Rekenkamercommissie Gemeente Haarlemmermeer Evaluatie Citymarketing Haarlemmermeer

lagroup Leisure & Arts Consulting Birte Querl & Roel van Herpt, 23 mei 2012, eindrapport 2011-138 rp 12

Inhoud Inleiding 3 Citymarketing - beschouwing vooraf 4

Citymarketing Haarlemmermeer  definities 7  doelen 8  activiteiten 10  organisatie 11  kosten 13  effecten 15  conclusies 17  beoordeling 20

Bijlage 1 – Geraadpleegde bronnen en personen 21 Bijlage 2 – Begroting Citymarketing 22 Colofon 23

lagroup 2 Inleiding

Deze rapportage bevat de evaluatie van In deze rapportage komen achter- Citymarketing in Haarlemmermeer, eenvolgens de volgende onderwerpen uitgevoerd door lagroup in het voorjaar aan bod: van 2012, in opdracht van de Reken- • beschouwingen over citymarketing in kamercommissie Haarlemmermeer. Nederland; • de status quo van citymarketing in De evaluatie is uitgevoerd door middel Haarlemmermeer. Hierbij besteden van een quick scan, waarbij de volgende we aandacht aan: activiteiten zijn verricht: • belangrijke definities, • deskresearch (zie bijlage 1), • doelstellingen en doelgroepen, • verdiepende interviews met diverse • activiteiten, betrokkenen (zie bijlage 1), • organisatie (inclusief de link met • een beknopte benchmark van vijf aanverwante beleidsterreinen) andere gemeenten, • kosten, • en afstemming met de citymarketeer • en de effecten van citymarketing in Haarlemmermeer, andere betrokken Haarlemmermeer; ambtenaren en de Rekenkamer- • conclusies en een samenvattende commissie. beoordeling.

lagroup 3 Citymarketing – beschouwing vooraf

Citymarketing is in toenemende mate Nationale Citymarketing Monitor 2010 • Nederlandse citymarketeers zetten ‘in’. Veel steden en gemeenten zijn ermee Om meer inzicht te krijgen in de Neder- voornamelijk hun eigen communi- bezig en proberen er hun eigen invulling landse praktijk van citymarketing is in catiekanalen in en maken veelvuldig aan te geven. Bij de ene gemeente lukt 2010 voor de eerste keer een onderzoek gebruik van free publicity (vooral dat beter dan bij de andere. We beginnen uitgevoerd door de Erasmus Universiteit, persberichten). met het geven van een definitie van samen met het Netwerk Citymarketing, • De helft van de citymarketeers maakt citymarketing en gaan daarna in op VVV Nederland en de VNG* onder circa gebruik van een slogan. recente ontwikkelingen op het gebied van 300 citymarketeers. Daarin worden onder • Een te laag budget wordt gezien als citymarketing in Nederland. andere de volgende interessante de grootste belemmering voor een bevindingen weergegeven: succesvolle citymarketing; ook de in- Wat is citymarketing? • Het citymarketingbeleid in Nederland bedding in de gemeentelijke organi- De Stichting Netwerk Citymarketing richt zich voornamelijk op de satie wordt aangegeven als een Nederland definieert het begrip als volgt: bezoekers en de huidige bewoners van belangrijk knelpunt. de gemeenten en in mindere mate op • Minder dan een kwart van de “Citymarketing is een langetermijn- de gevestigde bedrijven, beleggers, gemeenten evalueert zijn city- proces en/of een beleidsinstrument investeerders en potentiële nieuwe marketingbeleid. bestaande uit verschillende, met elkaar bewoners. samenhangende activiteiten gericht op • Er is relatief weinig marktonderzoek Deze conclusies zijn gebaseerd op het aantrekken en behouden van uitgevoerd onder de doelgroepen die ervaringen van andere gemeenten/ specifieke doelgroepen. Citymarketing de citymarketeers willen bereiken. citymarketeers in Nederland, die is geen doel op zich, maar een middel • De meeste gemeenten willen zich Haarlemmermeer kan gebruiken om om stedelijke en gemeentelijke doel- onderscheiden met historie, cultuur, de effectiviteit van haar citymarketing- stellingen te realiseren.” evenementen en toerisme – allemaal strategie te verhogen. niet echt onderscheidende kenmerken.

la group * VNG = Vereniging van Nederlandse gemeenten 4

Citymarketing – beschouwing vooraf

Begin bij bestaande doelgroepen Kies een helder profiel Citymarketing is een marathon Prof. dr. Gert-Jan Hospers, hoogleraar We zien in de praktijk dat veel gemeenten Citymarketing is een marathon en geen city- en regiomarketing aan de Radboud in Nederland hun best doen om een sprint. Alleen door over een lange periode Universiteit Nijmegen, is de eerste positie te verwerven in het hoofd van de consequent aan een citymarketingbeleid hoogleraar in Europa op het gebied van Nederlanders. Citymarketing wordt als vast te houden, kan een stad/gemeente citymarketing. Hij is van mening dat instrument gebruikt om de associaties effect sorteren. Het is geen sprint en de “goede citymarketing begint bij diegenen die doelgroepen bij een plaats hebben te quick wins zijn beperkt. Waarom is het die al voor je stad gekozen hebben.” beïnvloeden. Sommige steden en regio’s een marathon? Omdat het tijd kost om Volgens Hospers: “Net zoals sommige zijn daarin zeer succesvol en zijn uitge- de beeldvorming van mensen (positief) steden heeft citymarketing zelf ook een groeid tot een merk (denk bijvoorbeeld te beïnvloeden en omdat vele partijen eenzijdig imago. Veel mensen denken dat aan de Biesbosch of Maastricht). Dit betrokken zijn bij het citymarketing- het gaat om campagnes, slogans en hebben ze bereikt door te kiezen voor een proces. Een citymarketingbeleid dat logo’s met ‘Er gaat niets boven Groningen’ helder profiel, waarin enkele elementen iedere vier jaar verandert met de moge- als bekendste voorbeeld. Dat is een centraal staan. Wordt er niet gekozen en lijke politieke wisselingen heeft weinig misverstand. Een spotje of slagzin kan wordt de beeldvorming overgelaten aan kans op succes. een stad niet aantrekkelijker maken dan het toeval, dan bestaat het risico dat het ze is. (…). Een stad moet niet zeggen dat gebied in de hoofden van de mensen een hij bijzonder is, maar bijzonder zijn.” onsamenhangend geheel wordt. In het Volgens Hospers wordt er te vaak algemeen zijn steden en regio’s een gedacht in termen van een logo, slagzin complex geheel, te complex om alle en campagne, terwijl het geld beter geïn- aspecten van hun identiteit bij het vesteerd kan worden in service design: publiek onder de aandacht te brengen. voorzieningen waar de stad behoefte aan Pas in gereduceerde vorm maakt een heeft. Hospers pleit dan ook voor meer stad/regio kans een plek te krijgen tussen ‘warme’ citymarketing, het koesteren van onze oren. Dat vraagt om positie kiezen. de reeds aanwezige doelgroepen in de Welke elementen benadrukken we wel, en stad en minder voor ‘koude’ citymarke- welke niet? Wie is onze kerndoelgroep en ting, de acquisitie van bijvoorbeeld wie zijn onze concurrenten? Hoe willen nieuwe bewoners en bedrijven. we worden herkend? lagroup 5

Citymarketing – beschouwing vooraf

Bepalende aspecten van citymarketing 3. Oude stad vs. New Town Op basis van onze kennis en ervaring Heeft de gemeente/stad al een eigen met citymarketing presenteren we identiteit? Geniet ze naamsbekend- hieronder een vijftal aspecten die heid en staat daarmee op de mental belangrijk zijn bij het maken van keuzes map van veel Nederlanders? Een en in het verlengde daarvan bij het nieuwe en vrij onbekende gemeente/ formuleren van de doelstellingen van stad heeft een langere weg te gaan dan citymarketing. Het kiezen voor het ene of een gemeente die al bekend is en/of het andere aspect geeft ook een eerste over een duidelijke eigen identiteit idee over de inspanningen die moeten beschikt. worden verricht inzake citymarketing. 4. Uitbouwen vs. Opbouwen 1. Warme citymarketing vs. Hoe is de basis van de gemeente/stad: Koude citymarketing is er al een speerpunt dat de gemeente Richt citymarketing zich op het be- verder wil versterken of uitbouwen? houden van bestaande doelgroepen of Of heeft de gemeente/stad nog geen gaat het om het aantrekken van focus of moet ze de focus verleggen nieuwe? Het aantrekken van nieuwe (bijvoorbeeld omdat deze niet meer vraagt om grotere inspanningen. aan de orde is, zoals in Tilburg na het verdwijnen van de textielindustrie)? 2. Specifieke doelgroepen vs. Alle doelgroepen 5. Specifiek profiel vs. Generiek profiel Gemeenten/steden kunnen zich Kiest de gemeente/stad voor een richten op de volgende mogelijke scherp profiel (bijv. Leerdam als doelgroepen: bewoners, bedrijven en glasstad) en sluit daarmee andere bezoekers. Hoe meer doelgroepen thema’s uit of wil ze ‘voor elk wat wils’ bediend zullen worden, hoe groter ook en zet ze in op alle aspecten en alle hier de benodigde inspanningen. doelgroepen?

lagroup 6

Citymarketing Haarlemmermeer – definities

Citymarketing De citymarketing van Haarlemmermeer naast de definitie van een evenement, In het document Voortgang citymarketing heeft een interne focus: de belangrijkste zoals deze wordt gehanteerd in het 2011-2012 (2011) definieert de gemeente ambitie is het verbinden van de 26 evenementenbeleid van de gemeente Haarlemmermeer citymarketing als volgt: kernen en het ontwikkelen van een Haarlemmermeer. Citymarketing is in essentie een andere ‘Haarlemmermeers gevoel’. Citymar- manier van denken en handelen vanuit keting in Haarlemmermeer heeft zich In Actualisatie evenementenbeleid één gemeentschappelijk belang. City- derhalve tot nu toe met name op de Haarlemmermeer 2011 – 2014 (2011) wordt marketing is daardoor van ons allemaal. eigen gemeente gericht. een evenement als volgt omschreven: Het centrale thema ‘ontmoeten & Een evenement is een feestelijke, verma- verbinden’ versterkt de sociale cohesie, Het ‘Actieplan citymarketing’ (uit kelijke of plechtige gebeurtenis die voor verbindt de diverse kernen en draagt bij Voortgang citymarketing 2011-2012, 2011) publiek toegankelijk is, al dan niet met aan het ‘Haarlemmermeerse gevoel’. omvat alle activiteiten op het gebied van entreeheffing, die plaatsvindt op of aan productontwikkeling en profilering, de weg of het openbaar water of in Haarlemmermeer, bestaande uit 26 ker- waarmee invulling wordt gegeven aan de gebouwen. Het gaat dan om publieks- nen, positioneert zich als Nederland in kaders voor citymarketing. Het ‘Actieplan gerichte activiteiten die vergunning- of het klein. Het biedt contrasten en diversi- citymarketing’ is sinds 2011 de vervan- meldingsplichtig zijn als bedoeld in de teit en is daardoor een thuishaven voor gende term voor het ‘programma voor Algemene Plaatselijke Verordening (APV), een grote verscheidenheid aan bewoners imagomanagement’. die één keer per jaar of eenmalig plaats- en bedrijven. ‘Contrasten en diversiteit’ vinden. Het betreft een niet-alledaagse zijn hiermee bepaald als de kernwaarden Evenementen concentratie van publieksgerichte activi- van Haarlemmermeer. Aangezien evenementen een belangrijke teiten, bewust en met een doel (bijvoor- rol spelen in de citymarketingstrategie beeld promotioneel, ideëel of commer- Het centrale thema en de kernwaarden van Haarlemmermeer, geven we hier- cieel) georganiseerd en geprogrammeerd. van Haarlemmermeer zijn tot stand gekomen op basis van een participatief proces: bewonersonderzoek en expert- meetings met bewoners, bezoekers, bedrijven, media, investeerders en andere overheden. lagroup 7 Citymarketing Haarlemmermeer – doelen

Hoofddoel marketing Haarlemmermeer voor 4. Het genereren van nieuwe bezoekers- Het hoofddoel van citymarketing is het (toekomstige) bewoners en/of stromen naar Haarlemmermeer door merk ‘Haarlemmermeer’ te laden, zodat de bedrijven. combinaties te maken van het kernwaarden (contrasten en diversiteit) van • De centrale portal (website) voor bestaande (leisure)aanbod (voor zowel Haarlemmermeer worden herkend en Haarlemmermeer is gerealiseerd in de zakelijke als de particuliere markt). doorgegeven. 2012. • In de periode 2011-2012 zijn er vijf • Minimaal 1.500 downloads van de combinatiepakketten voor een Subdoelstellingen verschillende I-Tours zijn betere benutting van het bestaande De volgende subdoelstellingen zijn gerealiseerd. (leisure)aanbod ontwikkeld en geformuleerd: vermarkt. 1. Inwoners en bedrijven in de 26 kernen 2. Haarlemmermeer is een serieuze voelen zich verbonden met elkaar en partner in de Metropoolregio Doelgroepen zijn trots op de contrasten en de Amsterdam en heeft een voor alle Haarlemmermeer benoemt de volgende diversiteit van Haarlemmermeer. stakeholders binnen deze regio doelgroepen van haar citymarketing- • Voor alle kernen is een ‘Haarlemmer- herkenbare toegevoegde waarde. beleid: meer Roadshow’ gehouden, waarbij • Haarlemmermeer heeft bij • bestaande bewoners en bedrijven; de eigenheid van de eigen kern en de minimaal twee evenementen de • potentiële bewoners en bedrijven; combinaties van de andere kernen aansluiting gevonden bij een van • stakeholders in de Metropoolregio duidelijk worden. Uit de achteraf ge- de samenwerkingspartners in de Amsterdam; houden enquêtes blijkt dat de kern- Metropoolregio Amsterdam. • nieuwe bezoekers. waarden van Haarlemmermeer beter worden herkend en dat men trotser 3. Haarlemmermeer is een aantrekkelijke Tot nu toe lag de nadruk in Haarlemmer- is geworden op de eigen gemeente. vestigingsplaats voor nieuwe duur- meer op ‘warme citymarketing', dat wil • Minimaal 10 bedrijven gebruiken zame bedrijven. zeggen dat citymarketing vooral gericht is jaarlijks de citymarketinguitingen. • Citymarketing Haarlemmermeer op het behouden van de huidige • Bij minimaal 15 burgerinitiatieven heeft bijgedragen aan minimaal vijf bewoners en bedrijven. zijn de citymarktinguitingen gebruikt. concrete acquisitietrajecten voor • Jaarlijks wordt minimaal één gadget nieuwe bedrijvigheid in Haarlem- ontwikkeld in de huisstijl van city- mermeer. lagroup 8

Citymarketing Haarlemmermeer – doelen

Aandachtsgebieden Er zijn tien aandachtsgebieden waarop 1. 3. citymarketing zich focust. Dit zijn de gebieden waar Haarlemmermeer het ‘ontmoeten en verbinden’ wil realiseren. Vier aandachtsgebieden zijn aangemerkt als prioriteit, te weten: 1. Leggen van verbindingen tussen de mensen in verschillende dorpen en kernen en duidelijker laten zien wat er speelt en te doen is. De doelgroep is bewoners. 2. Betere toegankelijkheid en het nadruk- kelijker profileren van verschillende leisurefuncties en duidelijker laten zien wat Haarlemmermeer op dit 2. 4. gebied te bieden heeft. De doel- groepen zijn bewoners en bezoekers. 3. Wonen in Haarlemmermeer. De doelgroepen zijn potentiële bewoners, bedrijven en investeerders. 4. Continueren aansluiting bij de Metropoolregio Amsterdam en aangrenzende regio’s en hierbij met name investeren in het imago naar internationale stakeholders. De doelgroepen zijn lokale, regionale en internationale bedrijven en investeerders. lagroup 9 Citymarketing Haarlemmermeer – activiteiten

Met verschillende activiteiten wordt • citymarketingvlaggen in de restaurants en culturele instellingen); invulling gegeven aan citymarketing in verschillende kernen; • thematische feestpakketten, bijvoor- Haarlemmermeer: • geboorteboekjes; beeld in het kader van het EK voetbal • vier Philip Starck-banken met het logo en de Olympische Spelen van 2012. Continue activiteiten van HLMRMEER voor verschillende • onderhouden en activeren van het evenementen; Idee voor nieuwe activiteit Platform Citymarketing (waarover later • jaarlijks gadgets in de huisstijl van de • digitale nieuwsbrieven over city- meer), door gemiddeld drie tot vier citymarketing van Haarlemmermeer. marketingacties en gerichte PR- platformbijeenkomsten per jaar en de campagnes (beide gekoppeld aan de inzet van social media; Activiteiten in ontwikkeling portal). • financiële ondersteuning van initia- • www.haarlemmermeer.nl - centrale tieven van het Platform Citymarketing. portal die toegang biedt tot alle De initiatieven/evenementen moeten informatie over Haarlemmermeer; aansluiten op de ‘ontmoeten & • I-Tours: een mobiele app met drie verbinden’-gedachte; interactieve tours in Haarlemmermeer, • aanhaken bij overleggen in de Metro- beschikbaar op iPhone en Android poolregio Amsterdam, onder andere (momenteel beschikbaar in bèta- over de acquisitie van (sport)evene- versie); menten en de acquisitie van bedrijven • roadshows: bijeenkomsten voor (‘amsterdam inbusiness’). bestaande bewoners of bedrijven over de identiteit en het vestigingsklimaat Eenmalige activiteiten van Haarlemmermeer; • ad hoc evenementen zoals de SBS6 • combinatiepakketten/concepten voor Kerstparade; leisuremarkt gericht op zakelijke en • restyling centrale hal van het Raadhuis particuliere bezoekers (bijvoorbeeld en de entrees Service Centra; een vergaderlocatie die samenwerkt • quick scan naar mogelijkheden voor met hotels/Fort Vijfhuizen; benutting citydressing (aankleden van openbare overcapaciteit hotels in het weekend ruimte door middel van bijv. vlaggen); door middel van arrangementen met lagroup 10 Citymarketing Haarlemmermeer – organisatie

Citymarketing • Platform Citymarketing Haarlemmer- In de praktijk functioneren de Board en het De organisatie van citymarketing in meer: leden van het Platform kunnen Platform als volgt: Haarlemmermeer is formeel als volgt: initiatieven voor citymarketing • Board Citymarketing Haarlemmer- • Gemeenteraad en College B&W: indienen en hebben een adviserende meer: de Board is in 2011 één keer de gemeenteraad stelt kaders voor functie richting de Board over het samengekomen en er heeft overleg citymarketing vast. De wethouder met programma citymarketing. De leden plaatsgevonden via e-mail en telefoon. citymarketing in portefeuille is namens zetten zelf projecten op of spelen een Tijdens de bijeenkomsten wordt per College van B&W verantwoordelijk rol in het vinden van investeerders. aanwezige organisatie de huidige stand voor de uitvoering van het Het Platform komt circa vier keer per van zaken op het gebied van city- citymarketing• programma. jaar bijeen en bestaat uit circa 300 marketing besproken. Ook wordt • Board Citymarketing Haarlemmer- leden (begin 2012). Elke bijeenkomst besproken waar er kansen liggen om meer: de Board heeft beslissings- wordt door circa 50-80 leden bezocht. elkaar te versterken en wat de rol van de bevoegdheid ten aanzien van het • Projectorganisatie/citymarketeer: de gemeente is. Op de laatste bijeenkomst programma citymarketing. De Board projectorganisatie bestaat uit een op 15 februari 2011 is de Voortgangs- beslist welke citymarketingprojecten citymarketeer (36 uur) die het notitie citymarketing 2011-2012 en -evenementen en welke initiatieven dagelijkse werk verzorgt en een uitgebreid besproken. van het Platform (zie hierna) worden coördinerende en adviserende functie • Platform Citymarketing Haarlemmer- ondersteund. Ook heeft de Board een vervult binnen de gemeentelijke meer: Het Platform is een diverse groep adviserende functie richting de organisatie en richting externe van inwoners, ondernemers, werk- projectorganisatie/citymarketeer. De partijen. Het signaleren van nemers van in Haarlemmermeer Board komt ongeveer vier keer per jaar mogelijkheden, kansen en projecten is gevestigde bedrijven, bestuursleden bijeen en bestaat uit tien belangrijke hierbij een belangrijke taak. De van (sport)verenigingen, et cetera. stakeholders (roulerend), zoals de citymarketeer vervult een Iedereen kan gratis en vrijblijvend lid burgemeester, wethouder citymarke- secretarisfunctie naar de Board en worden, door middel van een e-mail ting, vertegenwoordigers van het naar de wethouder citymarketing. aan de citymarketeer, lidmaatschap van bedrijfsleven, de culturele sector en de LinkedIn-group of via Twitter. sport, en de citymarketeer.

lagroup 11 Citymarketing Haarlemmermeer – organisatie

• In 2011 is het Platform drie keer De link tussen citymarketing en de de positionering van Haarlemmermeer bijeengekomen. De citymarketeer is andere beleidsterreinen is als volgt: als ambitieuze, veelzijdige en vitale facilitator en organisator van deze • Evenementen: vooral evenementen gemeente en kan daarmee het imago bijeenkomsten en stelt over het jaar hebben een link met citymarketing en van Haarlemmermeer worden ver- een divers programma samen. Wie worden gezien als promotioneel sterkt. Ook voor het bedrijfsleven is aanwezig is, verschilt per bijeenkomst, middel om “zich te onderscheiden als topsport een aantrekkelijk promotie- afhankelijk van het gekozen onder- ontmoetings- en verbindingsgemeen- en communicatieplatform. werp. Deelname aan de bijeenkomsten te”. Hierbij gaat het onder andere om • Cultuur: het is inherent aan culturele is niet verplicht. sportevenementen (bijvoorbeeld voorstellingen, optredens en evene- Concours Hippique en Haarlemmer- menten dat ze zich richten op een Citymarketing en andere beleidsterreinen meer Run), cultuurevenementen publiek. Het feit dat Haarlemmermeer Citymarketing Haarlemmermeer dient als (bijvoorbeeld Meerjazz en Meerlive) met onder andere Pier K een bepaald verbindende schakel tussen verschillende en om zakelijke evenementen voorzieningenniveau biedt dat gepaard beleidsterreinen. Met behulp van city- (bijvoorbeeld SHARE Haarlemmer- gaat met een bepaalde programme- marketing zijn diverse aspecten van deze meer). Per evenement wordt bekeken ring, beïnvloedt de beeldvorming van beleidsterreinen gekoppeld aan een of het aansluit bij de doelen van het Haarlemmermeer. Cultuur en haar consistente boodschap. Citymarketing is citymarketingbeleid, en of vanuit culturele uitingen kunnen dus een slechts een middel daarvoor en wordt citymarketing voorwaarden kunnen directe link hebben met citymarketing. gevoed door de verschillende beleids- worden gekoppeld aan de • Economische zaken: de verbinding terreinen, zoals sport, cultuur, evene- subsidiebeschikking. tussen economische zaken en city- menten en economische zaken. Dit • Sport: vanuit het beleidsterrein sport marketing is minder expliciet, behalve schema geeft dat weer: wordt ook bekeken hoe de promotio- als het gaat om een zakelijk evene- voor na nele waarde van topsport kan worden ment, zoals SHARE Haarlemmermeer. Gemeente Haarlemmermeer Gemeente Haarlemmermeer ingezet voor de citymarketing. Door de Echter, ook het economische klimaat

Evenementen Evenementen grote zichtbaarheid van topsport- is gebaat bij een positief en levendig Citymarketing Sport Sport evenementen en sportieve successen beeld van Haarlemmermeer. Dit speelt

Cultuur Cultuur kan topsport een bijdrage leveren aan vooral op het gebied van marketing en

Economische zaken Economische zaken acquisitie ten aanzien van het aantrekken van nieuwe bedrijven. lagroup 12 Citymarketing Haarlemmermeer – kosten

De totale kosten van citymarketing voor De volgende grafiek toont de opbouw van In 2011 is voor citymarketing circa de gemeente Haarlemmermeer zijn lastig de kosten voor citymarketing in € 390.000 uitgegeven en in 2010 te kwantifereren. Dit komt doordat city- Haarlemmermeer: circa € 340.000. Een uitgebreide marketing in bepaalde gevallen leidend toelichting op deze bedragen is is, en in andere gevallen bijvangst. Als weergegeven in bijlage 2. kosten voor citymarketing in Haarlem- mermeer hebben we de posten meege- Indirecte kosten nomen met een duidelijk citymarketing- 2. In 2010 werd door andere beleids- karakter. Dit betreft: 1. terreinen circa € 940.000 uitgegeven 1. het directe budget voor Citymarketing Citymarketing aan evenementen.** Dit bedrag (dus Haarlemmermeer (incl. evenementen € 355.000 exclusief de directe ondersteuning van gefinancierd door Citymarketing); evenementen door Citymarketing) is 2. alle door andere beleidsterreinen uitgesplitst in de groene grafiek op de gefinancierde evenementen; en 2. volgende pagina. 3. specifieke kosten die het beleidsterrein Evenementen 3. Ten slotte draagt het beleidsterrein € 940.000 3. Economische Zaken heeft gemaakt Econ. Zaken Economische Zaken circa € 80.000 voor citymarketing in Haarlemmer- € 80.000 per jaar bij aan Citymarketing: meer. € 20.000 voor het partnerschip Hierna worden de directe kosten ‘amsterdam inbusiness’ en circa Kosten van beleidsterreinen Cultuur en (donkerblauw) en indirecte kosten (groen € 60.000 aan personeelskosten Sport (anders dan hun evenementen, dus en turkois) nader toegelicht. (1 fte) voor ‘amsterdam inbusiness’- bijvoorbeeld kosten met betrekking tot activiteiten. Pier K en het Huis voor de Sport) zijn niet Directe kosten meegenomen. Bij deze kosten is city- 1. Het jaarlijkse directe budget voor city- marketing immers bijvangst. marketing in Haarlemmermeer is momenteel € 355.000 (2012)*. Dit bedrag is uitgesplitst in de blauwe grafiek op de volgende pagina.

* Bron: Begroting citymarketing 2012. In de Financiële begroting 2012-2015 van de Gemeente Haarlemmermeer wordt voor 2012 tot en met 2015 hetzelfde bedrag genoemd. 13 lagroup ** Bron: Evenementensubsidies 2010 Citymarketing Haarlemmermeer – kosten

zzz Begroting Citymarketing 2012 = € 355.000 Evenementensubsidies 2010 = € 937.495 (excl. directe ondersteuning Citymarketing)

gadgets e.a. overig Garantstelling Overig evenementen € 25.000 € 2.500 Citymarketing (Concours € 3.447 € 161.000 Hippique) evenementen Evenementen € 100.000 € 90.000 € 161.000

Toezeggingen communicatie (Meerlive,overig € 370.974 € 85.000 Meerpop) volkscultuur € 110.000 € 92.386 Cultuur (Meerjazz, Meerwaarde, jeugd Marhaba) initiatieven € 40.000 Platform € 134.000 Citymarketing Interne € 36.500 evenementen wijkbudget € 186.500 € 86.635 Volkscultuur project- Sport interne € 92.386 organisatie (stimulering evenementen sportdeelname) € 186.500 € 116.000 Wijkbudget € 10.475 Integratie Jeugd € 86.635 € 13.052 € 40.000

lagroup 14 Citymarketing Haarlemmermeer – effecten

De effecten van citymarketing in Haar- mermeerder’, naast Zwanenburger, Dit is meer dan evenementen alleen lemmermeer, in termen van bijvoorbeeld Hoofddorper, et cetera. teweeg kunnen brengen. financiële opbrengsten, imago en samen- • Door in de afgelopen jaren vooral in • Citymarketing heeft Haarlemmermeer werking, worden nog niet gemeten (in lijn warme citymarketing geïnvesteerd te letterlijk zichtbaar gemaakt door onder met bevindingen van de Nationale City- hebben, heerst er nu een beter klimaat andere uitingen te gebruiken, zoals het marketing Monitor 2010, zie p. 4). Dat in de gemeente. Haarlemmermeer is logo, vlaggen, gadgets et cetera. betekent dat er nog geen structureel meer open en minder naar binnen • Door citymarketing is het gelukt om inzicht is in de effecten van de citymarke- gekeerd. De gemeente en ondernemers meer, grotere en betere evenementen tingactiviteiten. Desalniettemin noemden zijn zichtbaar actiever geworden (bijv. naar Haarlemmermeer te halen, zoals de geraadpleegde personen diverse deelname aan het Platform citymarke- de SBS6 Kerstparade en het NK BBQ, positieve effecten die citymarketing ting, gastheer voor de Dag van de waardoor ook de lokale economie Haarlemmermeer in de afgelopen jaren Citymarketing, et cetera). De geïnter- profiteert. teweeg heeft gebracht. Hierbij gaat het in viewden geven aan dat de bewoners in • Er is veel media-aandacht geweest de meeste gevallen om kwalitatieve toenemende mate trots zijn op Haar- voor onderscheidende en/of grotere effecten. De effecten zijn hieronder weer- lemmermeer. Voor de bestaande doel- evenementen, zoals NK paalzitten en gegeven en zijn allen afkomstig uit de in- groepen is het imago van de gemeente de SBS6 Kerstparade. Naast de media- terviews met betrokkenen (zie bijlage 1). verbeterd. waarde van evenementen is ook het • Het citymarketingproces tot nu toe aantal bezoekers een meetbaar effect Identiteit en zichtbaarheid van heeft bijgedragen aan het bewustzijn van (evenementen die plaatsvinden in Haarlemmermeer wat Haarlemmermeer allemaal (wel) het kader van) citymarketing. • Citymarketing heeft een impuls gege- te bieden heeft. ven aan de discussie over de identiteit • Citymarketing zorgt ervoor dat de De kapstokfunctie van citymarketing van Haarlemmermeer. De complexe voorzieningen in Haarlemmermeer • ‘Ontmoeten & verbinden’ heeft voor identiteit van Haarlemmermeer – geen beter onder de aandacht worden een integrale kijk bij de gemeente stad, maar 26 verschillende kernen – gebracht, zodat ook eigen bewoners gezorgd en biedt haakjes om zaken is een ingewikkeld uitgangspunt. Ech- er meer gebruik van gaan maken. aan op te hangen. Een voorbeeld is ter, citymarketing heeft bij velen voor • Citymarketing heeft meer ‘smoel’ het gebruiken van bijzondere evene- een cultuuromslag gezorgd. Men voelt gegeven aan Haarlemmermeer, ook menten om (internationale) bedrijven zich in toenemende mate ‘Haarlem- voor mensen die niet in de gemeente uit te nodigen. Zo wordt op Mystery- wonen maar er bijvoorbeeld werken. land jaarlijks één VIP-bijeenkomst lagroup 15

Citymarketing Haarlemmermeer – effecten

georganiseerd in samenwerking met • Waar eerder alleen ondernemers- Deze zorgen voor directe en indirecte ID&T en de gemeente. De doelgroep verenigingen in de kernen bestonden, is werkgelegenheid. voor deze bijeenkomst wisselt per jaar. er nu ook een ondernemersplatform • Door het aanstellen van een city- • ‘Ontmoeten & verbinden’ helpt om meer Haarlemmermeer. marketeer heeft Citymarketing Haar- te focussen bij het al dan niet • Het aantal leden van het Platform City- lemmermeer letterlijk een gezicht subsidiëren van evenementen. Wil een marketing groeit nog steeds (eind 2010: gekregen; het is prettig om één aan- evenement in aanmerking komen voor 181, eind 2011: 235). spreekpunt te hebben. subsidie, dan moet het bijdragen aan • Op de bijeenkomsten van het Platform • Uit de interviews blijkt dat het de city- ‘ontmoeten & verbinden’. Citymarketing ontstaan concrete marketeer goed is gelukt om iets heel initiatieven, zoals een project over de abstracts in concrete doelen te vatten. Verbinding en samenwerking (intern en met aanleg van de binnentuin van Pier K en Dit is ook voor de toekomst belangrijk. derden) een yoga-ochtend voor een goed doel. • De geïnterviewden zijn unaniem posi- • Citymarketing faciliteert en helpt bij het • Haarlemmermeer wordt als serieuze tief over de waarde van citymarketing verbinden van mensen en bedrijven, partner gezien en zit vaker aan tafel, voor Haarlemmermeer. Het begin is vooral in de kernen, maar ook erbuiten. bijvoorbeeld bij het ‘New Town overleg’. gemaakt en gelukt. Nu moet city- • ‘Ontmoeten & verbinden’ is tot stand Maar ook in de Metropoolregio Amster- marketing verder worden uitgebouwd. gekomen via een participatief proces. dam (MRA) heeft Haarlemmermeer een Er wordt ook erkend dat citymarketing • ‘Ontmoeten & verbinden’ heeft bij de belangrijke rol. Samenwerking met de een lange adem nodig heeft. gemeente intern gezorgd voor een betere MRA vindt plaats op de gebieden dialoog en een gemeenschappelijk idee wonen, recreëren, leisure*, luchthaven, Zoals gezegd is het overgrote deel van de en kader. Citymarketing heeft dus geleid economische zaken/werken, detailhan- hierboven genoemde effecten kwalitatief tot een betere samenwerking tussen de del en marketing/acquisitie. Uitgangs- van aard en daardoor niet makkelijk afdelingen. punt van de samenwerking is handelen meetbaar. Verder werd in een interview • Door citymarketing is het klimaat vanuit de eigen kracht van de gemeente. ook aangegeven dat niet alleen het verbeterd voor het bedrijfsleven. Een • Door de activiteiten van ‘amsterdam behalen van de citymarketingdoelstel- concreet voorbeeld is SHARE Haar- inbusiness’ zijn in 2011 circa 110 nieuwe lingen belangrijk is, maar dat ook naar lemmermeer, een jaarlijkse grote buitenlandse bedrijven aangetrokken, de indirecte successen eromheen (de netwerkbijeenkomst voor het bedrijfs- waarvan 11 bedrijven zich in Haarlem- ‘bijvangst’ van citymarketing) moet leven in de regio Haarlemmermeer. mermeer hebben gevestigd. worden gekeken, bijv. een betere samen- werking binnen de gemeente. lagroup * Meer intensieve vormen van recreatie die voorzieningengebonden zijn. 16

Citymarketing Haarlemmermeer – conclusies

Hieronder trekken we een aantal conclu- 2. Specifieke doelgroepen vs. 4. Uitbouwen vs. Opbouwen sies over hoe Haarlemmermeer heeft ge- Alle doelgroepen Haarlemmermeer is een relatief jonge presteerd op het gebied van citymarke- De gemeente Haarlemmermeer heeft gemeente en heeft vanwege de 26 ting. Dit doen we aan de hand van de vijf zich vooral gericht op de bestaande kernen geen duidelijke identiteit. Dat aspecten van Citymarketing (zie p. 6). bewoners, gevolgd door bedrijven. betekent dat ze deze eerst moet ont- Ook noemen we een aantal andere Op een grote afstand komen de wikkelen en daarom in vergelijking met aspecten. bezoekers. Gezien de huidige situatie andere gemeenten een langere weg – 26 kernen met een beperkte moet afleggen om op de mental map 1. Warme citymarketing vs. gezamenlijke identiteit en een beperkt van de doelgroepen te komen. Dit stelt Koude citymarketing toeristisch aanbod – vinden wij dit citymarketing voor een grote uitdaging. De gemeente Haarlemmermeer heeft een realistische en goed gekozen ingezet op warme citymarketing, focus. 5. Specifiek profiel vs. Generiek profiel waarbij de focus ligt op bestaande ‘Ontmoeten & verbinden’ is het thema bewoners. Dit is ons inziens voor de 3. Oude stad vs. New Town waarvoor Haarlemmermeer heeft opstartfase een juiste keuze en heeft De gemeente heeft de ambitie onder gekozen. Het thema lijkt voor intern tot verschillende positieve resultaten de inwoners van de 26 kernen een gebruik (binnen de gemeentelijke geleid (zie effecten). Daarnaast is de sense of belonging te creëren ten aan- organisatie en voor de eigen inwoners) gemeente actief in het aantrekken van zien van de gemeente Haarlemmer- tot nu toe goed te hebben gewerkt. nieuwe bedrijven (‘koude citymarke- meer. 26 Kernen bij elkaar willen Voor extern gebruik is ‘ontmoeten & ting’). Echter, deze acquisitie komt brengen tot een ‘gevoeld geheel’ kan verbinden’ te breed en te weinig niet voort uit de citymarketing, maar worden gezien als een uitdaging van specifiek en onderscheidend. is een activiteit die de gemeente formaat. De gemeente heeft daarmee vanwege haar aanbod van vestigings- een complexer vertrekpunt dan veel Andere conclusies met betrekking tot: locaties al langer uitvoert. Sinds het oude(re) gemeenten/steden in … de strategie opstarten van citymarketing wordt nu Nederland. • Citymarketing Haarlemmermeer wordt ook gekeken of citymarketing iets vooral gekenmerkt door de uitvoering extra’s kan betekenen bij de acquisitie van activiteiten. Er is nog weinig tot van nieuwe bedrijven. geen strategie uitgewerkt. lagroup 17 Citymarketing Haarlemmermeer – conclusies

• Er zijn doelstellingen geformuleerd en zetten: het formuleren van de unique … de activiteiten de kwalitatieve effecten dragen bij aan selling points (USP’s). Hiermee kan ook • De activiteiten die citymarketing heeft het behalen van deze doelstellingen. makkelijker naar buiten worden uitgevoerd vallen uiteen in de continue Echter, het hogere doel van citymarke- getreden. en eenmalige activiteiten. De continue ting in Haarlemmermeer – ‘waarom activiteiten bestaan vooral uit het facili- doen we dit en wat levert het op?’ – is … de doelgroepen en het profiel teren van activiteiten en betrokkenen niet scherp geformuleerd. Hierdoor is • Door onder andere het organiseren van zodat deze een concrete bijdrage de herkomst van de geformuleerde de roadshows en platformbijeen- kunnen leveren aan de citymarketing (sub)doelstellingen niet duidelijk en is komsten is de gemeente redelijk goed van Haarlemmermeer. De eenmalige de vraag wat het behalen van de (sub)- op de hoogte van wat er bij hun activiteiten zetten in op het zichtbaar doelstellingen oplevert. doelgroep(en) speelt. maken van citymarketing. Hierbij gaat • Haarlemmermeer heeft weliswaar • Citymarketing Haarlemmermeer heeft het vooral om de vorm (o.a. restyling geen slogan, maar heeft wel gekozen tot nu toe niet het streven gehad om hal, vlaggen, Starckbanken, gadgets), voor een thema (‘ontmoeten & Haarlemmermeer tussen de oren van en niet zozeer om inhoud (activiteiten verbinden’) en het toepassen van de Nederlanders te krijgen. En het is die het ‘verhaal’ van Haarlemmermeer citydressing (vlaggen, banken, gadgets, ook de vraag of de gemeente dat moet uitdragen). In hoeverre de eenmalige et cetera). Dit maakt wel zichtbaar dat ambiëren. Dit neemt niet weg dat een activiteiten bijgedragen aan de aantrek- de gemeente actief is, maar het is de volgende stap zinvol is, namelijk het kelijkheid van Haarlemmermeer is vraag in hoeverre deze activiteiten nadenken over vragen als ‘Wat is de onduidelijk. bijdragen aan de aantrekkelijkheid van essentie van Haarlemmermeer?’, • Evenementen komen in aanmerking Haarlemmermeer. ‘Welke unieke elementen kunnen voor subsidie als deze (o.a.) invulling • Dat citymarketing een marathon is en worden benadrukt?’, etc. geven aan de ‘ontmoeten & verbin- geen sprint werd door de geïnterview- • Het thema ‘ontmoeten & verbinden’ den’-gedachte. Aangezien het ont- den onderkent. Daarom hebben ze ook en de kernwaarden ‘contrasten en moeten van mensen inherent is aan aangegeven dat het wenslijk is om diversiteit’ zijn voor zowel warme als evenementen, zijn we van mening dat citymarketing Haarlemmermeer duur- koude citymarketing onvoldoende dit criterium te weinig specifiek is voor zaam te verankeren en daarnaast om concreet en specifiek. het toekennen van subsidie. met citymarketing de volgende stap te lagroup 18 Citymarketing Haarlemmermeer – conclusies

… de context/omgeving van evenementen bijvoorbeeld is deels lateerd aan een startsituatie. • Een ander aspect dat van invloed is op afhankelijk van het toeval. Evenemen- • ID&T (Mysteryland) is de enige organi- de citymarketing in Haarlemmermeer ten die financieel ondersteund worden sator met wie informatie wordt uitge- is dat de gemeente omringd wordt moeten weliswaar bijdragen aan het wisseld over bijvoorbeeld aantallen en door steden met sterke merken, zoals ‘ontmoeten & verbinden’-gedachte, type bezoekers.* Verder werd tijdens Amsterdam, Haarlem en Leiden. Deze maar aangezien dit criterium breed de SBS 6 Kerstparade een bluetooth en 3 steden dingen ook om de gunst van interpreteerbaar is, voldoet bijna elk wifi meting gedaan in het centrum van nieuwe bewoners, nieuwe bedrijven en evenement hieraan. Vermoedelijk Hoofddorp. Hierdoor kan met nauw- bezoekers. Met andere woorden: de wordt vaak praktisch gehandeld door keurigheid worden aangegeven hoeveel concurrentie is stevig. bijvoorbeeld te kijken in welke ‘potjes’ bezoekers Hoofddorp heeft getrokken nog middelen zijn en waarvoor deze tijdens de parade: 72.600 bezoekers. … de organisatie ingezet kunnen/mogen worden. • Daarnaast is niet altijd duidelijk welke • De organisatie die verantwoordelijk is effecten direct toegerekend kunnen voor citymarketing Haarlemmermeer … de evaluatie worden aan (de inspanningen van) bestaat uit een citymarketeer (1 fte). Bij • Een conclusie uit de Nationale City- Citymarketing en welke niet. Een voor- ziekte en vakantie van deze persoon is marketing Monitor 2010 is dat een beeld: vanuit het beleidsterrein sport er geen vervanging. Dat maakt de groot deel van de citymarketeers hun wordt een sportevenement georgani- citymarketingorganisatie kwetsbaar. citymarketingbeleid niet evalueert. Dit seerd. In de eerste jaren heeft dat eve- heeft vermoedelijk te maken met het nement vooral een lokaal en wellicht … het budget feit dat de (kwalitatieve) effecten van regionaal karakter. Door het succes • Het citymarketingbudget van € 355.000 citymarketing lastig te evalueren zijn. van het evenement groeit het langza- (2012) is volgens ons realistisch, ge- Ook Haarlemmermeer heeft nog geen merhand en wordt ook bekender in de zien de focus op warme citymarketing, c.q. in beperkte mate een poging regio en daarbuiten. Daardoor begin- maar minimaal gezien de complexiteit ondernomen om de effecten van city- nen mensen het evenement te verbin- van de ambitie om de 26 kernen te marketing inzichtelijk te maken. den aan de plek/gemeente waar het verbinden. • Bij de start van citymarketing Haarlem- plaatsvindt. Op een gegeven moment • Door het ontbreken van een citymarke- mermeer is geen nulmeting gedaan. is het evenement zo succesvol dat het tingstrategie, worden middelen niet De door de interviews geïdentificeerde wordt gebruikt door en voor citymarke- altijd gericht ingezet. Het financieren effecten kunnen dus niet worden gere- ting van de betreffende plaats. * Mysteryland trok afgelopen jaar 60.000 bezoekers met een gemiddelde leeftijd van 25 jaar. 75% van de bezoekers kwam uit de Randstad, 10% uit Hoofddorp/Haarlem/ lagroup 19 Heemstede en omgeving, 10% uit Groot Amsterdam en 5% uit het buitenland (schriftelijke informatie van Mysteryland/ID&T) Citymarketing Haarlemmermeer – beoordeling

Samenvattende beoordeling • Haarlemmermeer heeft de juiste • Als de gemeente ervoor kiest om met eerste stappen gezet die passen bij citymarketing door te gaan, dan is de haar uitgangssituatie en de doel- huidige status c.q. financiering van groepen die ze wil bereiken met citymarketing als tijdelijk project te citymarketing. kwetsbaar. Dat geldt ook voor de personele bezetting van Citymarketing • Echter, er mist het hogere doel Haarlemmermeer. (waarom doet Haarlemmermeer aan citymarketing?) en een heldere stra- • Het is zinvol om de citymarketing- tegie om daar te komen. Hierdoor is organisatie te ondersteunen met een de herkomst van de (sub)doelstellin- Board. Echter, hiervoor moeten de gen onduidelijk. Verder is de vraag in taken en verantwoordelijkheden van welke mate de activiteiten bijdragen de Board helder zijn. Dit is in Haar- aan de (sub)doelstellingen van lemmermeer op dit moment niet citymarketing. geheel het geval.

• Het thema ‘ontmoeten & verbinden’ is • Om het draagvlak van citymarketing te te weinig specifiek en onderscheidend. verhogen is het betrekken van de De unique selling points van Haarlem- actoren een goede zet. Het Platform mermeer zijn nog niet gedefinieerd. Citymarketing voorziet hierin, maar Het is daardoor onvoldoende helder het is voor de deelnemers vrijblijvend. waarvoor Haarlemmermeer staat. Dat Om duurzame betrokkenheid en maakt het uitdragen c.q. profileren van verantwoordelijkheid bij de actoren te Haarlemmermeer lastig. creëren, moet de deelname niet vrijblijvend zijn.

lagroup 20 Bijlage 1 – Geraadpleegde bronnen en personen

Bronnen 12. Evenementensubsidies 2010 • Twitteraccount @HLMRMEER, 1. Voortgang citymarketing 2011-2012, 13. Raadsvragen CDA en bijbehorend www.twitter.com/HLMRmeer 17 februari 2011 overzicht evenementensubsidies 2. www.hlmrmeerontmoeten.nl 2010 en 2011 Geraadpleegde personen 3. Begroting citymarketing 2010, 2011, 14. Aanvullende antwoorden Inge van Gemeente Haarlemmermeer 2012, 16 februari 2012 der Weij, 10 februari 2012 • Arthur van Dijk, wethouder 4. Kaders voor citymarketing: voorstellen 15. Kwaliteit door keuzes - Een nieuw citymarketing voor citymarketing in Haarlemmer- evenwicht, Collegeprogramma • Michel Winkelman, procesmanager meer, 2009 Haarlemmermeer 2010-2014 (27 Evenementen 4.1 Verslag raadssessie Kaders voor april 2010) • Ilknur Dönmez, clustermanager citymarketing, 12 februari 2009 16. Financiële begroting 2012-2015, Economische Zaken 5. Kadernota citymarketingbeleid, 2007 Gemeente Haarlemmermeer • Jeroen van der Ven, adviseur 5.1 Verslag raadssessie Kadernota 17. Rapportage SBS Kerstparade, ge- Marketing & Acquisitie citymarketing, 5 juli 2007 meente Haarlemmermeer, resultaten • Edward Pranger, clustermanager 6. Programma voor imagomanagement, Crowd Control meting, 18 april 2012. Dienstverlening 2010 • Inge van der Weij, citymarketeer 7. Board Citymarketing Haarlemmer- Overige bronnen Haarlemmermeer meer, 8 april 2009 • Diverse brieven aan de leden van 8. Concept-sportnota Haarlemmermeer de gemeenteraad met betrekking Externen 2009 - 2012 ‘Sport in een beweeglijk tot citymarketing, 2008/2010 • Suzanne Leclaire, directeur Pier K perspectief’, 16 september 2008 • Diverse agenda’s en verslagen van en Board Citymarketing 9. Uitvoeringsbeleid Evenementen Boardvergaderingen, 2010/2011 • Claudia Heimeinsen, manager (zonder jaartal) • Diverse agenda’s en verslagen van duurzaamheid Dura Vermeer 10. Actualisatie evenementenbeleid bijeenkomsten Platform • Fred Scheffer, eigenaar De Bolle Haarlemmermeer 2011 – 2014 (Raads- Citymarketing, 2011 Olifant voorstel 2011.0024350), 5 juli 2011 • LinkedIn-groep citymarketing • Sonja Olthuis, centrummanager 11. Springplank naar de toekomst: Haar- Haarlemmermeer, www.linkedin.com/ winkeliersvereniging Hoofddorp lemmermeer en het Olympisch Plan groups?home=&gid=1991441 Winkelstad 2028, nota van B&W, 15 dec. 2009 • Twitteraccount @HLMRMEER, • Thomas Hendriksen, voorzitter www.twitter.com/HLMRmeer Business Park Nieuw-Vennep Zuid lagroup 21

Bijlage 2 – begroting Citymarketing

Begroting Citymarketing 2010 2011 2012 werkelijk werkelijk - niet definitief gereserveerd

1 Evenementen € 96.841 € 193.525 € 90.000 2 Initiatieven Platform € 27.840 € 5.000 € 36.500 3 Projectorganisatie € 155.583 € 106.749 € 116.000 4 Communicatie € 21.235 € 42.688 € 85.000 5 Gadgets e.a. € 22.342 € 35.809 € 25.000 6 Overig € 15.545 € 3.190 € 2.500 totaal € 339.386 € 386.961 +14% t.o.v. 2010 € 355.000 -8% t.o.v. 2011 Toelichting 1 Door Citymarketing ondersteunde - Marathon - Haarlemmermeer Run - Haarlemmermeer Run evenementen: - Concours Hippique - Concours Hippique - Concours Hippique - MeerLive - MeerLive - MeerLive - Olympia´s Tour - NK BBQ - Haarlemmermeer Culinair - Dance4life - Haarlemmermeer Culinair - Dag van de Citymarketing - Sterkste man van NL - Blues Foundation Festival (voor- & najaar) - De Bataaf - SBS6 Kerstparade - Feestweek Vijfhuizen - Grote Prijs Vijfhuizen - Baseball event Kennermerland - IJsbaan Nieuw Vennep - KIJK KIEK Kunst manuren 2 Door citymarketing ondersteunde - Verhalen over Haarlemmermeer (Rabo - Digitaal platform ondernemers MeerMatch - Expeditie Citymarketing - road show kernen Platforminitiatieven: sponsor) (Cityresult) - Quick scan Toeristische bewegwijzering - I-Tours 360 - HLMRMEERprijs 2010 - I-Tours 360 hosting - Stichting LIEF ZIJN - eenmalig - Initiatieven van derden - start I-Tours 360 (app + 3 tours) lagroup 22 Colofon

Adviseurs lagroup Birte Querl Roel van Herpt Stephen Hodes

Amsterdam, mei 2012

lagroup 23 concept lagroup Leisure & Arts Consulting

Cruquiuskade 45 1018 am Amsterdam

+31 (0)20 550 20 20 [email protected] www.lagroup.nl www.lablog.nl

lagroup 24