jonas kaufmann

SPECIALE GAST: EVA-MARIA WESTBROEK

INHOUD CONTENTS

INFO & CREDITS 02

PROGRAMMA PROGRAMME 03

GROTE ZANGERS 04 TOP SOLOISTS 05

PROGRAMMATOELICHTING 06 PROGRAMME NOTES 10

OVER DE ARTIESTEN 13 ABOUT THE ARTISTS 16

TEKSTEN TEXTS 19

HOLLAND FESTIVAL 2017 36

WORD VRIEND JOIN US 38

COLOFON COLOPHON 40

1 Valentina Bernardone, Anne-Marie Volten e nd INFO – 2 viool 2 violin Janet Krause, Faïna Makhtina, Justyna ZO 4.6 Briefjes, Barbara Krimmel, Ben Legebeke, SUN 4.6 Alexandra Mashina, Sergiy Starzhyns- kiy, Cato Went, Yeeeun Ha, David Pablo aanvang starting time Bellido Herrero, Nadia Frissen, Gideon 15:00 Nelissen 3 pm – altviool viola Timur Yakubov, Jacomine Punt, Moira locatie venue Bette, Jan Buizer, Sevilya Hendrickx, Het Concertgebouw ­Elisabeth Runge, Tanja Trede, Iteke ­Wijbenga, Joosep Ahun, Cristina Blanco duur running time – cello cello 1 uur 45 minuten, inclusief een pauze Gideon den Herder, Mileva Fialova, 1 hour 45 minutes, including one interval ­Caecilia van Hoof, Justa de Jong, Miriam Kirby, Tom van Lent, Sven Weyens, David Bordeleau – contrabas double bass Quirijn van Regteren Altena, Roelof CREDITS Meijer, Harry Donders, Astrid Schrijner, muziek music Jos Tieman, Jasper Tjallingii, Dani Giuseppe Verdi, Richard Wagner Maestro­ Jimenez – fluit flute dirigent conductor Martine van der Loo, Dorine Schade, Jochen Rieder Claire Chabrier – hobo oboe tenor tenor Roger Cramers, Hilje van der Vliet, Theo Jonas Kaufmann Peeters, Ivan Cheng – klarinet clarinet sopraan soprano Arno Stoffelsma, Jasper Grijpink, Tom Eva-Maria Westbroek Wolfs, Ryanne Hofman – fagot bassoon uitvoering music performed by Dorian Cooke, Erik Reinders, James Residentie Orkest ­Aylward, Susan Brinkhof – hoorn French horn musici musicians Ron Schaaper, Mirjam Steinmann, e st – 1 viool 1 violin ­Elizabeth Chell, Christiaan Beumer Lucian-Leonard Raiciof (concertmeester – Wagnertuba Wagner tuba concert master), Ilya Warenberg, Naomi Rene Pagen, Mariëlle van Pruijssen, Miek Bach, Orges Caku, Yuki Hayakashi, Agnes Laforce, Fred Molenaar Houtsmuller, Momoko Noguchi, Mara – trompet trumpet Oosterbaan, Jan Paul Tavenier, Ronald Huug Steketee, Robert-Jan Hoffman, Touw, Pieter Verschuijl, Myrte van Westerop, Carlos Alves Da Cunha, Marc Busscher

2 – bastrompet bass trumpet Timothy Dowling PROGRAMMA – trombone trombone Arno Schipdam, Sebastiaan Kemner, Twan PROGRAMME Dubbers, Wouter Iseger – tuba tuba Giuseppe Verdi (1813-1901) * Ries Schellekens – pauken timpani uit from Aida (1871): Chris Leenders – Preludio – slagwerk percussion – Scena e romanza ‘Se quel guerrier io Martin Ansink, Ron Colbers, Niels ­Verbeek, fossi! … Celeste Aida’ (akte act 1) Axel de Wulf – harp harp uit from La forza del destino (1862): Ernestine Stoop, Astrid Haring – Ouverture – Scena e romanza ‘La vita è inferno wereldpremière world premiere all’infelice … O tu, che in seno agli Aida, Caïro, 24 december 1871 angeli’ (akte act III) La forza del destino, Milaan, 27 februari 1869 uit from Don Carlo (1884): Don Carlo, Parijs, 11 maart 1867 – Scena ed aria ‘Tu che le vanità’ Otello, Milaan, 5 februari 1887 (akte act V) Rienzi, Dresden, 20 oktober 1842 Die Walküre, München, 26 juni 1870 Otello, Preludio (1887)

uit from Otello (1887): – Gia nella notte densa (akte act I, scène scene 3)

pauze interval

Richard Wagner (1813-1883)

uit from Rienzi (1842): – Ouverture

uit from Die Walküre (1870): – akte act I, scène scene 3

3 GROTE ZANGERS door Kasper Jansen

Het jubilerende Holland Festival viert zijn vocale traditie tijdens een operaconcert met twee topsolisten: tenor Jonas Kaufmann en sopraan Eva-Maria Westbroek. Tal van wereldberoemde zangers gingen hen voor in voorstellingen en concerten met klassiek, eigentijds en niet-westers repertoire. Zo waren er optredens van Elisabeth Schwarzkopf, Kathleen Ferrier, Peter Pears, Ramon Vinay, Dietrich Fischer Dieskau, Joan Sutherland, Cathy Berberian, Gré Brouwenstijn, Teresa Berganza, Grace Bumbry, Amal Maher (eerbetoon aan Oum Kalthoum), Fairuz, Abida Parveen, Eva-Maria Westbroek, Dawn Upshaw en vele anderen.

Legendarisch is het optreden van Maria Callas op zaterdag 11 juli 1959 in het Amsterdamse Concertgebouw. Ze zong aria’s van Spontini, Verdi en Bellini. De opname daarvan is nog steeds op cd verkrijgbaar. De nu door Eva-Maria Westbroek gezongen aria ‘Tu che le vanità’ uit Verdi’s Don Carlo zong Callas toen ook.

4 TOP SOLOISTS by Kasper Jansen

In this jubilee year, the Holland Festival is celebrating its vocal tradition with an opera concert featuring two top soloists: tenor Jonas Kaufmann and soprano Eva-Maria Westbroek. They follow in the footsteps of ­numerous world-famous singers who have taken part in performances and concerts with classical, contemporary and non-western repertoire. There have been performances by Elisabeth Schwarzkopf, ­Kathleen ­Ferrier, Peter Pears, Ramon Vinay, Dietrich Fischer Dieskau, Joan ­Sutherland, Cathy Berberian, Gré Brouwenstijn, Teresa Berganza, Grace Bumbry, Amal Maher (tribute to Oum Kalthoum), Fairuz, Abida Parveen, Eva-Maria Westbroek, Dawn Upshaw and many others.

Maria Callas’ performance at Amsterdam’s Concertgebouw on Saturday 11 July 1959 is legendary. She sang arias by Spontini, Verdi and Bellini, accompanied by the Concertgebouw Orchestra conducted by Nicola Rescigno. The recording is still available on CD. Callas also sung the aria ‘Tu che le vanità’ from Verdi’s Don Carlo, which is being sung this concert by Eva-Maria Westbroek.

5 PROGRAMMATOELICHTING door Kasper Jansen

AIDA Preludio ‘Se quel guerrier io fossi! … Celeste Aida’ (akte I)

Aida (1871) is de bekendste opera van Giuseppe Verdi, vooral vanwege de spectaculaire triomfmars van de Egyptische legerleider Radamès na het verslaan van de Ethiopiërs. Maar voor het overige is Aida een intiem werk met slechts enkele solistische zangers op het toneel. Al na ander- halve minuut, als de hogepriester heeft gezegd dat het leger tegen de Ethiopiërs moet optrekken, zingt Radamès zijn eerste scène met de wereldberoemde stralende aria ‘Celeste Aida’, waarin hij zijn liefde voor de hemelse Aida belijdt. Aida blijkt later de dochter van de door Radamès verslagen Ethiopische koning Amonasro. Als zij willen vluchten en Radamès hen de weg wijst, wordt hij ter dood veroordeeld wegens hoogverraad. De opera eindigt met een duet van de levend begraven Radamès en Aida, die zijn graf- kamer wist binnen te dringen. Die slotscène is Verdi’s antwoord op de ‘Liebestod’ in Wagners Tristan und Isolde (1865): ‘Morir per me d’amore’: sterven voor mij uit liefde.

LA FORZA DEL DESTINO Ouverture

De ouverture van Verdi’s opera La forza del destino (‘De kracht van het noodlot’, 1862) wordt beschouwd als zijn beste. De in 1869 opnieuw ge- componeerde ouverture is uitgegroeid tot zelfstandig concertrepertoire: onverbiddelijke muziek, wervelend en dramatisch in grote stijl.

‘La vita è inferno all’infelice … O tu, che in seno ali angeli’ (akte 3) In de derde akte van deze vaak bizarre opera, naar een Spaans verhaal van de hertog van Rivas en Wallensteins Lager van Schiller, beklaagt de gekwelde Don Alvaro zich over zijn ongeluk. In een fataal ongeluk heeft hij de dood veroorzaakt van de markies van Calatrava, de vader van zijn geliefde Leonora. Zij zit nu in het klooster van de Madonna van de Engel­ en. Eerder vond zijn vader de dood op het schavot. ‘Het leven is een hel voor de ongelukkige …. O gij, die tussen de engelen woont’, smeekt hij Leonora, ‘heb medelijden met mij.’

6 DON CARLO ‘Tu che le vanità’ (akte V)

‘Tu che le vanità’ (‘Jij, die de ijdelheid van de wereldse pracht kent’) uit Don Carlo (1884), de Italiaanse versie van de oorspronkelijk Franse opera Don Carlos naar Schiller (1867), is een aria uit de vijfde en laatste akte, gezongen door de totaal ontgoochelde Elisabeth. De Franse prinses Elisabeth zal trouwen met de Spaanse kroonprins Carlo. Maar zijn vader Filips maakt haar tot zijn koningin, zodat ze officieel de stiefmoeder wordt van haar geliefde. De Inquisitie regeert. Carlo, op de hand van de opstandige Nederlanden, belandt in de gevangenis. Al Elisabeths dier- baren ontvallen haar. Gedesillusioneerd neemt ze afscheid van alles, van Frankrijk, van haar jeugd, van haar gouden dromen, van de liefde. ‘Mijn hart heeft één wens, de vrede van de dood.’

OTELLO Preludio

Verdi’s opera Otello (1887) is na Aida (1871) een indrukwekkende toegift op zijn omvangrijke opera-oeuvre. Slechts met veel moeite wisten librettist Arrigo Boito en uitgever Ricordi Verdi na de voltooiing van zijn Requiem (1874) te bewegen tot een opera naar Othello (1603-1604) van de door Verdi zo bewonderde Shakespeare. Het aan Verdi toegeschreven Preludio voor zijn opera Otello is een cu- riosum. Hij zou het manuscript cadeau hebben gegeven aan de familie Spada na de Romeinse première van Falstaff. Een uitvoering vooraf- gaande aan de opera was kennelijk voor Verdi onvoorstelbaar. Riccardo Chailly zette het Preludio op een cd met ‘Verdi discoveries’. Otello begint met een overweldigende stormscène voor orkest en koor, waarin het schip van Otello in de haven van Cyprus terugkeert na een overwinning van de Venetianen op de Turken.

OTELLO ‘Gia nella notte densa’ (akte I, scène 3)

In het liefdesduet ‘Gia nella notte densa’, het slot van de eerste akte, klinkt al het noodlottige einde van de opera door: ‘Laat de dood komen, moge de extase van deze omarming het hoogtepunt vormen.’ De wraak- zuchtige intrigant Jago, door Cassio in rang gepasseerd, laat op listige wijze en met veel psychologisch inzicht Otello denken dat zijn vrouw Desdemona de minnares van Cassio is. De verpletterende tragiek van Desdemona is dat ze, wanneer ze uitein- delijk door Otello wordt gewurgd, in haar onschuld geen idee heeft van het hoe en waarom daarvan. Van het perfide web van suggesties en

7 verdachtmakingen dat Jago heeft geweven om de gekmakende jaloezie van Otello op te wekken, weet zij niets. Als Otello Jago’s vileine complot beseft, steekt hij zichzelf dood.

RIENZI Ouverture

Richard Wagner schreef Rienzi, der Letzte der Tribunen, zijn derde voltooide opera, in de jaren 1837-1840 in de bruisende stijl van de ‘grand opéra’ met veel marsen, massa-scènes, koren, een uitvoerig ballet en roerige finales. De lange ouverture geeft er een enerverend beeld van. De vijf uur durende opera over de Romeinse volkstribuun Cola di Rienzo was oorspronkelijk bedoeld voor Parijs, maar ging in 1842 in première in Dresden. Wagners eerste succes wordt nog hoogstzelden uitgevoerd en werd later door Wagner zelf ook niet geschikt bevonden voor zijn eigen e theater in Bayreuth. In 2013, ter gelegenheid van zijn 200 geboortejaar, klonk Rienzi flink bekort in de Bayreuther Oberfrankenhalle.

DIE WALKÜRE akte 1, scène 3 ‘Ein Schwert verhieß mir der Vater’ ‘Winterstürme’ ‘Du bist der Lenz’

Die Walküre, de tweede opera in de vierdelige cyclus Der Ring des Nibelungen, begint met onweer, donder en bliksem. De opgejaagde Siegmund zoekt een schuilplaats in het woud en vindt een huis. Binnen is Sieglinde, de vrouw van Hunding, die hem zojuist heeft achtervolgd. Tus- sen Siegmund en Sieglinde ontstaat een sterke erotische spanning. Hun- ding komt thuis: maar het gastrecht verplicht hem Siegmund onderdak te verschaffen; de volgende dag zal er een duel komen. Sieglinde geeft Hunding een slaapdrank. Siegmund en Sieglinde ontdekken dat ze een tweeling zijn en vieren dat in een lange lentenacht met hartstochtelijke incestueuze seks die hen één maakt. De liefdesnacht van Siegmund en Sieglinde heeft verstrekkende gevol- gen. De godin Fricka dwingt haar man Wotan de incest te bestraffen. Wotan versplintert het zwaard Nothung, dat hij zelf voor Siegmund had achtergelaten in het huis van Hunding. Deze kan nu Siegmund doden. Sieglinde baart later zijn zoon, de held Siegfried. Hij wordt aan het slot van de cyclus, in Götterdämmerung gedood en zijn brandstapel steekt het Walhalla aan. Het vuur maakt een eind aan de immorele wereld van helden en goden.

8 JONAS KAUFMANN (ANDREA CHÉNIER), EVA-MARIA WESTBROEK (MADDALENA) IN OPERA ANDREA CHÉNIER, © BILL COOPER PROGRAMME NOTES by Kasper Jansen

AIDA Preludio ‘Se quel guerrier io fossi! … Celeste Aida’ (act I)

Aida (1871) is Giuseppe Verdi’s most well-known opera, particularly famous for the Egyptian army commander Radamès’ spectacular triumphal march after defeating the Ethiopians. Apart from this, Aida is an inti- mate work with just a few solo singers on stage. After only one and a half minutes, when the high priest says that the army must march against the Ethiopians, Radamès sings his first scene, the world-famous aria ‘Celeste Aida’, in which he professes his love for heavenly Aida. It subsequently turns out that Aida is the daughter of the Ethiopian king Amonasro, who was defeated by Radamès. When they attempt to flee, Radamès shows them the way and is sentenced to death for treason. The opera ends with Radamès sealed in a vault to die. There he finds Aida, who has managed to smuggle ‹ herself in, and they sing a duet. This final scene is Verdi’s answer to the Liebestod’ in Wagner’s Tristan und Isolde (1865): ‘Morir per me d’amore’: die for me out of love.

LA FORZA DEL DESTINO Overture

The overture of Verdi’s opera La forza del destino (‘The Power of Destiny’, 1862) is considered his best. He revised it in 1869, and it has since become concert repertoire in its own right: it is unrelenting music in grand style, dazzling and dramatic.

‘La vita è inferno all’infelice … O tu, che in seno ali angeli’ (act 3) In the third act of this often bizarre opera, based on a Spanish story about the Duke of Rivas and Schiller’s Wallensteins Lager, the tormented Don Alvaro laments his misfortune. By a fatal accident he has caused the death of the Marquis of Calatrava, his beloved Leonora’s father. She has taken refuge in the convent of the Madonna of the Angels. Earlier his father had died on the scaffold. ‘Life is a hell to the unfortunate. ... Oh, you who have ascended ... to the bosom of the angels,’ he begs Leonora, ‘have pity on me!’

10 DON CARLO ‘Tu che le vanità’ (act V)

‘Tu che le vanità’ (‘You who knew the emptiness of the pomp of this world’) from Don Carlo (1884), the Italian version of the originally French opera Don Carlos based on a play by Schiller (1867), is an aria from the fifth and final act, sung by a totally downcast Elisabeth. The French princess Elisabeth was supposed to marry the Spanish Crown Prince Carlo. But his father Philip has made her his queen, so she is now her lover’s stepmother. It was the height of the Inquisition. Carlo has been imprisoned for defending the rebellious Low Countries. Elisabeth loses all her loved ones. Disillusioned, she bids farewell to everything – France, her childhood, her golden dreams, and love. ‘My heart has only one wish left, which is the peace of death!’

OTELLO Preludio

After the success of Aida (1871), Verdi’s opera Otello (1887) was an impres- sive addition to his extensive operatic oeuvre. After Verdi completed his Requiem (1874), it was with great difficulty that the librettist Arrigo Boito and the publisher Ricordi managed to persuade him to compose an opera based on a work by Shakespeare, Othello (1603-1604). The Preludio of Otello – attributed to Verdi – is a curiosity. The compo- ser was said to have given the manuscript as a gift to the Spada family after Falstaff’s Roman premiere. A performance prior to the opera was evidently unimaginable to Verdi. Riccardo Chailly recorded the Preludio on a CD entitled ‘Verdi discoveries’. Otello begins with an overpowering storm scene for orchestra and choir, in which Otello’s ship returns to the port of Cyprus after a Venetian victory over the Turks.

OTELLO ‘Gia nella notte densa’ (act I, scene 3)

Even the love duet ‘Gia nella notte densa’, at the end of the first act, presages the fateful end of the opera: ‘Let death come now, that in the ecstasy of this embrace I meet my hour of hours!’ With great psychologi- cal insight, the vengeful and scheming Iago – who was passed over for promotion in rank in favour of Cassio – cunningly convinces Otello that his wife Desdemona is Cassio’s mistress. Desdemona’s tragedy is that when Otello finally strangles her she has no idea of the underlying reasons. She is completely ignorant of the perfidi- ous web of slurs and insinuations that Iago has spun to provoke Otello’s crazed jealousy. When Otello realises Iago’s vile plot, he commits suicide.

11 RIENZI Ouverture

Richard Wagner wrote Rienzi, der Letzte der Tribunen, his third complete opera, between 1837 and 1840. It was written in the vibrant ‘grand opéra’ style, with many marches, crowd scenes, choirs, extensive ballet and turbulent finales. The long overture is an exciting foretaste of what is to come. The five-hour long opera about the Roman tribune Cola di Rienzo was originally supposed to have its premiere in Paris but instead opened in Dresden in 1842. Wagner’s first successful work is rarely performed, and Wagner himself later deemed it unfit for his own theatre in Bayreuth. In 2013, the bicentennial of Wagner’s birth, a trimmed version of Rienzi was performed in the Oberfrankenhalle in Bayreuth.

DIE WALKÜRE act 1, scene 3 ‘Ein Schwert verhieß mir der Vater’ ‘Winterstürme’ ‘Du bist der Lenz’

Die Walküre, the second opera in the four-part cycle Der Ring des Nibe- lungen, starts with a raging storm, thunder and lightning. Siegmund flees into the forest and seeks shelter at a house. There he meets Sieglinde, who is married to Hunding, who had been persuing him. A strong erotic attraction develops between Siegmund and Sieglinde. Hunding returns and is obliged to grant Siegmund the hospitality demanded by custom, but they are to duel the next day. Sieglinde drugs Hunding’s drink, sen- ding him to sleep. Siegmund and Sieglinde realise they are twins, which they celebrate in the long spring night with passionate incestuous sex that makes them one. Siegmund and Sieglinde’s romance has far-reaching consequences. The goddess Fricka forces her husband Wotan to punish this incest. Wotan shatters the sword Nothung, which he himself had left for Siegmund in Hunding’s house. Hunding is now able to kill him. Sieglinde later bares Siegmund’s son, the hero Siegfried. He is slain at the end of the fourth part of the cycle, Götterdämmerung, and his funeral pyre sends Valhalla up in flames. The fire puts an end to the immoral world of heroes and gods.

12 operaster. Sindsdien is zijn agenda jaren OVER tevoren volgeboekt. Hij heeft een veelzij- dig repertoire, dat reikt van Duits, Frans DE ARTIESTEN en Italiaans operarepertoire tot oratoria, liederen en operette. Jonas Kaufmann is een van de beroemd- Het zwaartepunt van Kaufmanns reper­ ste tenoren van deze tijd. Hij treedt overal toire ligt op het werk van Verdi (Aida, ter wereld op in de belangrijkste opera- Otello, Don Carlo, Il trovatore, La forza del huizen en concertzalen en imponeert met destino). Puccini (Tosca, Manon Lescaut), zijn krachtige, donkergetinte mannelijke Wagner (Die Walküre, Parsifal, Lohengrin), stemgeluid. Dat past volledig bij zijn Massenet (Manon, Werther) en Bizet imposante filmsteruiterlijk. Hij is in alle (Carmen) van Bizet. Ook heeft hij een opzichten de ideale zanger en ook als ac- flinke en gevarieerde discografie opge- teur overtuigend en geloofwaardig in zijn bouwd met complete opnames van Aida, rollen. Kaufmann zingt intens en gepassi- Madama Butterfly, Fidelio, Carmen en Die oneerd, superieur en soeverein. Hij is een Walküre en live opnames (Königskinder, ware operaheld, gevierd als geen andere. Tosca, Werther, Carmen, Faust Don Carlo, Kaufmann (München, 1969) groeide op Cavalleria rusticana / Pagliacci, Andrea in een gezin van muziekliefhebbers, zag Chenier). Naast populair repertoire (‘Du al jong veel opera, zong in koren, kreeg bist die Welt für mich’, ‘Dolce Vita’) zong pianoles en overwoog zanger te worden. hij Wagners Wesendonck-Lieder en alle Hij begon toch een wiskundestudie, maar zes de liederen (drie voor tenor en drie schakelde alsnog over naar zingen. Het voor bariton) in Mahlers Das Lied von der ideaal voor een Duitse tenor was destijds Erde. Een hoogtepunt in zijn oeuvre is de tragisch jong overleden Fritz Wunder- zijn opname van Siegmunds ‘Schwerter­ lich met zijn heldere, lichte, lyrische stem, zählung’ in Die Walküre: met ontzagwek- zo geschikt voor Mozart. Pas toen Kauf- kende orkaankracht en extreem langdu- mann stopte met te proberen om aan de rig roept hij in hoogste nood zijn vader verwachtingen van anderen te voldoen aan: ‘Wälse! Wälse!’ Het is schrikwekkend en zijn eigen baritonachtige stem ging en hartverscheurend. gebruiken, ontstond de heroïsche Jonas Kaufmann die wij nu kennen en die de De sopraan Eva-Maria Westbroek debu- ‘lichte lyriek’ achter zich heeft gelaten. teerde in 2006 in het Holland Festival ‘Baritenor’, zo wordt zijn zeldzame stem- met een fenomenale en hartstochte- vak ook genoemd. lijk toegejuichte titelrol in de opera De operacarrière van Jonas Kaufmann Lady Macbeth van Mtsensk van Dmitri begon bij de operahuizen van Saarbrüc- Sjostakovitsj van De Nationale Opera. ken, Stuttgart, Zürich en Hamburg. Zijn Kenmerkend voor het zingen en acte- eerste internationale ervaringen had ren van Eva-Maria Westbroek (1970) zijn hij in Milaan, Chicago, Parijs en Londen. de enorme inzet en haar gedreven en Kaufmann omschrijft zijn succesvolle gevarieerde expressie. Zo zong ze bij De debuut in de Metropolitan Opera in Nationale Opera in Berlioz’ Les Troyens de New York in La traviata in 2006 als zijn furieuze Cassandra die de ondergang van definitieve doorbraak als internationale Troje voorspelt.

13 Westbroek werd opgeleid aan het Het Residentie Orkest is sinds het begin ­Koninklijk Conservatorium in Den Haag. betrokken bij het Holland Festival. In 1948 Van 1999 tot 2006 zong ze bij de Staats- dirigeerde de 29-jarige Leonard Bern- oper in Stuttgart in werk van onder ande- stein, ‘een komeet uit een andere wereld’, ren Wagner, Mozart, Schreker, Offenbach met stormachtig succes twee concerten en Smetana. In Parijs zong ze in Poulencs in het Scheveningse Kurhaus. Ook Carl Les dialogues des Carmelites en in Strauss’ Schuricht en Charles Münch stonden dat Elektra (Chrysothemis). Tijdens de Zater- jaar voor het orkest, dat het jaar daarop dagMatinee in Het Concertgebouw zong met dirigent Ernest Ansermet het Holland ze met veel bijval in Andrea Chénier van Festival opende. Giordano, La Wally van Catalani en La Het orkest gaf zijn eerste officiële concert fanciulla del West van Puccini, waarin ze in 1904 onder leiding van oprichter Henri ook bij De Nationale Opera optrad. Viotta. Latere chef-dirigenten waren In 2008 zong Eva-Maria Westbroek in de onder anderen Peter van Anrooy, Carl complete eerste akte van Die Walküre Schuricht, Hans Vonk, Jevgeni Svetlanov van Wagner de rol van Sieglinde met en Jaap van Zweden. Onder Willem van overweldigend succes bij het Concertge- Otterloo (1949-1974) groeide het Residentie bouworkest onder leiding van Bernard Orkest uit tot een internationaal befaam- Haitink. Sieglinde is een van haar vaakst de rechtstreekse rivaal van het Concert- gezongen en grootste rollen. Ze zong gebouworkest. Sieglinde onder meer in Frankfurt, Aix- Op het repertoire van het Residentie Or- en-Provence, Salzburg, San Francisco, kest stond veel eigentijdse en Nederland- Valencia, Londen, Berlijn en Bayreuth. se muziek. Componisten die eigen werk Als Sieglinde maakte ze in 2011 naast dirigeerden waren onder anderen Richard ­Jonas Kaufmann als Siegmund haar Strauss, Igor Stravinsky, Pierre Boulez debuut bij de Metropolitan Opera in New en Bruno Maderna. In 1973 ontketende York. The New York Times prees haar Nikolaus Harnoncourt bij het Residentie ‘rijke, gevoelvolle, wellustige optreden Orkest met zijn ‘authentieke’ uitvoering en haar grote, heldere zingen.’ In de van Bachs Matthäus-Passion een revo- reprise een jaar later zong ze Sieglinde lutie in de Nederlandse passiepraktijk: samen met haar man Frank van Aken, die twee klein bezette orkesten, twee koren, inviel als Siegmund. In Dresden zongen duidelijk van elkaar gescheiden, wat snel- Westbroek en Van Aken de titelrollen in lere tempi en ‘spelen wat er staat’, zoals Wagners Tristan und Isolde. hij het samenvatte. Eén keer per jaar In 2011 zong Eva-Maria Westbroek voor begeleidt het orkest een productie van een dolenthousiast publiek in het Lon- De Nationale Opera. dense Royal Opera House de titelrol in de wereldpremière van de opera Anna De Duitse dirigent Jochen Rieder (1970) Nicole van Mark-Anthony Turnage. Over deed na zijn muzikale opleiding veel erva- de 23-jarige stripper, die trouwde met een ring op in een aantal functies bij theaters 89-jarige oliemiljardair, die na een jaar in Karlsruhe, Bremen en Zürich. overleed. Eigentijdse opera over een ge- Hij werkte in 2001 en 2002 ook als as- ruchtmakende affaire, Westbroek durfde sistent van dirigent Christian Thielemann het aan en triomfeerde. bij Die Meistersinger von Nürnberg in het

14 Festspielhaus in Bayreuth. Naast het di- rigeren van orkestrepertoire ontwikkelde hij een hechte muzikale vriendschap met tenor Jonas Kaufmann. Rieder dirigeerde met veel theatraal en dramatisch gevoel een aantal van zijn plaatopnamen en tal- loze van zijn operaconcerten bij vele be- kende orkesten, zoals in Londen, Milaan, Praag, Zürich, Wenen, Moskou, München en Sydney.

15 star. Since then his diary has been fully-­ ABOUT THE booked for years in advance. His reper- toire is versatile, he is equally at home in ARTISTS the German, Italian and French operatic repertoire as well as in oratorio, artsong Jonas Kaufmann is one of the world’s and operetta. most celebrated tenors. He performs in The core of his repertoire are the operas major opera houses and concert halls by Verdi (Aida, Otello, Don Carlo, Il trova- across the world, and his powerful, dark- tore, La forza del destino), Puccini (Tosca, toned masculine voice is impressive. Manon Lescaut), Wagner (Die Walküre, It perfectly suits his imposing film star Parsifal, Lohengrin), Massenet (Manon, appearance. Kaufmann is an excellent Werther) and Bizet (Carmen). singer in every respect, who also plays his Jonas Kaufmann has an extensive and roles convincingly and credibly. His sing- varied discography, which includes com- ing is intense and passionate, superior plete recordings of Aida, Madama But- and sovereign - he is a true opera hero, terfly, Fidelio, Carmen and Die Walküre, and is uniquely acclaimed. and many live performances on DVD Kaufmann (born in Munich in 1969) grew (Königskinder , Tosca , Werther, Carmen, up in a family of music lovers, went to Faust, Don, Carlo, Cavalleria rusticana / many operas from a young age, sang in Pagliacci Andrea Chenier). In addition choirs, had piano lessons and considered to popular repertoire (‘Du bist die Welt becoming a singer. He was going to study für mich’, ‘Dolce Vita’), he sang Wagner’s mathematics, but decided to switch to Wesendonck Lieder and all six songs singing instead. At the time the model for (three for tenor and three for baritone) German tenors was Fritz Wunderlich, who in Mahler’s Das Lied von der Erde for the had died tragically young, with his clear, first time. One highlight in his discography light, lyrical voice, which was so perfectly is his recording of Siegmund’s ‘Schwerter- suited to Mozart. It was only when Kauf- zählung’ in Die Walküre : in dire need, his mann stopped to sound like what people protracted call to his father is tempestu- expected a lyric tenor to sound like and ously mighty: ‘Wälse! Wälse!’ It is terrifying started using his own baritone-like voice and heartbreaking. that the heroic Jonas Kaufmann we now know could come into his own and leave The soprano Eva-Maria Westbroek made ‘light lyric sound’ behind. Some say that her debut at the Holland Festival in 2006 his rare voice type is a ‘baritenore’. with a phenomenal and passionately Jonas Kaufmann’s operatic career start- acclaimed title role in the Dutch National ed at the opera houses of Saarbrücken, Opera production of Dmitri Shostako­ Stuttgart, Zurich and Hamburg. First vich’s opera Lady Macbeth of Mtsensk. international appearances took place in Eva-Maria Westbroek’s (1970) tremendous Milano, Chicago, Paris and London. commitment and passionate and varied Kaufmann describes his successful debut expression characterises her singing and at the Metropolitan Opera in New York acting. She sang a furious Cassandra, in La traviata in 2006 as his definitive predicting Troy’s downfall, in the Dutch breakthrough as an international opera National Opera’s production of Berlioz’s

16 Les Troyens. Westbroek trained at the Roy- The Hague Philharmonic has been in- al Conser­vatoire in The Hague. From 1999 volved with the Holland Festival from to 2006 she sang at the Staatsoper Stutt- its inception. A 29-year-old Leonard gart in work by artists including Wagner, Bernstein – ‘a comet from another world’ Mozart, Schreker, Offenbach and Smet- – conducted two enormously successful ana. In Paris she sang in Poulenc’s Les concerts at the Kurhaus in Scheveningen Dialogues des Carmelites and in Strauss’ in 1948. In that same year Carl Schuricht Elektra (as Chrysothemis). She sang in and Charles Münch also conducted the Giordano’s Andrea Chénier, Catalani’s La orchestra, which opened the Holland Wally and Puccini’s La Fanciulla del West ­Festival with conductor Ernest Ansermet to great acclaim at The Concertgebouw’s the following year. Zaterdag­Matinee, which she also per- The orchestra performed its first official formed with the Dutch National Opera. concert in 1904, conducted by founder Eva-Maria Westbroek enjoyed major suc- Henri Viotta. Subsequent chief conduc- cess in 2008, singing the role of Sieglinde tors include Peter van Anrooy, Carl Schu- in the entire first act of Wagner’s Die richt, Hans Vonk, Yevgeny Svetlanov and Walküre, accompanied by the Concert- Jaap van Zweden. With Willem van Otter- gebouw Orchestra conducted by Bernard loo (1949-1974), The Hague Philharmonic Haitink. Sieglinde is one of her most fre- Orchestra has grown into an internation- quently sung and biggest roles. She has ally renowned orchestra, on a par with performed Sieglinde in Frankfurt, Aix-en- the Royal Concertgebouw Orchestra. Provence, Salzburg, San Francisco, Valen- The Hague Philharmonic’s repertoire cia, London, Berlin and Bayreuth. features much contemporary and Dutch She made her debut at the Metropolitan ­music. Composers who conducted their Opera in New York in 2011 as Sieglinde, own work include Richard Strauss, Igor alongside Jonas Kaufmann as Siegmund. Stravinsky, Pierre Boulez and Bruno The New York Times praised her ‘rich, ­Maderna. In 1973 Nikolaus Harnoncourt soulful, sensual performance and her conducted The Hague Philharmonic play- grand, clear singing.’ In the reprise a year ing his ‘authentic’ performance of Bach’s later, she sang Sieglinde with her husband St. Matthew Passion. It revolutionised Frank van Aken, who stood in as Sieg- Dutch passion performances: two small mund. Westbroek and Van Aken sang the orchestras, two choirs – clearly separated title roles in Wagner’s Tristan und Isolde in from each other, slightly faster tempos Dresden. and ‘playing what is written’, as he sum- marised it. Once a year the orchestra She sang the title role in the world pre- accompanies a production of the Dutch miere of Mark-Anthony Turnage’s opera National Opera. Anna Nicole to an enthusiastic audience at London’s Royal Opera House in 2011. It After his musical training, the German was about the 23-year-old stripper who conductor Jochen Rieder (1970) gained a married an 89-year-old oil billionaire, who great deal of experience in several roles died a year later. Westbroek took on a at theatres in Karlsruhe, Bremen and contemporary opera about a controver- Zurich. He was conductor Christian Thiele- sial affair and triumphed. mann’s assistant in Die Meistersinger von

17 Nürnberg at the Bayreuth Festspielhaus in 2001 and 2002. He has also developed a close musical friendship with the tenor Jonas Kaufmann. Rieder has conducted his album recordings and opera concerts with much theatrical and dramatic fee- ling and with many famous orchestras, including London, Milan, Prague, Zurich, Vienna, Moscow, Munich and Sydney.

18 TEKSTEN TEXTS

Giuseppe Verdi Aida

ATTO PRIMO AKTE 1 ACT 1

SCENA PRIMA EERSTE SCÈNE SCENE ONE

RADAMÈS RADAMÈS RADAMÈS Se quel guerrier Als ik die veldheer What if ‘tis I am chosen? Io fossi! se il mio sogno zijn kon! Als mijn droom Ah my dream be now Si avverasse! Un esercito di prodi bewaarheid werd! Een manhaftig accomplished! Da me guidato, e la vittoria e il leger Of a glorious army plauso door mij aangevoerd! En de zege I the chosen leader; mine Di Menfi tutta! E a te, mia dolce en het gejubel glorious victory Aida, van heel Memfis! En naar jou, mijn By Memphis received in triumph! Tornar di lauri cinto... beminde Aida, To thee returned, Aida, my brow Dirti: per te ho pugnato e per te gelauwerd terug te keren... entwined with laurel... ho vinto! Je te zeggen: voor jou heb ik Tell thee, for thee I battled, for gestreden thee I conquered! Celeste Aida, forma divina, en voor jou heb ik overwonnen! Mistico serto di luce e fior, Heav’nly Aida, beauty Del mio pensiero tu sei regina, Hemelse Aida, goddelijke resplendent, Tu di mia vita sei lo splendor. gestalte, Radiant flower blooming and mystieke krans van licht en bright, Il tuo bel cielo vorrei ridarti, bloemen, Queenly thou reignest o’er me Le dolci brezze del patrio suol, jij bent de vorstin van mijn transcendent, Un regal serto sul crin posarti, gedachten, Bathing my spirit in beauty’s light. Ergerti un trono vicino al sol. jij bent het licht van mijn leven. Would that thy bright skies once Oh! Celeste Aida, forma divina, Ik zou je jouw mooie hemel willen more beholding, Mistico raggio di luce e fior, teruggeven, Breathing the soft airs of thy Del mio pensiero ecc. de zoele briesjes van je vaderland, native land, ik zou je haar met een Round thy fair brow a diadem koningskroon willen tooien, folding, een troon voor je oprichten bij Thine were a throne next the sun de zon. to stand.

Hemelse Aida, goddelijke Heav’nly Aida, beauty gestalte, resplendent, mystieke krans van licht en Radiant flower blooming and bloemen, bright; jij bent de vorstin van mijn Queenly thou reignest etc. gedachten, etc.

bron: opera.stanford.edu bron: De Nationale Opera vertaling: Janneke van der Meulen

19 Giuseppe Verdi La forza del destino

ATTO TERZO AKTE 3 ACT 3

SCENA PRIMA EERSTE SCÈNE SCENE ONE

ALVARO ALVARO ALVARO La vita è inferno all’infelice. Het leven is voor de ongelukkige Life itself is hell to the sorrowful. Invano morte desio! een hel. I seek my death in vain! Siviglia! Vergeefs zoek ik de dood! Seville! Leonora! Sevilla! Leonora! Oh, rimembranza! Oh, notte Leonora! Oh, the memory! Oh, night Ch’ogni ben mi rapisti! O herinnering! O nacht when all I love was torn from me! Sarò infelice eternanmente, è die mij van al wat goed was heeft My sorrow shall have no end, it is scritto. beroofd! written so. Della natal sua terra il padre volle Eeuwig is mijn lijden, zo is het My father sought to free his native spezzar l’estranio giogo, voorbeschikt. land e coll’unirsi Mijn vader wilde zijn geboorteland from its foreign masters, All’ultima dell’Incas la corona bevrijden van het vreemde juk, and, by alliance Cingere confidò. Fu vana impresa. en door een verbond te sluiten with the last of the Incas, he In un carcere nacqui; met de laatste der Inca’s, hoopte hij hoped M’educava il deserto; de kroon te winnen. Het was to win back his crown, but all in Sol vivo perchè ignota vergeefs. vain! È mia regale stirpe! In een kerker werd ik geboren; I was born in a prison; I miei parenti mijn opleiding was de wildernis. the desert was my only school; Sognaro un trono, e li destò la Dat ik leef is enkel omdat I am alive today only because scure! niemand weet heeft my royal birth is known to none! Oh, quando fine avran van mijn koninklijke afkomst! My parents Le mie sventure! Mijn ouders dreamed of a throne; the axe O tu che seno agli angeli droomden van een troon, maar awakened them! Eternamente pura, werden door de bijl gewekt! Oh, when shall all my sorrows Salisti bella, incolume Oh, wanneer komt er een einde come to an end! Dalla mortal jattura, aan mijn ongeluk! O you who dwell among the Non iscordar di volgere Oh, jij die naar de engelen angels, Lo sguardo a me tapino, voor eeuwig zuiver en forever pure, Che senza nome ed esule, in schoonheid opgestegen bent, lovely and untouched now In odio del destino, onbereikbaar by mortal sorrow, Chiedo anelando, voor sterfelijke rampspoed, do not forget Ahi misero, la morte d’incontrar. vergeet niet to look down on me, Leonora mia, soccorrimi, je blik te wenden naar mij, who, exiled and nameless, Pietà del mio penar! schamele, defying fate, Pietà di me! die zonder naam als banneling seek battle, like a wretched man, worstelt met het lot, hoping to find there death. die hunkerend vraagt Leonora mine, help me, in zijn ellende de dood te mogen take pity on my anguish! ontmoeten. Have pity on me! Mijn Leonora, help mij, heb medelijden met mijn nood! Heb medelijden met mij! bron: www.impresario.ch

vertaling: Margriet Agricola

20 Giuseppe Verdi Don Carlo

ATTO QUINTO AKTE 5 ACT 5

SCENA ED ARIA SCÈNE EN ARIA SCENE AND ARIA

ELISABETTA ELISABETH ELISABETH Tu che le vanità U die de ijdelheid You who knew the emptiness of conoscesti del mondo van de wereld gekend hebt the pomp of this world, e godi nell’avel en die in het graf you who enjoy at last a sweet, il riposo profondo, diepe rust geniet, profound peace, s’ancor si piange in cielo, als in de hemel nog geweend wordt, if one sheds tears even in heaven, piangi sul mio dolore, ween dan om mijn verdriet by weeping bring my tears to the e porta il pianto mio en breng mijn tranen feet of the eternal one. al trono del Signor. naar de troon van de Heer. Carlos will come here! Yes! He Carlo qui verrà! Sì! Carlo komt hier! Ja! must leave, he must forget. Che parta e scordi omai. Dan moet hij weggaan en vergeten. I have promised Posa to watch A Posa di vegliar Ik heb Posa gezworen over his life, sui giorni suoi giurai. over zijn leven te zullen waken. so that he follows his glorious, Ei segua il suo destin, Hij moet zijn lot volgen, blessed path. la gloria il traccerà. roem zal hem de weg wijzen. For me... my task is done, and my Per me... la mia giornata En ik... mijn levensdagen days are over! a sera è giunta già! zijn al ten einde! France, noble land, so dear to me Francia, nobile suol, Frankrijk, nobel, dierbaar land in my youth! sì caro a’ miei verd’ anni! van mijn jonge jaren! Fontainebleau! My heart is filled Fontainebleau! Fontainebleau! with your image. Vêr voi schiude il pensier i vanni. Naar u slaan mijn gedachten hun It is there that God received our Eterno giuro d’amore vleugels uit. eternal vow, là Dio da me ascoltò, Daar heeft God mijn eed and its eternity lasted but a e quest’ eternità un giorno sol durò. van eeuwige liefde gehoord, moment. en die eeuwigheid duurde slechts Tra voi, vaghi giardin een dag. Beautiful Spanish gardens, at this di questa terra ibéra, hour pale and shadowy, se Carlo ancor dovrà En jullie, mooie tuinen if Carlos should again pause in fermar i passi a sera, van dit Spaanse land, your shade, che le zolle, i ruscelli, als Carlo ’s avonds nog let your flowers, your lawns, your i fonti, i boschi, bij jullie mag verwijlen, fountains, your copses i fior con le lor armonie laten de gazons, de beekjes, sing to him of me in full voice! cantino il nostro amor! de fonteinen, de bosjes, de bloemen in harmonie Farewell! Farewell, golden dream, Addio! Addio, bei sogni d’ôr, dan onze liefde bezingen! illusion! phantom! illusion perduta! Every link binding me to earth is Il nodo si spezzò, Vaarwel! Vaarwel, mooie gouden broken! la luce è fatta muta! dromen, Farewell, youth, love! Addio! addio verd’ anni ancor! verloren illusie! De band is verbroken, Giving out beneath the strain, Cedendo al duol crudel, het licht is verstomd! my heart has only one wish left, il cor ha un sol desir: Vaarwel! Nogmaals vaarwel,mijn which is the peace of death! la pace dell’avel! jonge jaren! You who knew the emptiness of Tu che le vanità Bezwijkend aan deze gruwelijke the pomp of this world, conoscesti del mondo pijn, you who enjoy at last a sweet, e godi nell’avel kent mijn hart nog slechts deze profound peace, il riposo profondo, wens: if one sheds tears even in heaven, s’ancor si piange in cielo, de rust van het graf! piangi sul mio dolore, 21 Ah, il pianto mio U die de ijdelheid by weeping bring my tears to the reca a’ piè del Signor! van de wereld gekend hebt feet of the eternal one. en die in het graf diepe rust geniet, als in de hemel nog geweend wordt, bron: www.impresario.ch ween dan om mijn verdriet. Leg mijn tranen aan de voeten van de Heer!

bron: De Nationale Opera vertaling: Jenny Tuin (1987)

22 Giuseppe Verdi Otello

ATTO PRIMO AKTE 1 ACT 1

SCENA TERZA DERDE SCÈNE SCENE THREE

OTELLO OTELLO OTELLO Già nella notte densa Reeds sterft in deze donkere Now in the dark night S’estingue ogni clamore. nacht elk hinderlijk rumoer weg. Is silenced every noise. Già il mio cor fremebondo Reeds komt mijn overprikkelend Now my throbbing heart S’ammansa in quest’ampleso e si hart in deze omhelzing to rust en Is lulled in this embrace and rinsensa. bezinning. quieted. Tuoni la guerra e s’inabissi il Laat de oorlog maar razen Let war thunder and the world be mondo en de wereld vergaan, als na engulfed Se dopo l’ira immensa de immense gramschap deze If after infinite wrath Vien quest’immenso amor! immense liefde komt! Comes this infinite love!

DESDEMONA DESDEMONA DESDEMONA Mio superbo guerrier! Quanti Mijn trotse krijgsman! Ach, My proud warrior! How many tormenti, hoeveel leed, torments, Quanti mesti sospiri e quanta hoe vele droeve zuchten en How many sad sighs and how speme hoeveel hoop hebben ons much hope Ci condusse ai soavi naar deze tedere omarmingen Have led us to these sweet abbraciamenti! gevoerd! embraces! Oh! com’è dolce il moromorare O, hoe zoet is het zo samen te Oh! How it is sweet to murmur insieme... fluisteren... together... Te ne rammenti! Weet je nog wel? Do you remember? Quando narravi l’escule tua vita Toen je vertelde van je dolende When you recounted the exile of E i fieri eventi ie i lunghi tuoi dolor, bestaan, je wrede lotgevallen en your life Ed io t’udia coll’anima rapita je lange lijden, en ik je aanhoorde, And of daring deeds and your In quei spaventi e coll’estasi nel met heel mijn wezen opgaand long suffering cor. in die schrikbeelden, met And I listened, with soul rapt geestdrift in mijn hart. In those terrors, and with ecstasy OTELLO in my heart. Pingea dell’armi il fremito, la OTELLO pugna Ik schilderde het geweld der OTHELLO E il vol gagliardo alla brecia mortal, wapens, het gevecht, I told of the clash of arms, the L’assalto, orribil edera, coll’ugna de koene stormloop op de battle Al baluaardo e il sibilante stral. dodelijke bres, waarbij we, als And the valiant rush into the gruwelijk klimop met de nagels mortal breach, DESDEMONA aan ‘t bastion geklampt, de pijlen The assault, clinging like ivy with Poi mi quidavi ai fulgidi deserti. hoorden suizen. out nails All’arse arene, al tuo materno On the rampart, and the whistling suol, DESDEMONA arrow. Narravi allor gli spasimi sofferti Dan voerde je me naar E le catene e dello schiavo il duol. verblindende woestijnen, DESDEMONA naar de verschroeide grond van je Then you led me to the shining OTELLO geboorteland, deserts, Ingentilìa di lacrime la storia en je vertelde over ondergane To the burning sands, to your Il tuo bel viso e il labbro di sospir; kwellingen, over je ketenen en mother soil; Scendean sulle mie tenebre la over slavenleed. And told me of the torments gloria, suffered, Il paradiso e gli astri a benedir. OTELLO And the chains and grief of Tranen verzachtten onder mijn slavery. DESDEMONA verhaal je mooi gelaat, en Ed io vedea fra le tue tempie zuchten kwamen van je lippen; OTHELLO oscure over mijn trieste lot daalde de Ennobling my story with your tears

23 Splender del genio l’eterea beltà. zegen neer On your lovely face, and your lips van roem, van ‘t paradijs en van with sighs OTELLO de sterren. There settled on my darkness E tu m’amavi per le mie sventure glory, Ed io t’amavo per la tua pietà. DESDEMONA Paradise, and the stars to bless. En ik zag tussen je donkere slapen DESDEMONA de eeuwige schoonheid van een DESDEMONA Ed io t’amavo per le tue sventure grote geest. And I saw from your dark temples E tu m’avai per la mia pietà. The eternal beauty of your spirit OTELLO shine. OTELLO En jij beminde mij om mijn Venga la morte! Mi colga beproevingen OTHELLO nell’estasi en ik beminde jou om je And you loved me for my Di quest’amplesso medegevoel. misfortunes Il momento supremo! And I loved you that you did pity Tale è il gaudio dell’anima che DESDEMONA them. temo, En ik beminde jou om je Temo che più non mi sarà beproevingen DESDEMONA concesso en jij beminde mij om mijn And I loved you for your Quest’attimo divino medegevoel. misfortunes Nell’ignoto avvenir del mio And you loved me that I did pity destino. OTELLO them. Laat de dood komen en het DEDESMONA laatste ogeblik me overvallen in OTHELLO Disperda il ciel gli affanni de extase van deze omhelzing! Let death come! Taking me in the E Amor non muti col mutar Zo groot is de verrukking van mijn ecstasy degl’anni. ziel dat ik vrees dat dit goddelijk Of this embrace moment me nooit meer vergund The supreme moment! OTELLO zal zijn Such is my soul’s joy that I am A questa tua preghiera in het onbekende verschiet van afraid. Amen risponda la celeste schiera. mijn lot. I fear that I wll never again be granted DESDEMONA DESDEMONA This divine moment Amen risponda. Moge de hemel de zorgen In the unknown future of my verdrijven destiny. OTELLO en Liefde niet veranderen met Ah! la gioia m’innonda de tijd. DESDEMONA Sì fieramente ... che ansante mi May heaven drive away all care giacio ... OTELLO And Love not change with Un bacio ... Op dti gebed van jou moge changing years. de hemelschaar met Amen DESDEMONA antwoorden OTHELLO Otello! To this prayer of yours DESDEMONA May the heavenly host answer OTELLO Amen antwoorden. Amen. Un bacio ... ancora un bacio. Già la pleaide ardente in mar OTELLO DESDEMONA discende. Ah! De vreugde overweldigt me May it answer Amen. zo hevig... dat ik hijgend in elkaar DEDESMONA zak. Een kus... OTHELLO Tarda è la notte. Ah! Joy enuglfs me. OTELLO DESDEMONA So fiercly ... that I lie, breathless ... Vien ... Venere splende. Otello!... A kiss ...

DESDEMONA OTELLO DESDEMONA Otello! Een kus... en nog een kus. Othello! ... De stralende Plejaden zinken al in de zee. OTHELLO A kiss ... another kiss,

24 DESDEMONA The burning Pleiades already sink Het is laat in de nacht. into the sea.

OTELLO DESDEMONA Kom... Venus schitert! Late is the night.

DESDEMONA OTHELLO Otello! Come ... Venus is shining.

DESDEMONA bron: De Nationale Opera Othello! vertaling: Jenny Tuin (1996)

bron: opera.stanford.edu

25 Richard Wagner Die Walküre

AKTE 1 AKTE 1 ACT 1

DRITTE SZENE DERDE SCENE SCENE THREE

SIEGMUND SIEGMUND SIEGMUND Ein Schwert verhieß mir der Vater: Een zwaard beloofde mij mijn My father promised me a sword: ich fänd es in höchster Not. vader: that I would find in direst need. Waffenlos fiel ich ik zou het vinden in opperste Unarmed I stumbled in Feindes Haus: nood. into an enemy's house: Seiner Rache Pfand Wapenloos belandde ik as security for his vengeance raste ich hier; in een vijandig huis; I stay here. ein Weib sah ich, tot pand van zijn wraak I have seen a wife wonnig und hehr: overnacht ik hier: beauteous and noble; entzückend Bangen een vrouw zag ik, enraptured fear zehrt mein Herz. nobel en mooi: gnaws at my heart. Zu der mich nun Sehnsucht zieht, heerlijke vrees She to whom longing draws me, die mit süßem Zauber mich sehrt, besluipt mijn hart. who wounds me with sweet magic, im Zwange hält sie der Mann, Zij die mijn begeerte wekte, she is held captive by the man der mich Wehrlosen höhnt. die mij met zoete magie verwart, who mocks me, defenceless. Wälse! Wälse! onderworpen is zij aan de man Wälse! Wälse! Wo ist dein Schwert? die mij, weerloze, hoont. Where is your sword? Das starke Schwert, Wälse! Wälse! The mighty sword das im Sturm ich schwänge, Waar is je zwaard? that I would wield in adversity; bricht mir hervor aus der Brust, Het sterke zwaard will it burst from my breast was wütend das Herz noch hegt? dat ik bij stormweer zou zwaaien, where my raging heart conceals it? Was gleißt dort hell als losbreekt uit mijn borst What is it that gleams so brightly im Glimmerschein? wat nu in mijn hart nog smeult? in the glimmering light? Welch ein Strahl bricht Wat glimt daar zo fel What beams flashes aus der Esche Stamm? in de vonkengloed? from the ash-tree trunk? Des Blinden Auge Wat voor straal flitst My blinded eyes leuchtet ein Blitz: uit de essenstam? are illumined by a ray of light, lustig lacht da der Blick. Mijn blinde ogen laughing gaily. Wie der Schein so hehr verlicht een bliksem: How its noble gleaming das Herz mir sengt! blij lachend blikken ze op. sets my heart afire! Ist es der Blick Heerlijk verzengt Is it the gaze der blühenden Frau, dat schijnsel mijn hart! of the radiant woman den dort haftend Is het de blik that she left behind, sie hinter sich ließ, van die blakende vrouw imprinted there, als aus dem Saal sie schied? die daar beklijft, as she left the room? Nächtiges Dunkel die zij achterliet Night’s darkness deckte mein Aug; toen zij het vertrek uit ging? shrouded my eyes; ihres Blickes Strahl Nachtzwart duister the fire of her glance streifte mich da: bedekte mijn oog; caressed me: Wärme gewann ich und Tag. toen streelde mij warmth and daylight were mine. Selig schien mir haar stralende blik: The sunlight der Sonne Licht; warmte vond ik en licht. seemed to me blessed, den Scheitel umgliß mir Zalig bescheen mij with its lovely radiance ihr wonniger Glanz – het licht van die zon, I was all illumined, bis hinter Bergen sie sank. mijn hoofd werd gebaad till it sank behind the hills Noch einmal, da sie schied, in haar zegenrijke glans – Once more, as she departed, traf mich abends ihr Schein; tot zij achter bergen verzonk. even the old ash-tree trunk selbst der alten Esche Stamm Nog eenmaal, bij haar vertrek, shone in a golden glow: erglänzte in gold’ner Glut. trof mij vanavond dat licht; then the bloom faded, zelfs de oude essenstam the light extinguished –

26 Da bleicht die Blüte, blonk in gulden gloed. night’s darkness das Licht verlischt; Toen verbleekte de bloem, shrouded my eyes: nächtiges Dunkel het licht doofde uit; only deep in the recesses of my deckt mir das Auge: nachtzwart duister heart tief in des Busens Berge bedekt mijn oog: does an invisible fire-glow glimmt nur noch lichtlose Glut. in het holst van mijn hart glimmer. gloort nog slechts lichtloze gloed. SIEGLINDE SIEGLINDE Schläfst du, Gast? SIEGLINDE Are you asleep, guest? Slaap je, gast? SIEGMUND SIEGMUND Wer schleicht daher? SIEGMUND Who’s steals here? Wie komt daar aangeslopen? SIEGLINDE SIEGLINDE Ich bin’s: höre mich an! SIEGLINDE It is I: listen to me! In tiefem Schlaf liegt Hunding; Ik ben het: luister! Hunding lies in a deep sleep; ich würzt ihm betäubenden Trank: Hunding is in diepe slaap; I mixed a drink to drug him. nütze die Nacht dir zum Heil! ik brouwde hem een Use the night for your salvation! bedwelmende drank: SIEGMUND maak heilzaam gebruik van de SIEGMUND Heil macht mich dein Nah’n! nacht! Your presence brings me salvation! SIEGLINDE SIEGMUND Eine Waffe laß mich dir weisen: Heilzaam is jouw nabijheid! SIEGLINDE o wenn du sie gewännst! Let me show you a weapon: Den hehrsten Helden SIEGLINDE oh, if you could but reclaim it! dürft ich dich heißen: Een wapen wil ik je wijzen: Then I could name you dem Stärksten allein o, als jij het verkreeg! the noblest of heroes; ward sie bestimmt. De grootste held for the strongest alone O merke wohl, was ich dir melde! kon ik jou noemen: was it meant. Der Männer Sippe voor de sterkste alleen Oh, mark well what I tell you! saß hier im Saal, werd het bestemd. His kinsmen sat here in this room, von Hunding zur Hochzeit O, sla goed acht op mijn woorden! invited by Hunding to a wedding: geladen: Zijn stamverwanten he was marrying a woman er freite ein Weib, waren hier in huis, who, unasked, das ungefragt door Hunding op het huwelijk thieves had presented to him as Schächer ihm schenkten zur Frau. genood: wife. Traurig saß ich hij trouwde een vrouw Sorrowfully I sat there während sie tranken; die, bruut geschaakt, while they drank; ein Fremder trat da herein: hem tot bruid werd geschonken. a stranger entered, ein Greis in grauem Gewand; Treurig zat ik an old man in a grey cloak; tief hing ihm der Hut, hun drinkgelag uit; his hat was pulled low, der deckt’ ihm der Augen eines, toen trad een vreemdeling so that one eye was covered; doch des andren Strahl, binnen: but the glint of the other Angst schuf es allen, een grijsaard in een grauw made them all afraid traf die Männer gewaad; with it powerful menace: sein mächtiges Dräu’n. zo diep hing zijn hoed for me alone Mir allein dat die zijn ene oog bedekte; did his eye awaken weckte das Auge maar het andere blikte zo fel a sweet, yearning sadness, süß sehnenden Harm, dat het allen angst aanjoeg tears and consolation together. Tränen und Trost zugleich. als die dreigende straal He looked at me, Auf mich blickt er, de mannen trof. glowering at the others und blitzte auf jene, Bij mij alleen as he brandished a sword in his als ein Schwert in Händen er wekte dat oog hand; schwang; zoet smachtende spijt, this he thrust das stieß er nun tranen en troost tesaam. in the ash-trunk, in der Esche Stamm, Mij keek hij aan, it lodged there up to its hilt: bis zum Heft haftet es drin: hen doorboorde zijn blik, the blade would belong to

27 dem sollte der Stahl geziemen, toen hij een zwaard in zijn handen whoever pulled it free from the der aus dem Stamm es zög. zwaaide; tree. Der Männer alle, dat stiet hij diep All the men, so kühn sie sich mühten, in de essenstam: however boldly they tried, die Wehr sich keiner gewann; tot het gevest stak het erin; failed to win the weapon; Gäste kamen, hem zou het staal behoren guests came, und Gäste gingen, die het uit de stam kon trekken. and guests went, die stärksten zogen am Stahl – Maar de mannen, the strongest heaved at the keinen Zoll entwich er dem hoe moedig zij zich ook weerden, blade – Stamm: het wapen won er geen; but not an inch did it move from dort haftet schweigend das gasten kwamen the tree: Schwert. – en gasten gingen, the sword remained there, silent. – Da wußt ich, wer der war, de sterksten trokken aan het Then I knew who is was der mich Gramvolle gegrüßt; staal – who greeted me in my sorrow: ich weiß auch, onwrikbaar stak het in de stam: I know too wem allein daar wacht nu zwijgend het for whom alone im Stamm das Schwert er zwaard. – he decreed the sword in the tree. bestimmt. Toen wist ik wie het was Oh, where I to find him here O fänd ich ihn heut die mij, bedroefde, groette: and now, that friend: und hier, den Freund; ik weet ook where he to come from afar käm er aus Fremden voor wie alleen to the women most wretched: zur ärmsten Frau! hij het zwaard in de stam whatever I suffered Was je ich gelitten bestemde. in bitter sorrow, in grimmigem Leid, O, vond ik hem maar hier, whatever afflicted me was je mich geschmerzt vandaag, die vriend; in shame and dishonour: in Schande und Schmach: kwam hij maar van verre sweetest rapture süßeste Rache naar de meest beproefde vrouw! would expiate all! sühnte dann alles! al wat ik moest doorstaan I would retrieve Erjagt hätt ich aan bittere smart, all that I had ever lost, was je ich verlor, al wat mij verwondde all that I had wept for was je ich beweint aan schande en smaad: would be mine once more – wär mir gewonnen – die zoete wraak if I were to find that hallowed fänd ich den heiligen Freund, zou alles verzoenen! friend, umfing den Helden mein Arm! Verworven had ik I would enfold the hero in my wat ik ooit verloor, arms! SIEGMUND wat ik ooit beweende Dich selige Frau had ik herwonnen – SIEGMUND hält nun der Freund, zo ik hem vond, die heilige vriend, Blessed woman, dem Waffe und Weib bestimmt! zo ik die held in mijn armen hield! that friend holds you now, Heiß in der Brust for whom are decreed both brennt mir der Eid, SIEGMUND weapon and wife! der mich dir Edlen vermählt. Jou, gezegende vrouw, Fervently in my heart Was je ich ersehnt, omarmt nu die vriend, burns the oath ersah ich in dir; voor wie wapen en vrouw werd that weds me to you, noble in dir fand ich, bestemd! woman. was je mir gefehlt! Diep in mijn borst What I have ever yearned for, Littest du Schmach brandt al de eed I saw it in you. und schmerzte mich Leid, die mij met jou, edele, huwt. in you I have found war ich geächtet, Al wat ik wenste, what I have ever lacked! und warst du entehrt: zag ik in jou; Though you suffered disgrace, freudige Rache in jou vond ik and though sorrow afflicted me; ruft nun den Frohen! al wat ik miste! though I was ostracised, Auf lach ich Jij leed smaad and you degraded; in heiliger Lust, en mij smartte leed; joyous vengeance halt ich dich Hehre umfangen, ik werd verstoten now smiles on the joyous! fühl ich dein schlagendes Herz. en jij werd onteerd: I laugh out loud vrolijke wraak with holy delight, gaan wij nu smaken! now that I hold you, excalted

28 SIEGLINDE Luid lach ik, woman, in my arms, Ha, wer ging? Wer kam herein? verzaligd van lust, and feel your beating heart! nu ik jou, nobele, omhels, SIEGMUND jouw harteklop voelen kan! SIEGLINDE Keiner ging – Ah, who was there? Who came in? doch einer kam: SIEGLINDE siehe, der Lenz Hé, wie ging? Wie kwam daar SIEGMUND lacht in den Saal! binnen? No-one was there – Winterstürme wichen but someone came: dem Wonnemond, SIEGMUND see, spring in mildem Lichte Geen die ging – comes laughing into the room; leuchtet der Lenz; maar iemand kwam: Winter storms yield auf linden Lüften zie, de lente to the month of May, leicht und lieblich, lacht ons toe! in the soft light Wunder webend Winterstormen weken, spring shimmers; er sich wiegt. mei is ontwaakt; wafting Durch Wald und Auen in het milde licht on gentle breezes weht sein Atem, gloort de lente; soft and sweet, weit geöffnet op zoele briesjes, weaving wonders; lacht sein Aug: licht en zacht, its breath flutters aus sel’ger Vöglein Sange wonderdadig, through forest and meadow, süß er tönt, zweeft hij voort. wide open holde Düfte Door woud en weide its laughing eyes. haucht er aus; waait zijn adem, From radiant birdsong, seinem warmen Blut entblühen wijdgeopend sweetly it sounds, wonnige Blumen, lacht zijn oog; exhaling Keim und Sproß uit blijde vogelkelen delightsome fragrance; entspringt seiner Kraft! klinkt hij zilver op, radiant flowers Mit zarter Waffen Zier zoete geuren bloom from its ardent blood, bezwingt er die Welt; wasemt hij uit; buds and sprigs Winter und Sturm wichen zijn warme bloed doet weelderig spring from its vigour. der starken Wehr: bloemen ontbloeien; Armed with tender grace wohl mußte den tapfern Streichen kiem en loot it conquers the world. die strenge Türe auch weichen, ontspruiten door zijn kracht! Winter and storms yield die trotzig und starr Met teder wapentuig their strong defences: uns – trennte von ihm! bedwingt hij de wereld. and so to its bold caresses Zu seiner Schwester Winter en storm weken the implacable doors must yield, schwang er sich her; voor zijn sterk verweer: which, defiant and stubborn, die Liebe lockte den Lenz: vast moest voor die straffe slagen has kept us from spring. in uns’rem Busen de stoere deur ook wijken, It soared barg sie sich tief; die stug en star to its sister; nun lacht sie selig dem Licht. ons – van hem scheidde! love enticed the spring, Die bräutliche Schwester Naar zijn zuster and hit itself deep befreite der Bruder; spoedde hij zich; in our hearts: zertrümmert liegt de liefde lokte de lente: now it laughes joyfully in the light. was je sie getrennt: diep in ons hart The bride and sister jauchzend grüßt sich lag zij verscholen; is freed by her brother; das junge Paar, nu looft zij lachend het licht. that which divided them vereint sind Liebe und Lenz! Zijn zusterlijke bruid lies in ashes; bevrijdde de broer; the young couple SIEGLINDE verbrijzeld ligt exultantly greet one another: Du bist der Lenz, wat hen steeds scheidde; love and spring are united. nach dem ich verlangte juichend begroeten in frostigen Winters Frist. liefde en lente elkaar: SIEGLINDE Dich grüßte mein Herz verenigd is het jonge paar! You are the spring mit heiligem Grau’n, which I yearned for als dein Blick zuerst mir erblühte. SIEGLINDE in the frosty time of winter; Fremdes nur sah ich von je, Jij bent de lente my heart greeted you

29 freundlos war mir das Nahe; waarnaar ik verlangde with holy dread als hätt ich nie es gekannt, in de ijzige winterkou. when first your glance lit upon me. war, was immer mir kam. Jou groette mijn hart All I saw was strangness, Doch dich kannt ich met heilige huiver, all around me was friendless; deutlich und klar; zodra je blik voor mij ontlook. as if quite unknown als mein Auge dich sah, Louter vreemden zag ik ooit, all that befell me. warst du mein Eigen. vriendenloos was het om mij heen; But I knew you, Was im Busen ich barg, onbekend bleef mij clearly, distinctly; was ich bin, al wat ik beleefde. when my eyes beheld you, hell wie der Tag Maar jou kende ik you were my own: taucht es mir auf: zodra ik je zag; what I hid in my heart, wie tönender Schall in één oogopslag what I am, schlug’s an mein Ohr, behoorde je mij toe. emerged als in frostig öder Fremde Wat ik diep verborg, as light as day zuerst ich den Freund ersah. wat ik ben, striking my ear klaar als de dag like a resounding echo, SIEGMUND daagde het mij, when in the frosty, bleak O süßeste Wonne, als klaroengeschal strangeness seligstes Weib! klonk het in mijn oor, I first saw my friend. toen ik in dit barre vreemde land SIEGLINDE voor het eerst een vriend SIEGMUND O laß in Nähe ontwaarde. Oh sweetest rapture! zu dir mich neigen, Woman most blessed! daß hell ich schaue SIEGMUND den hehren Schein, O allerzoetste vreugde, SIEGLINDE der dir aus Aug zaligste vrouw! O, let me come close und Antlitz bricht, to you, und so süß die Sinne mir zwingt. SIEGLINDE that I clearly see O laat mij me dicht the noble light SIEGMUND tegen jou aan drukken, that shines from your eyes, Im Lenzesmond zodat ik het scherp kan zien, from your countenance, leuchtest du hell, het nobele licht and so sweetly overpowers my hehr umwebt dich dat uit jouw ogen senses. das Wellenhaar: en gelaat straalt was mich berückt, en zo zoet mijn zinnen bedwingt. SIEGMUND errat ich nun leicht – So brightly do you shine denn wonnig weidet mein Blick. SIEGMUND in the spring moonlight; Hel licht je op the cascade of your hair SIEGLINDE in de lentemaan, wreathed sublimely about you; Wie dir die Stirn gaaf omvloeit jou that which bewitches me so offen steht, je golvende haar: I divine with ease – der Adern Geäst wat mij betovert, for my eyes feast in bliss. in den Schläfen sich schlingt! raad ik met gemak – Mir zagt es vor der Wonne, want zalig vermeit zich mijn blik. SIEGLINDE die mich entzückt! How broad Ein Wunder will mich gemahnen: SIEGLINDE your brow is, den heut zuerst ich erschaut, Zo breed als your veins’ tracing mein Auge sah dich schon! jouw voorhoofd zich welft, entwining your temples! een wirwar van aderen I tremble with the bliss SIEGMUND windt zich om je slapen! that enraptures me – Ein Minnetraum Ik huiver van het genot something woundrous comes to gemahnt auch mich: dat mij verrukt! my mind: in heißem Sehnen Een wonder welt in mij op: though I first saw you but today, sah ich dich schon! jou die ik vóór vandaag nooit zag, my eyes have already beheld you! mijn ogen ontwaarden jou al eens! SIEGLINDE SIEGMUND Im Bach erblickt ich SIEGMUND I too have a dream of love mein eigen Bild – Een liefdesdroom in my mind: in a passion of longing

30 und jetzt gewahr ich es wieder: staat mij ook bij: I have seen you before! wie einst dem Teich es enttaucht, vol vurig verlangen bietest mein Bild mir nun du! zag ik jou al! SIEGLINDE I glimpsed my own likeness SIEGMUND SIEGLINDE in the stream – Du bist das Bild, In de beek bezag ik and now I see it once more: das ich in mir barg. mijn eigen beeld – as once it appeared in the water, en nu ontwaar ik het weer: so now you show me my likeness! SIEGLINDE zoals het opdook in de vliet, O still! Laß mich toon jij me mijn beeltenis nu! SIEGMUND der Stimme lauschen: You are the likeness – mich dünkt, ihren Klang SIEGMUND that in myself I kept hidden. hört ich als Kind – Jij bent het beeld doch nein! Ich hörte sie neulich... dat ik in mij borg. SIEGLINDE ...als meiner Stimme Schall Hush! let me mir widerhallte der Wald. SIEGLINDE listen to your voice: O stil! Laat mij I fancy I heard its sound SIEGMUND jouw stem horen: as a child – O lieblichste Laute, mij dunkt: die klank but no! I heard it recently, denen ich lausche! hoorde ik als kind – as my voice’s echo maar nee! Ik hoorde haar pas sounded back to me through the SIEGLINDE nog... forest. Deines Auges Glut ...toen de galm van mijn stem erglänzte mir schon: weerklonk door het woud. SIEGMUND so blickte der Greis O loveliest sound grüßend auf mich, SIEGMUND that I hear! als der Traurigen Trost er gab. O allerliefste klank An dem Blick die ik ooit hoorde! SIEGLINDE erkannt ihn sein Kind – The fire of your eyes schon wollt ich beim Namen ihn SIEGLINDE has shone for me before: nennen! De gloed in jouw ogen thus did the old man Wehwalt heißt du fürwahr? zag ik al glanzen: gaze at me in greeting, zo blikte de grijsaard as he give comfort to my sadness. SIEGMUND mij groetend toe, By his glance Nicht heiß ich so, toen hij mij, treurige, troosten did his child know him – seit du mich liebst: kwam. already I wished to call him by nun walt ich der hehrsten Wonnen! Aan die blik name – herkende hem zijn kind – is your name truly ‘Wehwalt’? SIEGLINDE haast had ik zijn naam al Und Friedmund darfst du genoemd! SIEGMUND froh dich nicht nennen? Heet jij heus Wehwalt? I am not called that now since you love me: SIEGMUND SIEGMUND now purest bliss holds sway! Nenne mich du, Die naam ging teloor wie du liebst, daß ich heiße: toen jouw liefde kwam: SIEGLINDE den Namen nehm ich von dir! nu proef ik het puurste genot! And now, may you happily not be named ‘Friedmund’? SIEGLINDE SIEGLINDE Doch nanntest du Wolfe den En Friedmund mag jij je SIEGMUND Vater? van vreugde niet noemen? Name me as you would love me named: SIEGMUND SIEGMUND I take my name from you! Ein Wolf war er feigen Füchsen! Noem mij Doch dem so stolz zoals jij me ’t liefste heet: SIEGLINDE strahlte das Auge, aan jou vraag ik mijn naam! But did you name Wolfe as your wie, Herrliche, hehr dir es strahlt, father? der war Wälse genannt. SIEGLINDE Maar noemde jij Wolfe jouw vader?

31 SIEGLINDE SIEGMUND SIEGMUND War Wälse dein Vater, Een wolf was hij voor laffe vossen! He was a Wolf to craven foxes! und bist du ein Wälsung, Maar wiens ogen even fier But to me for whom stieß er für dich soms straalden, his eye shone so proudly, sein Schwert in den Stamm – als, schone vrouw, de jouwe nu as yours now so nobly shine, so laß mich dich heißen doen, beloved, wie ich dich liebe: die was Wälse genaamd. Wälse he was named. Siegmund – so nenn ich dich! SIEGLINDE SIEGLINDE Als Wälse jouw vader was, If Wälse was your father, SIEGMUND en jij een Wälsung bent, and you are a Wälsung, Siegmund heiß ich dan stiet hij voor jou then it was for you that he thrust und Siegmund bin ich! zijn zwaard in de stam – his sword into the tree – Bezeug es dies Schwert, wil voor mij dus heten so let me name you das zaglos ich halte! zoals ik jou liefheb: as I love you: Wälse verhieß mir, Siegmund – Siegmund – in höchster Not zo noem ik jou! thus I name you. fänd ich es einst: ich faß es nun! SIEGMUND SIEGMUND Heiligster Minne Siegmund heet ik Siegmund I am named, höchste Not, en Siegmund ben ik! and Siegmund I am, sehnender Liebe Daarvan getuige dit zwaard let this sword bear witness, sehrende Not dat ik onbevreesd omvat! which fearlessly I hold! brennt mir hell in der Brust, Wälse beloofde mij: Wälse promised me drängt zu Tat und Tod: in hoogste nood that in direst need Nothung! Nothung! zou ik het ooit vinden – I would one day find it; So nenn ich dich, Schwert – nu houd ik het vast! now I seize it! Nothung! Nothung! Van heiligste liefde Supreme need Neidlicher Stahl! de hoogste nood, of love most sacred, Zeig deiner Schärfe van smachtend begeren wounded need schneidenden Zahn! de smartelijke nood of yearning love Heraus aus der Scheide zu mir! laait fel op in mijn borst, burns brightly in my heart, Siegmund, den Wälsung, drijft tot daad en dood: impelling me to deed and death: siehst du, Weib! Nothung! Nothung! Nothung! Nothung! Als Brautgabe Zo noem ik jou, zwaard – thus I name you, sword – bringt er dies Schwert. Nothung! Nothung! Nothung! Nothung! So freit er sich Reddend staal! precious blade! die seligste Frau; Toon mij het scherp Show the keeness dem Feindeshaus van je snijdende snede! of your sharp-toothed edge: entführt er dich so. Kom uit je schede naar mij! come forth from the scabbard Fern von hier Siegmund, de Wälsung, to me! folge mir nun, zie jij hier, vrouw! You see wife, fort in des Lenzes Als bruidsgeschenk Siegmund the Wälsung! lachendes Haus: brengt hij dit zwaard. As your bride-gift dort schützt dich Nothung, das Zo wint hij zich he brings you this sword: Schwert, de heerlijkste vrouw; thus he weds wenn Siegmund dir liebend erlag! uit ’s vijands huis the most noble of women; voert hij jou weg. and thus he carries you SIEGLINDE Volg mij nu from the foe’s house. Bist du Siegmund, ver van hier, Now follow me den ich hier sehe – waar het lachende Far from here Sieglinde bin ich, lentehuis wacht: now follow me, forth to spring’s die dich ersehnt: daar blijft Nothung, het zwaard, smiling domain: die eig’ne Schwester jou beschermen, there Nothung the sword shall gewannst du zu eins mit dem mocht Siegmund van liefde protect you,, Schwert! bezwijken! should Siegmund die of love for you. SIEGLINDE

32 SIEGMUND Ben jij Siegmund SIEGLINDE Braut und Schwester die ik hier zie – Is it Siegmund bist du dem Bruder – Sieglinde ben ik that I see here: so blühe denn Wälsungen-Blut! die jou begeert: I am Sieglinde jouw eigen zuster who yearns for you: won jij tegelijk met het zwaard! your own sister you have won with the sword! SIEGMUND Bruid en zuster SIEGMUND ben jij voor je broer – Bride and sister welig bloeie het Wälsungenbloed! are you to your brother – flower then, Wälsung-blood.

bron: De Nationale Opera vertaling: Janneke van der Meulen bron: London Philharmonic Orchestra

33 internationaal 3 – 25 juni 2017 podiumkunsten download de amsterdam app van het festival

 

34 VRIENDEN FRIENDS

Het Holland Festival heeft het getroffen The Holland Festival is lucky – with Friends – met Vrienden die zich betrokken voelen who are passionate about art, welcoming bij kunst, die het werk van artiesten van to our world class artists, ambitious to wereldklasse willen volgen en die het help the festival to present, commission festival steunen in de ambitie om nieuw and (co)-produce brilliant new work. werk te blijven presenteren, initiëren of Friends are the heart of the festival and (co)produceren. Vrienden vormen het hart their generous support helps the festival van het festival en hun genereuze steun to create an exciting programme each helpt om elk jaar een toonaangevend year. We are delighted to be able to programma te maken. Het verheugt ons present this performance with support dat we u deze voorstelling mede dankzij from the Friends of the Holland Festival. de Vrienden van het Holland Festival kunnen tonen.

Ruth Mackenzie en Annet Lekkerkerker, Ruth Mackenzie and Annet Lekkerkerker, directie Holland Festival board Holland Festival

 

35 HF Business HOLLAND Beam Systems, De Nederlandsche Bank N.V., DoubleTree by Hilton, G&S Vastgoed, FESTIVAL 2017 ING Groep, Loyens & Loeff, Ngage Media, directie Ten Have Change Management, WPG Ruth Mackenzie, artistiek directeur Uitgevers B.V. Annet Lekkerkerker, zakelijk directeur jubileumsponsors raad van toezicht Ahold Delhaize, Heineken, KLM, KPMG, Martijn Sanders, voorzitter, NS, Pon Gert-Jan van den Bergh Mavis Carrilho mediapartners Ben Noteboom NTR, VPRO Jet de Ranitz Tom de Swaan board of governors De genereuze, meerjarige verbintenis van Het programma van het Holland Festival de Governors is van groot belang voor de kan alleen tot stand komen door subsidies, internationale programmering van het bijdragen van sponsors en fondsen en door Holland Festival en met name voor het de gewaardeerde steun van u, ons publiek. aangaan van internationale coproducties. hoofdbegunstiger G.J. van den Bergh en C. van den Bergh- Fonds 21 Raat, Jéhan van Dijk, Bernard en Ineke Dijkhuize, Jeroen Fleming, P. Gerla, H.J. ten subsidiënten Have en G.C. de Rooij, J. Kat en B. Johnson, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Ton en Maya Meijer-Bergmans, Françoise Wetenschap, Gemeente Amsterdam van Rappard-Wanninkhof, M. Sanders, A.N. Stoop en S. Hazelhoff, Tom de Swaan, fondsen, sponsors en instellingen Elise Wessels-van Houdt, H. Wolfert en Stichting Ammodo, BankGiro Loterij Fonds, M. Brinkman Rabobank Amsterdam, VSBfonds, Casa, Governors die anoniem wensen te blijven. Prins Bernhard Cultuurfonds, Stichting Dioraphte, Fonds Podiumkunsten, Kempen hartsvrienden & Co, European Cultural Foundation, R.F. van den Bergh, Kommer en Josien Brook Foundation, Westergasfabriek/ Damen, Sabine van Delft-Vroom, Huub A. MeyerBergman, Bruil, Clifford Chance LLP, Doek, J. Fleury, Tex Gunning, V. Halberstadt, BPD Cultuurfonds, Automobielbedrijf Van Wendy van Ierschot, Isaäc en Francien Vloten, Garuda Indonesia, Goethe-Institut, Kalisvaart, Giovanna Kampouri Monnas, Lloyd Hotel, Volkshotel, Wilhelmina E. Luuk H. Karsten, Frans en Willeke Koffrie, Jansen Fonds, Ambassade van Canada, Kristine Kohlstrand, Joost en Marcelle Amerikaanse Ambassade Den Haag, Kuiper, Monique Laenen en Titus Darley, Institut Français des Pays-Bas, Google Arts & Cees Lafeber, Emma Moloney, Sijbolt Culture, Hofsteestichting, Hellingman & Zn. Noorda en Mieke van der Weij, Ben Noteboom, Robert Jan en Mélanie van Ogtrop-Quintus, Jeroen Ouwehand, 36 Marinus Pannevis en Caroline Polak, P.M. Op de Coul, E. Overkamp en Anthony en Melanie Ruys, Rob van Schaik A. Verhoog, P. Price, F. Racké, H. Ramaker, en Wijnanda Rutten, Patty Voorsmit S. van de Ree, Wessel Reinink, L. Remarque- van Toorn, M. Roozen, G. Scheepvaart, beschermers A. Schneider, H. Schnitzler, G. Scholten, Lodewijk Baljon en Ineke Hellingman, Irma E. Schreve-Brinkman, Steven Schuit, Boom en Julius Vermeulen, S. Brada, Frans P. Smit, G. Smits, A. Sonnen, K. Spanjer, en Dorry Cladder-van Haersolte, J. Docter W. Sorgdrager en F. Lekkerkerker, K. Spanjer, en E. van Luijk, L. Dommering-van Rongen, C. Teulings, H. Tjeenk Willink, A. Tjoa, Marry de Gaay Fortman, E. Granpré Y. Tomberg, H. van der Veen, M.T.F. Vencken, Moliere, M. Grotenhuis, S. Haringa, R. Verhoeff, R. Vogelenzang, F. Vollemans, J. Houwert, R. Katwijk, R. Kupers en H. van M.M. de Vos van Steenwijk, A. Wertheim, Eeghen, J. Lauret, A. van der Linden- M. van Wulfften Palthe, M. Yazdanbakhsh, Taverne, F. Mulder, Adriaan en Glenda P. van der Zant, Marian van Zijll Langhout, Nühn-Morris, G. van Oenen, H. Pinkster, Pim M.J. Zomer, P. van Zwieten en N. Aarnin en Antoinette Polak, H. Sauerwein, C.W.M. * extra bijdrage Schunck, I.R. Snelleman en A. Vreugdenhil, K. Tschenett, Wolbert en Barbara Vroom, jonge begunstigers P. Wakkie, A. van Wassenaer, Martine Kai Ament, Helene Bakker, Aram Balian, Willekens, O.L.O. en Tineke de Witt Wijnen- Ilonka van den Bercken, Maarten Biermans, Jansen Schoonhoven Femke Bijlsma, Femke Blokhuis, Jasper Bode, Quirijn Bongaerts, Marcha van der Boon, begunstigers Melanie Bosveld, Maarten van Boven*, B. Amesz, A. van de Beek en S. van Basten Jonne ter Braak, Tessa Cramer, Snezana Batenburg, E. Blankenburg, Ellen Birnie, Djordjevic, Sandra Geisler, Matthijs Geneste, Co Bleeker*, K. Bodon, Wim Boerman, Jan Susan Gloudemans, Marte Guldemond, Bouws, E. Bracht, W.L.J. Bröcker, F. van Pieter Guldemond, Hagar Heijmans, den Broek, G. Bromberger, Rachel van der Brendon Humble, Jort van Jaarsveld, Brug, D. de Bruijn, M. Daamen, J. Dekker, Bram de Jaeger, Daan de Jong, Ytha M.H. Dijkgraaf, M. Doorman, Chr. van Kempkes, Marc Koehler, Bas Köhler, Judith Eeghen*, J. van der Ende, Ch. Engeler*, Lekkerkerker, Gustavo López, Pieter van E.L. Eshuis*, E. de Graaff Van Meeteren, der Meché, Frans Muller, Britt Ootes, Boris F. Grimmelikhuizen, D. Grobbe, Annelies van Overbeeke, Menzo Reinders, Jasper Heidstra en Renze Hasper, J. Hennephof, Roodenburg, Peter Ruys, Guus Schaepman, G. van Heteren, L. van Heteren, B. van Gijs Schunselaar, Monica Sette, Reinout Heugten, S. Hodes, J. Hopman*, J. Houtman, Steenhuizen, Farid Tabarki, David van Traa, E. Hummelen, Yolanda Jansen, P. Jochems, Frank Uffen, Helena Verhagen, Tristen Jan de Kater, J. Keukens, P. Krom, A. Ladan*, Vreugdenhil, Danny de Vries M. Le Poole, M. Leenaers, K. Leering, * extra bijdrage T. Liefaard, A. Ligeon, Hanna van der Linden, T. Lodder, Ken Mackenzie, A. Man, liefhebbers D. van der Meer, E. van der Meer-Blok, Alle 665 Liefhebbers. A. de Meijere, E. Merkx, Jaap Mulders*, H. Nagtegaal, La Nube, Kay Bing Oen*, Vrienden die anoniem wensen te blijven.

37 WORD VRIEND JOIN US

Het Holland Festival heeft uw steun The Holland Festival needs your support. nodig. Als Vriend draagt u bij aan het Join us now as a festival Friend and succes en de bloei van het festival. contribute to the festival’s ongoing success and growth. Liefhebber - vanaf € 55 per jaar U ontvangt dit programmaboek gratis, u Liefhebber - from € 55 annually heeft voorrang bij de kaartverkoop en u You will receive programme books such as krijgt korting op tickets. this one for free, have access to advance ticket sales and get discounts on tickets. Begunstiger - vanaf € 250 per jaar (of € 21 per maand) Begunstiger - from € 250 annually Uw bijdrage komt rechtstreeks ten goede (or € 21 per month) aan de internationale programmering Your contribution goes directly to the van het Holland Festival. Als Begunstiger Holland Festival’s international program- heeft u recht op vrijkaarten en andere ming. As a Begunstiger, you have a aantrekkelijke privileges. right to free tickets and other attractive privileges. Jonge Begunstiger - vanaf € 250 per jaar (of € 21 per maand) Jonge Begunstiger - from € 250 annually Ontvang dezelfde privileges als de (or € 21 per month) Begunstigers én neem deel aan een Receive the same privileges as the Be- speciaal programma waarin je elkaar gunstigers and also take part in a special ontmoet en voorstellingen geselecteerd programme in which you meet each other zijn die je niet mag missen. at selected shows that are too good to miss. Beschermer - vanaf € 1.500 per jaar (of € 125 per maand) Beschermer - from € 1.500 annually Als dank voor uw aanzienlijke bijdrage (or € 125 per month) aan de internatio­nale programmering As thanks for your considerable contribu- van het Holland Festival ontvangt u een tion to the Holland Festival’s international uitnodiging voor de openingsvoorstelling programming, you receive an invitation to en voor exclusieve bijeenkomsten, naast the opening performance and exclusive vrijkaarten en andere privileges. gatherings in addition to free tickets and other privileges. Hartsvriend - vanaf € 5.000 per jaar Als Hartsvriend van het Holland Festival Hartsvriend - from € 5.000 annually nodigen we u uit om dichter bij de makers We invite Holland Festival Hartsvrienden te komen. Met gelijkgestemden en gasten to become more closely acquainted with van het festival verwelkomen we u graag the makers of the Festival and meet like- op speciale gelegenheden en geven u minded people and guests. een blik achter de schermen.

38 Geefwet Donations to the Festival are tax- Sinds 1 januari 2012 is het nog aantrek- deductible kelijker om het Holland Festival te steunen Between 1 January 2012 and 1 January vanwege de Geefwet die tot 1 januari 2018, a special tax law is in effect which 2018 van kracht is. De Geefwet houdt in makes it more advantageous to make dat giften aan culturele ANBI’s met 25% charitable donations. Called the ‘Geef- verhoogd mogen worden tot een maxi- wet’, this law allows you to claim your mum aan schenkingen van € 5.000 per deductions to cultural organizations with jaar. Schenkt u meer dan € 5.000, dan ANBI status with an additional 25% for kunt u het resterende bedrag voor het tax benefits (a total of 125%). The Holland reguliere percentage (100%) aftrekken van Festival has such an ANBI status. The fis- de inkomstenbelasting. cal advantage applies to donations that De voordelen van de Geefwet gelden total a maximum of € 5.000 annually. If voor alle belastingplichtigen (particu- you donate more than € 5.000 to regis- lieren en bedrijven) en zijn van toepas- tered charities, you can deduct the remai- sing op zowel eenmalige als periodieke ning amount for the regular percentage schenkingen. (100%). The advantages of the Geefwet apply to all taxpayers (private parties and Voordeel van een periodieke schenking businesses) and are applicable to both Een eenmalige gift is beperkt aftrekbaar individual and periodical gifts. voor de belasting. Het totaal van de gif- ten op jaarbasis dient hoger te zijn dan 1% Advantages of a periodical gift (drempel), met een minimum van € 60 en Restrictions apply to deductions for indivi- kan tot maximaal 10% (plafond) van het dual gifts. Individual gifts are tax-deduc- inkomen worden afgetrokken. tible when the total amount of gifts given Een periodieke gift is een gift waarbij voor in one year surpasses 1% of your income, een periode van ten minste vijf opeenvol- with a minimum of € 60. The amount gende jaren een gelijke uitkering wordt given above the minimum threshold is gedaan, vastgelegd in een periodieke tax-deductible. The maximum deductible akte. De gift is volledig aftrekbaar zonder amount is 10% of your threshold income. aftrekdrempel of aftrekplafond. There are fiscal benefits for periodical gifts with an annuity construction for five Wilt u ook Vriend van het Holland Festival years and upwards. If you choose to sup- worden? Ga voor meer informatie en een port the Holland Festival for a minimum aanmeldformulier naar hollandfestival.nl of five years, your gift will be fully tax- (Steun HF) of neem vrijblijvend contact op deductible. met Nicole Mooij op 020 – 788 21 14. If you would like to become a Friend of the Holland Festival, go to our website hollandfestival.nl (Support HF) for more information or call Nicole Mooij for an informal talk without obligations: 020 – 788 21 14.

39 COLOFON COLOPHON Holland Festival Piet Heinkade 5 1019 BR Amsterdam tel. +31 (0)20 – 788 21 00 [email protected] www.hollandfestival.nl

eindredactie en opmaak editorial and lay-out Holland Festival

tekst text Kasper Jansen

vertaling translation Brendan Monaghan

vertaling liedteksten translation lyrics Margriet Agricola, Janneke van der Meulen, Jenny Tuin

foto omslag photo cover Jonas Kaufmann © Julian Hargreaves Eva-Maria Westbroek © Fadil Berisha

ontwerp design thonik

druk printing Tuijtel, Hardinxveld-Giessendam

© Holland Festival, 2017

Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Holland Festival. No part of this publication may be reproduced and/or published by any means whatsoever without the prior written permission of the Holland Festival.

40 MARGARET LENG TAN: ALLES WIEDER GUT Franui, Florian Boesch, Jonas Dahlberg COWELL, CAGE, CRUMB WO 21.6 – 20:30 VR 9.6 – 20:30 Muziekgebouw aan ’t IJ Muziekgebouw aan ’t IJ

RUANG SUARA BLACK ANGELS Ensemble Modern, Senyawa, George Crumb, Claron McFadden, Taufik A. Adam, Dewa Ketut Alit, Ragazze Quartet, Slagwerk Den Haag, Stevie Jonathan Sutanto, Gema Ives Ensemble Swaratyagita, Gatot Danar Sulistiyanto VR 23.6 – 20:30 ZA 17.6 – 20:30 Muziekgebouw aan ’t IJ Muziekgebouw aan ’t IJ proms 

ORCHESTER-FINALISTEN HOLLAND FESTIVAL Studenten Koninklijk Conservatorium, Christine Chapman PROMS Sinta Wullur, Kate Moore, Lucas & Arthur DI 20.6 – 20:30 Jussen, Tom Jenkinson, James McVinnie, Muziekgebouw aan ’t IJ The Nile Project ZA 24.6 – vanaf 15.00 Het Concertgebouw