słowiańskiej, t.5, Wrocław—War­ Petrenko V.P. szawa—Kraków, s.230-246; 1977a Raskopki v Staroj Ladoge, AO, s. 28 n. 1977 K voprosu o příčinách proniknovenija stekljannych bus 1977 b Raskopki sopki v uročišče Pobedišče bliz Staroj Ladogi, X-načala XI veka v severnye rajony Vostočnoj Evropy, KS, nr 150, s.55-62. ASGÈ, t.18, s. 106-109. P etrenko V.P., K u č er A .L ., R a c k o V.V. L’vova Z.A., N aumov D. 1976 Raskopki pogrebal'nych pamjatnikov v nizov'jach Vol- 1970 K voprosu o proischoždenii stekljannych bus VII1-X vv. chova, AO, s.35. Staroj Ladogi, „Slavia Antique”, 1.17, s.179-186. P etren k o V .P ., K u z ’m enko J.K. Łosiński W. 1977 Mladšeruničeskie nadpisi, [w:] E.A.M el’n ik o v a , Skan- 1972 Początki wczesnośredniowiecznego osadnictwa grodowego, dinavskie runičeskie nadpisi, Moskva, s. 152-169. w dorzeczu dolnej Parsęty (VIII-X/XI w.), Wrocław. P etrenko V .P ., N echaev A .A ., Šitova T.B. 1980 Aktualne problemy badań archeologicznych nad wczes­ 1974 Raskopki v Staroj Ladoge bliz Varjažskoj ulicy, AO, nym średniowieczem Pomorza, „Pomorania Antiqua”, s.21. t.10 (w druku). 1975 Raskopki v severnoj časti Staroj Ladogi, AO, s.33 n. Łowmiański H. P etrenko V.P., S m irnov V.N. 1957 Zagadnienie roli Normanów w genezie państw słowiań­ 1976 Raskopki bliz Varjažskoj ulicy v Staroj Ladoge, AO, skich, Warszawa. s.35-37. 1973 Początki Polski, t.5, Warszawa. P ušk in a T.A. Łuka L.J. 1972 O proniknovenii nekatorych ukrašenij skandinavskogo 1978 Ziemia gdańska w okresie wczesnośredniowiecznym (od proischoždenija na territorii drevnej Rusi, VMU, nr 1, VII w. do połowy X w.), [w:] Historia Gdańska, t.l, s.92-94. Gdańsk, s.27-68. R a v d onikas V .l. M iroljubov M .A. 1945 Staraja Ladoga, KS, nr 11, s.30-41. 1972 Pachotnye orudija Staroj Ladogi, ASGÈ, t.l4, s.l 18-126. 1949 Staraja Ladoga (iz itogov archeologičeskich issledovanij 1976 Orudija vtoročnoj obrabotki počvy i uborki urožaja iz 1938-1947 gg.), SovA, R .ll, s.5 -5 4 . Staroj Ladogi, ASGÈ, t .l7, s.l 19-124. 1950 Jw. cast’ I I , SA, R.12, s.7-40. M ühlen, von zur B. 1951 Drevnejšaja Ladoga v svete archeologičeskich issledovanij 1975 Die Kultur der Wikinger in Ostpreussen, „Bonner Hefte 1938-1950 gg., KS, nr 41, s.34-36. zur Vorgeschichte”, nr 9. R avdonikas V.l., L a u šk in K.D. N erman B. 1959 Ob otkrytii v Staroj Ladoge runičeskoj nadpisi na dereve 1958 Grobin-Seeburg. Ausgrabungen und Funde, Stockholm. v 1950 godu, SS, t.4, 's.23-44. Nosov E.N. R iabcevič B.N. Dva monetno-veščevych klada IX v. iz Vitebskoj oblasti, , 1973 Poselenie u der. Novye Duboviki, AO, s.29. 1965 „Numizmatika i Epigrafika”, t.5, s .121-160. 1975 Staraja Ladoga i poselenija Priil'men'ja końca I tysja- R ia b in in E .A . čeletija n.e., [w:] Tezisy dokladov Sovetskoj delegacii 1974 Raskopki Zemljanego gorodišča v Staroj Ladoge, AO, na III Meždunarodnom Kongresse Slavjanskoj archeologii, Moskva, S.73 n. S.29. Saw yer P.H. 1977 Nekotorye voprosy domostroiteVstva Staroj Ladogi, KS. nr 150, s.10-17. 1962 The Age of the Vikings, London. Sc h o k n e ch t U. Nosov E.N., K oneckij V.J. 1975 Neue slawische Funde aus dem Bezirk Neubrandenburg, 1974 Issledovanija na uročišče Plakun bliz Staroj Ladogi, AO, „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg”, Jb. 1974, s.273- s.23 n. -3 0 5 . 1975 Razvedki na Srednej Mste i raskopki poselenija Zolotoe 1977 Menzlin. Ein frühgeschichtlicher Handelsplatz an der Koleno, AO, s.28 n. Peene, Berlin. Ojateva E.I. Sedov V.V. , 1965 Obuv' i drugie kožanye izdelija Zemljanogo gorodišča 1970a Novgorodskie sopki, Moskva. Staroj Ladogi, ASGÈ, t.7, s.42-59. 1970 b Slavjane i plemena jugo-vostočnogo regio na Baltijskogo 1976 Dve publikacii srednevekovoj kožanoj obuvi, ASGÈ, t.17, mor ja, [w:] Berichte über den II. Internationalen Kongress s. 125-129. für Slawische Archäologie, Bd.2, Berlin, s.l 1-23. Olczak J. 1970c Slavjane verchnogo Podneprov'ja i Podvin'ja, Moskva. 1968 Wytwórczość szklarska na terenie Polski we wczesnym 1974 Dlinnye kurgany Krivičej, Moskva. DYSKUSJE - DISCUSSIONS 2 3 7

1975 VI Vsesojuznaja konferencija po izučeniju skandinavskich 1969 Igrušečnoe oruzie iz Staroj Ladogi, SovA, nr 2, s.252-254. stran i Finljandii, SovA, nr 2, s.312—314. ŠTYCHOV G.V. Sm irnova G.P. 1978 Goroda Polockoj zemli (IX-XIII vv.), Minsk. 1975 O trech gruppach novgorodskoj keramiki X-načala XI v. T ret’jakov P.N. K S, nr 139, s. 17-22. - 1970 U istokov drevnerusskoj národnosti, Leningrad. S pegal’skij J.P. T uchtina N.V. 1972 Žilišča severo-zapadnoj Rusi IX-XIII w., Leningrad. 1968 Ob étničeskoj prinadležnosti pogrebennych v sopkách Stenberger M. volchovskogo tipa, [w:] Slavjane i Rus', Moskva, s. 188- 1977 Vorgeschichte Schwedens, Berlin. -193. Stender-Petersen A. V ilinbachov V .B . [Wilinbachow W .B.] 1959 Runestaven fra Ladoga et vidnesbyrd om Ruslands prae- 1962 Baltijskie Slavjane i Rus', „Slavia Occidentalis”, t.22, historie, ,,Kuml”, s.l 17-124. s.253-277. S zymański W. 1963 NeskoVko zamečanij o teorii A.Stender-Petersena, SS, 1973 Słowiańszczyzna wschodnia, Wrocław. t.6, s.323-336. Saskol’skij J.P. 1964 Stara Ladoga (kilka uwag z powodu neonormanistycznej 1965 Normanskaja teorija v sovremennoj burżuaznoj nauke, teorii prof. A.Stender-Petersena), MZP, t.10, s.299-323. Moskva—Len ingr a d. 1974 Rannesrednevekovyj puť iz Baltiki v Kaspij, ,,Slavia Šennikov A.A. Antiqua”, t.21. s.83-110. 1975 Rec.: S pegal’skij 1972, SovA, nr 3, s.256-260. Z asurcev P.I., Ja n in V.L. S takel’berg J.I. 1975 Rec.: S pegal’skij 1972, SovA, nr 3, s.260-267. 1962 Glinjanye diski iz Staroj Ladogi, ASGÈ, t.4, s.109 116.

STARAYA (OLD) LADOGA IN THE LIGHT OF RECENT ARCHAEOLOGICAL INVESTIGATIONS

Summary

Old Ladoga occupied a rather peculiar position in the econo­ times. Their Slavonic origin has been generally accepted in Soviet mic life in the Baltic zone during the . It was one literature on the subject. Large houses, dominant in older settle­ of the more important points of exchange on the trade route linking ments, have been linked by most researchers with traditions of Baltic countries with Kiev Rus, the areas of Bulgaria, Kha- Finnish building21, although the possibility of connecting their zaria, Byzantium and the Arab world. The history of this centre genesis with other cultural circles has also been considered. has for a long time incited the interest of European mediaevists1-2*. The thesis maintaining that the oldest settlement at Old La­ In recent years Old Ladoga has been the object of intensive inves­ doga was of a village type has not been supported by contemporary tigations and studies. Large scale excavations continued in the historiography either. It was an extensive settlement of free stand­ settlement itself3 and in the closer and farther vicinity4,5 have con­ ing buildings distributed over an area of four to five hectares on tributed to these researches. The growing additions to sources the Volhov river18. Agriculture, breeding and fishing undoubtedly have been accompanied by thorough criticism of cognitive values constituted the main forms of economy23, but they did not, in leading to a revision of several hitherto accepted views concerning the end, determine the economic function and character of the the main stages of the socio-economic and spatial development settlement. Extraordinarily rich and variegated relics were disco­ of this centre. vered in cultural layers of horizon E. Besides ceramics, there pre­ One of the more important achievements of Soviet archaeology vailed objects of foregin origin, from diverse, sometimes remote, in recent years was the discovery near Old Ladoga of agricultural- production centres. There has been a remarkably lcng list of bronze breeding settlements fulfilling, moreover, the function of small ornaments of Baltic provenance24. It is quite probable that repre­ local craft and trade centres (Novye Duboviki)5. They were con­ sentatives of that ethnic group have lived there26. It is unlikely temporary with the oldest development phase of the settlement that typical woman dress ornaments of Baltic origin, reached this referred to. Similar sites are known also from other regions of place only by means of trade links or casual extra-economic con­ northern Rus7 and territories occupied by economically more tacts. active tribes of Baltic Slavs8. Economic conditions influencing Elements which originated in the circle of Saltovo culture the growth of such settlements, which preceded the development have also been represented among relics of foreign provenance of early medieval towns, were similar in those places. This process discovered in the oldest cultural layers28. They arrived there, pro­ was accompanied by the reception in local societies of foreign bably, with the oldest stream of Arab coins. Several deposits con­ coins of Arab origin, brought in at the end of the 8th and the be­ taining early Arab coins were discovered near Old Ladoga, and ginning of the 9th centuries6. a single dirhem, coined in 699/700, was found in the cultural layer The problem concerning the chronology of the oldest settlement of the settlement29. The Old Ladoga settlement was in those times at Old Ladoga (the cultural layers of the so-called horizon E), one of the more important distribution centres of silver of Arab which has led to many controversies, has also been explained in origin to Baltic countries30. recent years9, 10. The beginnings of this settlement fall to the The beginning of the 9th century was also a period of lively second half, or perhaps to the end of the 8th centry (not to the 7th contacts between Old Ladoga and Scandinavian people33. These century, as was previously thought)11. The belief that the oldest contacts were not limited only to trade exchange and even less settlement existing up to the turn of the 3rd quarter of the 9th cen­ to sporadic links of the extra-economic type, as was suggested tury comprised only large houses inhabited by large-sized families in older Soviet Russian literature. It is assumed at present that of the patriarchal type, has also proved incorrect14. Small houses a group of dwelled there already at the dawn of its his­ built of horizontally placed beams19 were also constructed in those tory. They buried their dead, among others, on the cemetery at Plakun, on the opposite side of the Volchov river34. From the * See notes to Polish text. region of this settlement the Scandinavians penetrated into East 238 DYSKUSJE - DISCUSSIONS

Europe; they were mostly merchants interested in eastern goods35. covered at Old Ladoga65'67. A part of the jewellery of Scandina­ It was mainly due to their mediation that silver of Arab origin vian lineage was probably locally produced, perhaps at workshops reached Baltic countries via Old Ladoga. of foreign craftsmen68. Glass beads were brought in large amounts It is possible that in those times Scandinavians were not the mainly by the mediation of Scandinavian trading70- 71. only newcomers from the West among people who inhabited that In the 10th century Old Ladoga was still an important distri­ region. There could also have been Frisians there, since a series bution centre of silver of Arab origin75. In the middle of that of horn-combs — most faithfully corresponding to specimen known century there occurred a significant limitation of the role of Arab from the Franco-Frisian circle — have also been found in layers silver in Scandinavian economic life77, this was when, perhaps, of horizon E37. Traces of local production of such combs have there took place a certain decrease in trade links between Old also been discovered. This indicates that Frisian craftsmen could Ladoga and Scandinavian towns. In the second half of the century have lived there next to merchants38. However, most products the Norman element grew probably more and more into the local of West European origin got there by the mediation of Scandi­ urban environment, slowly losing traits of its cultural separateness. navians (ceramics40, swords41'43). Norman merchants probably There was a similar trend also at Gnezdovo80. The weakening of also delivered glass beads of eastern origin — an important equiva­ links between Scandinavian migrants and their native country lent in barter with the local population. explains why combs of a west European — Scandinavian genesis The oldest settlement at Old Ladoga emerges from present were still produced at Old Ladoga when these forms had lond ago data as a market settlement primarily linked with the development gone out of use in western and northern Europe81. of far-reaching trade. It was, at the same time, a local centre of Quite interesting are also links between Old Ladoga and early exchange, though on a smaller scale. A characteristic feature urban settlements of Baltic Slavs. Certain Soviet researchers have of that settlement was the multi-ethnic structure of its inhabitants. suggested that the northern fraction of Eastern Slavs deri­ In addition to the Finnish and most probably the Slavonic element, ved from West Slavonic areas83’ 84. Archaeological arguments there were also Scandinavians, perhaps with accompanying Fri­ put forward to support this thesis are, however, not convincing85. sians and, not unlikely, representatives of Baltic tribes. Craft Northern Rus centres undoubtedly were in contact with inhabitants was not developed on a larger scale in those times. The origin of early medieval Pomerania, but these links were primarily of and development of the settlement was primarily the result of an an economic character and developed on the basis of far-reaching advantageous economic situation linked with the establishment trade contacts. They were initiated most probably at the beginning of trade contacts with Baltic countries and the East. The role of of the 10th century. This has been substantiated by ceramic assem­ the Norman element in the economic life of the centre should also blages typical of the pottery craft of Baltic Slavs, discovered at be viewed from that aspect; Scandinavian merchants were pro­ several sites in northern Rus86. It may be that not only merchants bably most interested in the development of this exchange. but also West Slavonic craftsmen reached these areas. It was Wolin More or less at the same time, there developed similar settle­ which occupied a particular position in the development of these ments in various Baltic countries. They have been known from contacts. both Scandinavia47 and the southern Slavonic Baltic coast48. At the end of the 9th and in the 10th centuries, Old Ladoga The settlement at Old Ladoga was therefore not exceptional, emerged, therefore, quite clearly as a typical early-urban centre — we may speak rather of a wider regularity of development in that an important craft-trading centre with extensive links with other epoch49. countries and people. It played an important role in the develop­ At the end of the 9th and in the 10th centuries Old Ladoga ment of far-reaching trade. From this point numerous goods of spread out and a part of the settlement was surrounded by a de­ eastern origin spread to Baltic countries, objects which originated fensive wall50. Dense and compact buildings, mainly comprising in west European, Scandinavian and West Slavonic centres pene­ small houses made of horizontally placed beams, characterized trated into Eastern Europe together with foreign merchants and, the urbanistic shape of the 9th century centre51. Craft production sometimes, craftsmen. The economic function of Old Ladoga became more prominent in those times. There was a considerable explains well the multi-ethnic composition of its inhabitants. development in comb production54. It may be assumed with cer­ Compared with similar settlements developing on the southern, tainty that at least a part of comb-makers was of foreign origin Slavonic Baltic coast, the group of newcomers from Scandinavia and arrived there from Scandinavian towns39. In those days crafts­ was probably most numerous, this explains the perceptible traces men were skilled in several lines55, 56, some were probably engaged of Scandinavian influence on the cultural image of the centre90. in trade. This is understandable considering the special role of Old Ladoga There also developed smithing, treatment of coloured metals, as a point of transit on the Baltic — East trade route. Simulta­ shoemaking61, weaving63; the activities of glass-makers are, how­ neously it fulfilled an important function as a craft-trading centre ever, less certain57, although there could have been a workshop for closer and farther areas and integrated them economically. producing glass from imported materials59, just as was the case This role became more pronounced together with the economic at several other early urban centres in the Baltic zone60. progress and the deepening of feudal processes in which prominent There still existed close links between the centre referred to individuals — regardless of their ethnic origin — actively participa­ and Scandinavian towns. These were not only trade contacts, ted91. since Old Ladoga was in those times also inhabited by a group Generally speaking, Old Ladoga did not differ from other of Normans, both craftsmen and merchants. There is a rather long contemporary early-urban settlements which developed both on list of relics of Scandinavian origin discovered in cultural layers the Scandinavian and Slavonic Baltic coast in the 9th and 10th dated to the 10th century. Of particular interest was a tin plate centuries. In northern Rus it represented, however, an example with a rune inscription64. This was the second runnic object dis- of one of the oldest early medieval towns92, which grew up in advantageous economic circumstances involving, above all, the development of far-reaching trade contacts. The author’s address Dr Władysław Łosiński, Poland Pracownia Archeologiczna Zakładu Archeologii Nadodrza Translated by Jan Rudzki IHKM PAN 70-536 Szczecin, ul.Kuśnierska 12/13