1 Filmmuziekmagazine Michael Dudok De

FILMMUZIEKMAGAZINE

MICHAEL DUDOK DE WIT - regisseur van The Red Turtle

NUMMER 188 – 45ste JAARGANG – JULI 2016

Score 188

Juli 2016 45ste jaargang ISSN-nummer: 0921- 2612

Het e-zine Score is een uitgave van de stichting FILMMUZIEKMAGAZINE Cinemusica, het Nederlands Centrum voor Filmmuziek REDACTIONEEL Informatienummer: +31 050-5251991 Een groot deel van deze uitgave van Score is gewijd aan de animatiefilm The Red Turtle, die sinds vorige week in roulatie E-mail: is in ons land. Score sprak zowel met regisseur Michael Du- [email protected] dok de Wit als met componist Laurent Perez Del Mar over deze animatiefilm die zowel een jong als een volwassen publiek aanspreekt. De totstandkoming van de ronduit orkestrale Kernredactie: Paul score van deze lange animatiefilm heeft heel wat voeten in de Stevelmans en Sijbold aarde gehad. Dat leest u vooral in het gesprek dat we hadden Tonkens met de regisseur. Het uiteindelijke resultaat kunnen we horen

Aan Score 188 werkten in de film en ook op cd. Onlangs verscheen deze cd en in deze mee: Astrid Maagden- Score kunt u ook een recensie lezen. Muziek speelt een grote berg, Anton Smit, Paul rol bij animatiefilms, zo blijkt ook nu weer. Stevelmans en Sijbold Tonkens Een ander zwaartepunt van dit nummer is de Zweedse film- regisseur Ingmar Bergman. Negen jaar geleden overleed hij, maar zijn indrukwekkende œuvre is blijvend reden om onder- Eindredactie: Paul zoek te doen naar alle aspecten van zijn films. Vroeg of laat Stevelmans moest een boek verschijnen over de muziek in zijn films. Eer- der dit jaar was het zover en na lezing van dit boek zal een-

ieder beslist anders naar zijn films gaan luisteren en kijken. Vormgeving: Paul Stevelmans

INHOUDSOPGAVE Met dank aan: Michael

Dudok de Wit, Jenny Canters (Lumière), 3 Michael Dudok de Wit - Interview Laurent Perez Del Mar 7 Laurent Perez Del Mar - Interview

10 Krakow 2016 - Verslag 13 John Williams AFI

15 Ingmar Bergman 17 Erik Nordgren - Portret

21 Boekbespreking 22 Recensies

MUZIEK ALS MUZE

In gesprek met Michael Dudok de Wit

Op het Filmfestival van Cannes ging dit jaar The Red Turtle in wereldpremière, de eerste lange animatiefilm van Michael Dudok de Wit. De reacties waren lovend, wat onder meer met de speciale juryprijs in de Un Certain Regard-sectie van het festival werd bekrachtigd. Net als in zijn korte films speelt muziek een cruciale rol in The Red Turtle. In een gesprek met Score legt Dudok de Wit uit hoe de muziek tot stand kwam en wat deze bijdraagt aan de film die onlangs in Nederland in première ging en een opmerkelijk succes beleeft.

moine et le poisson (1994) en Vader en dochter (2000) waarvoor hij in 2001 de Oscar voor de beste korte animatiefilm won. Voor Dudok de Wit is muziek een muze: ʽToen ik het verhaal schreef van Le moine et le poisson kon ik dat alleen doen omdat ik de muziek al in mijn gedachten had. Ik had het op de radio gehoord en ik weet nog precies het moment dat ik het hoorde. Dat was tien jaar daarvoor. Het moment dat ik dat hoorde, dacht ik meteen: dat is perfecte muziek voor een animatiefilm. Het ging om La Folia, waar je alle emoties in kunt uitdrukken: langzaam, vrolijk, sereen. Bovendien is het een melodie die eindeloos mooi is, waar je nooit genoeg van krijgt. Ik heb het nu waarschijnlijk vaker gehoord dan de musici die het spelen en dat was de drijfkracht voor

de animatie.ʼ Michael Dudok de Wit. Lange film Aan La tortue rouge, zoals de Frans-Japan- se coproductie eigenlijk heet, heeft Dudok Ook bij Vader en dochter werd dezelfde de Wit (Abcoude, 1953) negen jaar in werkwijze toegepast. ʽToen ik eenmaal het Frankrijk gewerkt met een team van ani- idee had voor deze film, dacht ik aan De matoren. De animatiefilm over een dren- golven van de Donau, geschreven door keling die aanspoelt op een onbewoond Iosif Ivanovici. Het is een wals, die een eiland en daar geconfronteerd wordt met nostalgische en een cirkelachtige kwaliteit een rode schildpad is geheel zonder dia- heeft.ʼ Bij The Red Turtle verliep dit pro- loog. Al tijdens het animatieproces is mu- ces geheel anders. ʽBij deze lange film had ziek van levensbelang voor Dudok de Wit. ik geen idee van de muziek en dat was een Dat bleek zo bij zijn korte films zoals Le enorme frustratie. Ik denk dat daar een re-

3 den voor is: voor een korte film neem je dat de animatie heel mooi werd, visueel een compositie, van begin tot einde van de gezien.ʼ film. Dat is de muziek voor de film en dan is het ook heel duidelijk: het is klaar, het is Met de componist die inmiddels was in- afgerond. Voor een lange film doe je dat gehuurd wilde het echter niet vlotten on- niet. Je hebt lange gedeeltes zonder mu- danks een goede, vriendschappelijke werk- ziek, dus dan heb je niet één compositie, relatie. Vrij laat in de totstandkoming van maar een aantal composities die bij elkaar de film ontsloegen de producenten hem en passen en hopelijk een thema dat terug- werd omwille van het belang van een pas- komt. Dat begreep ik, maar daardoor sende score gezocht naar een vervanger. raakte ik in de war, want ik zag niet één Die werd gevonden in de Franse filmcom- compositie. Ik dacht steeds: nou dat komt ponist Laurent Perez Del Mar. ʽIk kende zijn muziek al, maar ik vond het veel te groots en dramatisch. Ik dacht dat hij niet geschikt was, maar hij deed een voorstel van iets heel eenvoudigs en toen dacht ik: ja, we hebben hem gevonden. Er was ook een praktisch voordeel: ik zat toen in Parijs en hij woonde ook in Parijs, dus ik kon hem als ik wilde zo vaak mogelijk ontmoe- ten. Hij was heel enthousiast, hij wilde de film heel graag doen. Verder werkt hij snel, hij is heel intuïtief, maar hij is ook heel praktisch, hij weet door de kleine aarzelingen heen te gaan en meteen naar het doel te gaan.ʼ

The Red Turtle werd mede geproduceerd door het Japanse Ghibli, de studio van onder meer Hayao Miyazaki, die baanbre- kende animatiefilms als Spirited Away (2001) en The Wind Rises (2014) maakte en daarbij steevast met filmcomponist Joe Hisaishi werkte. Waarom werd de laatste niet benaderd? ʽOm verschillende redenen.

De producenten van Ghibli hebben nooit gezegd dat het een Ghibli-film zou worden, wel, over een maand of over een paar maanden. De jaren gingen echter voorbij ze hebben gezegd: je maakt het in Europa en er kwam helemaal geen idee voor de met Europeanen en niet in Japan. Dat muziek. Ik heb natuurlijk eindeloos ge- laatste wilde ik ook niet. Misschien zou zocht en geprobeerd en naar andere films hun logo niet eens op de film verschijnen. gekeken en zelfs composities van Max Dat hebben ze pas op het laatste moment Richter en van Armand Amar onder de besloten, dus ze waren heel voorzichtig. Ik wilde dezelfde gevoeligheid scheppen als film gezet die ik mooi vond. En telkens dacht ik: het werkt tijdelijk, dit wordt het zij, dezelfde eerbied voor bepaalde dingen niet. Dat was vervelend, want ik voelde dat zoals de menselijke natuur, maar niet dat de inspiratiebron ontbrak. Maar ondertus- het een typische Ghibli-film zou worden. sen was het zo'n groot verhaal, groot in de Ik heb dus ook niet hun design gebruikt en zin dat het lang duurt en zoveel werk met hun manier van animeren. Daarnaast was een team vergde, dat ik maar door ging en er ook een praktische reden: Joe Hisaishi is

De drenkeling en de rode schildpad in The Red Turtle. heel langzaam, hij heeft heel veel tijd als ik een stem hoor, dan komen heel veel nodig.ʼ emotionele boodschappen naar binnen. Want hoe de zanger of zangeres ook zingt, Zangeres er is een context. Zodra je een stem hoort, hoor je al iets.ʼ Ondanks het verzoek geen Welke opdracht heeft u Laurent gegeven? zangstemmen te gebruiken, kon de door ʽMeteen bij de eerste ontmoeting heb ik Perez Del Mar opgenomen zangeres uit- hem eerlijk gezegd: ik wou dat ik een idee eindelijk de goedkeuring van Dudok de had van de muziek, maar dat heb ik niet, Wit wegdragen. ʽZij was heel puur en dat dus ik moet helemaal op je rekenen. Dit is vond ik heel mooi. Eigenlijk was mijn op- geen film voor een piano, hoewel ik de dracht aan hem: geen stemmen, tenzij je piano juist heel mooi vind in andere films. een perfecte stem vindt. Maar dat heb ik En ik dacht ook serieus: geen stemmen, uiteindelijk niet gezegd, en hij heeft de geen zanger, geen koor, en ook niet stem- meest perfecte stem gevonden en daar ben men als instrument gebruiken en dat heeft ik heel blij mee.ʼ hij begrepen. Op een dag, een paar maanden later, had hij een zangeres uitgenodigd De samenwerking tussen regisseur en com- in zijn studio en haar stem opgenomen. Hij ponist verliep ondanks de late entree van gaf me toen een melodie met een zangeres, de laatste voorspoedig. ʽDe samenwerking en ik schrok. Ik had een paar minuten no- met Laurent was makkelijk, want voor mij dig om dit te verwerken, maar toen heb ik is belangrijk dat we goede vrienden zijn. Je gezegd: dit is toch heel mooi en heel apart. werkt met gevoeligheid die je niet altijd Want ik was bang dat een stem teveel een verbaal uit kunt drukken. Dat is met ieder- specifieke emotie zou geven aan een mo- een zo, vooral met andere tekenaars. Maar ment. Bovendien is er iets met eenzaam- die muziek moest heel belangrijk zijn, dat heid op een tropisch eiland, ook al zijn er was met mijn korte films ook zo. Laurent op een gegeven moment drie mensen. Die kwam erbij toen alle animatie al voltooid eenzaamheid wilde ik accentueren door was. Alle bewegingen waren er al in de geen stem in de muziek te hebben. Ik had film en dat was een voordeel voor hem, een vrij rationele opinie daarover, omdat want daardoor kreeg hij in zekere zin een

5 heel sterke, visuele inspiratie. Hij kon pre- rent heeft heel veel samengewerkt met de cies zien wat er gebeurt op het scherm en geluidsspecialist. Ze kennen elkaar al lang. daar muziek op maken. Bij de andere com- Hij vertelde mij: mijn muziek moet aange- ponisten vroeg ik al naar muziek voordat past worden aan de geluiden en vice versa, de animatie gedaan was. En hij zei ook dus ook letterlijk aan de frequentie van be- heel duidelijk: er zijn niet eens kleuren, ik paalde geluiden en het ritme. Hij was zich zie niet precies wat gebeurt. Dus we zijn daar heel bewust van, meer dan ik. En toen ook heel voorzichtig begonnen. Zijn weer dacht ik met een zekere arrogantie: ik studio was thuis, dus ik ging vaak bij hem ben de expert, ik weet precies hoe beeld en langs om naar zijn muziek te luisteren. Dat muziek samenwerken. Ik heb daar ook veel was heel belangrijk, dat werkte goed en dat succes mee gehad in het verleden, maar de- is sindsdien zo gebleven.ʼ ze film is op een grotere schaal en zij gingen veel verder dan mijn expertise. Zij begrepen dat veel beter, dus zij werkten veel samen. Het was echt de muziek die telde, de muziek neemt een grote plaats in, zelfs wanneer we het niet horen om daarna weer naar de voorgrond te treden zodat we het wel horen.ʼ Hoe kijkt Dudok de Wit terug op dit voor hem nieuwe muziekproces?

De stilte onder water in The Red Turtle.

Heeft u ook iets van hem opgestoken? ʽVoor mij was het heel belangrijk dat ik naar hem luisterde. Ik moest op hem rekenen. Hij had een veel beter begrip van muziek en lange films. Maar het is ook belangrijk dat de componist naar mij luistert. Iemand vroeg me: wil je met De eenzaamheid in het bamboebos in The Red Alexandre Desplat in zee? Hij is heel duur, Turtle. maar misschien kunnen we een speciale prijs vragen. Alexandre is natuurlijk heel ʽHet was moeilijk, ook al vond ik dat we professioneel en beroemd waardoor hij de beste componist hadden gevonden en waarschijnlijk zou zeggen: nou, dit is het dat we helemaal op de goede weg waren. beste wat ik kan doen, als je niet tevreden Ik vond het zo belangrijke muziek, ik was bent, sorry, ik heb ander werk te doen. echt zenuwachtig. Net voordat we hem ge- Laurent is veel minder bekend. Dus hij vonden hadden, was ik echt bang dat we heeft nog de tijd en de ervaring om echt hem niet zouden vinden en dat ik muziek naar me te luisteren en om samen dingen te moest aanvaarden die nuttig was, maar die onderzoeken en te ontdekken. En dat had niet mooi was. Dan had ik geen keuze. De ik nodig.ʼ film moest af, we moesten gewoon het beste vinden wat we konden vinden.ʼ The Red Turtle kent geen dialogen. Op de geluidsband horen we behalve muziek en PS geluid regelmatig stiltes. Werkten componist en geluidsman intensief samen? ʽLau-

DICHTBIJ DE EMOTIES VAN DE HOOFDPERSONAGES

Laurent Perez Del Mar over zijn muziek voor The Red Turtle

Wie is de filmcomponist die Michael Dudok de Wit uit de brand hielp? Zijn naam is Laurent Perez Del Mar, een Franse filmcomponist die buiten zijn vaderland nauwelijks bekend is. Met zijn betoverende muziek voor The Red Turtle van Michael Dudok de Wit zal hij wellicht een bekende naam worden in de internationale filmwereld. Zijn score werd onlangs uitgebracht op cd, een primeur voor de Fransman.

Laurent Perez Del Mar.

De enige film met muziek van de in Parijs Schermann, die als producenten werkzaam woonachtige Laurent Perez Del Mar zijn voor Prima Linea, dat The Red Turtle (1974) die werd vertoond in Nederlandse mede produceerde, hadden in het nabije bioscopen was de animatiefilm Zarafa verleden al eens gewerkt met Perez Del (2012). De symfonische stijl van deze en Mar bij Zarafa, Loulou, l'incroyable secret andere scores voor films als Loulou, l'in- en Fear(s) of the Dark. Perez Del Mar: ʽZe croyable secret (2013) en Maintenant ou gaven mijn naam door aan Why Not, de jamais (2014) keert terug in de nieuwe film andere productiemaatschappij, en aan van Michael Dudok de Wit. Deze was met Michael zodat ik toegang kreeg tot de zijn producenten wanhopig op zoek naar competitie. Toen schreef ik een thema en een componist. Een casting werd georga- op basis daarvan werd ik gekozen.ʼ En zo niseerd en Christophe Jankovic en Valérie kwam Perez Del Mar in oktober van vorig

7 jaar aan boord. Vervolgens maakte hij in vinden. Daarom kozen we ervoor in het een kort tijdsbestek een eerste schets voor begin van de film geen muziek te gebrui- de score. ʽIk schreef de muziek voor de ken teneinde de vijandigheid van de natuur hele film in twee weken omdat ik er zeker evenals de weidsheid van het eiland te be- van wilde zijn dat Michael het eens zou nadrukken. De muziek groeit mee met de worden met mijn visie op de score. Daarna ontwikkeling van de personages. Ik pro- namen we anderhalve maand de tijd om beerde steeds dichtbij de emoties te blij- alles te bespreken en eventueel dingen te ven. Ik wilde niet laten voelen wat we zien veranderen.ʼ maar ik wilde de gevoelens van de personages onderstrepen.ʼ Orkestraal geluid

Al heel gauw bleek dat regisseur en componist dezelfde visie hadden ten aanzien van de score. Een van de meest in het oor vallende kenmerken is het orkestrale geluid ervan. Dat orkestrale geluid mag gerust een kenmerk van de componist worden genoemd. Waarom geeft hij hier de voorkeur aan? ʽMet een orkest kun je je heel breed uitdrukken. Er zijn zoveel instrumenten De ontsnapping met het vlot in The Red Turtle. voorhanden waarmee je uitdrukking kunt geven aan een breed palet aan gevoelens en Waarom kent The Red Turtle geen wall-to- verder heeft het orkest een lange traditie in wall-muziek die zo kenmerkend is voor het collectieve geheugen van het publiek. veel animatiefilms? ʽIk vind dat dit geen Als je zo een zekere vorm van tijdloosheid typische animatiefilm is omdat het ritme zo en universalité wilt creëren, dan is het bijzonder was. Ik wilde rekening houden schrijven voor een groot orkest de ideale met de geluiden van de natuur en steeds als manier.ʼ Welke instrumenten werden aan ik twijfelde of ergens muziek moest ko- het begin van het compositieproces over- men, stopte ik geen muziek in die bewuste wogen? ʽMichael had geen idee wat hij scène. Er zijn enkele landschappen die in precies wilde, maar was er wel van over- andere films vast muzikaal begeleid zou- tuigd dat hij de cello wilde. Toen ik dan den worden. Ikzelf was van mening dat het ook een stuk schreef met de cello was hij beter zou zijn hier geen muziek onder te daar erg tevreden over, waarna hij mij zetten zodat vanwege het unieke karakter vroeg om met voorstellen te komen. beter zou kunnen worden genoten van dit Daarna vervolgden wij deze werkwijze.ʼ landschap. Om die reden ontbreekt in de Wat ook regelmatig in de score is te horen film muziek van begin tot einde.ʼ is percussie. ʽDie is echt heel belangrijk: ik gebruikte bongo's, shakers en twee udu's. Heb je gebruikgemaakt van thema's in de De houten udu hielp me bij het voortbren- score? ʽEr zijn drie hoofdthema's. Twee gen van een klankkleur die hout en water heb ik geschreven om samen te worden uitdrukt, wat erg handig was om de muziek uitgevoerd. Het eerste thema wordt ge- te integreren in de leefomgeving van het speeld door de cello. Het gaat om het the- eiland.ʼ ma van de man, het hoofdthema van de film. Dan is er een tweede thema en dat is Er zit geen dialoog in de film. Was dat een van de schildpad dat te horen is als je voor extra uitdaging voor jou? ʽHet belangrijk- het eerst de babyschildpad op het strand ste was rekening te houden met de stilte en ziet. Beide thema's worden samen gespeeld het natuurlijke ritme van de muziek te wanneer de man en de vrouw elkaar voor

8 het eerst kussen. Hier heb ik de instrumen- met de laatste kleurcorrecties van de film. ten verwisseld. Het thema van de man De dirigent in Skopje kent mijn muziek wordt "gespeeld" door de soprano stem en goed en daarom wist hij precies wat ik wil- het thema van de schildpad door de cello. de, dus mijn aanwezigheid was niet echt Voor mij was dit een manier om het sa- noodzakelijk. De eerste keer dat we samen- menzijn van de man en de vrouw te pro- werkten was voor Zarafa, vier jaar gele- duceren. En dan hebben we nog een derde thema en dat is het thema van het kind. Dat hoor je pas, wanneer het kind voor het eerst in beeld komt. Het gaat om enkele noten en vervolgens worden het er meer, het thema ontwikkelt zich. Ik heb dit alles met vol orkest en vol geluid laten spelen wanneer het kind een tiener is en hij met de schildpadden in zee zwemt. Hier horen we de climax van dit derde thema.ʼ

Vrouwenstem

Een opvallend element in de score is de vrouwenstem die drie keer te horen is. ʽEen van de dingen die nogal opvielen toen ik de film voor het eerst zag was dat het vrouwelijke een belangrijke plek heeft in de film. De schildpad is voor ons altijd een vrouwtjesdier omdat ze eieren kan leggen. En later in de film leidt de vrouw de man de hemel in om voor het eerst de liefde te bedrijven, daarom heeft de vrouwelijke den. Daardoor kennen we elkaar heel kant een sterke aanwezigheid in de film. goed.ʼ Nog maar twee weken geleden werd Voor mij komt de kracht van de soprano de score uitgebracht op cd. ʽDaar ben ik stem zonder woorden overeen met het geheel blij mee omdat dit de eerste keer is dat luid van een instrument en dat drukt vrou- mijn muziek op cd wordt uitgebracht en welijke kracht uit.ʼ Die vrouwenzang doet dat waardeer ik zeer.ʼ De Frans-Japanse menigeen ongetwijfeld denken aan Morri- coproductie is een Ghibli-productie die cone. ʽIk bewonder Ennio Morricone internationaal wordt uitgebracht. Wat be- enorm. Ik ken hem ook persoonlijk omdat tekenen deze score en de cd voor je car- we ooit met elkaar hebben gegeten en we rière, gezien de reputatie van Ghibli en van spraken toen over filmmuziek. Dat was een Michael Dudok de Wit? ʽFilms van Ghibli van de hoogtepunten van mijn leven. Ech- kennen een wereldwijd publiek wat bete- ter, ik gebruik de stem niet omdat Morrico- kent dat overal in de wereld heel wat men- ne dat ook graag doet. Het is meer dat ik de sen zullen luisteren naar mijn muziek. Ik stem nodig vond. Ik werk graag met zang- doe dit werk omdat ik graag wil dat men- stemmen in mijn filmscores, het vormt een sen naar mijn muziek luisteren en ervan deel van mijn muziek.ʼ genieten. Dat vooruitzicht vervult mij met

voldoening.ʼ De muziek werd opgenomen in Skopje in

Macedonië. Was je ook aanwezig bij de PS opnamesessies? ʽNee, net als Michael, die was in België omdat hij daar bezig was

KRAKOW FILMMUZIEKFESTIVAL 2016

9 concerten over 7 dagen

Elk jaar wordt er in de Poolse stad Krakow een meerdaags filmmuziekfestival gehouden. Elk jaar is hiervan een verslag te lezen in Score magazine. Elk jaar kon ik iets moois en iets ver- nieuwends over dit festival vertellen. Dit jaar was de negende keer dat dit festival gehouden werd en dat is ook te zien. Na negen keer kan ik jullie vertellen dat er nu een zeer krachtig en stabiel festival is neergezet. Het gaat zelfs nu zo goed dat er nog meer concerten waren dan vorig jaar: 9 concerten over 7 dagen. Het Krakow Film Music Festival (FMF) vond dit jaar plaats van 24 tot en met 30 mei.

Concert 1 en 2: Scoring4Polanski een Poolse pianospeler muziekstukken De eerste twee concerten waren hetzelfde, speelde geïnspireerd op filmmuziek. He- Alleen werden deze in twee verschillende laas was ik hier niet aanwezig want op steden gegeven. Op de eerste dag namelijk hetzelfde moment was er een meet and in Katowice en de tweede dag in Krakow. greet met Alexandre Desplat. Ik heb po- Op het programma stond muziek van de sitieve geluiden gehoord over dit concert. films van regisseur Roman Polanski. Het orkest werd gedirigeerd door de Belgische Het tweede concert kon na een valse start dirigent Dirk Brossé. Naast Roman zelf van een brandoefening beginnen. Het was was ook vriend Alexandre Desplat overeen concert van het jazztrio Audiofeeling gekomen zodat muziek van dit duo samen dat samen met een DJ muziek van de com- ook gespeeld kon worden. Verder kreeg ponisten Kapers en Wars op hun eigen ma- Desplat de Kilar Award uitgereikt in Ka- nier speelde. Deze muziek van de periode towice. Als afsluiter van dit goede concert jaren '30 tot en met jaren '60 was in een in Krakow gooiden Polanski en Desplat jazzy jasje gestoken. Voor de liefhebbers bloemen vanaf het balkon naar beneden. een genot, voor filmmuziekliefhebbers misschien niet zo. Concert 3 en 4: Cinematic Piano en Kapers and Wars Concert 5: Drone Sounds Deze dag waren er twee concerten. Het De vraag die waarschijnlijk in je hoofd op- eerste concert was Cinematic Piano waar komt is: “Wat is een Drone Sound?” Die vraag kan ik helaas niet beantwoorden. 10

Tijdens de workshop van Harry Gregson-Williams (zonder jasje).

Wat ik wel weet is dat het een heel mooi Award. Het was een leuk concert voor jong concert was waar een vol orkest werd bij- en oud met muziek uit verschillende ani- gestaan door synthesizers, gitaren en ande- matiefilms zoals Frozen, Shrek en Sinbad. re exotische instrumenten. We konden ge- Leuk dat Harry Gregson-Williams zijn ei- nieten van muziek van Łukasz Targosz, gen werk zelf dirigeerde. Eerst werd wel Cliff Martinez, Jóhann Jóhannsson en Jo- zijn jasje op de grond gegooid zoals hij dat seph Trapanese. Voornamelijk de muziek vaker doet. Verder was FMF-vriend Diego van Targosz en Trapanese, die zelf het Navarro ook weer aanwezig om een suite dirigeerstokje in handen nam, sprong eruit van zijn muziek van Race naar de Maan te deze avond. dirigeren. Heel mooi was ook Pocahontas gezongen door de originele Poolse zange- Concert 6: Animatiegala res Edyta Górniak. Je kon echt aan haar zien dat ze aan het genieten was. Deze dag begon zeer sterk met een workshop gegeven door Harry Gregson-Wil- liams. Wat een fantastische ervaring om te Concert 7 en 8: FMF Youth Orchestra en zien hoe hij bepaalde scènes heeft gecom- Raiders of the Lost Ark poneerd. Naast al deze nuttige informatie was er ook ruimte voor een grapje of twee. De zondag begon in de ochtend al met het FMF Youth Orchestra. Dit is een projector- Het concert van deze middag was het ani- kest met aankomend talent. Dit orkest mag matiegala in de sportarena. Dit concert be- al een aantal jaren spelen op dit festival. gon al in de middag zodat de kleinere film- Dit jaar mochten zij muziek spelen van muziekfans onder ons ook konden genieten tekenfilms van Warner Brothers. De com- van dit concert. Tijdens dit concert kreeg ponisten Lolita Ritmanis, Michael McCui- onze Joep Sporck The Young Talent stion en Kristopher Carter waren aanwezig

Ludwig Wicki dirigeert het concert met muziek van Raiders of the Lost Ark. en gingen zelf ook dirigeren. Het was een Marek Moś met medewerking van de mu- heel fijn concert zonder versterking, in een ziekgroep Percival en een sopraan die op mooie zaal en met hele enthousia- een podium in het midden van het orkest ste muzikanten. stond. Het was een mooi compact concert waar drie suites gespeeld werden. De 's Avonds was er de film Raiders of the grootste suite was van het hoofdspel en de Lost Ark. Dat is dus muziek van John Wil- twee andere van de twee uitbreidingen op liams live gespeeld bij een goede film: een het spel. Het concert was in ruim een uur concert waar weinig mis mee kan gaan. Dit klaar. keer waren de echo’s in de sportarena weer minder dan voorgaande jaren en waren de Conclusie dialogen beter te verstaan. Helaas voor ons De ontwikkeling van dit festival is nu erg nog steeds met Poolse ondertitels, dus als duidelijk te zien. De productiewaarde gaat je een dergelijk concert in Nederland kan enorm omhoog. Ikzelf ben niet echt fan bezoeken zou ik dat zeker doen! van de grote sportarena, maar toch pres- teert de organisatie het om hier elke keer Concert 9: Witcher 3 weer goede concerten neer te zetten. Vol- Dit concert was het toetje op een zeer fijn gend jaar is dit festival er weer, van 15 tot festival: muziek van het populaire compu- en met 21 mei. Dat wordt dan het tiende terspel Witcher 3. Aangezien dit een Pools festival. De organisatie heeft beloofd er spel is met Poolse componisten was dit iets heel moois van te maken. Ik ga weer concert ook echt een Pools feestje. Alle heen, kom je ook? toespraken waren onder andere in het Pools. Het orkest stond onder leiding van AS

JOHN WILLIAMS ONTVANGT LIFETIME ACHIEVEMENT AWARD

Voor het eerst in de geschiedenis van het 49-jarig bestaan van The American Film Institute is de Lifetime Achievement Award uitgereikt aan een componist. Uit handen van Steven Spiel- berg werd de 44ste Lifetime Achievement Award op donderdagavond 9 juni jongstleden in Los Angeles uitgereikt aan John Williams. De samenwerking van Spielberg met Williams dateert uit 1973 toen Spielberg hem vroeg voor The Sugarland Express.

Star Wars is begonnen als een jongensfan- tasie met ruimtehelden, maar hij heeft nooit gedacht dat de score uitgeroepen zou worden tot mooiste score aller tijden. En Harrison Ford grapte dat de score voor Raiders of the Lost Ark hem achtervolgde tot aan de operatiekamer, toen hij deze werd binnengereden voor een armoperatie.

Zonder de muziek van John Williams, al- dus Spielberg, gaan er geen fietsen naar de maan, vliegen er geen bezemstelen door de lucht, is er geen Force en zien we de dino- saurussen niet lopen. Zonder de muziek van John verwonderen we ons niet, huilen we niet en geloven we niet. Ook vertelde Spielberg dat hij voor Schindler's List samen met John naar de ruwe versie keek en John was er stil van, liep even weg voor een wandeling en kwam terug om Spiel- John Williams met de zojuist ontvangen Life- berg te zeggen dat hij de score niet kon time Achievement Award. doen. Voor deze film heb je een betere componist nodig, zei hij tegen Spielberg. Het is verbazingwekkend dat Williams niet Weet ik, antwoordde Spielberg, maar ze eerder een œuvreprijs heeft mogen ontvan- zijn allemaal dood. gen, want hij heeft vijf Academy Awards gewonnen en met Star Wars: The Force John Williams, 84 jaar oud en nog altijd ste Awakens ontving hij zijn 50 Oscarno- aan het werk. Is het niet voor een score, minatie. Op deze avond werd hij behalve dan wel om muziek te schrijven voor een door Spielberg ook door onder anderen klassiek concert of zoals recentelijk voor George Lucas en Harrison Ford geëerd een animatiefilm voor oud-basketballer voor zijn iconische scores. Tijdens de uit- Kobe Bryant en diens afscheidsgedicht reiking werden door deze drie ‘baardige voor deze sport. De componist heeft onder mannen’ herinneringen opgehaald. Zo anderen samengewerkt met William Wy- werden Williams’ scores niet altijd meteen ler, Alfred Hitchcock, Robert Altman, akkoord bevonden. Steven Spielberg ver- Frank Sinatra, Gene Kelly, Clint East- telde dat Williams het thema uit Jaws wood, Oliver Stone, J.J. Abrams en Chris voorspeelde op zijn 100 jaar oude Stein- Columbus, maar zijn meest creatieve wer- way piano en Spielberg vroeg of hij een ken zijn die met zijn maatje Spielberg, grapje maakte. George Lucas vertelde dat samen goed voor 28 films, sinds 1973 zijn

13 vaste componist en goed voor samen 16 Brian De Palma, Presumed Innocent van Oscarnominaties. Alan J. Pakula en JFK van Oliver Stone. In totaal heeft Williams 127 scores geschre- Geweldig nieuws is, dat hij de score gaat ven voor zowel televisie als film tussen schrijven voor de achtste Star Wars film, 1959 en 2016 en hij gaat dus nog even maar eerst komt deze maand The BFG, door. naar het boek van Roald Dahl, uit. Ook op stapel liggen Ready Player One (2018), Het laatste nieuws is dat Star Wars: The naar het gelijknamige boek van Ernest Force Awakens in Jaen (Spanje) is geno- Cline en de vijfde score voor Indiana Jo- mineerd voor de Goldspirit Award in de nes. Williams merkte lachend op dat hij categorie ‘Beste soundtrack 2015’. De niet met pensioen mag gaan van Spielberg, winnaar wordt eind juli bekendgemaakt. want ‘hij moet 100 worden.’ Goldspirit is een samenvoeging van de naam Goldsmith, naar Jerry Goldsmith, en BSOSpirit. BSO staat voor Banda Sonora Original oftewel Orginal Sound Track (OST). Geduchte concurrent voor de prijs is (alweer) Ennio Morricone voor The Hateful Eight. Die won in februari de Oscar in Hollywood.

Voor Facebookers nog een tip: via de pagina van John Williams kun je een concert beluisteren dat uitgezonden is door een Amerikaanse radiozender op 16 mei John Williams en Steven Spielberg. jongstleden in Boston: Film Night at the Pops! Tussendoor wordt John Williams J.J. Abrams, regisseur van The Force geïnterviewd. John Williams is in Boston Awakens kreeg van producent Kathleen sinds 1995 de laureate conductor van het Kennedy te horen dat John Williams ook Boston Pops Orchestra, waar hij al eerder de score zou doen. Het zou de eerste keer dirigeerde van 1980 tot 1993. Like je de zijn voor Abrams en het was geweldig om FB-pagina, dan krijg je regelmatig posts met hem samen te werken. Erg verbaasd met nieuws over concerten die hij dirigeert. was Abrams toen bleek dat John Williams De uitzending is ook te beluisteren via nog niet eerder een hele Star Wars film internetradio WGBH. Voor het concert, had uitgezien, de vorige scores compone- klik op de link: rend zag hij alleen flarden van de film. J.J. Abrams vroeg hem waarom hij besloot http://www.wgbh.org/programs/The-Boston- toch de filmmuziek te schrijven voor The Symphony-Orchestra-in-Concert-1641#63461 Force Awakens. Williams antwoordde dat hij er niet aan moest denken dat een ander Rey's Theme zou schrijven. AM

Williams heeft ook scores geschreven die helemaal niets deden bij het publiek, maar De foto's bij dit artikel stammen van de die in zijn ogen meer eer verdienden zoals Facebookpagina van John Williams. SpaceCamp van Harry Winer, Family Plot, Hitchcock’s laatste film, The Fury van

AKOESTISCH AUTEUR

Muziek, geluid en stilte in de films van Ingmar Bergman

In zijn lange carrière als regisseur voor film, televisie en toneel werd Ingmar Bergman alom gewaardeerd als meesterlijk verteller die op soms genadeloze manier de moderne, naoorlogse mens analyseerde in zijn gedrag en zijn relatie met de medemens. De visuele en inhoudelijke kant van zijn meesterschap is in talrijke boeken aan de orde gekomen. Dat Bergman ook een creatief, innovatief oor had inzake de audiokant van zijn films is minder bekend. Een recent onderzoek hiernaar werd eerder dit jaar in boekvorm gepubliceerd.

van de vorige eeuw. Enkele hoofdstukken wijdt zij aan de muziek (Sonatas) die in Bergmans films op uiteenlopende wijzen te horen is. Daarnaast zijn er de schreeuwen (Screams), oergeluiden van de mens die veelvuldig weerklinken in zijn films. En tot slot is er de stilte (Silence) die enkele van zijn latere films kenmerkt. Juist dat laatste aspect is binnen de filmmuziekwetenschap van het laatste decennium een steeds vaker terugkerend onderzoeksobject.

Ingmar Bergman (1918-2007) heeft er nooit een geheim van gemaakt dat hij graag dirigent had willen worden. In plaats daarvan werd hij regisseur. Muziek zou echter gaandeweg zijn carrière een steeds grotere rol spelen. Maakte Bergman voor zijn eerste twintig films nog gebruik van muziek van Zweedse componisten, na 1960 gebruikte hij steeds vaker bestaande klassieke werken van componisten als Bach, Beethoven en Chopin. Vooral Bach horen we vaak terugkeren. In de jaren De titel van het boek - Sonatas, Screams, 1959-1966 was Bergman getrouwd met de and Silence - geeft in grote lijnen weer befaamde pianiste Käbi Laretei die hem welke aspecten van de geluidsband van vertrouwd maakte met de wereld van de Bergmans films door de auteur, Alexis klassieke muziek. Voor filmcomponisten Luko, nader werden onderzocht. Luko is was, op enkele uitzonderingen na, prak- onderzoeker op het gebied van de muziek- tisch geen plaats meer. wetenschap aan Carleton University in Ot- tawa. Zij heeft zich enkele jaren grondig Niet alleen muziek, ook muzikanten ko- verdiept in de persoon en de werken van de men vaak in Bergmans films voor. Te Zweed die algemeen wordt beschouwd als denken valt aan Ingrid Bergman die een een van de belangwekkendste regisseurs gevierd pianiste speelde in Höstsonaten (Herfstsonate) (1978), de orgelspeler in 15

Nattvardsgästerna (De avondmaalsgasten) drama kennen lange stiltes die door gelui- (1963) en de cellisten - vader en dochter - den als het luiden van de kerkklok, het tik- in Bergmans zwanenzang Saraband ken van diverse klokken en het gekuch van (2003). Ook zit in sommige titels muziek de dominee extra benadrukt worden. Het zoals Musik i mörker (Muziek in het dui- zwijgen van God krijgt door deze dimensie ster) (1948), Höstsonaten en Saraband. op de geluidsband extra betekenis. Maar de muziek an sich kan ook op een andere manier op de voorgrond treden, Dat Bergman overal op lette wordt duide- zoals dat te zien en te horen is in een film lijk in het laatste hoofdstuk waarin zijn rol als Höstsonaten waar muziek tot commu- als akoestisch auteur naar voren komt. De nicatiemiddel tussen moeder en dochter lezer krijgt hier een kijkje in de geluids- wordt verheven. Ook is hier sprake van een keuken van de meester gedurende de transformatie van een van de personages postproductie van de films Nattvards- (de dochter) en een soortgelijke verande- gästerna en Aus dem Leben der Marionet- ring van karakter staat ook centraal in het ten (1980), een van zijn laatste films. Berg- hoofdstuk over de horrorkant van Berg- man geeft hier aanwijzingen aan zijn ge- mans films - in het bijzonder de films Per- luidsteam en uit dit optreden mag gecon- sona (1966) en Vargtimmen (Het uur van cludeerd worden dat hij precies wist wat de wolf) (1968). De stem in de menselijke hij wilde met de audiokant van zijn films. conflicten in deze en andere films is een Maar evenzeer wordt duidelijk dat hij de ander onderdeel van Bergmans geluids- grenzen opzocht en het experiment niet landschap. schuwde. Dat hij in dit opzicht wel eens veeleisend overkwam blijkt bij Nattvards- gästerna, toen hij geblaf van een echte hond eiste en niet geluiden uit de geluids- afdeling van de studio.

Uit Sonatas, Screams, and Silence komt Ingmar Bergman naar voren als een geluids- en muziekexpert die zijn filmische en narratieve meesterschap vakkundig paarde aan al wat op de geluidsband te horen is. We zullen films van Bergman voortaan ook moeten waarderen wat betreft Gunnar Björnstrand als de dominee die wor- de geluiden, de muziek, maar ook de stiltes stelt met de stilte van God in Nattvardsgäster- dankzij het grondige onderzoek van Alexis na (1963). Lusko dat heeft geresulteerd in een boek dat voor zowel onderzoeker als leek de Eén buitengewone toneeluitvoering krijgt moeite waard is. van Luko bijzondere aandacht. In 1963 regisseerde Bergman Ett drömspel Sonatas, Screams, and Silence. Music and (Droomspel) van August Strindberg (1849- Sound in the films of Ingmar Bergman. 1912) voor de Zweedse televisie. De in- Alexis Luko. Routledge, New York en vloed van deze dramaturg op het werk van Londen, 2016. ISBN 978-0-415-84031-6, Bergman is enorm. Behalve een zelfde the- 291 blz. Prijs: € 41,57 (Bol.com). matiek verbindt beide kunstenaars een grote voorliefde voor muziek evenals geluiden PS hetgeen allemaal terugkomt in Bergmans films. Die experimenteerde in een film als Nattvardsgästerna ook met het fenomeen stilte. Meerdere scènes uit dit ascetische 16

DE RUSTGEVENDE KLANK VAN DE HARP

Erik Nordgren, de hofcomponist van Ingmar Bergman

Zeventien maal werkten ze samen. Componist Erik Nordgren schreef meer originele scores voor films van Ingmar Bergman dan menig ander componist. Hun samenwerking kan volgens sommigen worden vergeleken met die van Fellini en Rota en zelfs met die van Hitchcock en Herrmann. De naam van Erik Nordgren zal weinigen iets zeggen en dat is jammer, want zijn muziek voor Bergman was altijd een bron van inspiratie. Onlangs verscheen op het Naxos- label een cd met muziek voor vijf films van Bergman.

van Bergman waaronder diens debuutfilm Kris (Crisis) (1946). Werle deed er twee uit 1968: Vargtimmen (Het uur van de wolf) en Skammen (Schande). De Duitse filmcomponist Rolf Wilhelm deed de twee films uit de periode waarin de Zweedse regisseur in ballingschap leefde in Mün- chen: Das Schlangenei (1977) en Aus dem Leben der Marionetten (1980). De meeste films uit de beginjaren werden echter van muziek voorzien door Erik Nordgren. In totaal zeventien maal werkten componist en regisseur samen. In enkele gevallen was Bergman enkel als scenarioschrijver be- trokken bij een film zoals Kvinna utan ansikte (Vrouw zonder gezicht) (1947) van regisseur Gustav Molander en Lustgården (The Pleasure Garden) (1961) van Alf

Kjellin. Erik Nordgren. Svensk Filmindustri Wie het onlangs verschenen boek Sonatas, Screams, and Silence van Alexis Luko (zie Erik Nordgren (1913-1992) studeerde p. 15) doorbladert, zal weinig te weten ko- viool, compositie en dirigeren aan de Ko- men over de filmcomponisten waarmee ninklijke Zweedse Muziekacademie in Bergman vooral in het begin van zijn car- Stockholm. Na zijn afstuderen schreef hij rière werkte. Erland von Koch, Erik Nord- concerten voor klarinet en fagot, drie gren, Karl-Birger Blomdahl, Dag Wirén, strijkkwartetten, een kamersymfonie, lie- Lars Johan Werle en Rolf Wilhelm schre- deren en na 1960 elektronische muziek in ven een of meer scores voor Bergman. een tijd waarin dat als vernieuwend gold. Blomdahl en Wirén beperkten zich tot één Van 1952 tot 1967 was hij muziekchef bij enkele score, respectievelijk voor Gyck- Svensk Filmindustri, de meest vooraan- larnas afton (De spullebaas) (1953) en En staande filmmaatschappij van Zweden die lektion i kärlek (Een les in de liefde) onder meer de films van Ingmar Bergman (1954). Von Koch deed de eerste zes films produceerde. De eerste film waarvoor Nordgren de muziek deed was Brott och 17 straff (1945) van Hampe Faustman. Zijn Tot volle wasdom geraakte Nordgren met tweede score schreef hij voor Kvinna utan de film die Bergmans doorbraak in het bui- ansikte (1947) van Gustaf Molander waar- tenland betekende: Sommarnattens leende voor Bergman het script had geschreven. (Glimlach van een zomernacht) (1955). De muziek werd slechts spaarzaam onder de dramatische beelden gezet en diende vooral de hartstocht van de hoofdpersonages en de tragische ontwikkeling van hun onmogelijke liefde te versterken. De samenwerking met Bergman was een feit en weer twee jaar later werkte Nordgren voor het eerst voor een film die Bergman ook regisseerde: Törst (Dorst). Ook nu weer was er weinig muziek te horen, soms drei- gend en dan weer idyllisch om tot slot te eindigen in romantische muziek die overgaat in triomfantelijke tonen met trompetgeschal. De wijnscène in Sommarnattens leende (1955).

Veel muziek of lange passages uit de ori- Met deze langste score voor een Bergman- ginele scores die Nordgren schreef beland- film kwam de componist het dichtst bij een den niet in de films van Bergman. Eerder volwaardige Hollywoodscore. Hij schreef was sprake van aanzetten tot een melodie, een mooi hoofdthema, een wervelende enkele akkoorden om een overgang of mars, een tweetal klassiek aandoende stuk- sfeergevoel aan te stippen of tromgeroffel ken en voor de sleutelscène in deze kome- om de spanning te verhogen. Een sprekend die - wanneer de hoofdpersonages tijdens voorbeeld van deze Spartaanse praktijk is een diner voorafgaand aan de midzomer- Nordgrens muziek voor Kvinnors väntan nacht betoverende wijn drinken - was er (Geheimen van vrouwen) (1952). Een sim- weer die harp die een magische klank pel harpmotief horen we aan het begin van voortbracht. Niet alleen voor een Berg- de film. Slechts enkele akkoorden geven manfilm überhaupt, ook op de Naxos-cd is een lieflijke sfeer weer net zoals dat aan deze score veruit de langste wat tot gevolg het einde van de film gebeurt en daarmee heeft dat Nordgrens virtuositeit nu beter en is een cirkel getrokken want we zien hier langer hoorbaar is. De gehele score komt in beide gevallen het kabbelende water in beter tot zijn recht en dat is maar goed ook, een meer. De film bestaat uit drie episodes want de toch al sprankelende komedie in de vorm van flashbacks. De lange twee- kreeg echt vleugels door de enerzijds rode episode die zich afspeelt in Parijs kent mantische en anderzijds uitbundig gespeelde meeste muziek, variërend van jazzy de muziek. muziek in een nachtclub tot de onvermijde- lijke tonen van een accordeon alsmede dis- Twee meesterwerken in één jaar sonante liefdesmuziek. Ook poëtische klanken horen we en natuurlijk het terug- Na deze internationale doorbraak was kerende harpmotief. De derde episode is Bergman op de toppen van zijn kunnen. een klucht die zich nagenoeg geheel in een Met twee absolute meesterwerken in één lift afspeelt en het zonder muziek moet enkel jaar (1957) vestigde hij definitief zijn doen. Belangrijk is deze score in Nord- naam als regisseur om rekening mee te grens œuvre wegens de modernistische uit- houden. De eerste van de twee, Det sjunde stapjes naast een veelheid aan muziekstij- inseglet (Het zevende zegel), had feitelijk len. weinig muziek van Nordgren, maar wat het publiek hoorde maakte indruk. Bij de eer- 18 ste beelden weerklinkt het duistere Dies jaarde professor aan het einde van zijn le- Irae en de rest van de (originele) score ven, waren er lyrische stukken en voor de voltrekt zich in dezelfde onheilspellende droomsequenties had Nordgren dissonante muzikale sferen: lage tonen, tromgeroffel, klanken in petto die door dreigende pauken mannengezang en dit alles in een vaak werden begeleid. Ook was er weer die be- plechtstatig ritme. Ook geluiden zoals het toverende harp die tijdens de begintitels klokgelui en de wind werden door Berg- zijn opwachting maakt en langs diverse man ingezet om de demonische krachten scènes gedurende de laatste scène, wanneer van de Dood (de diabolisch acterende professor Borg met een tevreden glimlach Bengt Ekerot) voelbaar te laten worden. op zijn gezicht in zijn bed terugdenkt aan Tot slot schreef Nordgren vijf middel- zijn ouders, de film uitluidt. Met een enkel eeuws aandoende liederen op tekst van harpakkoord drukte Nordgren late levens- Bergman die werden gezongen door enkele vreugde uit. hoofdrolspelers zoals Gunnar Björnstrand, Bibi Andersson en Nils Poppe. Geluids- Bergman rustte vervolgens allerminst op crew, componist en regisseur toonden zich zijn lauweren. Ansiktet (Het gezicht) met het geluids- en muziekontwerp van de- (1958) was dan misschien niet zo indruk- ze film pioniers op een nagenoeg onont- wekkend als zijn voorgangers, maar het gonnen terrein en wierpen zo hun schaduw was nog altijd een boeiende tragikomedie enkele decennia vooruit. over een mysterieuze artiest. Vrolijke feestmuziek (mars en galop), gespeeld door een brassband, schreef Nordgren dit keer evenals het hoofdthema van de zwen- del dat krachtig door percussie werd ondersteund. Na een ronduit poëtische score voor Jungfrukällan (De maagdenbron) (1960) met een hoofdrol voor de dwars- fluit, afgewisseld door enkele liederen, was de rol van Nordgren bij de opvolger Djävu- lens öga (Het oog van de duivel) (1960) uiterst beperkt. Slechts muziek van de 18de eeuwse componist Domenico Scarlatti, gespeeld op de klavecimbel, was kort te horen in deze komedie. Nordgren kreeg geen vermelding op de aftiteling.

Breuk

De vruchtbare samenwerking tussen componist en regisseur die langer dan een decennium had geduurd naderde zijn einde. Door het huwelijk met de Ests-Zweedse En dan was er aan het einde van datzelfde pianiste Käbi Laretei (1922-2014) richtte jaar dat andere onbetwiste meesterwerk Bergman zijn aandacht steeds meer op van de inmiddels tot grote Zweed gepro- klassieke muziek van componisten als moveerde regisseur: Smultronstället (Wilde Bach, Mozart en Chopin en deze preoccu- aardbeien). Langs twee lijnen schreef patie duwde de originele muziek van Nord- Nordgren een relatief korte score: voor de gren naar de achtergrond. Uiteindelijk jeugdherinneringen van Isak Borg, de be- kwam het tot een breuk, al werkte de componist nog in de coulissen als arrangeur

19 van door hem gekozen muziek van Bach in Living, One Dead (1961) van Anthony As- films als Såsom i en spegel (Als in een don- quith. Beide films werden in Zweden opge- kere spiegel) (1961) en För att inte tala om nomen. alla dessa kvinnor (Wat betreft de vrouwen) (1964), de eerste kleurenfilm van In 1967 verruilde Nordgren zijn baan bij Bergman. In deze film was Nordgren ook Svensk Filmindustri voor een functie bij de te zien als cellist die overlijdt aan een hart- Zweedse radio, waar hij tien jaar lang het aanval tijdens een concert. Al eerder kon Zweedse radio-orkest zou leiden. Uit die men hem kort zien: in Smultronstället was jaren stamt de kortstondige samenwerking hij tegen het einde even te zien als dirigent. met Jan Troell voor wie hij zijn laatste drie scores zou schrijven: de episode Uppehåll i myrlandet uit 4 x 4 (1965), Här har du ditt liv (1966) en zijn zwanenzang, het succes- volle historische epos Utvandrarna (De emigranten) (1971).

Een film waaraan Bergman samen met acteur Erland Josephson slechts als auteur was verbonden was Lustgården (1961). De pastorale, lyrische score voor dit blijspel Erik Nordgren overleed in 1992 op 79-ja- ademde zo nu en dan een Hollywood- rige leeftijd. Rond zijn dood was de Zwit- grandeur en was feitelijk de laatste origine- serse dirigent Adriano bezig een cd samen le score die Nordgren componeerde voor te stellen met muziek van de componist een film van Bergman. Regisseur was de voor enkele films van Bergman. Dankzij acteur Alf Kjellin die niet veel later defini- de hulp van Nordgrens weduwe Constanze tief naar Hollywood zou vertrekken. Nord- kwam deze cd uiteindelijk tot stand. The gren had al in zijn beginjaren met andere Bergman Suites werd zo een passend eer- regisseurs dan Bergman gewerkt. In feite betoon aan een filmcomponist waarvan werkte hij met de vooraanstaande filmma- nauwelijks iets op geluidsdrager verkrijg- kers van zijn land zoals Gustaf Molander baar was. Op het label Marco Polo ver- (zevenmaal), Arne Sucksdorff, Alf Sjö- scheen deze cd in 1998 om achttien later berg, Hasse Ekman (viermaal) en in 1964 opnieuw het daglicht te zien, ditmaal op met Vilgot Sjöman (Klänningen). Buiten het label Naxos. Adriano dirigeerde het Zweden werkte hij niet, wel voor twee in- Slovak Radio Symphony Orchestra bij vijf ternationale coproducties: het Amerikaans- scores: Kvinnors väntan, Sommarnattens Zweedse Face of Fire (1959) van Albert leende, Smultronstället, Ansiktet en Lust- Band en de Engelse-Zweedse film Two gården. PS

BOEKBESPREKING: Acht cd's en een boek

Als je een boek leest over hoogtepunten uit vijfentachtig jaar filmmuziekhistorie, dan zijn enkele schijfjes met bijbehorende muziek natuurlijk zeer welkom. In deze aanpak voorziet een zogeheten earbook. Enkele jaren geleden deden we verslag van een dergelijk boek dat gewijd was aan Ennio Morricone (Score 174). Nu is er een nieuw earbook verschenen met liefst acht cd's die meer dan acht decennia filmmuziek laten horen.

Movies - Sound! Camera! Action! heet het we inzichten of verrassingen op. Een histo- lijvige boek. De samenstellers van dit in rische beschrijving of een stilistische uit- Duitsland uitgegeven, tweetalige boekwerk eenzetting ontbreekt eveneens. De begin- hebben 139 films geselecteerd. Ze beginjaren van de symfonische Hollywoodscore nen hun historische reis bij The Music Box ontbreken praktisch geheel (geen King (1932), een korte film met Laurel & Hardy, Kong). Het zwaartepunt van de gekozen en besluiten hun reis in 2013 met Gravity films ligt na 1980. van Alfonso Cuarón. Van elke geselecteer- de film valt iets te lezen over de inhoud en Toch is het geen straf om dit fraai uitge- de achtergrond. Niet altijd wordt iets over voerde boek door te nemen en tegelijker- de muziek vermeld en dat is op zijn minst tijd te luisteren naar de muziek. Het City of vreemd te noemen. Naast enkele afbeeldin- Prague Philharmonic Orchestra voert de gen is er van elke film bijpassende muziek meeste stukken met zorg uit en dat mag te horen op de cd. Van Gone With the gerust een pluspunt worden genoemd. Wind (1939) horen we Tara's Theme, van Zoals te verwachten valt, is dit earbook Lawrence of Arabia (1962) de ouverture en vooral geschikt voor diegenen die voor het van Titanic (1997) - hoe kan het ook an- eerst kennis maken met de wonderen der ders - My Heart Will Go On (instrumentale filmmuziek en bij beluistering daarvan ook versie). iets willen zien, juist: tekst en plaatjes in een boek. Het zal niemand verbazen dat de nadruk van dit commerciële boek ligt op filmmu- Movies - Sound! Camera! Action! Stefanie ziek uit Hollywood. Een kleine minderheid Breitbarth, René Valjeur (auteurs). Edel wordt gevormd door enkele Europese films Germany GmbH, Hamburg, 2015. ISBN en een enkele verdwaalde film uit een land 978-3-943573-15-2, 216 blz. Prijs: € 37,68 als Nieuw-Zeeland (The Piano, 1993). De- (Bol.com). ze bewuste keuze levert dan ook geen nieu- PS

RECENSIES

HIGH-RISE Silva Screen Records SILCD1501 12 tracks, 42:05

Een aangename verrassing mag deze score voor High- Rise worden genoemd. Clint Mansell schreef voor Ben Wheatley's verfilming van de roman van J.G. Ballard een relatief korte score die opvalt door zijn sterke melo- diepracht en zijn licht hallucinerende effecten. Dat laatste wekt Mansell op met een roterend ritme dat sommige nummers eigen is. Daarnaast is er Silent Corri- dors, een rustige compositie die de vervreemding van de hoge flat (zie de titel) versterkt. Critical Mass, de ope- ningstrack, kent uptempo strijkers die een dynamische introductie bieden in de High-Rise, die als een dwarsdoorsnede van de (Engelse) samenleving dienst lijkt te doen. Naast al die ver- vreemdende momenten weet Mansell ook het raadselachtige (The Vertical City) alsook het unheimische middels de laatste tracks te versterken. Grootste troef van deze score zijn - zoals gezegd - de wonderschone composities die kraakheldere melodieën bevatten die mogelijk meer indruk weten te maken op deze geluidsdrager dan in de film. De score werd met een Engels opnameteam en met het Brussels Philharmonic in de Galaxy Studio in het Belgische Mol opgenomen. Dit is een in alle opzichten overrompelend muziekwerk dat de luisteraar zonder twijfel zal weten te boeien.

NOW YOU SEE ME 2 Varèse Sarabande 3020674388 24 tracks, 77:37

Het vervolg op de film Now You See Me uit 2013 is helaas minder goed dan de eerste geworden. De zwakte zat vooral in het moment dat de goochelaar zijn trucs aan het publiek ging uitleggen. De film is niet slecht, doch weinig vernieuwend. Regisseur Jon M. Chu werkt al aan deel drie en hopelijk pakt dat beter uit. De muziek is net als in de eerste film van componist Brian Tyler. Hij was zo verstandig een pakkend hoofdthema voor de eerste film te schrijven waar hij nu dankbaar op voort kon bor- duren. De orkestraties van Pakk Hui zijn een mooie mengeling van elektronica en symfonisch orkest. Tyler pakt soms flink uit maar weet ook te boeien met rustige muziek. De ritmische composities van sommige thema’s maken deze score interessant. De score is gevarieerd en onderhoudend en geeft de film de juiste dosering op de juiste plek en is ook los van de film het luisteren waard. De track Trifecta heeft een pakkend ritme en zou het in een discotheek ook goed doen. De score voor deze film is beter dan voor de eerste film. Met bijna tachtig minuten muziek krijg je waar voor je geld. Laten we hopen dat Brian Tyler deel drie ook weer mag voorzien van een score. ST

THE NEON DEMON Milan Music 23 tracks, 69:42

De Deense regisseur Nicolas Winding Refn werkte reeds samen met filmcomponist Cliff Martinez bij het populaire Drive (2011) en opvolger Only God Forgives (2013). Martinez componeert graag elektronische muziek en die stijl past hij ook toe bij The Neon Demon, een thriller die zich afspeelt in de modewereld van Los Angeles. Als je open staat voor hallucinerende, zweverige klanktapijten die soms dicht aanschurken tegen psychedelica, dan is deze score een ware traktatie. Naast enkele composities van anderen - zoals het opzwepende technonummer The Demon Dance van Julian Winding - biedt deze cd originele elektronische muziek die tegen de zestig minuten duurt. Dat het hierbij niet alleen gaat om korte stukken die als het ware uit één lange golfbeweging bestaan (Ruby at the Morgue) evenals soundscapes (I Would Never Say You're Fat) die de luisteraar en kijker naar dromerige sferen verleiden, wordt al gauw duidelijk halverwege de cd. Hier horen we in Jesse Sneaks Into Her Room en Real Lolita Rides Again afgeronde melodieën die Martinez' verleden als popartiest verraden. Al met al heeft Martinez een gevarieerde score geschreven die in de korte nummers sfeer en emotie benadrukken en in de langere stukken ook de zweverige droomwereld van de protagonisten begeleidt.

RACE Back Lot Music 627 23 tracks, 52:58

Race is een historische film van Stephen Hopkins over de atleet Jesse Owens die vier gouden medailles won op de Olympische Spelen van 1936 in Berlijn. Voor de muziek tekende Rachel Portman. Anders dan we van haar ge- wend zijn is de muziek voor Race niet echt lyrisch of verstild. Voor deze deels door nazi's bevolkte sportbio- grafie schreef ze zware stukken die een robuuste indruk maken en die de dreigende sfeer in Berlijn goed begelei- den. Het hoofdthema kent een martiaal begin en benadrukt met name Owens' streven naar de top wat resulteert in typische muziek voor overwinnaars. Mooi is het nummer The 200m Final dat begint vol spanning voor de race en halverwege overgaat in heldenmuziek. Arrival at the Games kent een andere mix, waarbij een fanfare met luid trompetgeschal overgaat naar de dreiging van de nakende donkere spelen. The Olympic Stadium ademt weidsheid evenals dreiging en in Waiting for Ruth keert de Engelse componiste kortstondig terug naar haar welbekende gevoelige stijl. Enkele stukken worden gekenmerkt door een snel ritme wat het geren van Owens en collega's kalmpjes onderstreept. Na You Made History - een rustig exitstuk - is het de beurt aan zanger Aloe Blacc die Let the Games Begin over de eindtitels zingt en daarmee komt deze redelijk geslaagde score tot een welverdiende rust.

WARCRAFT Back Lot Music 642 19 tracks, 61:34

De veelvuldig gespeelde game op de computer Warcraft heeft de status bereikt dat er een best aardige speelfilm van is gemaakt. Bij de games zit ook muziek en het ver- wachtingspatroon is dat de componist voor de games ook de film zou voorzien van muziek. Dit is hier niet het geval. Men heeft ervoor gekozen een filmcomponist in te huren die ervaring heeft met fantasie- en avonturenfilms. Een wijs besluit. Ramin Djawadi die we kennen van onder andere Game of Thrones schreef een uitbundige score voor Warcraft. De hoofdpersonages kregen een eigen thema en de actiescènes zijn muzikaal indrukwekkend. Er is gebruikgemaakt van een mooie mengeling tussen keyboards en symfonische muziek voor groot orkest. Ook zitten er ongebruikelijke instrumenten in het orkest als oosterse percussie en fluiten. Het geheel heeft muzikaal wel een eigen karakter gekre- gen en zal bij volgende delen ongetwijfeld weer gebruikt worden. De score is een mooie af- wisseling tussen rustige thema’s en ritmische actiemuziek. Djawadi had zich al eerder bewe- zen en laat ook nu weer zien dat hij een vakman is.

LA TORTUE ROUGE Quartet Records QR236 20 tracks, 47:52

Voor zowel regisseur Michael Dudok de Wit als zijn componist Laurent Perez Del Mar is deze cd-uitgave een primeur. Nooit eerder kwam muziek uit een of meer films van Dudok de Wit uit op een geluidsdrager. Ook voor Perez Del Mar is dat het geval. De rijk gevulde cd begint met Love in the Sky, het ontroerende hoofdthema dat aangevuld door vrouwenzang de film domineert. Het thema nestelt zich gemakkelijk in je hoofd om het daarna nooit meer te verlaten. Een wonder van melodisch ver- nuft. Ook de andere thema's komen in volle glorie voorbij en ook die zijn krachtig in hun eenvoud. Opvallend is dat de stukken niet chronologisch zijn geordend. De vele door houten geluiden (exotische percussie) gekenmerkte tracks zitten meer tegen het einde. Zij passen bij uitstek bij de scènes waarin de drenkeling tracht een vlot van bamboe te bouwen om het onbe- woonde eiland te kunnen verlaten. De veelzijdige score schittert ook in enkele opgewekte stukken zoals The Red Turtle, maar evenzeer laat de componist de spanning middels ijle violen en overdonderend spelend orkest stijgen in Baby's Fall, een ook emotioneel moment in de film. Die emotionele momenten worden soms hartverscheurend gespeeld compleet met solo vioolpartij (L'au revoir) zonder te overdrijven. Laurent Perez Del Mar heeft een veelzijdige score geschreven die symfonische stukken vol pathos paart aan ingetogen composities die met hun inheemse klankkleur de couleur locale van het mysterieuze eiland perfect weten te treffen.

TWISTED NERVE Stylotone STLP 8691 Cd: 38 tracks, 49:33 Lp: 31 tracks, 38:13

Componist Bernard Herrmann verliet Hollywood na zijn ruzie met Alfred Hitchcock om Torn Curtain in 1966. Vanaf 1967 woonde Herrmann een tijd in Londen en schreef daar onder andere voor Europese films. Twisted Nerve (1968) was een Engelse thriller onder regie van Roy Boulting. Herrmann schreef en orkestreerde er een uitvoerige, passende score bij voor kleine orkestrale be- zetting met zelfs een jazzversie van het hoofdthema. De film werd goed ontvangen maar werd geen daverend succes. In 2003 bracht Quentin Taranti- no de film Kill Bill: Vol. 1 uit met daarin het tot dan toe vrij onbekend gebleven gefloten hoofdthema uit Twisted Nerve. Het thema werd wereldwijd een hit als ringtone. Het label Kritzerland kwam in 2009 met een cd waarop acht tracks staan die al eerder op plaat waren verschenen. Quentin Tarantino zelf, ook soundtrackverzamelaar, vond dat het tijd werd voor een complete soundtrack. Hij heeft er zelf de financiering voor gedaan en met hulp van The Herrmann Estate is met het label Stylotone de complete score opgepoetst en nu verschenen op lp en cd. Het is niet zomaar een lp, in de uitklaphoes zit ook: een herdruk van de Engelse filmposter op ware grootte, een cd als mini-lp waarvan beide kanten zwart zijn! Met meer muziek dan op de lp met dezelfde uitklaphoes maar dan op cd-formaat, een singletje met de hoofdthema’s, een kaart met een code om de complete score te downloaden en een certificaat gesigneerd door weduwe Norma Herrmann. Het gele vinyl is gekleurd met bloedspetters. Er zijn twee versies hoezen: een gele en een zwarte met respectievelijk dezelfde kleur posters. In de uitklaphoes is een brief afgedrukt van Tarantino aan ons verzamelaars. ST

OUR KIND OF TRAITOR Quartet Records QR233 20 tracks, 62:11

Our Kind of Traitor is een weinig verrassende spionage- thriller van Susanna White die het vooral moet hebben van een fraaie aankleding en een prima spelend acteurs- ensemble met voorop Ewan McGregor en Stellan Skars- gård. Ook de score die Marcelo Zarvos schreef voor de eerder tragische dan spannende film mag er zijn. De Bra- ziliaanse componist schreef muziek die vooral in emotionele stukken tot bloei komt. Dat zijn de langere tracks op deze cd zoals The Ballet, Chalet Attack, Family Escape Part 2 en The Prince. Hier kan Zar- vos breed uitpakken met inventieve elektronische muziekgeluiden naast gevoelvolle orkest- partijen op de achtergrond. Vooral die elektronische klanken geven de score een draai richting sfeer en emotie zonder overigens de spanning en actie van deze spionagefilm tekort te doen. Ook Our Kind of Traitor, de afsluitende track, is mede door de klaaglijke gitaar die een meeslepende melodie begeleidt, een sprekend voorbeeld van de gevoelvolle aanpak van Zar- vos. Daarmee is deze score eerder een karakterstudie geworden dan een genreproduct en dat strekt tot aanbeveling. PS

A HOLOGRAM FOR THE KING Lakeshore Records LKS 346522 11 tracks, 43:37

A Hologram For the King van regisseur Tom Tykwer speelt zich af in hedendaags Saoedi-Arabië. Tykwer schreef zoals gebruikelijk zijn eigen score. Dat deed hij ditmaal met Johnny Klimek en zonder Reinhold Heil. Dit trio verraste vier jaar geleden nog met hun grootse score voor Cloud Atlas en tien jaar geleden met Perfume: The Story of a Murderer. Voor het hoofdpersonage uit A Ho- logram For the King schreven Tykwer en Klimek een pakkend thema (Mr. Clay geheten) dat makkelijk in het gehoor blijft hangen door de melodie en het fraaie gitaarspel van Gregory Johnson. Tom Hanks speelt deze Mr. Clay die in Saoedi- Arabië een nieuwe zin voor zijn stukgelopen leven zoekt en - uiteraard - vindt. Ook vrouwenzang horen we in dit nummer en dankzij het tokkelende gitaarspel krijgt het nummer onge- wild een oosterse klank. De gitaar overheerst de score die vaak een aangename mix van elek- tronisch en orkestraal vormt. Ook Full Steam Ahead roept een oosterse sfeer op door het snel- le ritme en exotische percussie. Een ander snaarinstrument dat mooi tot bloei komt is de cello zoals we die horen gloriëren in Zahra, het thema voor de vrouwelijke hoofdrolspeler. Het popverleden van Tykwer en Klimek klinkt in veel composities door en dat draagt door zijn melodische compactheid aardig bij aan het luistergenot van deze score. PS

SUN VALLEY SERENADE/ORCHESTRA WIVES Kritzerland KR 20030-7 Cd 1: 30 tracks, 78:51 Cd 2: 27 tracks, 78:53

Sun Valley Serenade uit 1941 is een Amerikaanse romantische muziekfilm uit de tijd dat in Europa de Tweede Wereldoorlog plaatsgreep. De film haakt hierop in met de muziek van Alfred Newman en Emil Newman. Het geheel wordt ondersteund door Glenn Miller en zijn orkest die ook in de film te horen en te zien zijn. Naast een paar Miller classics als Moonlight Serenade en In the Mood zitten in de film nog een paar mooie songs van Harry Warren en Mack Gordon, inclusief een song die één van Miller’s grootste hits zou worden - Chattanooga Choo Choo - dat in de film een bijna acht minuten durend spectaculair shownummer werd met Dorothy Dandridge en The Nicholas Brothers. Met de songs in de film heeft het wel wat weg van een musical. De orkestraties zijn typerend voor die tijd en prachtig. In tegenstelling tot eerdere lp’s hebben we nu de complete score inclusief een paar bonustracks die de film niet gehaald hebben. Or- chestra Wives uit 1942 is de tweede film waarin Glenn Miller een hoofdrol speelde. Door zijn toetreding in het leger kwam een derde film er niet meer van. Miller was enorm populair in die tijd. Zijn song Tuxedo Junction verkocht 115.000 exemplaren in één week toen het werd uitgebracht. De film Orchestra Wives is iets serieuzer dan het luchtige en vrolijke Sun Valley Serenade. De film begint met Miller´s Moonlight Serenade over de credits. Er zitten ook weer prachtige songs in van Harry Warren en Mack Gordon waaronder At Last dat aanvankelijk voor Sun Valley Serenade was geschreven. De meeste tracks voor deze film worden gespeeld door Glenn Miller en zijn orkest met zijn grootste hits zoals American Patrol. Met heerlijke sentimentele romantiek tot grootse bigbandmuziek is deze dubbel-cd een aanrader. ST

CHINATOWN Intrada Special Collection Volume ISC 350 32 tracks, 70:35

Roman Polanski maakte in 1974 de thriller Chinatown met in de hoofdrollen Jack Nicholson, Faye Dunaway en John Huston. De sfeer in de film wordt bepaald door de muziek van Jerry Goldsmith. De film had aanvankelijk een score van Phillip Lambro maar werd op het laatst afgewezen waarna Jerry Goldsmith werd ingehuurd om met een dead- line van tien dagen de score af te leveren. Van de score werd destijds een lp geperst met ruim 30 minuten muziek die door menig fan van Goldsmith grijs gedraaid werd. Nu meer dan 40 jaar later heeft Intrada de complete score uitgebracht. Op deze cd staat de score zoals hij in de film te horen is plus de opnieuw ingespeelde versie voor de lp. Een werkwijze die veelvuldig met filmmuziek werd toegepast. Goldsmith wist met zijn atonale klanken en de perfecte mix met melodie voor de film een score te schrijven die een klassieker werd. Violen, vier piano's, vier harpen, twee percussionisten en een solotrompet was alles wat de score te bieden heeft. De trompet werd het karakter in de film. Een aanpak die Goldsmith al eerder had gebruikt in Lonely Are the Brave (1962). En het resultaat is fantastisch. Deze cd met uitgebreid boekwerkje is een mooie aanvulling voor de verzamelaar van Goldsmith. ST

FIVE GRAVES TO CAIRO Intrada Special Collection Volume ISC 355 32 tracks, 72:38

De vijf scores op deze cd zijn alle afkomstig van Miklós Rózsa. Ze werden in 1943 in Hollywood opgenomen voor films die in datzelfde jaar of iets later uitkwamen. De twee scores waarmee deze uitgave van Intrada begint zijn die van Five Graves to Cairo van Billy Wilder en So Proudly We Hail! van Mark Sandrich. Van de eerste horen we ruim een half uur muziek. De film speelt zich af ten tijde van de Tweede Wereldoorlog in Noord-Afrika waar de Engelsen onder Montgomery strijd leverden met de Duitsers onder Rommel. Het betreft hier voornamelijk suspensemuziek want de vele spannende, sinistere scènes in deze oorlogsfilm worden door regisseur en componist optimaal ondersteund terwijl er voor romantiek weinig ruimte is. Nerveuze ostinato strijkersklanken gecombineerd met omineuze percussie verhogen de spanning die ook in twee stukken (Herr Rommel) met een statig ritme voorkomt. Vanwege de oorlog horen we in de finale een flard Engels patriottisme. In de volgende score zitten aan begin en einde korte stukken uit het Amerikaanse volkslied. So Proudly We Hail! is een pa- triottisch drama over drie verpleegsters die aan het front in de Pacific werkzaam zijn. De Prelude geeft de toon aan: Rózsa koppelt strijdlustige muziek aan romantische. Want deze film is toch vooral een melodrama waarin de persoonlijke ontwikkelingen van de drie dames worden gevolgd en dat levert uiteenlopende emoties op: liefde (Love Scene), tegenspoed (Olivia and Planes) en geluk (Morning). Ook voor de drie resterende scores - The Hour Before the Dawn, The Man in Half Moon Street en The Woman in the Town - schreef Rózsa gedegen, veelal dramatische stukken die zijn groeiende virtuositeit in het componeren voor film uit zijn beginjaren in Hollywood prachtig illustreren. PS