Crocus Vernus Hill

UNIVERZITET U NIŠU PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET NIŠ DEPARTMAN ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU

Milica V. Manasijević

Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Master rad

Niš, 2012.

Univerzitet u Nišu Prirodno-matematički fakultet Departman za biologiju i ekologiju

Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Master rad

Kandidat: Mentor: Milica V. Manasijević Dr Vladimir Ranđelović br.indeksa 18

Niš, decembar 2012.

Zahvalnica

Najsrdačnije se zahvaljujem svom mentoru dr Vladimiru Ranđeloviću na strpljenju, pomoći i vođstvu pri studijskom istraživačkom radu i samoj izradi ovog master rada. Hvala mojim roditeljima i bratu na podršci i motivaciji. Najveće hvala suprugu Dejanu na razumevanju, podršci i ljubavi.

Sadržaj

1. Uvod ...... 1 1.1. Taksonomske karakteristike i specifičnost roda Crocus L ...... 2 1.2. Biološke karakteristike i specifičnosti roda ...... 4 1.3. Biogeografske i ekološke karakteristike i specifičnosti roda ...... 8 1.4. Istorijat istraživanja roda Crocus L...... 9 1.5. Cilj rada ...... 11 2. Materijal i metode rada ...... 12 3. Rezultati ...... 14 3.1. Opšte karakteristike, ekologija i rasprostranjenje Crocus vernus Hill .... 14 3.2. Opšte karakteristike, ekologija i rasprostranjenje Crocus tommasinianus Herbert ...... 19 3.3. Opšte karakteristike, ekologija i rasprostranjenje Crocus kosaninii Pulević ...... 25 4. Diskusija ...... 30 5. Zaključak ...... 36 6. Literatura ...... 37 Izvod ...... 40 Abstact ...... 41 Biografija kandidata ...... 42

Прилог 5/1 ПРИРОДНO - MАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ НИШ

КЉУЧНА ДОКУМЕНТАЦИЈСКА ИНФОРМАЦИЈА

Редни број, РБР: Идентификациони број, ИБР: Тип документације, ТД: монографска Тип записа, ТЗ: текстуални / графички Врста рада, ВР: мастер рад Аутор, АУ: Милица В. Манасијевић Ментор, МН: Владимир Ранђеловић Наслов рада, НР: Диференцијација врста рода Crocus L. у оквиру серије Verni Mathew 1982 на подручју Србије Језик публикације, ЈП: српски Језик извода, ЈИ: српски Земља публиковања, ЗП: Р. Србија Уже географско подручје, УГП: Р. Србија Година, ГО: 2012. Издавач, ИЗ: ауторски репринт Место и адреса, МА: Ниш, Вишеградска 33. Физички опис рада, ФО: 42 стр. ; 6 поглавља, 14 слика, 12 табела (поглавља/страна/ цитата/табела/слика/графика/прилога) Научна област, НО: биологија Научна дисциплина, НД: биологија Предметна одредница/Кључне речи, ПО: морфолошке карактеристике, распрострањење, род Crocus, серија Verni

УДК 581: 582. 579. 2 ”1982” (497. 11) Чува се, ЧУ: библиотека

Важна напомена, ВН: Извод, ИЗ: У овом раду су анализиране мрфолошке разлике рода Crocus L. kоји обухвата врсте Crocus vernus Hill, C. tommasinianus Herbert и C. kosaninii Pulević на подручју Србије. Aнализиране су следеће oсобине: ширина гомоља, ширина влакана oмотача гомоља, дужина цеви перигона, боја ждрела перигона, дужина спољашњих и унутрашњих сегмената перигона, присуство/отсуство шара на спољашњим сегментима перигона, дужина антера, oднос aнтера и жига тучка, дужина режњева жига тучка, дужина субрежњева жига тучка, ширина листова, број листова и број цвета. Подаци kojи су koришћени за морфометријска мерења за C. vernus Hill прикупљени су на локалтртима Златибор, Tорник; за C. tommasinianus Herbert на локалитетима Лазаревац и Соко банја; за C. kosaninii Pulević на локалитетима Рујан планине и Стројковце. Анализом морфолошких kaрактеристика утврђено је да се оне углавном поклапају са подацима из литературе, мада постоје и извесна oдступања. Највећи значај oвих истраживања oгледа се у прецизном oдређивању kарактеристика, посебно kвантитативних, за врсту Crocus kosaninii, kоја до сада није детаљно истражена.

Датум прихватања теме, ДП: Датум одбране, ДО: Чланови комисије, КО: Председник: Члан: Члан, ментор: Образац Q4.09.13 - Издање 1

Прилог 5/2 ПРИРОДНО - МАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ НИШ

KEY WORDS DOCUMENTATION

Accession number, ANO: Identification number, INO: Document type, DT: monograph Type of record, TR: textual / graphic Contents code, CC: master thesis Author, AU: Milica V. Manasijević Mentor, MN: Vladimir Ranđelović Title, TI: Differentiation of species of the genus Crocus L. in the series Verni Mathew 1982 in territory of Serbia

Language of text, LT: Serbian Language of abstract, LA: English Country of publication, CP: Republic of Serbia Locality of publication, LP: Serbia Publication year, PY: 2012. Publisher, PB: author’s reprint Publication place, PP: Niš, Višegradska 33. Physical description, PD: 42 p. ; 6 chapters, 14 images, 12 tables (chapters/pages/ref./tables/pictures/graphs/appendixes) Scientific field, SF: biology Scientific discipline, SD: biology Subject/Key words, S/KW: morphological characters, distribution, genus Crocus, series Verni

UC 581: 582. 579. 2 ”1982” (497. 11)

Holding data, HD: library Note, N: Abstract, AB: This paper analyzes the morphological differences of the genus Crocus L. which includes species Crocus vernus Hill, C. tommasinianus and Herbert C. kosaninii Pulević in Serbia. We analyzed the following characteristics: width of tubers, tuber width fiber layer, perigon barrel length, color pharynx perigon, length of external and internal segments perigon, presence / absence patterns in the outer segments perigon, anther length, anther relationship and trademark pistil pistil length lobes trademark, length sub-labes trademark pistil, leaf width, number of leaves and number of flowers. Data used for the measurement of morfometrijaka C. vernus Hill were collected at the sites of Zlatibor, Tornik, for C. tommasinianus Herbert at sites Lazarevac and Soko Banja, in C. kosaninii Pulević sites on September Strojkovce and Rujan mountain. Analysis of morphological characteristics showed that they generally coincide with data from the literature, although there are some exceptions. The greatest significance of this research is to determine the precise characteristics, especially quantitative, of the Crocus kosaninii, which has not been thoroughly investigated. Accepted by the Scientific Board on, ASB: Defended on, DE: Defended Board, DB: President: Member: Member, Mentor: Образац Q4.09.13 - Издање 1 Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

1.Uvod

Rod Crocus L. obuhvata oko 100 vrsta, uglavnom rasprostranjenih u oblasti Mediterana (Stjepanović-Veseličić, 1976). Naziv roda potiče od (grč.: kroke ili krokos- konac), jer su žigovi končasti (Stjepanović-Veseličić, 1976). Na području Srbije raste 17 vrsta šafrana, ovaj naziv je odomaćen u Srbiji, ali ova lepa biljka je poznata još i kao kaćunka, kačunka, brnđuša (Ranđelović et al., 1990). Njegovo ime se izvodi iz arapske reči „az-za'fran”, što znači „biti žut“. Šafran se pominje još u Bibliji, a njegova praktična upotreba je poznata iz peroda razvoja Mesopotamije pre 5000 godina. Poznato je da je Kleopatra koristila šafran kao kremu za potamnjivanje kože, stari Rimljani su sa njim ukrašavali postelju mladenaca, Feničani su ga smatrali lekom, a alhemičari su od njega proizvodili lažno zlato koje je imalo pravi sjaj, zbog intenzivne žute boje koju šafran poseduje. (http://goo.gl/COQFl). Upotreba šafrana je široka. U medicini danas je vrlo ograničena, ali se zato u narodnoj medicini još uvijek dosta primenjuje. Najviše se šafran potroši kao začin u kuhinji za poslastice i likere. Neki pretstavnici zbog lepe boje cveta gaje se kao dekorativne biljke. Poznat je još i kao „kralj začina“. Za jedan kilogram ovog začina potrebno je ubrati čak 150000 cvetova, a cena po gramu se kreće od 5-15 Eura. Godišnja proizvodnja u Svetu je oko 200 tona, najviše se uzgaja u Iranu (oko 180 tona), a ostali proizvođači nalaze se u „Mediteranskom prstenu“, a to su Francuska, Španija, Maroko, Grčka, Turska, Italija, Austija i dr. Poseduje različite zanimljive sastojke, među kojima je najvažniji u eteričnom ulju - šafranal. U jelima, šafran se prepoznaje po prijatno gorkom ukusu, intenzivne arome, ali pre svega po zlatastoj obojenosti jela, zbog velikog prisustva karotinoida. Šafran poseduje i mnogobrojna lekovita svojstva. Kao lek upotrebljava se protiv oboljenja bubrega, poremećaja u radu srca, poboljšava apetit i reguliše varenje. Inhaliranjem ekstrakta šafrana postiže se efikasna terapija protiv glavobolje, migrene i vrtoglavice. Veliko prisustvo riboflavina, odnosno vitamina B2, omogućava stvaranje crvenih krvnih zrnaca, dok je za sastojak krocetin dokazano da snižava holesterol i štetne masti u organizmu. Primenjuje se i kod ateroskleroze, smanjuje rizik i za nastanak srčanog udara. Miris šafrana ima blago sedativno dejstvo, eliminiše stres, melanholiju i depresiju. U jačim dozama dovodi do stanja opijenost. Ako se koristi u većoj količini može dovesti do ugrožavanja zdravlja. Veća doza od 5 grama dovodi do mučnina i težih komplikacija. Dnevna doza koja se sme uneti u organizam je 2 do 3 grama (http://goo.gl/LA8PY).

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Rod Crocus je relativno dobro istražen na području Balkanskog poluostrva (Mathew, 1983; Ranđelović et al., 1990, 2007; Uzundžalieva, 2005). Bez obzira na to, još uvek nisu rešeni svi taksonomski problemi, pa je veoma čest slučaj da neki taksoni imaju različit taksonomski rad i da ih neki autori smatraju vrstama, a neki podvrstama ili varijetetima. Jedna od sekcija u okviru koje još uvek ima mesta detaljnim taksonomskim istraživanjima je sekcija Verni Mathew 1982, iz koje su u Srbiji poznate tri vrste: Crocus vernus Hill, C. tommasinianus Herb. i C. kosaninii Pulević (Ranđelović et al., 1990). Iako su sve tri vrste priznate u literaturi, mi smo odlučili da detaljnije proučimo njihove morfološke osobine i damo doprinos jasnom razgraničavanju ovih taksona.

1.1. Taksonomski položaj, karakteristike i specifičnost roda Crocus L.

Rod Crocus L. pripada tribusu Ixieae Dumort. podfamilije Crocoideae Burnett (syn. Ixioideae Reichenb. ex Klatt) iz familije Iridaceae (Reeves et al., 2001, Reveal, 2012). Rod Crocus L. čine zeljaste višegodišnje biljke podeljene u oko 100 vrsta od kojih su 43 vrste zastupljene u Evropi, 32 na Balkanskom poluostrvu i 17 u Srbiji (Ranđelović et al., 1990). Slika 1. Taksonomski položaj roda Crocus L. Rod je podeljen u dva podroda: Crocus sa 16 vrsta i Crocirus (Schur) Methew 1982 sa jednom vrstom (Mathew, 1982). U drugom podrodu navedena je samo jedna vrsta, C. banaticus Gay (Ranđelović et al., 1990).

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Sistematski pregled roda Crocus L. u Srbiji

I SUBGENUS CROCUS Mathew 1982 A Section Crocus Mathew 1982 a Series Verni Mathew 1982 1. C. vernus subsp. vernus Hill 2. C. tommasinianus Herbert 3. C. kosaninii Pulević b Series Scardici Mathew 1982 4. C. scardicus Košanin c Series Crocus Mathew 1982 5. C. pallasii subsp. pallasii Goldbach B Selection Nudiscapus Mathew 1982 d Series Reticulati Mathew 1982 6. C. veluchensis var. veluchensis Herbert 6a. C. veluchensis var micranthus Randjelović i D. A. Hill 7. C. dalmaticus Visiani 8. C. rujanensis Randjelović i D. A. Hill 9. C. reticulatus subsp. reticulatus var. reticulatus Steven 9a. C. reticulatus subsp. reticulatus var nadae Gajić e Series Biflori Mathew 1982 10. C. chrysantus Herbert C. hybridus petrović (C. chrysantus x C. adami) 11. C. pallidus Kitanov i Drenkovski 12. C. weldenii Hoppe i Furnrohr 13. C. adamii Gay 14. C. alexandri Ničić i f Series Flavi Mathew 1982 15. C. flavus (Linne) Hill 16. C. olivieri subsp. olivieri var olivieri Gay 16 a. C. olivieri subsp. olivieri var. balcanicum kitanov i Drenkovski II SUBGENUS CROCIRUS (Schur) Mathew 1982 17. C. banaticus Gay (Ranđelović et al., 1990).

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

1.2. Biološke karakteristike i specifičnosti roda

Vrste roda Crocus L. su višegodišnje biljke adaptirane da preživljavaju sušne periode u obliku podzemnog gomolja, odnosno vrste koje imaju životnu formu geofita sa gomoljem (G tub). To su male biljke sa redukovanim cvastima, često samo sa jednim cvetom. Stabljika je veoma kratka i podzemna, pa se teško uočava. Plodnik se nalazi ispod zemlje. U suštini biljke roda Crocus L. su relativno jednostavnog izgleda kao i većina monokotiledonih biljaka a složenost šafrana se ogleda u činjenici da biljka poseduje podzemni plodnik, pa se mnogi procesi vrše u potpunosti ili delimično ispod površine zemlje (Methew, 1982). Vegetativne delove biljke (slika 2) čine gomolj, stabljika i listovi (Ranđelović et al., 1990). Gomolj šafrana može biti različitog oblika od spljoštenog do ovalnog oblika. Sastoji se od gotovo ravnomerne mase tkiva veoma bogate skrobom, to je ustvari organ za skladištenje hranljivih materija. Gomolj traje jednu godinu, a novi gomolj zamenjuje stari između cvetanja i faze zrenja, formira se kao ogranak na starom, obično od najvišeg aksilarnog pupoljka. Ponekad se razvija više od jednog mladog gomolja od bočnih pupoljaka (Methew, 1982). Baza gomolja je koren koji je često deblji kod mladih biljaka, a na vrhu se mogu naći počeci novog gomolja (Ranđelović et al., 1990). Koreni se nalaze na bazalnoj strani gomolja i ograničenog su trajanja, ostaju od sezone rasta pa do faze plodonošenja, nakon čega se stari gomolj smežura. Koren se obično ne grana osim kod nekoliko vrsta (C. vernus i C. veluchensis). Gomolj se nalazi na odgovarajućoj dubini za normalan rast i razvoj. Nezreo gomolj, ili gomolj izložen nepovoljnim uslovima, i onaj koji se ne nalazi na optimalnoj dubini formira kontraktilne korenove (Methew, 1982). Gomolj je obavijen vlaknasto-mrežastim ili opnastim omotačem (tunika) koji se sastoji od nekoliko slojeva. Broj slojeva omotača se povećava svake godine. Pri osnovi, tunika se deli na prstenaste segmente ili uzdužna paralelna vlakna, a na vrhu se ističu trouglasti zašiljeni delovi (Stjepanović-Veseličić, 1976). Svake godine se proizvodi novi sloj tunike, stari ostaje spolja dajući utisak da je gomolj mnogo veći nego što jeste. Vrste u sušnim regionima, kao što je C. cancellatus, imaju veći broj slojeva stare tunike od onih sa vlažnih staništa (C. scharojanii, C. scardicus). Gomolj nosi veoma kratku stabljiku. (Methew, 1982). Za vreme rasejavanja, stabljika raste, pri čemu dostiže dužinu do 11 cm kod nekih vrsta. Stabljika je u vreme cvetanja vrlo kratka, a vrh joj se nazire nad zemljom tek pri obrazovanju ploda (Ranđelović et al., 1990). Stablo se nikada ne grana, mada se može javiti više od jednog stabla na jednom gomolju. Stabljika je obavijena bazalnom spatom koja počinje od osnove stabljike. Pravi, zeleni listovi mogu biti vidljivi u vreme cvetanja ili se razvijaju nakon cvetanja. Ova kasnija pojava listova odnosi se na vrste 4

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije koje cvetaju u jesen i u hladnim oblastima (Methew, 1982). Listovi su uzani, linearni, sa povijenim obodom, na naličju, u sredini, ističe se beličasta pruga koja se sastoji od ćelija koje ne sadrže hlorofil. Broj listova je obično od 1 do 6, pojavljuju se za vreme ili posle cvetanja, ponekad čak i u različitim sezonama. Oni su obavijeni omotačem koji je obično beo, providan i membranozan (Ranđelović et al., 1990). Reproduktivni delovi biljke (slika 2) su cvet, plod i seme. Broj cvetova je obično od 1 do 6 (7). Kod vrsta koje proizvode nekoliko cvetova postoji ciklično pojavljivanje na osnovu pojave toplih i hladnih perioda tokom proleća, što ovim biljkama omogućava sigurno oprašivanje i oplođenje tokom dužih toplih perioda. Cvetovi su prizemni, nežni, obično krupni, aktinomorfni i traju jako kratko (efemere), pokazuju osetljivost na svetlost i toplotu. Boja cveta je raznovrsna: bela, žuta ili ljubičasta i obuhvata različite nijanse ovih osnovnih boja. U bazi cveta su brakteje i brakteole. Kod nekih vrsta brakteole nedostaju (C. vernus, C. tommasinianus, C. kosaninii). Cev perigona delimično ili skoro cela obavijena je spatom sastavljenom od jednog ili dva opnasta priperka. Perigon je levkast, sa vrlo dugačkom uzanom cevi, čiji se donji deo nalazi pod zemnjom. Gornji prošireni deo perigona je iz 6 skoro uspravnih, izduženih ili jajastih režnjeva, pri čemu su spoljašnji režnjevi nešto veći od unutrašnjih. Latice su spojene u bazi perigonove cevi i organizovane u 2 kruga (3+3) (Ranđelović et al., 1990). Spoljašnji segmenti se, sem po veličini, malo razlikuju od unutrašnjih. Spoljašnji segmenti perigona su kod nekih vrsta upadljivo prugasti ili obojeni ljubičasto ili bronzano pa se razlikuju od unutrašnjih segmenata. Kod vrste C. banaticus unutrašnji segmenti su upadljivo manji u odnosu na spoljašnje, za razliku od ostalih vrsta gde su ti segmenti skoro podjednaki (Methew, 1982). Oblik i veličina segmenata perigona su promenljivi u okviru pojedinih vrsta. Na unutrašnjoj strani perigona se nalazi ždrelo koje može biti sa ili bez dlaka i različito obojeno (Ranđelović et al., 1990). Ždrelo perigona je centralno podeljeno iznad vrha cevi. Može biti žuto ili belo obojeno ili iste boje kao ostatak omotača. Žuta zona ždrela ima oblik prstena ili žute mrlje (Methew, 1982). Prašnici polaze sa vrha cevi perigona i kraći su od režnjeva perigona. Prašnice su strelaste (Stjepanović- Veseličić, 1976). Filamenti prašnika su vezani za bazu latica. Filamenti su kraći ili duži od antera (Ranđelović et al., 1990). Plodnik je trook i nalazi se u bazi perigonove cevi koji je pod zemljum u vreme cvetanja, ali koji kasnije sazreva iznad zemlje (Stjepanović-Veseličić, 1976). Stubić (stylus) tučka je vrlo dug i končast, podeljen na vrhu u nekoliko končastih delova (Ranđelović et al., 1990). Stepen grananja je različit: od najjednostavnije podele na tri grane do najsloženije u 30 do 40 grančica (Methew, 1982). Žig (stigma) je trodelan sa celim, nazubljenim, deljenim ili po obodu talasasto naboranim režnjevimmma, skoro uvek žute ili 5

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije izrazito narandžaste boje, ređe ljubičaste, može biti viši, kraći ili iste visine kao antere. Čaura (capsula) je sa tri okca, sadrži veliki broj semena, obično je izdužena, nalazi se na prilično dugoj stabljici (Ranđelović et al., 1990). Na poprečnom preseku, u vreme sazrevanja ploda, otvori čaure su normalno široko otvoreni, što omogućava ispadanje semena, koja bivaju rasejana uglavnom mirmekohorno (uz pomoć mrava) ili hidrohorno (uz pomoć vode). Čaure i jesenjih i prolećnih vrsta dostižu zrelost u kasno proleće, a tokom zimskih meseci ostaju ispod zemlje. Neke vrste nose svoje zrele čaure u nivou zemlje (C. korolkowii), dok se kod drugih nalaze na visokim stabljikama (C. scharojanii) (Methew, 1982). Kada sazri, čaura daje veliki broj zaobljenih, loptastih ili izduženih semena (Ranđelović et al., 1990). Semena variraju uglavnom u obliku, veličini i površinskom izgledu, kao i u stepenu razvoja različitih dodataka. Neki imaju mesnate izraštaje koji mogu biti veoma neupadljivi, a kod nekih vrsta su prošireni ili čak krilasti. Sveža semena imaju dodatke koji su obično lepljivi i atraktivni za mrave, koji će preneti semena na odgovarajuću udaljenost (Methew, 1982). Semena su različite boje i često imaju papile. Svaka semenka ima membranozno krilo koje pomaže u rasejavanju (Ranđelović et al., 1990).

Oprašivanje

Polen šafrana je težak i veliki, namenjen za raznošenje uglavnom insektima. Mnoge vrste imaju mirišljave cvetove, što privlači pčele. Kod većine vrste roda Crocus L. oprašivanje je moguće pomoću bumbara i pčela (C. kotschyanus), dok kod C. graveolens i drugih žutocvetnih vrsta oprašivanje vrše drugi insekti (Methew, 1982).

Hromozomske studije

Obilne studije sakupljenog materijala roda Crocus pokazale su da je rod previše citološki kompleksan (Brighton et al., 1973). Pokazano je da postoji širok opseg broja hromozoma (2n=6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20, 22, 24, 26, 28, 30, 34, 44, 48, 64) koji karakterišu različite vrste. Kod varijabilnog roda kao što je Crocus L. može se uočiti mogućnost postojanja poliploidije kod velikog broja vrsta (Methew, 1982).

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

1. omotač gomolja 9. brakteja 16. filament 2. gomolj 10. brakteola 17. prašnik 3. koren 11. ostaci brakteja 18. segment perigona 4. novi korenoni 12. list 19. žig tučka 5. kontraktilni korenovi 13. plodnik 20. stubić 6. obavijajući list 14. cev perigona 21. čaura 7. stabljika 15. ždrelo perigona 22. seme 8. bazalna spata

Slika 2 : Morfološke karakteristike roda Crocus L. (Ranđelović et al., 1990).

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

1.3. Bioogeografske i ekološke karakteristike i specifičnosti roda

Geografsko rasprostranjenje

Rod Crocus L. je rasprostranjen na celom Starom Svetu u rasponu od Portugala i Maroka na zapadu i istočno do Rusije, Kirgizije i Ksijang provincije u Kini. Većina od oko 80 poznatih vrsta zabeležena je na Balkanu i u Turskoj, a taj broj se rapidno smanjuje prema periferiji areala. Na primer, samo 4 vrste su poznate na Iberijskom poluostrvu, a samo 3 u Rusiji i istočno od Kaspijskog jezera. Na severu prirodna rasprostranjenost doseže severnu Poljsku, gde se C. vernus javlja blizu Krakova. Južno rod je zastupljen u Jordanu i u severnom Iranu. Granice celog roda nalaze se u opsegu od 10° W do 80° E i 30° N do 50° N. Prema tome većina vrsta pripadaju Mediteranskom florističkom regionu i ksero-termnim područjima istočno od Mediterana koja pripadaju Irano-Turkanskom regionu. Crocus L. je rod koji je dobro adaptiran suvim letima kao i režimu zimskih padavinama koji je tipičan za ove regione. Precizne granice većina vrsta su nepoznate pa je nemoguće ustanoviti mapu rasprostranjena (Methew, 1982).

Ekološki faktori koji su važni za određivanje i idetifikaciju pojedinih vrsta roda Crocus L.

Jedna od osnova za idetifikaciju je period cvetanja vrsta; neke vrste cvetaju u proleće, a neke u jesen. U Srbiji su poznate dve vrste koje cvetaju u jesen: C. banaticus Gay i C. pallasii Goldb, dok sve druge vrste cvetaju u proleće (Pulević, 1976). Prolećne vrste cvetaju sa pojavom toplih vazdušnih talasa. Cvetanje počinje na nižim i završava se na višim nadmorskim visinama, na ovaj način je moguće naći iste vrste u isto vreme, koje se razlikuju po tome što biljke na nižim nadmorskim visinama imaju već formiran plod, dok su vrste na višim nadmorskim visinama u fazi cvetanja. Na ovaj način prolećne vrste su se adaptirale na surove klimatske uslove, odnosno na mrazeve i iznenadni sneg. Plodnik i nezrelo seme se nalaze ispod zemlje, što omogućava opstanak vrste i reprodukciju čak i u nepovoljnim uslovima. Kasnije, sa pojavom toplijeg vremena stabljika semene čaure raste iznad zemlje, sazreva i počinje rasejavanje semena. Rasejavanje semena se može vršiti vetrom ili pomoću insekata. Kod jesenjih biljaka oprašivanje i oplodnja se odvijaju u jesen, a sazrevanje ploda i semena u proleće. Na ovaj način jesenje biljke preživljavaju nepovoljne vremenske uslove i

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije njihov gomolj je prilagođen za opstanak u nepovoljnim zimskim uslovima (Ranđelović et al., 1990). Ponašanje ovih biljaka pod različitim ekološkim uslovima je interesantno. Latice se pokreću u skladu sa svetlom: one se otvaraju tokom dana i zatvaraju noću. Takodje, na njihovo otvaranje i zatvaranje utiče sunčan i kišovit dan. Nekoliko vrsta imaju veoma prijatan miris koji zajedno sa bojom cveta služi da privuče oprašivače (Ranđelović et al., 1990). Crocus pripada efemernim kserofitama. Kserofite su biljke sušnih staništa, koje su razvile čitav niz adaptacija za prevazilaženje problema suše. Višegodišnje ili efemeroide (geofite) preživljavaju nepovoljan period pomoću podzemnih organa gomolja. Vrste ovog roda su često karakteristične za posebne biljne zajednice, a većina je vezana za odgovarajuće geološke uslove. Vrste se razlikuju po horizontalnoj i vertikalnoj distribuciji. Što se tiče vertikalne distribucije razlikuju se alpske i subalpske vrste (C. scardicus, C. veluchensis) i vrste koje rastu na nižim nadmorskim visinama (C. reticulatus, C. tommasinianus, C. kosaninii). Horizontalna distribucija je interesantnija. Neke vrste imaju veoma mali opseg prostiranja i zato ih svrstavamo u endemične. Mezijske endemične su C. alexandrii, C. kosaninii i C. rujanensis. Istočne vrste imaju zapadnu granicu njihovog opsega rasprostranjenja ovde u Srbiji: C. pallasii, C. adamii i C. banaticus. Mediteranske vrste imaju severnu granicu rasprostranjenja: C. dalmaticus i C. olivieri. Skardo-pindska endemična vrsta je C. scardicus. Biljka koja ima široko rasprostranjenje je C. vernus (Ranđelović et al., 1990).

1.4. Istorijat istraživanja roda Crocus L.

Područje Srbije je zanimljivo za različita istraživanja roda Crocus L.. U Srbiji neke vrste imaju celi opseg rasprostranjenja npr. (C. alexandri, C. kosaninii) (Ranđelović et al., 1990), pa su moguća istraživanja u okviru celokupnog areala. Osim toga, kroz teritoriju Srbije prolaze granice areala nekih vrsta, što omogućava istraživanja karakteristika ovih taksona u granicama areala. Proučavanje vrsta roda Crocus L. u Srbiji počinje davne 1550. godine, kada je Stefan von Hausen prikupio biljku u cvetu blizu Beograda, koji je Clusius identifikovao kao "Crocus vernus latifolius flavo flore" (C. flavus) (Ranđelović et al., 1990).

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Ipak, detaljna analiza roda Crocus L. u Srbiji je prvi put bila preduzeta od strane Josifa Pančića. U njegovoj kapitalnoj knjizi "Flora Kneževine Srbije" (Pančić, 1874) i u njenom dodatku (Pančić, 1884) on je nabrojao 8 vrsta roda Crocus L. na srpskoj teritoriji: C. iridiflorus, C. flavus, C. vernus, C. reticulatus, C. banaticus, C. biflorus, C. chrysanthus i C. veluchensis. U ovim delima Pančić je ukazao na brojne probleme u identifikaciji pojedinih predstavnika roda. Zbog problema u identifikaciji, pojavljuju se mnoge greške u podacima o rasprostranjenju pojedinih vrsta. Krajem 19. i početkom 20. veka podatke o rasprostranjenju predstavnika roda Crocus L. daju i drugi istraživači flore Srbije (Petrović, 1882, 1885; Ničić, 1892; Adamović, 1908). Značajno je to što se u ovim delima prvi put pominje jedan nov hibrid, C. hybridus (Petrović, 1882), i jedna nova vrsta, C. alexandri (Ničić, 1892). Na osnovu informacija koje su dali predhodni autori, Fritsch (1909) daje neke detalje o horologiji roda Crocus L. u Srbiji (Ranđelović et al., 1990). Sintezu istraživanja roda Crocus L. obavljenih do sedamdesetih godina 20. veka na području Srbije dala je Stjepanović-Veseličić (1976), koja je navela 10 samoniklih i jednu kultivisanu vrstu (C. sativus). Drenkovski (1983) i Stanković-Tomić (1972) pronašli su vrste C. scardicus Kos. na Srpskoj strani Šar planine, čime je rod Crocus L. obogaćen sa još jednom vrstom. Na području bivše Jugoslavije prvu reviziju celokupnog roda uradio je Pulević (1976). On je uspeo da u određenom stepenu razjasni velika odsupanja u nomenklaturi i horologiji ovog roda koji se mogu naći u publikovanim radovima i florama. Otkrio je jednu novu vrstu za nauku na teritoriji Srbije (C. kosaninii) i jednu novu vrstu za floru Srbije (C. pallasii). Međutim, on nije uspeo da obiđe sva sporna područja i da reši probleme koje je postavio Pančić (Ranđelović et al., 1990). Njegov predlog da se agregat vrsta C. biflorus podeli u nekoliko zasebnih vrsta (C. adamii, C. alexandri, C. weldenii) je veoma prihvatljiv i predstavlja značajan doprinos poznavanju ovog roda. On je ukazao na razlike koje postoje između ovih vrsta unutar granica Srbije, što su kasnije razradili i dopunili Ranđelović i saradnici (1990). Uprkos svim istraživanjima roda Crocus L., ostale su mnoge praznine u nauci i nerešeni problemi. Tako, istraživanja Ranđelovića i saradnika (1990) pokazuju da u Srbiji rastu i neke druge vrsta ovog roda, kao što su C. dalmaticus (Leskovac, Prizren), C. olivieri Gay na Rujan planini, a opisana je i jedna nova vrsta za nauku iz agregata C. sieberi, C. rujanensis Ranđ. i Hill. Isti autori su utvrdili i granice rasprostranjenja C. vernus subsp. vernus i C. tommasinianus. Ostala su dva nerešena problema: postojanje C. banaticus Gay na 10

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije teritoriji Srbije i postojanje drugih vrsta roda na Vršačkom Bregu, osim vrste C. reticulatus (Ranđelović et al., 1990). U seriji zbornika radova Ekološka istina, Ranđelović sa saradnicima (Ranđelović et al., 2008, 2010; Milosavljević et al., 2011) daje niz novih podataka o rasprostranjenju nekih vrsta ovog roda na području Srbije. Novi podaci potiču sa područja slivova reka Toplice (Ranđelović et al., 2008), Nišave (Ranđelović et al., 2010) i Zapadne i Velike Morave (Milosavljević et al., 2011).

1.5. Cilj rada

Cilj ovog rada je utvrđivanje diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na osnovu većeg broja morfoloških karakteristika i određivanje njihovog rasprostranjenja na području Srbije. U Srbiji su iz serije Verni roda Crocus L. rasprostranjene vrste C.vernus Hill., C. tommasinianus Herbert. i C.kosaninii Pulević.

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

2. Materijal i metode rada

Podaci o rasprostranjenju istraživanih vrsta prikupljeni su iz literature (Pulević, 1976; Stjepanović-Veseličić, 1976; Ranđelović et al., 1990, 2008, 2010, 2011 i dr.), herbarskih zbirki (HMD) i ličnim istraživanjima. Podaci o rasprostranjenju su uneti u bazu podataka u Excell-u. Identifikacija vrsta je urađena ključevima iz Flore SR Srbije (Stjepanović-Veseličić, 1976), Flora Europaea (Mathew, 1980) i monografije “The genus Crocus L. in Serbia” (Ranđelović et al., 1990). Rasprostranjenje vrsta prikazano je na UTM karti Srbije.

Uzorkovanje materijala

Materijal za morfometrijsku analizu sakupljan je tokom 2011. godine na Zlatiboru (C. vernus), u okolini Kruševca i na Ozrenu kod Sokobanje (C. tommasinianus), nedaleko od Leskovca i na Rujan planini (C. kosaninii). Iz svake populacije je uziman uzorak od 20 do 30 individua, čiji su gomolji kasnije posađeni u cilju čuvanja u bašti šafrana profesora Novice Ranđelovića u Doljevcu. Precizniji položaj lokaliteta dat je u tabeli 1.

Tabela 1. Podaci o lokalitetima na kojima su sakupljani uzorci za morfometrijsku analizu (N lat - Geografska širina, E long - geografska dužina, Nm - nadmorska visina)

Vrsta Lokalitet N lat Nm u m Datum i legator E long C. vernus Tornik, Zlatibor 43o39’21” 1460 20.04.2011. 19o38’16” V. Ranđelović C. tommasinianus Lazarevac, Kruševac 43o39’50” 205 25.03.2011. 21o09’38” V. Ranđelović C. tommasinianus Resnik, Ozren 43o38’06” 399 25.03.2011. 21o49’55” V. Ranđelović C. kosaninii Strojkovce, Leskovac 42o53’48” 267 26.03.2011. 21o55’23” V. Ranđelović C. kosaninii Božinjevac, 42o25’30” 463 26.03.2011. Rujan planina 21o45’51” V. Ranđelović

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Morfometrijska istraživanja

Nakon sakupljanja i determinacije na samom terenu, u laboratoriji je vršena detaljnija analiza materijala. Pored herbarizovanja sakupljenog materijala obavljena je i morfometrijska analiza, koja je obuhvatila dve grupe karaktera, kvalitativne i kvantitativne. Neke kvantitativne osobine (dužina i širina) su merene nonijusom, a neke na binokularnoj lupi (širina vlakana mreže omotača gomolja). Kvalitativne (opisne) osobine koje su analizirane su: boja cveta, prisustvo ili odsustvo šara na spoljašnjem segmentu perigona i prisustvo ili odsustvo žute boje ždrela perigona. Kvalitativne karakteristike su numerički predstavljene kao procenat pojavljivanja osobine u okviru populacije. Kvantitativne osobine koje su istraživane su: širina gomolja, širina vlakna omotača gomolja, dužina cevi perigona, dužina spoljašnjih segmenata perigona, dužina unutrašnjih segmenata perigona, dužina antera, dužina režnjeva žiga tučka, dužina subrežnjeva žiga tučka, odnos između dužine antere i žiga tučka, širina listova, broj listova i broj cvetova.

Statistička obrada rezultata

Dobijeni rezultati su statistički obrađeni u Excell-u, pri čemu je određivana aritmetička srednja vrednost i standardna devijacija. Na osnovu srednjih vrednosti uradjena je klaster analiza sa ciljem određivanja sličnosti između istraživanih populacija i njihovog grupisanja. Klaster analiza je urađena UPGMA metodom primenom Euklidove distance, a za analizu je korišćen programski paket FLORA (Karadžić, Marinković, 2009).

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

3. Rezultati

3.1. Karakteristike, ekologija i rasprostranjenje vrste Crocus vernus Hill.

Opis vrste: Visina biljke je od 10-30 cm. Širina gomolja je od 7-15 mm, a omotač je izgrađena od grubih uzdužnih konaca (Ranđelović et al., 1990). Obavijajući listovi grade rukavac, koji je sastavljen od 3-4 belih ili zelenkastih listova (Methew, 1982). Pravih listova 2-4, koji se javljaju se vreme cvetanja. Njihova širina je do 7 mm. Brakteje bele, ponekad zelene ili ljubičaste. Brakteole nedostaju. Cvetovi ljubičasti, sa tamno ljubičastim srcastim šarama na vrhovima spoljašnjih segmenata perigona. Cvetova uglavnom 1-2, veoma su veliki, retko bele boje ili bledo ljubičasti, ali tom prilikom ljubičaste šare se javljaju na vrhovima spoljašnjih listića perigona (Ranđelović et al., 1990). Ždrelo perigona belo ili ljubičasto. Cev perigona 5-15 cm dugačka, ljubičaste ili bele boje. Latice 3-5,5 cm duge, a 0,9-2 cm široke. Filamenti 0,5-1,4 cm dugi, beli. Antere 1-1,8 cm duge, žuto obojene. Žig narandžast, uglavnom nadvišuje prašnike, a deli se na 3 žuta do narandžasta režnja. Plod je čaura izduženo-valjkasta, 1,5-2 cm dugačka, 0,6-1 cm široka i sadrži veliki broj semena. Seme je relativno sitno, u prečniku 2-3 mm, braonkaste boje (Methew, 1982). Cvetanje i plodonošenje: Cveta od marta do juna, a plodonosi u julu i avgustu (Ranđelović et al., 1990). Stanište: Ova vrsta naseljava različite biljne zajednice u brdskom i planinskom regionu centralne i zapadne Srbije. Javlja se kao graditelj sledećih biljnih zajednica: bukove šume (Fragetum montanum), alpske i subalpske livade, bukovo-jelove šume (Abieti- Fragetum), borove šume (Erico-Pinetum nigrae), livade na serpentinima, alpski pašnjaci na krečnjaku i dr. Raste na nadmorskoj visini između 1300-2600m (Ranđelović et al., 1990). Opšte rasprostranjenje: Jugoistočna Evropa, Rusija, Poljska, Češka, Slovačka, Austrija, Mađarska, Rumunija, Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Srbija, Makedonija, Albanija (Ranđi elov ć et al., 2008). Fitogeografska pripadnost: Vrsta ima srednjeevropski areal-tip.

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Rasprostranjenje u Srbiji (Slika 3)

Podrinjsko-Kolubarski region: Gučevo CQ52 blizu Loznice CQ53 (Pančić, 1884: 223); ispod Gučeva CQ52 (Loznica CQ53) (Stjepanović-Veseličić u FL. SRS 8: 6,1976) (Ranđelović et al., 1990). Šumadijsko-Pomoravski region: Ilijina Voda blizu Kragujevca DP97 (Pančić,1884: 223); Gornji Milanovac DP57 (Gajić, 1965:54); Kragujevac-Ilijina Voda, Popova šuma , Košutnjak, Beloševac DP96 (Stjepanović-Veseličić u FL. SRS 8: 6, 1976), G. Milanovac DP57 (Ranđ.) (Ranđelović et al., 1990), okolina Mladenovca DQ72 (reke: Košarna, Misača, Sumorna, Vićija, Mlaka, Trstena, Veliki Lug, Kubršnica i dr. i sela: Velika Ivanča, Ratari, Zagorica, Jagnjilo, Rajkovac, Kopljare i dr.) (Milosavljević et al., 2011); Užički region: Maljen DP28 (Pančić, 1884: 222), Maljen DP28, Zlatibor CP94 (Stjepanović-Veseličić u FL. SRS 8: 7, 1976); Zlatibor CP94 (Pavlovi ć, 1951: 115-178; 1974: (Tab.)); Crni Vrh kod Priboja (CP82) (Lindtner, 1951: 200; Stjepanović-Veseličić u FL. SRS 8: 7, 1976; BEO); Nova Varoš DP01 (Košanin, 1928: 95); Zlatibor CP94 (BEO), Zlatar DP00 (BEO); Tara CP76 (Pulević, 1976: 28; TGR) (Ranđelović et al., 1990). Kraljevački region: Kopaonik DN88 (Ranđelović et al, 2008), Studena planina DP71 (Tatić 1969: 46 (Tab.); blizu Čačka DP45, Kopaonik DN88 (Stjepanović-Veseličić u FL. SRS 8: 7 1976); Stolovi DP72 blizu Kraljeva DP74 (Pulević 1976: 26, TGR); Kopaonik DN88- Kriva Reka DP90 i Goč DP82 (Ranđ.) (Ranđelović et al., 1990). Timočki region: Stol EP99 (Pančić 1874: 665; 1884: 222); Deli Jovan EQ90 (Veliko i Malo Jasikovo) (Ranđelović et al., 1990). Kosovski region: Mokra Gora DN64 (Stanković-Tomić, 1969:74); Bogićevica DN21 blizu Kočanika, Mokra Gora DN64, Žljeb DN33, Koprivnik DN32, Prokletije - Derviš Kom DN21 i Đeravica DN20 (Stjepanović-Veseličić u FL. SRS 8: 6, 1976); Žljeb DN33, Kopaonik DN88-padine koje vode do Kosovske Mitrovice, iznad starog Trga DN95 (Pulević 1976: 26, TGR); Bogićevica DN21 (Gajić u FL. SRS 10: 228, 1986); Mala Rusolja DN21, Beleg DN44, Bogićevica DN21, Peć DN42-Kukavica DN32 i Koprivnik DN32 (BEO); Skopska Crna Gora, Šar Planina-Dragaš DM97, Stojkova Kuća DM96, Đeravica DN20 i Mokra Gora DN64 (Ranđ.) (Ranđelović et al., 1990). Vojvodinski region: Vršački Breg EQ39 ? (Panjković 1983: 59) (Ranđelović et al., 1990). Fitogeografska rasprostranjenost u Srbiji: Ilirska, zapadnomezijska i skardo- pindska provincija (Ranđelović et al., 1990). 15

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Slika 3: Rasprostranjenje Crocus vernus Hill u Srbiji

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Varijabilnost: C. vernus var. vernus Tipična vrsta ima ljubičaste cvetove i ljubičaste šare na spoljašnjim listićima perigona, koji su dugi 2-5 cm, a 1-2,5 cm široki (Slika 4 i 5).

C. vernus f. minoriflorus Borb. ex Prodan Jedinke koje imaju sitnije cvetove i naseljavaju subalpske i alpske predele pripadaju; segmenti perigona dužine 1,5 cm, a širine 4-5 mm.

C. vernus var. albiflorus Ranđ. et Hill Jedinke koje imaju potpuno bele cvetove.

C. vernus var. jocicii Ranđ. Cvetovi su beli, a na spoljašnjim listićima perigona poseduje ljubičaste srcaste šare (ime dato po profesoru biologije iz Mladenovca, Slobodanu Jociću).

Genotip: 2n=22 (Ranđelović et al., 2008).

Slika 5: Žig i antere vrste Crocus vernus (foto: Ranđelović V.) (foto: Ranđelović V.) Slika 4: Crocus vernus (foto: Ranđelović V.)

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Tabela 2: Podaci za morfometrijsku analizu vrste Crocus vernus Hill. iz populacije na lokalitetu Tornik na Zlatiboru

žiga žiga Dužina perigona perigona Parametri Parametri Broj listoba Broj listoba Boja ždrela ždrela Boja Dužina cevi cevi Dužina Broj cvetova Širina listova Dužina antera Širina gomolja gomolja Širina Dužina režnjeva režnjeva Dužina spolj. segm. per. per. segm. spolj. subrežnjeva žiga Odnos antera-žig Odnos Prisustvo šara na Dužina spoljašnjih spoljašnjih Dužina Dužina unutrašnjih segmenata perigona segmenata perigona 1 14,56 74,12 36,08 35,3 0 h 16,42 3,4 4,56 1,08 2,84 2 1 2 14,38 66,98 42,96 39,08 0 h 15,02 3,68 4,48 0,88 2,56 2 1 3 12,2 46,72 31,52 30,48 0 h 16,42 1,58 3,62 0,48 2,18 2 1 4 11,38 57,58 35,6 33,24 0 h 14,28 1,62 4,32 1,02 2,64 2 1 5 12,36 78,76 36,12 33,72 0 h 17,64 3,22 5,1 0,92 1,82 2 1 6 11,62 44,22 34,44 32,98 0 h 12,98 6,72 4,92 1,18 2,36 3 1 7 14,58 67,34 47,94 45,08 0 h 17,46 4,16 5,54 1,18 2,38 2 1 8 15,38 71,96 41,56 41,56 0 h 19,76 7,16 5,46 0,64 2,56 2 1 9 12,48 69,72 35,58 34,56 0 h 18,32 1,98 5,52 1,22 2,52 2 1 10 10,2 68,28 36,12 34,02 0 h 13,42 4,24 4,72 1,32 2,14 2 1 11 11,32 61,28 37,24 35,1 0 o 15,22 5,58 5,48 0,82 2,14 2 1 12 10,78 48,38 40,84 40 0 h 13,28 4,34 4,64 1,34 2,82 2 1 13 10,84 53,38 37,34 35,42 0 h 13,58 3,6 4,36 0,82 1,84 2 1 14 9,64 58,58 33,9 32,08 0 h 13,66 6,02 5,7 1,14 1,82 2 1 15 11,04 74,24 48,62 46,12 0 h 16,22 3,04 4,1 1,08 1,92 2 1 16 11,56 107,22 44,52 43,2 0 h 15,92 10,18 5,64 0,92 2,02 2 1 17 12,38 58,26 43,92 42,84 0 h 17,94 1,04 5,22 0,92 2,54 2 1 18 10,98 58,5 36,3 35,08 0 h 13,62 2,82 4,24 0,96 2,12 2 1 19 10,38 64,42 40 38,26 0 h 14,52 4,52 5,46 0,68 2,42 2 1 20 10,88 76,48 36,82 34,72 0 h 15,18 4,64 5,48 1,14 2,28 2 1 21 13,06 57,84 33,52 32,24 0 h 12,84 -0,54 4,86 0,74 1,88 2 1 22 13,96 73,82 39,68 38,72 0 h 15,36 2,34 5,38 1,02 3,84 3 1 23 10,52 71,68 39,02 37,92 0 h 12,68 2,2 4,24 0,98 2,14 2 1 24 11,84 92,56 45,58 44,12 0 h 18,52 2,26 5,88 1,48 4,22 3 1 25 13,26 87,86 48,62 48,24 0 h 18,26 2,72 6,08 1,02 2,46 2 1 26 12,36 44,22 31,06 29,44 0 h 16,12 1,52 4,18 0,92 2,28 2 1 27 10,32 62,16 36,04 35,18 0 h 14,28 4,04 5,38 0,82 1,84 2 1 28 8,34 55,02 34,58 33,14 0 h 12,08 6,58 4,72 0,56 1,68 2 1 29 12,44 68,44 33,52 32,34 0 h 13,62 3,22 4,92 1,64 2,46 3 1 30 9,64 60,98 35,26 34,82 0 h 14,42 -3,84 5,32 0,92 1,68 2 1

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

3.2. Karakteristike, ekologija i rasprostranjenje vrste Crocus tommasinianus Herb.

Opis vrste: Višegodišnja biljka visine od 11-25 cm. Gomolj skoro loptast, u prečniku 1,1-1,3 cm, obavijen tankim omotačem, pri vrhu neupadljivo mrežastim, a prema bazi mreža se postepeno gubi i prelazi u paralelna vlakna. Obavijajućih listova najčešće 4, dugi 1-8 (15) cm. Listova najčešće 3-4 (5), linearni, uzani, široki 3,5-4 mm, goli, pojavljuju se u vreme cvetanja i tada obično ne nadrastaju ždrelo, dok u vreme sazrevanja ploda znatno nadrastu plod. Bazalna spata membranozna, prema vrhu zaoštrena, bela, dopire do sredine plodnika ili ga neznatno nadvisuje. Brakteja može biti 5-6 cm visoka i može da nadvisi najduži obavijajući list, a ponekad dostiže visinu i do ždrela (Pulević, 1976). Brakteole nedostaju. Cev perigona visoka i do 8 cm. Cvetovi su obično pojedinačni, ređe se javljaju sa dva cveta (Stjepanović-Veseličić, 1976). Segmenti perigona 2,5-4 cm dugi i 0,8-2 cm široki, obično tupi, obrnuto jajasti ili eliptični, otvoreno ljubičasto plavi do otvoreno plavi, prema vrhu intenzivnije obojeni, a prema ždrelu beli, ponekad se javljaju sa tamno ljubičastim šarama na segmentima (Methew, 1982). Ždrelo belo, dlakavo. Filamenti beli, goli, 0,7-1 cm dugi. Antere žuto narandžaste, 1,1-1,5 cm duge, prema bazi nastavljaju se u ušaste režnjeve duge do 1,5 mm. Stubić u donjem delu žut; žig crvenkastožut, duži od Slika 6: Crocus tommasinianus (foto: prašnika, deli se na nivou vrha antera u 4-6 Ranđelović V.) režnjeva, na vrhu raširenim i češljasto nazubljenim. Polenova zrna bledo žuta (Pulević, 1976). Čaura 1,5-2 cm duga, a 7-9 mm široka. Semena skoro loptasta, bronkasto crvenkasta, veličine 2-3,5 mm (Stjepanović- Veseličić, 1976). Cvetanje i plodonošenje: Cveta od februara do maja. Plod sazreva tokom juna i jula, nekada i ranije u zavisnosti od vremena cvetanja (Ranđelović et al., 1990).

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Slika 7: Cvet vrste Crocus

tommasinianus (foto: Ranđelović V.) Slika 8: Antere i žig vrste Crocus tommasinianus (foto: Ranđelović V.)

Stanište: Rastu po svetlim proređenim šumama, na šumskim čistinama i krčevinama (Stjepanović-Veseličić, 1976). Raste u okviru sledećih biljnih zajednica: hrastove šume (Quercetum frainetto-cerris), bagremove plantaže (Robinietum pseudoacaciae) i bukove šume (Fagetum montanum). Raste na nadmorskoj visini od 400-1000m (Ranđelović et al., 1990). Opšte rasprostranjenje: Na Balkanskom poluostrvu (Srbija, Crna Gora, Bugarska, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Makedonija), Mađarska, Albanija?, Grčka? (Ranđelović et al., 1990). Areal ove vrste pripada srednjeevropskom areal-tipu. Florni element je balkansko- panonski.

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Rasprostranjenje u Srbiji (Slika 9)

Šumadijsko-Pomoravski region: okolina Kragujevca DP97: Beloševac DP96, Popova Šuma, Ilijina Voda, Košutnjak DP96, Dobro Polje EP84, Paškov Izvor, Lovačka Česma, Trmbas i Bukurevac DP96 (leg. Rudski, BEO); Košutnjak blizu Kragujevca DP97 (leg. Dimitrijević, BEO) (Ranđelović et al., 1990). Kraljevački region: Gledićke Planine DP94: Oparić EP04 i Sugubina EP06 (Pančić, 1874: 665-666); Konjuh i Lazarevac blizu Kruševca EP23 (Ranđ.), padina na Bukoviku, blizu Ćićevca EP34 (Ranđ.) (Ranđelović et al., 1990). Timočki region: Vrška Čuka FP15 (Pančić, 1874: 665; Ranđ.); Sokolovik u Krajinskoj oblasti (Pančić, 1874: 665-666; 1884: 223); Vrška Čuka FP15 (Stjepanović-Veseličić, 1976); Čokonjar FP07 u Timoč koj dolini (Pulević, 1977: 54-56; TGR); padine na Staroj Planini FN39: Donji Stupen, Mali Izvor; Tupižnica EP94: Vratarnica FP04, selo Nikoličevo EP96 (Ranđ.); Velika Jasikova kod Zaječara FP08, Mala Jasikova FP08; Salaš, Sikole FP09, Glogovica EP99. (Ranđ.) (Ranđelović et al., 1990). Niški region: Vidlič FN46, Basara FN37, Sedlar i Belova FN08 (Adamović 1908: 207); Belava FN28, Staničenje FN28 (Ranđ.) (Ranđelović et al., 1990).

Fitogeografska rasprostranjenost u Srbiji: Istočna i zapadna mezijska i panonska provincija (Ranđelović et al., 1990). Varijabilnost: Osim tipičnih vrsta može se naći var. jeremici sa belim cvetovima (Ranđelović et al., 1990). Genotip: 2n=16 (Ranđelović et al., 2010).

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Slika 9: Rasprostranjenje Crocus tommasinianus Herbert u Srbiji

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Tabela 3: Podaci za morfometrijsku analizu Crocus tommasinianus Herb. iz populacije na lokalitetu Lazarevac u okolini Kruševca

žiga žiga Dužina perigona perigona Parametri Parametri Broj listoba Broj listoba Boja ždrela ždrela Boja Dužina cevi cevi Dužina Broj cvetova Širina listova Dužina antera Širina gomolja gomolja Širina Dužina režnjeva režnjeva Dužina spolj. segm. per. per. segm. spolj. subrežnjeva žiga Odnos antera-žig Odnos Prisustvo šara na Dužina spoljašnjih spoljašnjih Dužina Dužina unutrašnjih segmenata perigona segmenata perigona 1 7,86 67,62 29,1 23,62 0 0 11,88 3,32 3,34 0,72 4,22 3 1 2 13,06 82,52 30,1 28,72 0 0 10,98 1,32 3,68 0,98 4,58 3 1 3 13,32 60,86 28,36 27,52 0 0 11,02 ‐1,1 3,52 0,82 5,72 4 2 4 11,34 87,04 24,38 22,58 0 0 11,22 ‐0,52 2,98 0,48 2,92 3 1 5 10,28 58,64 20,6 19,64 0 0 10,6 3,2 2,33 0,5 3,92 3 1 6 12,22 53,78 25,4 21,7 0 0 8,54 4,64 3,02 0,98 5,02 3 1 7 11,68 58,36 25,46 22,12 0 0 10,48 5 4,04 0,72 4,22 3 1 8 13,02 65,24 26,18 23,58 0 0 11,86 3,2 2,66 1,02 3,46 4 2 9 12,36 72,46 34,72 31 0 0 11,38 5,26 5,26 0,58 3,82 3 1 10 12,54 78,94 32,9 26,96 0 0 10,72 1,9 3,46 0,64 3,64 3 1 11 12,86 64,28 28,92 25,12 0 0 15,42 ‐4,62 3,62 0,92 4,02 3 2 12 10,24 60,32 27,12 25,02 0 0 12,12 0,68 2,42 0,74 3,68 3 1 13 9,84 45,06 19,04 16,34 0 0 10,88 1,58 2,28 0,56 3,94 3 1 14 10,64 56,7 26,98 23,32 0 0 11,88 1,68 2,86 0,68 4,38 3 1 15 8,98 62,38 26,38 24,1 0 0 11,68 2,28 3,06 0,54 3,64 3 1 16 11,38 60,24 28 25,5 0 0 11,08 ‐3,58 3,12 0,94 4,12 3 1 17 10,62 68,78 25,78 23,44 0 0 13,52 ‐2,12 2,18 0,82 3,56 4 2 18 11,26 61,22 27,46 25,68 0 0 11,76 3,16 3,22 0,6 3,84 3 1 19 11,84 72,56 36,34 33,68 0 0 11,02 3,12 4,32 0,94 4,38 3 1 20 10,42 59,64 24,84 24,26 0 0 11,04 2,92 2,92 0,56 4,16 3 1

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Tabela 4: Podaci za morfometrijsku analizu Crocus tommasinianus Herb. iz populacije na lokalitetu Resnik na planini Ozren kod Soko banje

a gomolja a gomolja žiga Dužina perigona perigona Parametri Parametri Broj listoba Boja ždrela ždrela Boja Dužina cevi cevi Dužina Širina fibrila Broj cvetova Širina listova listova Širina Dužina antera Širina gomolja gomolja Širina Dužina režnjeva režnjeva Dužina spolj. segm. per. per. segm. spolj. subrežnjeva žiga omota č Odnos antera-žig Prisustvo šara na Dužina spoljašnjih spoljašnjih Dužina Dužina unutrašnjih unutrašnjih Dužina segmenata perigona segmenata perigona 1 7,1 0,136 52,14 31,62 27,82 0 0 9,62 2,16 2,48 1,32 2,72 3 1 2 9,62 0,131 38 28,08 27 0 0 8 2,58 5,62 0,58 3,22 3 2 3 10,86 0,133 85,04 30,88 29,78 0 0 11,1 ‐0,68 3,32 0,74 3,04 3 1 4 11,14 0,109 56,32 26,75 23,68 0 0 9,58 ‐3,18 2,94 1,02 4,08 3 2 5 9,04 0,066 56,9 28,58 27,42 0 0 10,88 0,82 3,28 1,38 4,82 3 1 6 13,42 0,109 64,62 31,92 27,72 0 0 12,08 1,38 4,28 1,34 4,22 4 2 7 10,42 0,079 57,88 29,28 28,02 0 0 9,12 0,98 4,34 0,88 3,22 3 1 8 9,32 0,118 47,78 29,02 27,58 0 0 8,54 1,28 4,48 1,82 4,52 3 1 9 8,48 0,093 80,68 29,9 29,48 0 0 10,72 2,58 3,22 0,86 2,48 3 1 10 9,26 0,092 55,7 30,38 28,11 0 0 9,58 3,58 5,52 1,22 2,38 2 1 11 12,42 0,148 49,46 28,82 27,82 0 h 9,02 ‐0,84 3,14 1,34 3,92 4 2 12 11,24 0,106 58,36 31 29,62 0 0 9,78 2,18 4,48 1,32 2,74 4 2 13 7,2 0,118 71,8 28,78 27,02 0 0 10,52 ‐0,52 4,36 1,1 2,36 2 1 14 8,14 0,118 59,02 29,12 28,38 0 h 10,52 ‐1,98 3,98 1,38 2,82 3 1 15 9,02 0,107 55,72 29,82 28,88 0 0 9,74 0 3,22 0,92 3,56 2 1 16 9,06 0,125 70,82 28,36 27,92 0 0 8,18 1,12 3,44 0,38 3,06 2 1 17 10,38 0,118 60,62 31,52 29,24 0 h 8,82 4,12 4,22 0,98 3,38 3 1 18 7,21 0,098 61,34 28,36 27,86 0 h 7,44 ‐0,42 3,08 0,74 2,52 2 1 19 7,66 0,096 49,48 23,9 22,62 0 h 7,24 0 2,16 0,82 2,36 2 1 20 11,02 0,136 64,92 34,42 32,58 0 0 10,64 2,64 3,02 0,74 3,98 4 2 21 9,08 0,108 61,14 34,78 33,52 0 0 9,62 3,64 4,8 1,56 3,38 3 1

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

3.3. Karakteristike, ekologija i rasprostranjenje vrste Crocus kosaninii Pulević

Opis vrste: Visina čitave biljke je do 15 cm. Gomolj sa omotačem 1 cm širok, prekriven mrežastom tunikom od paralelnih vlakana. Obavijajućih listova 4 (retko 5), beli, najduži pri vrhu zelen. Listova 2 (retko 3), pojavljuju se u vreme cvetanja i tada mogu da dostignu visinu do ždrela perigona, široki do 4 mm, goli, zeleni sa belom linijom u sredini. Bazalna spata bela, membranozna. Brakteja memranozna, znatno nadvišuje najduži rukavac, bela ili zelena. Bez brakteole (Pulević, 1976). Cev perigona do 12 cm duga, u gornjem delu ljubičasta. Ždrelo perigona žuto-narandžasto, golo. Listići perigona obrnuto jajoliki, zatupasti, spoljašnji 1,5-2,5 cm dugi, i 0,6-1,5 cm široki, unutrašnji nešto manji (Ranđelović et al., 2010). Cvetovi pojedinačni, retko 2, ljubičasto-plavi, pri osnovi spoljašnje strane segmenta listova perigona izražena tamno-ljubičasta pruga koja zauzima 1/3 segmenta. Filamenti 0,5 cm, žute boje (Pulević, 1976). Antere 0,9-1,5 cm duge, kopljaste, žute, prema bazi produžavaju se u ušate nastavke duge 1,5 mm. Stubić tanak, narandžast. Žig se grana u 3 kratke narandžaste grane koje neznatno nadvisuju antere ili mogu u nekim slučajevima biti u nivou antera (Pulević, 1976). Plod je okrugla čaura, 8-11 mm duga, a 5-6 mm široka, sa mnogo semenki. Semenke široke, kružno ovalne, braon obojene, prečnika oko 3 mm (Methew, 1982). Cvetanje i plodonošenje: Cveta od februara do aprila (maja), a plodonosi u julu i avgustu (Ranđelović et al., 2008). Stanište: Rastu u listopadnim (hrastovim, grabovim i bukovim) šumama, šikarama, na livadama koje nastaju krčenjem listopadnih šuma, od ravnica do planinskih regiona (Ranđelović et al., 2008). Opšte rasprostranjenje: Srbija, Bosna i Hercegovina (?) (Ranđelović et al., 2010).

Balkanski endemit srednjeevropskog tipa Slika 10. Spoljašnji izgled vrste rasprostranjenja. Crocus kosaninii

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Rasprostranjenje u Srbiji (Slika 13)

Južno-Moravski region: Kukavica EN82, Radan EN46, Goljak EN52, Mrkonjski vis EN33, Božnijevac blizu Bujanovca EN60 (Pulević, 1976: Nikolić i Diklić u FL. SRS 10: 228, 1986); Brza na Kukovici EN74 (Jovanović V., 1979: 121); Rujan planina blizu Bujanovca EN70 (Ranđelović V. i N., 1984: 394); Rujan planina EN70 (Ranđ.); Kukavica-Vučje EN74 (Ranđ.); istočno od Bujanovca EN60 (Hill D. A., 1985: 193), u gornjim delovima reke: Veternica, Jablanica i Pusta Reka (Ranđ.) (Ranđelović et al., 2010). Kosovski region: Kačanik EM27, Brezanci blizu Vučitrna DN94 (Košanin, 1928: 93); Kačanik EM27, Brezovica (Pulević, 1976: 42; TGR); Kačanik EM27 (Pulević, 1976. 40-43); Kačanik EM27, Brezovica (Nikolić i Diklić u FL. SRS 10: 228, 1986); Lipovica Planina (Ranđ.) (Ranđelović et al., 2010). Fitogeografska rasprostranjenost u Srbiji: Mezijska i skardo-pinska provincija (Raniđelov ć et al., 2010). Florni element: Mezijski-skardo- pinski (endem.) (Ranđelović et al., 2010). Varijabilnost: Osim tipične vrste var. kosaninii sa ljubičastim cvetovima, u populacijama je moguće naći i jedinke sa belim cvetovima - var. albidus Ranđ. 1990., i jedinke sa ljubičasto-plavo-belim cvetovima - var. jovanovicii (ime dato po prof. dr Vidaku Jovanoviću, srpskom botaničaru) (Ranđelović et al., 2008). Genotip: 2n=14 (Ranđelović et al., 2008).

Slika 11: Crocus kosaninii (foto: Slika 12: Žig i antere vrste Ranđelović V.) Crocus kosaninii

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Slika 13: Rasprostranjenje Crocus kossaninii Pulević u Srbiji

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Tabela 5: Podaci za morfometrijsku analizu vrste Crocus kosaninii Pulević. iz populacije na lokalitetu Božinjevac na Rujan planini

žiga Dužina perigona Parametri Parametri Broj listoba Boja ždrela ždrela Boja Dužina cevi cevi Dužina Broj cvetova cvetova Broj Širina listovaŠirina Dužina antera Širina gomolja Dužina režnjeva režnjeva Dužina spolj. segm. per. segm. spolj. subrežnjeva žiga Odnos antera-žig antera-žig Odnos Prisustvo šara na šara Prisustvo Dužina spoljašnjih Dužina unutrašnjih segmenata perigona segmenata perigona 1 13,92 70,56 29,22 26,68 1 1 11,84 ‐0,56 2,24 0,34 3,64 3 1 2 12,04 67,52 33,54 31,08 1 1 11,92 2,16 3,38 0,78 4,22 3 2 3 14,32 70,44 27,82 24,26 1 1 9,64 1,98 4,08 0,54 3,8 3 2 4 7,92 51,76 25,54 22,28 1 1 8,12 1,32 3,62 0,52 3,74 2 1 5 12,94 73 35,02 30,36 1 1 9,18 3,44 1,98 0,32 3,84 3 2 6 10,46 61,78 25,12 23,56 1 1 10,1 ‐0,82 2,46 0,24 3,32 3 1 7 11,82 58,38 26,8 24,08 1 1 10,52 1,24 2,7 0,44 3,02 3 1 8 12,22 53,04 26,34 24,88 1 1 9,84 1,32 2,44 0,58 3,1 3 1 9 14,38 88,7 37,54 35 1 1 15,22 ‐1,98 4,32 0,82 3,94 2 1 10 10,7 58,04 27,74 24,48 1 1 9,42 0 3,02 0,38 2,84 3 1 11 14,62 65,34 30,38 26,81 1 1 12,18 ‐0,96 4,98 0,96 4,4 1 2 12 9,52 65,14 26,48 24,18 1 1 9,32 1,98 3,02 0,26 2,24 3 1 13 13,48 61,94 27,42 26,84 1 1 8,94 1,7 3,62 0,32 2,62 3 1 14 14,58 57,36 27,22 24,9 1 1 9,46 1,68 3,52 0,42 2,36 3 1 15 9,7 60,62 21,32 19,98 1 1 10,26 0 2,02 0,42 2,34 2 1 16 10,08 79,82 32,56 28,52 1 1 12,38 0 4,28 0,22 3,56 2 1 17 11,62 71,02 32,22 30,56 1 1 11,98 1,68 3,34 0,52 3,6 3 1 18 11,38 84,62 29,66 27,68 1 1 11,02 ‐0,96 2,02 0,52 3,38 3 1 19 12,44 50,32 22,62 22,46 1 1 10,42 5,3 4,18 0,44 3,62 2 1 20 8,22 69,74 26,52 25,5 1 1 10,02 ‐1,32 2,96 0,52 2,78 2 1 21 7,52 57 26,42 24,52 1 1 8,32 0 3,54 0,48 3,96 2 1 22 14,1 47,52 27,76 25,38 1 1 10,76 3,28 4,18 0,78 3,54 3 1 23 9,9 69,66 28,46 26,88 1 1 9,3 3,48 3,68 0,76 3,92 2 1 24 12,12 106,22 38,34 36,84 1 1 13,26 1,14 3,78 0,82 3,12 2 1 25 15,74 83,94 37,8 33,92 1 1 10,84 5,1 6,82 1,04 3,54 2 2 26 9,82 63,82 24,9 23,66 1 1 9,52 3,42 3,88 0,66 2,34 3 1 27 10,48 58,32 25,02 23,42 1 1 9,22 0 2,82 0,44 3,12 2 1 28 9,24 68,04 27,94 25,74 1 1 10,8 2,36 5,56 0,62 2,94 2 1 29 8,28 49,92 27,48 24,22 1 1 8,94 4 3,54 0,82 2,74 2 1 30 6,86 41,94 25,02 24,22 1 1 9,64 1,96 1,96 0,38 2,08 2 1

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Tabela 6: Podaci za morfometrijsku analizu vrste Crocus kosaninii Pulević. iz populacije na lokalitetu Strojkovce kod Leskovca

žiga Dužina perigona perigona Parametri Parametri Broj listoba Boja ždrela ždrela Boja Dužina cevi cevi Dužina Broj cvetova Širina listova listova Širina Dužina antera Širina gomolja gomolja Širina Dužina režnjeva režnjeva Dužina spolj. segm. per. per. segm. spolj. subrežnjeva žiga Odnos antera-žig Prisustvo šara na Dužina spoljašnjih spoljašnjih Dužina Dužina unutrašnjih unutrašnjih Dužina segmenata perigona segmenata perigona 1 10,8 97,56 31,02 26,94 1 1 13 0 3,34 0,22 3,14 2 1 2 11,36 89,94 25,88 23,28 1 1 12,16 2,06 2,4 0,36 4,24 2 1 3 11,52 76,6 33,08 28,88 1 1 11,14 3,12 3,42 0,18 3,38 2 1 4 12,08 68,64 28,18 25,56 1 1 12,64 0 3,98 0,44 5,18 2 1 5 11,68 70,88 32,56 28,68 1 1 12,94 0 2,88 0,32 3,68 2 1 6 12,12 82,44 31,96 30,16 1 1 12,36 1,7 4,48 0,86 2,82 2 1 7 11,84 78,12 37,56 34,56 1 1 13,52 0 4,68 0,72 3,42 2 1 8 12,26 66,38 29,68 27,84 1 1 12,48 1,54 3,5 0,34 3,44 2 1 9 11 89,76 35,26 31,94 1 1 10,7 1,32 2,68 0,46 3,58 3 1 10 9,02 81,7 28,06 26,22 1 1 11,24 3,88 3,42 0,24 3,94 2 1 11 12,9 79,88 33,78 30,38 1 1 13,12 ‐0,8 3,1 0,52 4,22 2 1 12 10,34 69,62 30,32 29,38 1 1 11,22 ‐1,84 2,58 0,58 4,74 1 1 13 10,86 81,84 33,52 29,86 1 1 10,38 0 4,12 0,42 3,38 2 1 14 12,82 83,52 32,96 30,28 1 1 11,14 1,08 4,04 0,62 4 3 2 15 13,28 82,34 30,3 26,38 1 1 10,98 3,02 3,44 0,18 2,96 3 1 16 13,28 86,88 29,74 24,18 1 1 12,88 3,88 3,58 0,22 3,62 3 1 17 12,78 83,68 34,12 31,58 1 1 11,22 0 2,86 0,24 4,62 3 1 18 7,94 86,88 27,86 25,06 1 1 10,44 0 3,24 0,22 4,58 2 1 19 11,76 71,58 30,64 29,12 1 1 13,02 0 3,2 0,38 4,62 2 1 20 9,48 72,58 28,02 24,58 1 1 11,5 5,1 4,58 0,38 4,68 2 1 21 9,32 69,64 31,58 28,64 1 1 10,92 0 3,64 0,28 5,28 2 1 22 10,24 83,52 35,18 32,82 1 1 10,52 ‐1,34 3,1 0,38 3,64 2 1 23 8,62 75,24 28,84 26,84 1 1 11,44 1,48 2,42 0,22 4 2 1 24 9,74 73,58 30,68 26,42 1 1 12,04 ‐1,18 3,66 0,42 5,12 2 1 25 12,02 90,48 34,22 32,06 1 1 11,96 2,08 5,02 0,62 5,68 2 1 26 9,02 70,28 28,62 26,88 1 1 11,08 2,92 4,12 0,2 3,52 2 1 27 9,64 70,56 32,52 29,56 1 1 10,58 3,44 3,38 0,44 3,94 2 1 28 12,22 65,1 32,72 30,84 1 1 11 0 2,88 0,26 4,12 2 1 29 11,68 80,96 31,78 28,44 1 1 12,18 2,68 3,12 0,28 4,42 2 1 30 9,08 69,68 27,86 26,42 1 1 9,82 4,28 4,22 0,34 3,78 2 1

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

4. Diskusija

Serija Verni Mathew 1982 roda Crocus L. koja obuhvata vrste Crocus vernus Hill, C. tommasinianus Herbert i C. kosaninii Pulević. Zajedničke osobine ovih vrsta su da sve cvetaju u proleće, nemaju brakteole i omotač gomolja je kod svih mrežasto vlaknast. U tabeli 7. dati su literaturni podaci o morfološkim karakteristikama ovih vrsta. Crocus kosaninii se razlikuje od ostale dve po tome što ima ždrelo žute boje. Kod vrsta C. vernus i C. kosaninii javljaju se šare na spoljašnjim segmentima perigona, dok se kod vrste C. tommasinianus uglavnom ne javljaju.

Tabela 7: Uporedni pregled morfoloških karakteristika istraživanih vrsta na osnovu podataka iz literature (Pulević, 1976; Ranđelović et al., 1990)

Crocus Parametri Crocus vernus Crocus kosaninii tommasinianus

Širina gomolja 7-15 mm 11-13 mm 10 mm Dužina cevi perigona 50-150 mm 80 mm 120 mm Boja ždrela perigona belo ili ljubičasto belo žuto-narandžasto Dužina i širina segmenata perigona 30-55x9-20 mm 25-40x8-20 mm 15-25x6-15 mm Šare na spoljašnjim otsutne ili ponekad prisutne prisutne segmentima perigona prisutne Dužina antera 10-18 mm 11-15 mm 9-15 mm Odnos antera i žiga žig duži žig duži žig duži tučka Širina listova 7 mm 3,5-4 mm 4 mm

Broj listova 2-4 3-4 (5) 2 (3)

Broj cvetova 1 (2) 1 (2) 1 (2) otvoreno ljubičasto Boja cvetova ljubičasti plavi do otvoreno ljubičasto plavi plavi

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Na osnovu morfometrijskih istraživanja koja su obavljena u toku ovih istraživanja uglavnom su potvrđene vrednosti koje se pojavljuju u literaturi (tab. 7), ali su za neke kvantitativne pokazatelje pomerene donje ili gornje granice. Morfološke karakteristike vrste C. vernus, koje su utvrđene ovim istraživanjima (tab. 8), uglavnom se kreću u granicama koje su date u literaturi. Najveće odstupanje se javlja u pogledu širine listova, koja prema literaturnim navodima iznosi oko 7 mm, a na osnovu ovih istraživanja između 1,68-4,22 mm. Osim toga, utvrđeno je da i dužiba antera može biti za skoro 2 mm veća u odnosu na maksimum koji se pojavljuje u literaturi.

Tabela 8. Kvantitativne i kvalitativne karakteristike istraživane populacije vrste C. vernus (SV – srednja vrednost, SD – standardna devijacija)

Dijapazon Kvantitativne karakteristike SV SD variranja u mm Širina gomolja 8,34-15,38 11,82 1,66 Dužina cevi perigona 44,22-107,22 66,03 14,06 Dužina spoljašnjih segmenata perigona 31,06-48,62 38,48 4,97 Dužina unutrašnjih segmenata perigona 29,44-48,24 36,97 4,92 Dužina antera 12,68-19,76 15,30 2,04 Odnos antera-žig -3,84-10,18 3,47 2,55 Dužina režnjeva žiga 3,62-6,08 4,98 0,61 Dužina subrežnjeva žiga 0,48-1,64 0,99 0,26 Širina listova 1,68-4,22 2,35 0,56 Broj listova 2-3 2,13 0,35 Broj cvetova 1 1,00 0,00 Kvalitativne karakteristike Opis % Boja cvetova ljubičasta 100 Boja ždrela bela 100 Prisustvo šara na spoljašnjim segm. perigona da 96.7

Morfološke karakteristike vrste C. tommasinianus, koje su utvrđene ovim istraživanjima (tab. 9 i 10), takođe se u najvećoj meri kreću u granicama koje su date u literaturi (Pulević, 1977; Ranđelović et al., 1990). Najveće odstupanje se javlja u pogledu dužine segmenata perigona, koja prema literaturnim navodima iznosi od 25 do 40 mm, a ovim istraživanjima je utvrđeno da ona može biti i znatno manja, 19,06 mm spoljašnji i 16.34 unutrašnji segmenti perigona. Obe vrednosti su zabeležene u populaciji kod sela Lazarevac. Istraživanja su pokazala da širina listova za više od 1 mm prevazilazi literaturne podatke.

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Tabela 9. Kvantitativne i kvalitativne karakteristike istraživane populacije vrste C. tommasinianus (SV – srednja vrednost, SD – standardna devijacija) kod Lazarevca

Dijapazon Kvantitativne karakteristike SV SD variranja u mm Širina gomolja 7,86-13,32 11,29 1,45 Dužina cevi perigona 45,06-87,04 64,83 10,02 Dužina spoljašnjih segmenata perigona 19,04-36,34 27,40 4,12 Dužina unutrašnjih segmenata perigona 16,34-33,68 24,70 3,79 Dužina antera 8,54-15,42 11,45 1,32 Odnos antera-žig -4,62-5,26 1,57 2,73 Dužina režnjeva žiga 2,18-5,26 3,21 0,75 Dužina subrežnjeva žiga 0,48-1,02 0,74 0,18 Širina listova 2,92-5,72 4,06 0,60 Broj listova 3-4 3,15 0,37 Broj cvetova 1-2 1,20 0,41 Kvalitativne karakteristike Opis % Boja cvetova ljubičasta 100 Boja ždrela bela 100 Prisustvo šara na spoljašnjim segm. perigona da 5

Tabela 10. Kvantitativne i kvalitativne karakteristike istraživane populacije vrste C. tommasinianus (SV – srednja vrednost, SD – standardna devijacija) kod Sokobanje

Dijapazon Kvantitativne karakteristike SV SD variranja u mm Širina gomolja 7,1-13,42 9,58 1,71 Dužina cevi perigona 38-85,04 59,89 10,83 Dužina spoljašnjih segmenata perigona 23,9-34,78 29,78 2,41 Dužina unutrašnjih segmenata perigona 22,62-33,52 28,19 2,36 Dužina antera 7,24-12,08 9,56 1,25 Odnos antera-žig -3,18-4,12 1,02 1,91 Dužina režnjeva žiga 2,16-5,62 3,78 0,93 Dužina subrežnjeva žiga 0,38-1,82 1,07 0,35 Širina listova 2,36-4,82 3,28 0,74 Broj listova 2-4 2,90 0,70 Broj cvetova 1-2 1,29 0,46 Kvalitativne karakteristike Opis % Boja cvetova ljubičasta 100 Boja ždrela bela 100 Prisustvo šara na spoljašnjim segm. perigona da 23,81

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Tabela 11. Kvantitativne i kvalitativne karakteristike istraživane populacije vrste C. kosaninii (SV – srednja vrednost, SD – standardna devijacija) na Rujan planini

Dijapazon Kvantitativne karakteristike SV SD variranja u mm Širina gomolja 6,86-15,74 11,35 2,40 Dužina cevi perigona 41,94-106,22 65,52 13,56 Dužina spoljašnjih segmenata perigona 21,32-38,34 28,67 4,30 Dužina unutrašnjih segmenata perigona 19,98-36,84 26,43 3,89 Dužina antera 8,12-13,26 10,41 1,55 Odnos antera-žig -1,98-5,3 1,40 1,89 Dužina režnjeva žiga 1,96-6,82 3,46 1,10 Dužina subrežnjeva žiga 0,22-1,04 0,55 0,22 Širina listova 2,08-4,40 3,26 0,63 Broj listova 2-3 2,47 0,57 Broj cvetova 1 1,17 0,38 Kvalitativne karakteristike Opis % Boja cvetova ljubičasta 100 Boja ždrela žuta 100 Prisustvo šara na spoljašnjim segm. perigona da 100

Tabela 12. Kvantitativne i kvalitativne karakteristike istraživane populacije vrste C. kosaninii (SV – srednja vrednost, SD – standardna devijacija) kod Strojkovca

Dijapazon Kvantitativne karakteristike SV SD variranja u mm Širina gomolja 7,94-13,28 11,02 1,51 Dužina cevi perigona 65,1-97,56 78,33 8,33 Dužina spoljašnjih segmenata perigona 25,88-37,56 31,28 2,72 Dužina unutrašnjih segmenata perigona 23,28-34,56 28,46 2,74 Dužina antera 9,82-13,52 11,65 0,98 Odnos antera-žig 1,28 1,84 Dužina režnjeva žiga 2,4-4,58 3,50 0,68 Dužina subrežnjeva žiga 0,18-0,86 0,38 0,17 Širina listova 2,82-5,68 4,06 0,72 Broj listova 2-3 2,13 0,43 Broj cvetova 1-2 1,03 0,18 Kvalitativne karakteristike Opis % Boja cvetova ljubičasta 100 Boja ždrela žuta 100 Prisustvo šara na spoljašnjim segm. perigona da 100

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Najveći doprinos ovih istraživanja je dat u pogledu poznavanja morfoloških karakteristika vrste Crocus kosaninii (tab. 11 i 12), jer u literaturi nema dovoljno preciznih podataka o njenim kvantitativnim karakteristikama. Utvrđeno je da se širina gomolja kreće u dijapazonu od 6,86 do 15,74 mm sa srednjom vrednošću od oko 11 mm. U literaturi se navodi da je širina gomolja oko 10 mm (Pulević, 1976a; Ranđelović et al., 1990). Dužina cevi perigona se kreće u granicama od 41,94 do 106,22 mm. To je značajno manje u odnosu na podatak Pulevića (1976a) koji navodi da je dužina cevi perigona oko 120 mm. Najveće odstupanje u odnosu na literaturne vrednosti se javlja u pogledu dužine segmenata perigona. Literaturni podatak da je maksimalna dužina segmenata perigona 25 mm odgovara utvrđenom minimumu dužine spoljašnjih segmenata perigona (21,32 mm u populaciji na Rujan planini), ali je značajno manji od maksimalnih vrednosti utvrđenih ovim merenjima. Naime, maksimalna dužina spoljašnjih segmenata perigona je 38,34 mm, a unutrašnjih 36,84 mm u populaciji na Rujan planini. Srednje vrednosti dužine i spoljšnjih i unutrašnjih segmenata perigona veće su od literaturnog maksimuma. Dužina antera i širina listova uglavnom odgovara podacima iz literature. Broj listova i broj cvetova u potpunosti odgovara literaturnim podacima. Uporednim istraživanjem svih populacija utvrđeno je jasno razdvajanje istraživanih vrsta, što je prikazano na klasteru koji je dobijen na osnovu svih kvantitativnih i kvalitativnih osobina (slika 14).

Slika 14. Klaster analiza istraživanih populacija

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Na osnovu klaster analize uočeno je da veći stepen sličnosti pokazuju vrste Crocus vernus i C. tommasinianus, čije populacije su se odvojile na zajedničkoj grani klastera. U okviru te grane, dve populacije vrste C. tommasinianus su se grupisale na jednoj zajedničkoj grani, dok se populacija vrste C. vernus odvojila na zasebnoj grani. Zajednička karakteristika ove dve vrste je pre svega belo ždrelo perigona. Na drugoj grani klastera nalaze se obe populacije vrste Crocus kosaninii, koje međusobno pokazuju veliki stepen sličnosti. Osnovna karakteristika ove vrste, koja je odvaja od ostale dve, je žuto ždrelo perigona. Geografska distribucija, koja je utvrđena na osnovu literaturnih i herbarskih podataka, pokazala je da se areali istraživanih vrsta međusobno ne preklapaju. Vrsta C. vernus rasprostranjena je u brdskom i planinskom regionu na području centralne i zapadne Srbije (slika 3). Lokaliteti zabeleženi u severoistočnoj Srbiji i na Vršačkim planinama nisu potvrđeni terenskim istraživanjima i vrlo je verovatno da je reč o pogrešnim navodima, odnosno o pogrešnoj identifikaciji vrste. Na Vršačkim planinama je do sada konstatovana samo vrsta Crocus reticulatus (Ranđelović et al., 1990). Inače, na području Srbije nalazi se istočna granica areala vrste. Vrsta Crocus tommasinianus je pronađena u niđim predelima centralne i istočne Srbije (slika 9). Areal ove vrste se proteže do Makedonije, ali se ni u jednom svom delu ne preklapa sa arealima ostale dve vrste. Areal vrste Crocus kosaninii se kompletno nalazi na području Srbije i zauzime njene južne i jugozapadne delove (slika 13). Osim taksonomki, ova vrsta je i geografski jasno odvojena od najbližih srodnika.

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

5. Zaljučak

Na području Republike Srbije serija Verni Mathew 1982 roda Crocus L. obuhvata tri vrste: C. vernus Hill., C. tommasinianus Herbert, i C. kosaninii Pulević. Na osnovu literaturnih i herbarskih podataka kao i usmenih saopštenja utvrđena je jasna diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew i u taksonomskom i u geografskom pogledu na području Republike Srbije. Analizom morfoloških karakteristika utvrđeno je da se one uglavnom poklapaju sa podacima iz literature, mada postoje i izvesna odstupanja. Najveći značaj ovih istzraživanja ogleda se u preciznijem određivanju karakteristika, posebno kvantitativnih, za vrstu Crocus kosaninii, koja do sada nije detaljno istražena. Uporednom analizom sve tri vrste utvrđen je veći stepen sličnosti između vrste Crocus vernus i C. tommasinianus, dok se vrsta Crocus kosaninii jasno izdvaja, pre svega na osnovu žute boje ždrela perigona. Analizom rasprostranjenja sve tri vrste utvrđeno je da se njihovi areali na području Srbije ne preklapaju. U Srbiji se nalazi istočna granica areala vrste Crocus vernus. Deo areala vrste Crocus tommasinianus koji prolazi kroz Srbiju, zahvata njene istočne delove, a na zapadu se prostire do istočnih obodnih planina Šumadije. Kompletan areal vrste Crocus kosaninii se nalazi na području Srbije. Daljim istraživanjima vrsta serije Verni Mathew trebalo bi utvrditi preostale lokalitete na području Srbije, ali i razrešiti neka taksonomska pitanja, a pre svega infraspecijsku pripadnost vrste Crocus vernus. Takođe, neophodno je istražiti kariotip ovih vrsta, ali i njihovu molekularnu diferencijaciju.

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

6. Literatura

Adamović, L. 1908: Flora jugoistočne Srbije. Rad JAZU 175 (44): 206-207. Brighton. C.A., Mathew, B., Marchant, C.J., 1973: Chromosome Counts in the Genus Crocus (Iridaceae). Kew Bulletin, 28: 451-464. Diklić, N., Nikolić, V., Gajić, M., Stevanović, V., Ranđelović, N., Hill, D. A., Stamenković V. 1986: Rod Crocus L. In: M. Sarić (Ed.): Flora SR Srbije, X. SANU. Beograd. 10, 228- 230. Gajić, M. 1965: Prilog poznavanju flore srednje i južne Šumadije. Člasn. Muz. Šum. Lov. Beograd. 5,7-60. Hill, D. A. 1985: Aspetc of the Yugoslavian Flora. 1. The Genus Crocus in South Serbia. Alpine Garden Society. s. 1. 53 (220), 189-203. Janković, V. 1979: Livadska vegetacija jugoistočne Srbije. Doktorska disertacija. PMF. Novi Sad. Karadžić B., Marinković S., 2009. Kvantitativna ekologija. Institut za biološka istraživanja "Siniša Stanković", Beograd, 489 str. Košanin, N. 1928: Aus der Flora Subserbiens. I Crocus-Arten. Bull. Inst. Bot. Univ. Beograd. 1 (1), 90-95. Lindtner, V. 1951: Borove šume okoline Priboja na Limu i Divčibarima na Maljenu. Zborn. Instit. Ekol. Biogeogr. SANU, Beograd. 11 (2), 193-202. Mathew, B., 1980: Crocus L. In: Tutin, T. G, Heywood, V. H., Burges, N. A., Moore, D. H., Valentine, D. H., Walters, S. M., Webb, D. A. (eds.), Flora europaea, 5. Cambridge University Press, 92-99. Mathew, B., 1982: The Crocus: a revision of the genus Crocus (Iridaceae). BT Batsford, London. Mathew, B. 1983: The Greek species of Crocus (Iridaceae), a taxonomic survey. Annales Misei Goulandris, 6: 63-86. Milosavljević, V., Ranđelović, J., Ranđelović, V., Jocić, S., Ranđelović, N., 2011: The species populations of Genus Crocus L. in the river basin of Zapadna and Velika Morava-Serbia. The Collection of papers Ekološka istina. Bor. 61-65. Pančić, J. 1874: Flora Kneževine Srbije. Beograd. 664-667. Pančić, J. 1884: Dodatak Flori Kneževine Srbije. Beograd. 221-223.

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Panjković, V. 1983: Biljnogeografska analiza flore Vršačkog brega. Doktorska disertacija. PMF. Novi Sad. Pavlović, Z. 1951: Vegetacija planine Zlatibora. Zborn. Inst. Ekol. Biogeogr. SANU. Beograd. 11 (2), 115-178. Pulević, V., 1976: Revizija Genusa Crocus L. u Jugoslaviji. PhD thesis, Biotehniški fakultet Univerze u Ljubljani. Pulević, V. 1976a: Two nev species of the genus Crocus L. From Yugoslavia. Glasn. Prir. Muz. Titograd. 9, 39-43. Pulević, V. 1977: Prilog poznavanju taksonomije i horologije Crocus tommasinianus Herbert (Iridaceae). Poljopr. Šum. Titograd, 23, 53-60. Ranđelović, N., Milosavljević, V., Blagojević, I., Rađelović, J., Veličković, V. 2010: The species populations of Genus Crocus L. in the river basin of Nisava. The Collection of papers Ekološka istina. Apatin. pp. 403-405. Ranđelović, N., Milosavljević, V., Lilić, A., Gajević, I., Lović, A., 2008: The species populations of Genus Crocus L. in the river basin of Toplica. The Collection of papers Ekološka istina. Sokobanja. 70-72. Ranđelović, N., Milosavljević, V., Ranđelović, J., Ranđelović, V., Jocić, S. 2011: The species populations of Genus Crocus L. in the river basin of Zapadna and Velika Morava-Serbia. The Collection of papers Ekološka istina. Bor. pp. 61-65. Ranđelović, N., Ranđelović, V., Hill, D. A., 1990: The Genus Crocus L. in Serbia. SANU, Beograd, 52 str. Ranđelović, N., Sekovski, Ž., Dimeska, G. 2007: Systematic, horological and genetic research into the genus Crocus L. in Macedonia. Collection of Papers Devoted to Academician Kiril Micevski, 97-131. Skopje. Ranđelović, V., Ranđelović, N. 1984: Sistematika i horološka istraživanja roda Crocus L. (šafran) u Jugoistočnoj Srbiji. Leskovački Zborn. 24, 393-395. Reeves, G., Chase, M.W., Goldblatt, P., Rudall, P., Fay, M.F., Cox, A.V., Lejeune, B., Souza- Chies, T., 2001: Molecular Systematics of Iridaceae: Evidence from Four Plastid DNA Regions. American Journal of Botany, 88: 2074-2087. Reveal, J.L., 2012: An outline of a classification scheme for extant flowering plants. Phytoneuron, 37: 1–221. Rukšàns, J., 2010: Crocuses. Timber Press, London. Stanković-Tomić, K. 1969: Prilog poznavanju livadske vegetacije Mokre planine. Zborn. Fil. Fak. Priština. 7, 71-74. 38

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Stjepanović-Veseličić, L., 1976: Rod Crocus L.. In: Josifović, M. (ed.), Flora SR Srbije VIII. Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 2-12. Tatić, B. 1969: Flora i vegetacija Studene planine kod Kraljeva. Glasn. Bot. Inst. Bot. bašte Univ. Beograd. 4 (1-4), 27-72. Uzundžalieva, K. S. 2005: Biosystematic study of the genus Crocus L. in Bulgaria. Avtoreferat na disertacija, Agraren univerzitet, Plovdiv.

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Izvod

U ovom radu su analizirane morfološke razlike roda Crocus L. koji obuhvata vrste Crocus vernus Hill, C. tommasinianus Herbert i C. kosaninii Pulević na području Srbije. Analizirane su sledeće osobine: širina gomolja, širina vlakana omotača gomolja, dužina cevi perigona, boja ždrela perigona, dužina spoljašnjih i unutrašnjih segmenata perigona, prisustvo/otsustvo šara na spoljašnjim segmentima perigona, dužina antera, odnos antera i žiga tučka, dužina režnjeva žiga tučka, dužina subrežnjeva žiga tučka, širina listova, broj listova i broj cveta. Dobijeni rezultati su statistički analizirani, na osnovu čega je izvršena diferencijacija analiziranih taksona. Podaci koji su korišćeni za morfometrijaka merenja za C. vernus Hill prikupljeni su na lokalitetima Zlatibor, Tornik; za C. tommasinianus Herbert na lokalitetima Lazarevac i Soko banja; za C. kosaninii Pulević na lokalitetima Rujan planine i Strojkovce. Analizom morfoloških karakteristika utvrđeno je da se one uglavnom poklapaju sa podacima iz literature, mada postoje i izvesna odstupanja. Najveći značaj ovih istzraživanja ogleda se u preciznijem određivanju karakteristika, posebno kvantitativnih, za vrstu Crocus kosaninii, koja do sada nije detaljno istražena.

Ključne reči: morfološke karakteristike, rasprostranjenje, rod Crocus, serija Verni

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Abstract

This paper analyzes the morphological differences of the genus Crocus L. which includes species Crocus vernus Hill, C. tommasinianus and Herbert C. kosaninii Pulević in Serbia. We analyzed the following characteristics: width of tubers, tuber width fiber layer, perigon barrel length, color pharynx perigon, length of external and internal segments perigon, presence / absence patterns in the outer segments perigon, anther length, anther relationship and trademark pistil pistil length lobes trademark, length sub-labes trademark pistil, leaf width, number of leaves and number of flowers. The results were statistically analyzed, based on which differentiates taxa analyzed. Data used for the measurement of morfometrijaka C. vernus Hill were collected at the sites of Zlatibor, Tornik, for C. tommasinianus Herbert at sites Lazarevac and Soko Banja, in C. kosaninii Pulević sites on September Strojkovce and Rujan mountain. Analysis of morphological characteristics showed that they generally coincide with data from the literature, although there are some exceptions. The greatest significance of this research is to determine the precise characteristics, especially quantitative, of the Crocus kosaninii, which has not been thoroughly investigated.

Keywords: morphological characters, distribution, genus Crocus, series Verni

Milica Manasijević Diferencijacija vrsta roda Crocus L. u okviru serije Verni Mathew 1982 na području Srbije

Biografija kandidata

Milica Manasijević rođena je 10. oktobra 1988. godine u Nišu, gde 2003. godine završava osnovnu školu „Čegar“. Srednje obrazovanje završava 2007. godine u medicinskoj školi „Dr Milenko Hadžić“ na smeru medicinska sestra-tehničar.

Odmah nakon srednje škole, 2007. godine, započinje osnovne akademske studije na Prirodno-matematičkom fakultetu, Univerziteta u Nišu, na Departmanu za biologiju i ekologiju, koje završava 2010 godine sa diplomom osnovnih studija, zvanjem „biolog“ i prosečnom ocenom 7,19. Zatim započinje 2010. godine master akademske studije na Departmanu za biologiju i ekologiju, odsek Biologija. Završava uspešno 2012. godine sve nastavne predmete, sa prosečnom ocenom 8,16.