Karadeniz Bölgesinde En Eski Grek Yerleşmeleri
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (ORTAÇAĞ TARİHİ) ANABİLİM DALI “Trabzon Rum İmparatorluğu ve Türkler 1204-1404” Doktora Tezi MURAT KEÇİŞ Ankara 2009 2 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (ORTAÇAĞ TARİHİ) ANABİLİM DALI “Trabzon Rum İmparatorluğu ve Türkler 1204-1404” Doktora Tezi MURAT KEÇİŞ Danışman: Prof. Dr MELEK DELİLBAŞI Ankara 2009 3 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (ORTAÇAĞ TARİHİ) ANABİLİM DALI “Trabzon Rum İmparatorluğu ve Türkler 1204-1404” Doktora Tezi Adı ve Soyadı İmzası Prof. Dr. Melek Delilbaşı (Tez Danışmanı) ........................................ Prof. Dr. Yavuz Ercan ........................................ Prof. Dr. İlhan Erdem …..…………………….. Doç. Dr. Gümeç Karamuk ........................................ Yrd. Doç. Dr. Hatice Oruç ………………………… Tez Sınavı Tarihi : 20.05.2009 4 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim. (20/05/2009) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Murat Keçiş 5 KISALTMALAR age. : Adı geçen eser. agm. : Adı geçen makale. AP : Archeion Pontou AÜDTCFD : Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. Bkz. : bakınız. BSOAS : Bulletin of the School of Oriental and African Studies. C : cilt. çev. : Çeviren. DATDT : Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi EI 2 : The Encyclopaedia of Islam, Second Edition. h. : Hicrî. İA : İslâm Ansiklopedisi. m. : Milâdî. mad. : Maddesi. RÉB : Revue des Études Byzantines SAD : Selçuklu Araştırmaları Dergisi. TD : Tarih Dergisi. TED : Tarih Enstitüsü Dergisi. TİD : Tarih İncelemeleri Dergisi. 6 TM : Türkiyat Mecmuası. TSD : Tarih Semineri Dergisi. TTK : Türk Tarih Kurumu. 7 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ……………………………………………………………………………..….11 KAYNAKLAR VE ARAŞTIRMALAR I) KAYNAKLAR A) GREKÇE KAYNAKLAR…………………………….…………………………….15 1. Michael Panaretos ………………………………….……..…………………………15 2. Niketas Choniates ………………………………………..………………………….20 3. Georgios Akropolites ………………………………………….………………….....24 4. Thedoros Skoutariotes ………………………….……………………………….…..28 5. Nicholas Mesarites ………………………………………………………………….29 6. Georgios Pachymeres …………………………………………………………….....30 7. Nikephoros Gregoras ………………………………………………………………..36 8. Vazelon Aktaları …………………………………………………………………….39 9. Trabzonlu St. Eugenios’un Hagiografi’si …………………………………………...41 B) FARSÇA KAYNAKLAR 1. İbn Bibi ……………………………………………………………..………………41 2. Aziz b. Erdeşir Esterebadî ……………… …………………………………………42 3. Tihranî ……………………… ……………………………………………………..43 C) ERMENİCE KAYNAKLAR 1.Gorigos Senyörü Hetum …………………………………………………………….44 8 2. Başkumandan Simbat ……………………………………………..……………….44 3. Genceli Kirakos ………………………….…………………………………………45 4. A. Sanjian, Colophons of Armenian Manuscripts (1301-1480). A Source for Middle Eastern History , Cambridge 1969 …………………………………………………….45 D) ARAPÇA KAYNAKLAR 1. İbnü’l-Esir …………………………………………………………………………...46 2. Nesevî ……………………………………………………………………………….46 E) SEYAHATNAMELER 1. Guillaume de Rubruck …………………………………..……………………..47 2. Jean de Joinville …………………………………………………..…………….48 3. Rabban Sauma ………………………………………………...………………..48 4. Marco Polo ……………………………………………………...………………48 5. İbn Battuta ……………………………………………………..………………..48 6. el-Ömeri ……………………………………………………….………………..50 7. Johann Schiltberger …………………………………………….……………….50 8. Ruy Gonzàles de Clavijo …………………….…………………...…………….51 9. Pero Tafur ………………………………………………………………………51 F) DEDE KORKUT HİKÂYELERİ …………………………………………………..51 G) TARİHÎ TAKVİMLER …………………………………..…...………..…………..52 II. ARAŞTIRMALAR ………………………………………...……………………….54 9 GİRİŞ: 1204 ÖNCESİ TRABZON KENTİNİN TARİHİNE KISA BİR BAKIŞ …....61 I. BÖLÜM: XIII. YÜZYILDA TRABZON RUM İMPARATORLUĞU ve SELÇUKLULAR I. TRABZON RUM İMPARATORLUĞU’NUN KURULUŞU ……………...………75 II. TRABZON RUM İMPARATORLUĞU ve SELÇUKLU DEVLETİ ………..……86 A. 1204-1214 …………………………………………………………………….…….87 B. 1215-1230 …………………………………………………………………...…….113 C. 1230-1300 …………………………………………………………………………149 2. BÖLÜM: XIV. YÜZYILDA TRABZON RUM İMPARATORLUĞU ve TÜRKLER (1301-1404) …………………………………………………………………….…….182 I. SİVAS İLE TRABZON RUM İMPARATORLUĞU ARASINDAKİ İLİŞKİLER…………………………………………………………………………....192 II. KARAHİSAR EMİRLİĞİ VE TRABZON RUM İMPARATORLUĞU………....197 III. ERZİNCAN EMİRLİĞİ, BAYBURT VE TRABZON RUM İMPARATORLUĞU……………………………………………………………….....205 IV. CANİK BEYLİĞİ VE TRABZON RUM İMPARATORLUĞU………...………220 V. HACIEMİROĞULLARI BEYLİĞİ VE TRABZON RUM İMPARATORLUĞU ………………………………………………………………………………………...225 VI. AKKOYUNLU DEVLETİ VE TRABZON RUM İMPARATORLUĞU………..232 SONUÇ ……………………………………………………………………………….238 BİBLİYOGRAFYA …………………………………………………………………..240 ÖZET ……………………………………………………………………...………….289 ABSTRACT…………………………………………………………………..………290 10 HARİTALAR …………………………………………………………………...……291 11 ÖNSÖZ Trabzon kentinin tarihi gerek ülkemizde ve gerekse dünyada araştırmacıların büyük dikkatini çekmektedir. Trabzon gibi eski ve zengin bir geçmişe sahip kentin tarihi içerisinde, XIII. asrın başlarında ortaya çıkan Trabzon İmparatorluğu (ya da başka bir deyişle Büyük Komnenos Hanedanı) hakkında XIX. yüzyılın ilk yarısında oldukça detaylı ve bilimsel çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. Ülkemizde ise, önyargılar sebebiyle yanlış anlaşılan ve biraz da bunun etkisiyle ihmal edilmiş olan Doğu Karadeniz Tarihi araştırmalarının ancak yeni yeni zenginleştiği görülmektedir. Yurtiçindeki modern araştırmalar daha çok “Pontus Sorunu” ekseninde yapılmaktadır. Bununla beraber Yunanistan’da 1910’lu yılların başında Trabzon’un tüm tarihi üzerine yayın yapan Archeion Pontou (Pontus Arşivi ) adı altında ilmi bir dergi çıkmaya başlamışken, ülkemizde ancak 2002 yılı gibi oldukça geç bir tarihte bilimsel bir tarih dergisinin ( Karadeniz Araştırmaları Dergisi ) yayın hayatına başladığını görmekteyiz. 2006 yılında ise ikinci bir dergi olarak Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi çıkmaya başlamıştır. Ayrıca Türkiye’de yayınlar yönünden görülen bu fakirlik bilim adamları noktasında da göze çarpmaktadır. Tezimizin konusunu oluşturan XIII.-XIV. yüzyıl Trabzon İmparatorluğu ile Türk ilişkileri ile ilgili araştırmalar ve makaleler şeklinde yapılmışsa da konuyu tüm yönleriyle inceleyen monografik bir çalışma bulunmamaktadır. Tez; kaynaklar ve araştırmalar ve giriş dışında 2 bölümden oluşmaktadır. Kaynaklar ve Araştırmalar kısmı oldukça detaylı bir şekilde hazırlanmış, Trabzon Tarihi 12 hakkında bilgi veren dönemin tüm kaynakları (Grekçe, Farsça, Ermenice, Türkçe kronikler ve seyahatnameler) ortaya koyulmuştur. Kaynaklar kısmında özellikle Trabzon İmparatorluğu hakkında doğrudan bilgi veren tek kaynağımız Michael Panaretos’un biyografisi ve eseri çok detaylı bir şekilde verilmiştir. Araştırmalar kısmında ise, 1827 yılında Jacob Ph. Fallmerayer ile başlayan ve günümüze kadar devam eden Trabzon İmparatorluğu Tarihi araştırmalarının kısa bir özeti verilmiştir. Konu ile ilgili yapılmış tüm çalışmaların oldukça uzun bir listesi tezimizin bibliyografya kısmında verilmiştir. Giriş kısmında kuruluşundan 1204’e kadar, Trabzon ve çevresinin tarihi ana hatlarıyla ortaya konulmuştur. I. Bölümün ilk kısmında ise, Trabzon İmparatorluğu’nun kuruluş süreci ve bu sürece etki eden faktörler bütün yönleriyle anlatılmıştır. Burada Trabzon İmparatorluğu’nun ilk yıllarındaki siyasî faaliyetleri Selçuklu Tarihi açısından öne çıkarılmış ve özellikle Selçukluların 1 Kasım 1214 tarihinde gerçekleştirdikleri Sinop fethinin Trabzon açısından önemine vurgu yapılmıştır. Bu tarihten sonra Büyük Komnenoslar’ın Bizans’ın varisi olma iddiasından nasıl vazgeçmek zorunda kaldıkları ve Trabzon İmparatorluğu’nu çevreleyen Türklerin buna zorladığı ortaya konmuştur. I. Bölümün ikinci kısmında ise Moğol İstilâsı ile başlayan dönemde Trabzon İmparatorluğu’nun dış politikları incelenmiştir. Tezimizin ikinci bölümünde; Anadolu’da Selçuklu ve İlhanlı hâkimiyetinin çökmesi ile beraber Anadolu’nun batı uclarında olduğu gibi kuzeydoğusunda ortaya çıkan Türkmen Beyliklerinin, Trabzon İmparatorluğu’nu köşeye sıkıştırarak, onu 13 Türkmenlerle ittifaka zorlamasının bütün aşamaları gösterildikten sonra, bölgedeki Türkmen liderlerinin Trabzon İmparatorları ile ilişkileri değerlendirilmiştir. Bütün bu ilişkiler bölgede yaşanan siyasi gelişmeler ve ortaya çıkan yeni durum ekseninde ele alınmıştır. Sonuç olarak “Trabzon Rum İmparatorluğu ve Türkler 1204-1404” adını taşıyan tezimizde iki yüzyıl boyunca Doğu Karadeniz bölgesinde yaşanan siyasi gelişmeler Trabzon kenti çerçevesinde bütün detayları ile ortaya konulmaya çalışılmıştır. Öncelikle tez konumuzun tespitinden tamamlanmasına kadar geçen her aşamasında ve yetişmemizde büyük emek sarfeden sayın hocam Prof. Dr. Melek Delilbaşı’ya teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Ayrıca bu çalışmanın ortaya çıkmasında yardımlarını gördüğüm diğer kişileri de burada anmak bir vefa borcudur. Tezimizin 14 aylık süresini İngiltere’de Birmingham Üniversitesi’nde geçirmemiz amacıyla bizi destekleyen (Sosyal Bilimlerde Yuriçi-Yurdışı Doktora Destekleme Burs Programı) Türkiye Bilimler Akademisine, Türkiye’de ulaşamadığımız kaynakların temininde ve Trabzon tarihinin problemlerine işaret ederek evinde çalışmamıza imkan sağlayan Prof. Dr. Anthony A. M. Bryer ve misafirperverliğinden ötürü sevgili eşi Jane Bryer’e, Queen’s University Belfast’ta Bizans Yunancası yaz kurslarına iki yıl üst üste katılmamızı sağlayan