A Jak Poszedł Johnny Na Wojnę... Czyli O Kinie Wojennym
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Łukasz A. Plesnar A JAK POSZEDŁ JOHNNY NA WOJNĘ... CZYLI O KINIE WOJENNYM Teoria Problem definicji Film wojenny to jeden z klasycznych gatunków kinematograficznych. Wśród badaczy nie ma jednak zgody co do listy konstytuujących go ge- nologicznych wyznaczników. Dlatego rozważania nasze rozpocząć wy pada od kwestii definicyjnych. Przyjmujemy, że utwór wojenny - by zasługiwać na to miano - speł niać powinien trzy podstawowe warunki. 1. Zdarzenia, o których opowiada, rozgrywać się muszą w XX wie ku (okres ów będzie się wydłużał wraz z upływem kolejnych miesięcy i lat należących już do XXI stulecia). Bezpośrednią konsekwencją tego założenia jest eliminacja z obszaru kina wojennego dzieł przedstawiają cych konflikty militarne z odleglejszej przeszłości (tzn. XIX-wieczne lub wcześniejsze) oraz hipotetycznej przyszłości. Te pierwsze nazywać bę dziemy najczęściej filmami historycznymi, te drugie zaś - obrazami science fiction. 2. Film wojenny prezentować musi działania zbrojne większych lub mniejszych jednostek wojskowych albo partyzanckich, względnie utwo rzonych ad hoc grup żołnierzy lub jeńców wojennych. Dlatego miana utworów wojennych odmówimy obrazom, których akcja toczy się wpraw dzie podczas wojny, ale które koncentrują się raczej na obserwacji prze żyć i zachowań cywilów, choćby nawet wplątani oni zostali w walkę i zde cydowali się chwycić za broń. 3. Film wojenny pozostawać musi w zgodzie ze swoiście rozumianą prawdą historyczną. Może, oczywiście, opowiadać o fikcyjnych wyda rzeniach, mogą w nich również występować fikcyjne postacie, prawdzi wy musi być jednak kontekst historyczny. Z tego względu poza ramami gatunku znajdą się m.in. wszystkie dzieła reprezentujące tzw. political, czy raczej military fiction, takie jak choćby Dr Stranglove, Czerwona ju trzenka czy Inwazja USA. 116 Ikonografia: elementy lokalizacji W niektórych realizacjach gatunkowych (western, film czarny, film gangsterski) ikonografia jest bardzo mocno skonwencjonalizowana i sko- dyfikowana. Podobie rzecz się ma z kinem wojennym, z tą różnicą, że dotyczy to tylko dwóch składników ikonograficznych: kostiumów i re kwizytów. Składnik trzeci, elementy lokalizacji, jest znacznie bardziej zróż nicowany, zależy bowiem od miejsca akcji utworu. Mimo całego bogactwa i różnorodności czynniki lokalizacji (topogra ficzne) dadzą się zaszeregować do kilku głównych grup: Okopy, zasieki z drutu kolczastego, bunkry itp. umocnienia poja wiają się przede wszystkim w filmach relacjonujących zmagania na froncie francusko-niemieckim w czasie I wojny światowej (Wielka parada, Front zachodni 1918, Na zachodzie bez zmian, Sierżant York, Ścieżki chwały), co wiąże się z pozycyjnym charakterem toczonych tam walk. Ale spotykamy je także w wielu innych realizacjach - opowiadających o potyczkach wojsk ame rykańskich z armią japońską na Filipinach, w Birmie i na wyspach Oce anu Spokojnego w latach 1942-45 (Powrót na Bataan, Cienka czerwona li nia), o obronie Stalingradu w 1942 r. (Bitwa stalingradzka, Stalingrad), o lą dowaniu sprzymierzonych na plażach Normandii w 1944 r. (Najdłuższy dzień, Szeregowiec Ryan) etc. Tropikalne krajobrazy południowo-wschodniej Azji i wysp Pacyfi ku wykorzystywane są w filmach przedstawiających działania zbrojne piechoty amerykańskiej (ewentualnie brytyjskiej) podczas II wojny świa towej (Bataan, Dziennik z Guadalcanal, Wyspa Wake) oraz kilkadziesiąt lat późniejszego konfliktu wietnamskiego (Zielone berety, Chłopcy z kompanii C, Łowca jeleni, Hamburger Hill). Niekiedy ikonograficzne elementy lokali zacyjne w postaci nieprzebytej dżungli i dzikich rzek pełnią ważną funkcję dramaturgiczną. Tak dzieje się np. w obrazie Raoula Walsha Cel: Birma i w Czasie Apokalipsy Francisa Forda Coppoli. Równiny zachodniej Rosji, Ukrainy i Białorusi, z charakterystycznymi brzozowymi zagajnikami, lasami liściastymi, zrujnowanymi miasteczka mi i biednymi, kołchozowymi osadami, obecne są w filmach prezentują cych walki Armii Czerwonej z Wehrmachtem lub sowieckiej partyzant ki z niemieckimi silami okupacyjnymi w latach 1941-44 (Dwaj żołnierze. Ballada o żołnierzu, Oni walczyli za ojczyznę, Wniebowstąpienie, Żelazny krzyż). Pustynne pejzaże Sahary pojawiają się w filmach mówiących o drama tycznych zmaganiach sprzymierzonych z wojskami niemieckimi i włoskimi w północnej Afryce w czasie II wojny światowej (Było ich dziewięciu, Sa 117 hara, Bengazi, Pustynny lis: opowieść o Rommlu, Pustynne szczury) oraz o stu godzinnej operacji „Pustynna burza" w 1990 r., podczas której oddziały amerykańskie rozbiły doszczętnie armię iracką (Szalona odwaga). Bezkresne przestrzenie oceanów oraz pływające na powierzchni lub w głębinach wód okręty wojenne, łodzie podwodne i statki transporto we występują przede wszystkim w utworach relacjonujących walki mor skie na Atlantyku i Pacyfiku podczas II wojny światowej (Nasz okręt, San Demetrio, Konwój, Kierunek Tokio, Straceńcy, Okręt, 11-571). Bezchmurne lub - na odwrót - pokryte obłokami niebo, które prze mierzają udające się do wyznaczonego celu, uczestniczące w akcji albo powracające po wykonaniu zadania myśliwce, bombowce i samoloty transportowe obecne jest w obrazach opowiadających o walkach lotni czych zarówno podczas I jak i II wojny światowej (Skrzydła, Anioły pie kieł, Patrol, Latające tygrysy, Mściwy jastrząb, Trzydzieści sekund nad Tokio czy Bitwa o Anglię). Warto zaznaczyć, że dwie ostatnie grupy elementów ikonograficz nych („morskie" i „niebieskie") występują często łącznie. Dotyczy to fil mów relacjonujących wielkie powietrzno-morskie bitwy II wojny świa towej z udziałem lotniskowców i stacjonujących na nich samolotów, np. Tora! Tora! Tora! oraz Bitwa o Midway. Wyróżnione do tej pory elementy lokalizacji nie wyczerpują, natu ralnie, całego ich zestawu. Są przecież liczne filmy wojenne, których akcja umieszczona została w innych, niż zasygnalizowane, rejonach we Fran cji (Bitwa o szyny, Czy Paryż spłonie?, Rozkaz: zabić, Wielka czerwona je dynka), we Włoszech (Wielka wojna, Spacer w słońcu, Diabelska brygada, Pa ragraf 22), w Belgii (Pole bitwy, Atak), w Niemczech (Upadek Berlina, Tylko dla orłów), w Polsce (Lotna, Westerplatte, Ocalić miasto), w Czechach (Kaci też umierają, Oswobodzenie Pragi), w Hiszpanii (Blokada), na Bałkanach (Su- tjeska), w Turcji (Opowiedzcie o tym Anglii, Gallipoli), w Afryce Centralnej (Afrykańska królowa), Korei (Stalowy hełm, Mosty na rzece Toko-Ri, Pork Chop Hill, M*A*S*H*), w Afganistanie (Rambo III, Bestia), a nawet na Grenadzie (Wzgórze złamanych serc). Ikonografia: mundury O wiele istotniejszą, niż elementy lokalizacji, grupę czynników iko nograficznych tworzą w kinie wojennym kostiumy. Najważniejsze są, oczywiście, mundury. Oprócz pełnienia funkcji podstawowej, polegają cej na uwiarygodnianiu i - by tak rzec - urealistycznianiu obrazów ki 118 nematograficznych, mają one do odegrania jeszcze jedną rolę: pozwala ją widzom rozpoznać strony konfliktu, a tym samym ułatwiają śledze nie rozwoju wydarzeń w świecie przedstawionym filmu. Wszyscy do skonale znamy i pamiętamy tak często pojawiające się w filmach umun durowanie z czasów II wojny światowej: oliwkowe, połowę uniformy amerykańskich Marines, eleganckie i twarzowe mundury oraz płaszcze oficerów Wehrmachtu, krótkie spodnie koloru khaki i tej samej barwy koszule noszone w tropikach przez brytyjską piechotę, watowane kufaj- ki żołnierzy sowieckich, brązowe, skórzane kurtki japońskich pilotów czy gustowne kapelusze z piórkiem włoskich strzelców alpejskich. Pozostałe kostiumy, poza mundurami, nie mają już takiego znaczenia i nie są tak bardzo sformalizowane. Ich podstawowe zadanie polega - tak jak w przypadku wszystkich utworów kinematograficznych - na charakteryzowaniu dramatis personae i rzeczywistości przedstawionej. Ikonografia: broń Filmy wojenne opowiadają o militarnych zmaganiach. Dlatego cen tralne miejsce w ich ikonografii zajmuje broń oraz wszelkiego rodzaju sprzęt wojskowy. Twórcy kinematograficznych utworów wojennych dbają zwykle o ich realizm, przynajmniej na poziomie scenografii i rekwizytów. Z tego wzglę du podczas realizacji swych obrazów wykorzystują często autentyczną broń albo jej wierne atrapy. Nie ma chyba takiego rodzaju, typu ani marki broni, używanej w którymś z konfliktów zbrojnych XX wieku, które nie pojawiłyby się w filmie wojennym. Lecz wśród nich są takie, które czę ściej niż inne goszczą na ekranach, stały się bowiem elementem świado mości społecznej, a dla publiczności mają w dużej mierze walor symbo liczny. W filmach, których akcja rozgrywa się podczas I wojny światowej, charakter symboliczny mają m.in. karabiny maszynowe Maxim (Niem cy) i Vickers (Wielka Brytania), czołgi A7V (Niemcy), Mark (Wielka Bry tania) i Renault (Francja), działa Gruba Bertha (Niemcy) i Schneider Obu- siers (Francja), samoloty Fokker, Albatros i Hansa-Brandenburg (Niem cy) oraz Maurice Farman (Francja), samochody Ford Model T (amerykańska kolumna sanitarna) i Berliet (Francja), maski przeciwgazowe etc. W filmach relacjonujących operacje militarne II wojny światowej symbolicznych typów broni jest znacznie więcej. Należą do nich m.in. pistolety Colt (USA), Smith-Wesson (Wielka Brytania), Parabellum (Niemcy) 119 oraz Nagant i TT (ZSRR), pistolety maszynowe Thompson (USA), Sten (Wielka Brytania), Bergmann (Niemcy) i PPSz (ZSRR), karabiny maszy nowe Browning (USA), Bren (Wielka Brytania), MG-42 (Niemcy) i Go dunow (ZSRR), pancerzownice Bazooka I (USA), czołgi M24 General Chaffee, M4A2 Sherman i M26 General Persching (USA), Valentine, A30 Challenger i IT Churchill (Wielka Brytania), PzKpfw V Panther i PzKpfw