Przegląd Archeologiczny Vol. 28: 1980, pp. 225-238 PL ISSN 0079-7138 WŁADYSŁAW ŁOSIŃSKI STARA LADOGA W ŚWIETLE OSTATNICH BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH STARAYA (OLD) LADOGA IN THE LIGHT OF RECENT ARCHAEOALOGICAL INVESTIGATIONS W życiu gospodarczym strefy nadbałtyckiej we wczes­ ostatnich3. Każdy sezon wykopaliskowy przynosi nowe, nym średniowieczu Stara Ladoga zajmowała miejsce niekiedy wręcz rewelacyjne materiały, dające coraz to dość szczególne. Położona w odległości około 12 km lepszy wgląd w różne aspekty życia dawnych mieszkań­ od ujścia rzeki Wołchow, pełniła funkcję jednego z waż­ ców miasta. Stałemu pomnażaniu zasobu źródeł towa­ niejszych punktów wymiany na szlaku handlowym łączą­ rzyszy pogłębiona krytyka ich wartości poznawczych, cym kraje basenu Morza Bałtyckiego z Rusią Kijowską, prowadząca do rewizji i modyfikacji wielu obowiązują­ Bułgarią nadwołżańską, Chazarią, Bizancjum i światem cych do niedawna w literaturze poglądów na temat arabskim. Dzieje tego ośrodka stanowiły też od dawna głównych etapów społeczno-gospodarczego i przestrzen­ przedmiot nie słabnącego do dziś zainteresowania medie- nego rozwoju tego ośrodka. Przedyskutowanie ostatnich wistyki europejskiej1. Spora w tym zasługa wieloletnich wyników badań prowadzonych w Starej Ładodze jest badań archeologicznych, dzięki którym uzyskano nie­ też celem niniejszych uwag. Znaczenie tych badań daleko zmiernie bogate materiały źródłowe, pozwalające na sto­ wykracza poza ramy prac o charakterze regionalnym. sunkowo pełną rekonstrukcję najdawniejszych dziejów Przyniosły one szereg ważnych ustaleń, niezmiernie istot­ wczesnośredniowiecznej Starej Ładogi2. Badania tere­ nych dla toczącej się obecnie dyskusji na temat początków nowe na dużą skalę kontynuowane są także w latach kształtowania się wczesnośredniowiecznych ośrodków miejskich w strefie nadbałtyckiej, mają zatem ogólniejszy walor poznawczy, warty szerszej prezentacji. 1 Zainteresowanie to ściśle wiązało się z próbami, podejmo­ W ostatnich latach trzy sprawy w badaniach nad wanymi głównie przez badaczy skandynawskich, lokalizowania Starą Ładogą budziły szczególne zainteresowanie ar­ w Starej Ładodze faktorii normańskiej; por. C ross 1946, s.505 n.; cheologów radzieckich, a mianowicie: 1 — chronologia A rbm an 1955, S.30 n.; 1961, s.90 n.; 1962, s .l l l n.; B ro nd sted najstarszej wczesnośredniowiecznej osady; 2 — charak­ 1960, S.57. W związku z powyższą tezą licznych omówień doczekał się znaleziony tu w roku 1950 w warstwie kulturowej horyzontu E ter gospodarczy tego ośrodka w różnych fazach rozwoju, trzpień drewniany z napisem runicznym, uznany przez niektórych rozpatrywany w ścisłym związku z zagadnieniem jego badaczy za dowód skandynawskiej genezy tej osady; patrz Š t e n d er - powiązań handlowych i kulturowych z innymi ludami P etersen 1959. W ostatnich latach badacze zachodni, uwzględniając i krajami; 3 — znaczenie bliższego i dalszego zaplecza dorobek archeologii radzieckiej, zajmują na ogół na ten temat osadniczego w rozwoju gospodarczym miasta. stanowisko bardziej umiarkowane; por. F oo te, W ilson 1975, S.219 n.; Stenberger 1977, s.418. Ze strony radzieckiej najpełniej­ Ostatnia z wyżej wymienionych spraw nie wyszła szą krytykę ujęć normanistów i późniejszych, nawiązujących do w zasadzie poza wstępny etap rejestracji źródeł w ramach nich kierunków badawczych przeprowadził SasKOL’SKiJ (1965, szeroko zakrojonego programu badań terenowych pro­ s. 125-152); na temat tezy Stender-Petersena patrz V iltnbachov wadzonych wokół Starej Ładogi. Wyniki tych prac sygna­ 1963; 1964, s.299 n. Problem Starej Ładogi budził także zaintereso­ wanie nauki polskiej. Kwestii rozwoju i roli tego ośrodka wiele lizowane są jak dotąd przede wszystkim w bieżących miejsca poświęcone zwłaszcza w różnych ogólniejszych ujęciach sprawozdaniach z wykopalisk, za wcześnie też na próbę i opracowaniach syntetycznych: Ł o w m ia ń sk i 1957; 1973, s. 155— podsumowującego ujęcia tej złożonej problematyki, cho­ -177; J a ż d ż e w sk i 1958, s.66-68; H ensel 1963, s.165 n,; 1965; ciaż niektóre jej aspekty przedstawiają się już niezmiernie Szy m a ń sk i 1973. interesująco. Obok badań nawiązujących do prowadzo- 2 Starszą literaturę na temat Starej Ładogi zestawił Š a s k o l’- sk ij (1965, S.126 przyp. 116); por. też Słownik starożytności sło­ wiańskich, t.3, cz.l, Wrocław 1967, s .110-112. Dalsza literatura 3 R ja b in in 1974; P et r en k o , N echaev, Š itova 1974; 1975; cyt. w kolejnych przypisach. P et ren k o, S m irnov 1976; P etrenko 1977a. 29 — Przegląd Archeologiczny t. 28 226 DYSKUSJE - DISCUSSIONS nych tam już od dawna wykopalisk na okolicznych większość badaczy początki osiedla datuje na VIII w. cmentarzyskach4, szczególną uwagę zwracają prace prze­ zgodnie z propozycjami G.F.Korzuchiny, zgłoszonymi prowadzone na osadzie przygrodowej w Nových Dubo- już na początku lat sześćdziesiątych10. Ostatnio szcze­ vikach koło Wołchowa5. Osiedle to o charakterze rolni- gółowo sprawę tę omówiła O.I.Davidan, dając pełny czo-hodowlanym, współczesne najstarszej osadzie w Sta­ przegląd wszystkich elementów datujących, znalezionych rej Ładodze, stanowi dobry przykład małego, lokalnego w warstwach kulturowych tzw. horyzontu E, odpowia­ ośrodka rzemiosła i wymiany, położonego na szlaku hand­ dającego najstarszej fazie rozwoju osady. Horyzont ten — lowym prowadzącym rzeką Wołchow ku omawianemu składający się z pięciu (E3(1_ 3), E2, Ex), nie zaś z trzech ośrodkowi. Wśród inwentarza osady szczególną uwagę (E3, E2j Ex) , jak sądzono do niedawna, poziomów zwraca fragment monety, związanej z napływem na te konstrukcyjnych — badaczka datuje na 2 połowę VIII do tereny najstarszej fali srebrnego kruszcu arabskiego6. około 3 ćwierci IX w.11 Chronologicznie młodszy hory­ Wyroby obcego pochodzenia reprezentowane są ponadto zont D przypada na ostatnią ćwierć IX, X i początki przez paciorki szklane i grzebień rogowy zbliżony do XI w. Ustalenia te nie doczekały się jeszcze pełnej apro­ okazów znanych z najstarszych warstw kulturowych baty w literaturze przedmiotu12, nie wydaje się jednak, Starej Ładogi. Odkryto także konkretne ślady rzemieślni­ aby dalsza dyskusja przyniosła rewizję ustaleń O.I.Da- czej działalności mieszkańców osady, zwłaszcza w zakre­ vidan. sie obróbki metali kolorowych. Można przypuszczać, że Nie mniej interesujące wyniki przyniosły badania ar­ osiedle w Novych Dubovikach nie było na tym teryto­ cheologów radzieckich nad rozplanowaniem i zabudową rium jedynym punktem osadniczym o podobnym charak­ Starej Ładogi, a zwłaszcza jej charakterem gospodar­ terze. Rzecz interesująca, że zbliżone stanowiska znane czym i rolą w rozwoju dalekosiężnej wymiany handlowej są także z innych rejonów północnej Rusi, między innymi na szlaku tranzytowym, prowadzącym z krajów arab­ z okolic późniejszego Nowogrodu7. Mniej więcej współ­ skich i Bizancjum poprzez Bułgarię nadwołżańską i Ruś cześnie małe ośrodki rzemiosła i wymiany powstawały Kijowską nad Morze Bałtyckie. W badaniach tych wiele również na obszarach niektórych gospodarczo bardziej miejsca zajęła także szeroko omawiana, przede wszystkim aktywnych plemion zamieszkujących południowe wy­ w starszej literaturze, sprawa identyfikacji etnicznej miesz­ brzeża Bałtyku, m.in. na Pomorzu Zachodnim8. Wszę­ kańców tego ośrodka. Dobry wgląd w całokształt proble­ dzie tam dość podobne były zapewne uwarunkowania matyki dały liczne analityczne opracowania różnych ka­ gospodarcze tworzenia się tego rodzaju punktów osad­ tegorii źródeł archeologicznych pochodzących z badanej niczych, których rozwój poprzedził kształtowanie księ osady13. Wyniki tych prac unaoczniły potrzebę rewizji wczesnośredniowiecznych ośrodków miejskich. Szcze­ zakorzenionych w literaturze poglądów na temat szeregu gólną uwagę zwraca towarzysząca prawie zawsze temu węzłowych problemów jej rozwoju w VIII-X w. zjawisku recepcja przez miejscowe środowiska obcej mo­ Do niedawna przeważał pogląd o wiejskim charak- nety pochodzenia arabskiego, która wcześnie zaczyna peł­ nić funkcję powszechnego środka płatniczego. tycznie ocenili próbę tak wczesnego datowania początków osady; O ile problem charakteru osadnictwa rozwijającego patrz A rbm an 1955, s.34, 37; 1962, s.113 n.; Ja ż d ż e w sk i 1958, się na zapleczu Starej Ładogi wymaga dalszych szczegóło­ s.66 n.; H il c z e r ó w n a 1966, s.451 n. wych badań, przede wszystkim terenowych, o tyle sprawa 10 K o r z u c h in a 1961, s.82-84; 1966a. 11 D avidan 1974, s.12-14; 1976, s.101 n. Końcowa data datowania początków tego ośrodka została już ostatecz­ horyzontu E przypada być mcże na lata 860-870, jego początki nie rozstrzygnięta. Kwestia ta do niedawna stanowiła zaś należy zapewne datować dopiero na schyłek 2 poł. VIII w.; jeszcze przedmiot ożywionej dyskusji toczącej się nie por. także ciekawe uwagi L’vovej (1968,-s.91) na temat metryki tylko w środowisku archeologów radzieckich9. Obecnie horyzontu E na podstawie analizy chronologicznej paciorków szklanych. 4 K o r z u c h in a , D a v id a n 1969; B u l k in , N a za r en k o , N osov 12 Nadal większość badaczy najstarszy horyzont datuje ogól­ 1972; Nosov, K o n eck ij 1974; P et r en k o , K u č e r , R a cko 1976; nie na VIII-IX w.; por. M iroljubov 1976, s. 119 przyp. 7; N osov P etrenko 1977 b. Na temat wyników dawniej prowadzonych badań 1977, s.lO. Niekiedy stosuje się też dawno już przestarzały schemat na cmentarzyskach patrz R a v d o nik as 1945, s.38-40; O rlo v 1955, chronologiczny Ravdonikasa, w którym horyzont E3 datowano S.190 n.; 1956b ; 1960; por. także podsumowujące ujęcie tej proble­ na VII w.; por. np. O jateva 1976, s. 127; Stenberger 1977, ś.418. matyki w pracy L ebedova, 1977, s.181 n. 13 D avidan 1962a, s.95 n.; 1962b, s.16 n.; 1966, s.103 n.; 5 Nosov 1973, s.29. 1968, S.54 n.; 1970b, s.81 n.; 1971, s.134 n.; 1974; 1976, s.101 n.; 6 Na temat najstarszego strumienia monety arabskiej w Euro­ 1977, s.101 n.; K o r z u c h in a 1961, s.76 n.; 1966b, s.89 n.; 1971 b, pie Wschodniej patrz A rcichovskij 1966, s.40; K r o po t k in 1967, s.123 n.; 1973, s.35 n.; L’vova 1968, s.64 n.; 1970a, s.89 n.; 1970, s.l 18 n.; 1968, s.72 n. s.230 n.; 1977, s.106 n.; L’vova, N aum ov 1970, s .179 n.; M ir o l ­ 7 Nosov, K o n ec k ij 1975, s.28 n.