Landstad Noord-Nederland

Home , Assen

LANDSTAD NOORD-NEDERLAND

GROEN, SMART EN ENERGIEK!

Juni 2015 Assen, Emmen, Groningen, Leeuwarden INHOUD

Aan de lezer Een stedelijke Agenda voor Noord-Nederland 4

1 Steden als dynamo’s van bedrijvigheid en levendigheid 6

2 De groene transitie als majeure omslag 8

3 Stedelijke trekkers in een krimpend platteland 10

4 Onze strategie 12 Drie speerpunten

Speerpunt 1 14 Vitale binnensteden dynamo’s van bedrijvigheid en levendigheid

Speerpunt 2 20 Human capital zinvol participeren voor iedereen

Speerpunt 3 24 Groene energie en groene grondstoffen duurzaam en smart innoveren

Tot slot Werk in uitvoering 33

3 Aan de lezer EEN STEDELIJKE AGENDA VOOR NOORD-NEDERLAND

Voor u ligt de Agenda van wat wij noemen: de Landstad Noord-Neder- Deze Agenda wordt gedragen door vele partijen in de Landstad land, het netwerk van de vier steden Groningen, Assen, Leeuwarden Noord-Nederland. Zij is gebaseerd op diverse richtinggevende stuk- en Emmen en hun wisselwerking met het ommeland. Met de naam ken die de afgelopen jaren in samenspraak met bedrijfsleven, ken- Landstad Noord-Nederland drukken we onze verbondenheid en nisinstellingen en andere maatschappelijke stakeholders tot stand onze kracht uit. Zelfbewust profileren we ons als een regio waarin kwamen. Denk aan de Noordervisie, de gezamenlijke toekomstvisie vitale steden een hoofdrol spelen als centra van levendigheid en be- van de provincies Groningen, Fryslân en Drenthe; de MIRT Gebieds- drijvigheid. agenda Noord-Nederland; de samenhangende Noordelijke Innovatie- Agenda/ Regional InnovationStrategy, enzovoort. Niet voor niets kiezen wij in gezamenlijkheid voor deze aanpak. De Landstad Noord-Nederland is een regio met bewezen netwerk- Ten slotte: deze Agenda gaat nadrukkelijk uit van de kracht van bur- kracht. De drie Noordelijke provincies werken al jaren vruchtbaar sa- gers, bedrijven en maatschappelijke organisaties in Noord-Neder- men in het Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN). Datzelf- land. Wij zien onze rol vooral in het scheppen van ruimte voor en het de geldt voor de steden Groningen, Assen, Emmen en Leeuwarden in versterken van initiatieven vanuit de samenleving – initiatieven met de zogeheten NG4. De hechte samenwerking tussen NG4 en de Noor- draagvlak en economisch potentieel. De Landstad Noord-Nederland delijke provincies is het afgelopen decennium ingebed in het SNN. rekent daarbij op steun van de rijksoverheid en de EU. Laten we samen obstakels uit de weg ruimen en kansen benutten! De Landstad Noord-Nederland presenteert in deze Agenda een ambi- tieuze missie en een strategie met drie speerpunten waaraan concrete De burgemeesters van de Landstad Noord-Nederland, city deals verbonden zijn en worden. Onze missie: de Landstad Noord-Nederland wordt een Europese Peter den Oudsten, voorbeeldregio voor vergroening. burgemeester van Groningen

We hebben heel wat troeven in handen om deze missie waar te ma- Ferd Crone, ken. Tegelijkertijd willen we een antwoord geven op de uitdagingen burgemeester van Leeuwarden waar we in onze regio voor staan. We doen al veel; een aantal show- cases vindt u verspreid in deze Agenda. Aan deze mooie voorbeelden Marco Out, is duidelijk te zien hoe verschillend de invalshoeken voor projecten burgemeester van Assen kunnen zijn, terwijl zij toch allemaal bijdragen aan een levendige en bedrijvige Landstad Noord-Nederland. In de bijlage bij deze Agenda Cees Bijl, geven wij een overzicht van de opgaven die wij graag een impuls willen burgemeester van Emmen geven door er City Deals over af te sluiten. Wij zijn overigens nog volop bezig dit overzicht te completeren en met stakeholders verder aan te scherpen. Wat ons betreft is dit werk in uitvoering.

4 5 1 STEDEN ALS DYNAMO’S VAN BEDRIJVIGHEID EN LEVENDIGHEID

De steden Groningen, Emmen, Assen en Leeuwarden zijn voor de regio Noord- De Landstad Noord-Nederland levert een in het culturele aanbod van Nederland dan Nederland letterlijk en figuurlijk de plekken ‘waar het gebeurt’. Zij zijn de vitale niet te verwaarlozen bijdrage aan de Neder- haar inwonertal zou doen vermoeden. Die centra van onze economisch, sociaal en cultureel samenhangende regio. Het landse economie. Die bijdrage wordt zicht- sterke cultuursector vormt op zichzelf een belang van de steden als dynamo’s van bedrijvigheid en levendigheid kan baar gemaakt in het recente OESO-rapport stevige pijler onder onze economische vi- moeilijk overschat worden. De steden zijn goed verbonden en profiteren van Territoral Review of the Netherlands (2014). taliteit: Leeuwarden als Culturele hoofdstad elkaars nabijheid (borrowed size). Daarin lezen we dat de productiviteitsgroei van Europa, Groningen als jaarlijkse terug- van de Nederlandse steden gemiddeld la- kerende pophoofdstad van Europa, Assen ger is dan in vergelijkbare steden in ande- die spraakmakende tentoonstellingen als re landen.De regio Groningen-Assen wordt die van het Terracottaleger binnenhaalt en genoemd als voorbeeld van een gebied Emmen dat met de ontwikkeling van de die- waar juist extra groei van werkgelegenheid rentuin tot de top leisurevoorzieningen van plaatsvindt. Het rapport zegt in feite: Neder- Noordwest Europa behoort. land, kijk verder dan de randstad: De Landstad Noord-Nederland Although most of the job creation is in the core regions, in the peripheral regions the- is meer dan vier steden die sa- re are growth poles creating employment, menwerken. for example around Groningen and Assen. These peripheral regions have a lower ex- De steden ervaren een grote gezamenlijke posure to the Top Sectors, and therefore verantwoordelijkheid voor de regio als ge- there is a risk that national employment po- heel. Binnen de Landstad Noord-Nederland licy is overly focused on meeting the skills bestaan al lang sterke samenwerkingsver- needs of core regions, and therefore not ta- banden, denk aan de Regio Groningen-As- king advantage of the potential of peripheral sen of de Stadsregio Leeuwarden. regions and second tier cities. (pag.150)

De steden in het Noorden kenmerken zich door een unieke combinatie van steden met een menselijke maat met tegelijkertijd een bruisend en breed aanbod van cultuur en leisure. Van de vijftig grootste steden van Nederland staat Groningen op de Cultuur- kaart van Nederland op een royale tweede plaats, na Amsterdam. Ook Leeuwarden is met plek 5 in de ranglijst veel belangrijker

6 7 2 GROENE TRANSITIE ALS MAJEURE OMSLAG

We zien als toekomstbeeld een regio die haar welvaart vindt in duurzame economische groei. Daarmee komen we tegemoet aan de Europese en mondiale opgaven om een positief antwoord te geven op de noodzakelijke energietransitie en demografische veranderingen. Het Planbureau voor de Leefomgeving slimme en inclusieve groei. Door daarop in Duurzaam bracht najaar 2014 het rapport Vergroenen te zetten, ontstaat nieuwe, andersoortige • Gericht op houdbaarheid voor de langere en verdienen, op zoek naar kansen voor de werkgelegenheid en werken we tegelijker- termijn: flexibel en toe te snijden op veran- Nederlandse economie uit. Dit rapport wijst tijd aan een inclusieve samenleving waarin derende omstandigheden; op het raakvlak tussen vergroening en con- iedereen zinvol en volwaardig meedoet. De • Gericht op het gebruik van hernieuwbare Onze missie: de Landstad currentiekracht en de kansen die vergroe- kennis die dit oplevert, delen wij graag met energiebronnen en grondstoffen. Noord-Nederland wordt een ning biedt. Het rapport pleit voor een actie- regio’s binnen en buiten Nederland. vere rol van de overheid in het stimuleren Slim Europese voorbeeldregio voor van groene innovatie. Het kabinet schrijft Een aantal sterke punten – zie volgend • Met behulp van slimme - smart – vergroening. hierover in zijn brief aan de Tweede Kamer hoofdstuk – stelt de Landstad Noord-Neder- materialen, technologie en afstemmings- dat ‘vergroening van de economie noodza- land in staat om een nationale en Europese mechanismen. • G r o e n o m d a t w e k r a c h t i g i n z e t t e n o p kelijk is om het verdienvermogen van Ne- proeftuin te zijn voor duurzame groene in- vermindering van het energieverbruik en derland voor de langere termijn zeker te novaties. Wij zijn in de gelukkige omstandig- de transitie naar volledig groene energie stellen, om de druk op het milieu te reduce- heden dat we belangrijke innovaties kunnen Verbindend met smart grids en smart technology. ren en om onze afhankelijkheid van fossie- ontwikkelen en in de praktijk beproeven. • Gericht op álle inwoners van de Landstad • Groen omdat onze productieprocessen de le energie te verminderen’. Hier sluiten wij Daar kunnen anderen in Nederland, in Eu- Noord-Nederland: in de stad en op het plat- komende decennia in hoog tempo vergroe- als Landstad Noord-Nederland van harte bij ropa en in de rest van de wereld van pro- teland, lager opgeleid of hoger opgeleid, nen met biobased grondstoffen en smart aan met onze missie. fiteren. Met deze ontwikkeling versterken jong of oud, werkend, werkzoekend of ge- factories. Slimme (high-tech) systemen en we de agglomeratiekracht van de Landstad pensioneerd enzovoort. sensoren ondersteunen dit proces. Ons streefbeeld is een levendige stedelijke Noord-Nederland en verminderen we tege- • In fysieke en virtuele netwerken verbonden • Groen doordat de steden in een groot regio die in hoge mate zelf voorziet in pro- lijkertijd de kwetsbaarheid die het gevolg is met vele steden en regio’s binnen en buiten agrarisch gebied liggen en dit gebied de bio- ductie van het benodigde voedsel en de be- van de lage dichtheden in onze regio. Nederland. massa levert voor vergroening. nodigde energie, die omschakelt naar een De koers waarmee we deze missie willen • Met een open houding: wij delen de kennis • Groen doordat we veel welzijn ontlenen biobased economy en die daarmee haar bereiken wordt verder bepaald door de drie en ervaring die wij als regio genereren en aan de schone lucht, ruimte en stilte in het bevolking de gelegenheid biedt om zinvol kernwaarden waar wij van uitgaan: duur- exporteren onze oplossingen naar regio’s Werelderfgoed Waddenzee, op de Frie- te participeren in de samenleving. De Land- zaam, slim en verbindend. met vergelijkbare uitdagingen. se meren en in de Nationale Parken Lau- stad Noord-Nederland is een vitaal stedelijk wersmeer, Schiermonnikoog, Drentse Aa, netwerk dat welvaart en welzijn biedt aan Drents-Fries Wold, Âlde Feanen en Dwin- al zijn inwoners door op alle mogelijke ma- gelderveld. nieren en niveaus in te zetten op duurzame,

8 9 3 STEDELIJKE TREKKERS IN EEN KRIMPEND PLATTELAND

Naast een gewenste majeure omslag in de vergroening van onze economie, hebben we als steden in Noord-Nederland een gezamenlijk kenmerk: we zijn stedelijke knooppunten in een krimpend platteland. Nergens in Nederland zitten krimp en groei zo dicht bij elkaar. Onze uitdagingen hangen sterk met elkaar samen. We zullen ze daarom met een samenhangende strategie tegemoet treden.

Willen we onze missie waarmaken, dan zul- en er zijn allerlei concrete vormen van pital van Noord-Nederland (kennis, len we onze troeven handig moeten uitspe- samenwerking met Oldenburg, Bremen ondernemerschap, connectiviteit en len en in één beweging oplossingen moeten en Hamburg. participatie) begint in onze steden. genereren voor onze problemen. • De Landstad Noord-Nederland is een We willen die trekkende functie de ko- relatief ontspannen gebied met cultu- mende jaren verder gaan uitbouwen. Troeven: reel aanbod van topkwaliteit, waarbij • De Landstad Noord-Nederland is sterk de steden zich als gevolg van de rela- Dit is volgens ons mede het antwoord in kennis van de thema’s die in de toe- tief lage dichtheden des te sterker ont- op de krimp die zich vooral voordoet in komst het verschil gaan maken bij de plooien als noordelijke centrumsteden. Noord-Fryslân, Noordoost-Groningen en ontwikkeling van de slimme, groene en Onze kracht bestaat in de overzichtelij- Oost-Drenthe. Voor Noordoost-Groningen inclusieve economie: energie, agro, zui- ke omvang die bevordert dat mensen, komt daar de aardbevingsproblematiek nog vel. (groene) chemie, watertechnologie, bedrijven, kennisinstellingen en maat- eens bij. De gevolgen hiervan zijn brain- healthy ageing en sensortechnologie. In schappelijke organisaties elkaar vinden. drain, leegstand, onverkoopbare woningen de steden hebben we een hoogopgelei- uitlopend in verpaupering. Deze ontwikke- de beroepsbevolking. Uitdagingen lingen hebben niet alleen financiële en ruim- • De Landstad Noord-Nederland is sterk • We willen ons stedelijk potentieel ten telijke consequenties, ook de economische in netwerken tussen en binnen de pro- volle benutten onder meer in dienst vitaliteit komt hierdoor sterk onder druk te vincies en de steden en in het organi- van de ontwikkeling van de Noordelij- staan. Daar komt bij dat de lagere sociaal seren van vruchtbare wisselwerking ke regio als totaal. Dit vergt blijvende economische status op zichzelf ook samen- tussen kennisinstellingen, bedrijfsleven investeringen in bedrijvige, (cultureel) gaat met meer gezondheidsproblemen. In en overheden in diverse vormen van pu- aantrekkelijke steden. Dit is een essen- krimpregio’s daalt het aantal jongeren en bliek-private samenwerking. tieel onderdeel in het bieden van een wonen relatief meer ouderen. Hierdoor daalt • De Landstad Noord-Nederland is sterk aantrekkelijk woon- en leefklimaat in het potentiële arbeidsaanbod, terwijl de in internationale relaties. Onze regio Noord-Nederland. zorgvraag toeneemt. Deze trend heeft een weet zich een internationale schakel, grote impact op de gezondheidszorg, ar- met name tussen economische zwaarte- • Onze steden vormen het brandpunt beidsmarkt en wonen. Kenmerkend voor de punten in Duitsland, Scandinavië en de van kennis, innovatie en onderwijs krimpgebieden is ook het lage opleidings- Randstad. Noord-Nederland onderhoudt in Noord-Nederland. Een belangrijk en inkomensniveau en het grote aandeel goede banden met naburige regio’s op deel van de noodzakelijke investerin- van de wet sociale werkvoorziening (WSW) economisch, cultureel en sportief vlak gen in de zogenoemde Human Ca- in de werkgelegenheid. 10 11 4 ONZE STRATEGIE DRIE SPEERPUNTEN

Hoe verbinden we onze sterke punten met onze uitdagingen? Inzetten op de Onze strategische speerpunten ontwikkeling naar een groene regio biedt grote kansen op het gebied van • Vitale steden werkgelegenheid en kwaliteit van leven. Vermindering van energiegebruik dynamo’s van bedrijvigheid en en verduurzaming versterken de vitaliteit van de steden. Met een gericht levendigheid opleidingsplan kunnen we, tegelijkertijd aanhakend bij onze economische • Human capital dragers en gebruik makend van onze goede netwerken, onze bevolking zinvol participeren voor iedereen werkgelegenheid bieden. Tegelijk benutten we daarmee als regio optimaal • Groene energie en groene ons arbeidspotentieel. grondstoffen duurzaam en smart innoveren

We kunnen onze missie alleen waarmaken De Landstad Noord-Nederland is al op als de steden hun functie als dynamo goed weg in de geschetste richting. De lokale blijven vervullen. Een belangrijk speerpunt en provinciale overheden versterken de in onze strategie is daarom: vitale binnen- agglomeratiekracht van de Landstad Noord- steden. Een ander speerpunt wordt ge- Nederland onder meer door concentratie vormd door de mensen. We willen onze be- van economische activiteiten in de steden volking welvaart en welzijn bieden, maar dat te faciliteren met aantrekkelijke woon- en gaat niet vanzelf. We moeten keihard vech- werkgebieden, campusvorming en goede ten voor terreinwinst op het gecombineerde voorzieningen. Ook zetten we in op goede front van opleiding en werkgelegenheid. We fysieke en virtuele verbindingen tussen de mogen niet accepteren dat we onze missie steden, met het omringende platteland, met realiseren terwijl een groot deel van onze de rest van Nederland én met regio’s over bevolking vanaf de zijlijn moet toekijken. de grens. Ten slotte zetten we gericht in op energie- Een stevige hoeksteen van onze strategie is besparing en verduurzaming gecombineerd een partnerschap met de RUG, die met ver- met innovatie en ontwikkeling op het gebied schillende calls binnen het EU-programma van groene energie en groene grondstoffen. SURF (Smart Urban Regions of the Future) We richten ons daarbij specifiek op die deel- met ons onderzoek gaat doen naar relevan- terreinen waar we als Landstad Noord-Ne- te aspecten van de economische dynamiek derland al een sterke positie hebben die we en de leefkwaliteit van stedelijke regio’s, de kunnen uitbouwen. ruimtelijke condities daarvoor en de eisen die dit stelt aan governance. De resultaten van deze onderzoeken zullen ons in staat stellen om effectiever aan de slag te gaan met concrete experimenten en projecten.

12 13 SPEERPUNT 1 VITALE STEDEN

Het waarmaken van onze missie kunnen we alleen als we als ste- Showcase den krachtig blijven en die kracht kunnen inzetten in en buiten Talent en innovatie onze regio. In deze Agenda richten we ons specifiek op het be- CULTUUREDUCATIE IN LEEUWARDEN houden van de kracht van de steden en op goede verbindingen Leeuwarden vindt dat cultuureducatie een essentiële bijdrage levert aan de zelfstandigheid, het waarmee we de kracht van de steden kunnen doen gelden. zelfbewustzijn en creatief en innovatief denken. Daarom zet de stad zwaar in op ruimte voor cultuureducatie binnen onderwijs en vrije tijd. Daarbij zoeken we aansluiting bij de Integrale Kind Cen- Een aantrekkelijke en bedrijvige binnenstad ten op de ruimtelijke kwaliteit en leefbaar- tra, waar men spelen, leren en ontspanning zelf mag invullen. Dit wordt uitgevoerd door Kunstkade, bepaalt de kracht van de stad als geheel. heid van de stad. Hiermee komt de rol van een wijkgebaseerd organisatie voor cultuureducatie. Cultuurcoaches van Kunstkade brengen kin- We moeten zorgen dat de steden de mag- de steden als hoofdkern in de regio onder deren in de basisschoolleeftijd in alle wijken en dorpen van Leeuwarden op school én daarbuiten neten blijven die ze van oudsher zijn, waar druk te staan. in contact met cultuur. Elk kind krijgt hierdoor evenveel kans om zijn of haar talenten te ontdekken. mensen graag komen en waar veel te be- De binnensteden moeten een hoge kwaliteit leven valt. Dat vraagt een aantrekkelijk en van de openbare ruimte bewerkstelligen en veelzijdig aanbod van winkels, café’s, res- het hoofd bieden aan de toenemende leeg- taurants, musea, bioscopen, theaters enzo- stand. We willen met andere woorden hard voort. werken aan duurzame vernieuwing van de (binnen)stad en duurzaam beheer van de Nieuwe trends als internetwinkelen en het openbare ruimte. nieuwe werken hebben grote gevolgen voor Connectiviteit is een tweede sleutelbegrip. de ruimtelijk-economische structuur van alle We zijn een regio met sterke steden en met Nederlandse steden. Leegstand van win- een stabiele, betrokken bevolking. Zowel de kels en kantoren in de steden is het gevolg. steden als de betrokken provincies gaan in Dit betekent een forse herstructureringsop- hun economische en sociale beleid uit van gave voor de steden, waarbij de stad zich een inclusieve benadering: iedereen doet meer op beleving moet richten. mee! Voor de kracht van de agglomeratie Voor de vier steden in de Landstad Noord- zijn goede verbindingen, zowel digitaal als Nederland is deze omslag een extra grote in samenwerkingsrelaties en op het gebied opgave aangezien het omliggende gebied van de fysieke infrastructuur van groot be- krimpt. De groei van de steden wordt ver- lang. Daarbij beschikken we over goede fy- traagd doordat de inwoners van het omlig- sieke verbindingen met steden in Nederland gende gebied, mochten ze willen verhuizen en Duitsland en verder weggelegen regio’s. naar de stad, hun huizen moeilijk kwijt kun- We onderhouden vanuit het bedrijfsleven, nen. In de steden doet zich een soortgelijk vanuit de steden en vanuit de kennisinstel- probleem voor. Er liggen veel ontwikkello- lingen een breed scala aan internationale caties waar in de huidige omstandigheden relaties en delen onze kennis en oplossin- geen belangstelling meer voor bestaat. Het gen graag in dat netwerk. traditionele verdienmodel van gemeenten werkt niet meer. Dit alles heeft grote effec-

14 15 Showcase Duurzaamheid en internationale verbondenheid LEEUWARDEN, CULTURELE HOOFD- STAD VAN EUROPA 2018 Leeuwarden is uitgeroepen tot Europe- se Culturele Hoofdstad 2018. CH 2018 wil werken als katalysator voor het bestrijden van armoede, het bevorderen van participatie, het verbeteren van de kwaliteit van het onderwijs en het vergroten van de werkgelegenheid. Leeuwarden organiseert evenementen en ontwikkelt projecten die uitdrukkelijk bedoeld zijn om door te werken tot lang na 2018, in Leeuwarden, in de provincie Fryslân en in Noord-Nederland als geheel. Een belangrijke rol is daarbij wegge- legd voor ‘de mienskip, ‘de gemeenschap, met initiatieven van onderop. Leeuwarden-Fryslân presenteert zich op Europees niveau met minstens veertig grote culturele evenementen, in samenwerking met andere steden en gebieden, zowel na- tionaal als internationaal. Centraal staat de verbinding tussen mensen uit heel Europa die idealen delen en samen willen werken aan een betere toekomst. Een toekomst waarbij de werkgelegenheid, economie en onderwijs zijn verbeterd, cultuur en natuur optimaal met elkaar zijn verbonden en er meer begrip is voor elkaars identiteit en di- versiteit. Daarbij spelen vraagstukken als krimp, innovatie, duurzaamheid, braindrain/ braingain en biodiversiteit. Culturele Hoofd- stad 2018 biedt een levend laboratorium (‘living lab’) om met deze en andere vraagstukken aan de slag te gaan. 16 17 te kan hierin een faciliterende rol vervullen, Wat we bieden* fors achter. Substantiële investeringen en maar wordt geconfronteerd met partijen die We willen als steden de handschoen oppak- bundeling van krachten zijn nodig om het tij schadeclaims indienen. Ook kan het helpen ken en onze verantwoordelijkheid nemen te keren. om ongebruikte panden tijdelijk een andere als centra voor het omliggende gebied. In bestemming te geven om ruimte te geven de Landstad Noord-Nederland zoeken we 4. Onze functie als living lab kunnen aan kleinschalige (bewoners)initiatieven. daarom de ruimte om te experimenteren en we des te beter vervullen als we tijdelijk be- Eigenaren, ondernemers, investeerders en innovaties te ontwikkelen en in de praktijk te paalde regels en richtlijnen terzijde mogen overheid hebben een gezamenlijke verant- onderzoeken. De regio kan bogen op een schuiven. Nader onderzoek moet uitwijzen woordelijkheid voor een vitale binnenstad. stabiele bevolking die graag meewerkt aan welke regels dit betreft. We denken in ie- Deze partijen dienen op gelijkwaardige ma- experimenten en onderzoeken en is daar- der geval aan tijdelijke andere invulling van nier te kunnen werken aan dit brede maat- mee een living lab bij uitstek. Kennisinstel- leegstaande panden of terreinen door bur- schappelijke vraagstuk, zonder dat één lingen en bedrijfsleven spelen de hoofdrol gerinitiatieven en aan het aanwijzen van As- partij daar onevenredig veel nadelen van bij deze innovaties en burgers nemen ook sen als teststad voor smart mobility. ondervindt. Dit vraagt om andere verdien- steeds vaker het initiatief tot vernieuwingen modellen en een aanpassing in wet- en re- in hun eigen omgeving. We denken bijvoor- gelgeving. Het oprichten van een fonds kan beeld aan experimenten met smart energy, * In de bijlage geven we een overzicht van daarbij de regierol van de stad versterken smart mobility en flexibeler omgaan met potentiële City Deals. en gewenste ontwikkelingen stimuleren. functies in de binnensteden. Onze rol als living lab kunnen we des te beter vervullen 2. Zowel in de binnenstad als in wijken als we tijdelijk bepaalde regels en richtlijnen dienen zich nieuwe ontwikkelopgaven aan. terzijde mogen schuiven. Daarin zitten altijd onderdelen waar geen rendabele nieuwe bestemming voor bestaat Wat we vragen* of waar als gevolg van sloop een negatieve 1. In de vier steden worden gesprek- grondbalans het gevolg is. Deze onrenda- ken gevoerd met ondernemers, winkel- bele toppen vormen een complex vraagstuk pandeigenaren en investeerders over te- dat alleen met vereende krachten kan wor- rugdringen van leegstand. We merken dat den opgelost. Dit vraagt om integrale aan- ondernemers de concentratie in het cen- pak. Het rijk kan daarbij helpen door bijvoor- trum ondersteunen. De pandeigenaren in beeld het Infrafonds ruimer in te zetten, dat de aanloopstraten zien dat anders, want wil zeggen ook voor gebiedsopgaven die zij zien hun pensioen verdampen door de meer over ruimtelijke ordening gaan. waardevermindering van hun panden. Voor de vitaliteit van het centrum is het noodza- 3. We hebben dringend behoefte aan kelijk dat aanloopstraten (in korte tijd) van een beter dekkend digitaal netwerk. Het hui- bestemming kunnen veranderen zodat het dige netwerk in de plattelandsgebieden blijft winkelgebied compacter wordt. De gemeen-

18 19 SPEERPUNT 2 HUMAN CAPITAL ZINVOL PARTICIPEREN VOOR IEDEREEN

Human capital gaat letterlijk over menselijk kapitaal. Het zijn de mensen die het doen – en die ertoe doen. We zien dat breder dan betaald werk: het gaat over alle vormen van participeren in de samenleving. Alle mensen moeten gelegenheid en ruimte krijgen om hun kwaliteiten te benutten. Tegelijk kunnen wij als regio daarmee het potentieel van onze beroepsbevolking optimaal benutten. Wij richten ons in deze Agenda specifiek op ondernemerschap en op de arbeidsmarkt.

Ondernemerschap is voor steeds meer ren, aan het werk te houden en te activeren legio. Energiecoöperaties, zorgcoöperaties, vormen van publiek-private samenwerking mensen de manier waarop zij een inkomen zelfstandig een bijdrage te laten leveren een tijdelijke buurthuizen in leegstaande ruimtes waarbij kennisinstellingen en bedrijfsleven genereren en vaak ook anderen betaald inkomen te verkrijgen. Ook biedt parttime en ga zo maar door. Dergelijke interessante gezamenlijk een praktijkprobleem aanpak- werk bieden. Voor sommigen begint dat al ondernemerschap interessante mogelijkhe- burgerinitiatieven komen door allerlei regel- ken, bijvoorbeeld in innovatiewerkplaatsen tijdens hun studie; met name de hogescho- den voor (kleine) bedrijvigheid in krimpge- geving soms moeilijk van de grond. of kenniswerkplaatsen. len stimuleren dit sterk. Wij willen vanuit bieden en achterstandswijken. onze mogelijkheden optimaal bijdragen aan Wat we bieden* Wat we vragen* het ondersteunen van (startende) onderne- De arbeidsmarkt in onze regio kent een De Landstad Noord-Nederland kent een We vragen steun van de rijksoverheid bij mers. Studenten worden bijvoorbeeld ge- aantal specifieke problemen: zeer sterk netwerk van kennisinstellingen, ons Noordelijke werkgelegenheidsplan Pact acht om tijdens hun afstudeertraject onder- • We zien 12 procent werkloosheid (te gen bedrijfsleven en overheden. We werken op van het Noorden door de inzet van bestaan- zoek te doen in een gevestigd bedrijf onder 10 procent landelijk), met relatief hogere allerlei manieren al aan het opleiden van die de budgetten. begeleiding van een ervaren bedrijfscoach. kosten voor gemeenten. mensen waar het Noordelijke bedrijfsleven We vragen ondersteuning bij het opzetten Daardoor kunnen zij niet afstuderen op hun • Onze regio kent relatief veel laag opgelei- nu en in de voorzienbare toekomst behoefte en aanbieden van nieuwe, marktgerichte eigen bedrijf of bedrijfsidee. den, terwijl de werkgelegenheid op MBO-ni- aan heeft. opleidingen. We vragen flexibiliteit en ruimte De steden zijn de plekken waar innovatie en veau 2 en 3 afneemt. We hebben een betrokken en initiatiefrijke in regelgeving, met name vanuit het ministe- bedrijvigheid ontstaan omdat partijen er let- • De komende vier jaar groeit het aantal ba- bevolking en stimuleren burgerinitiatieven. rie van OCW. terlijk samenkomen. Dat moet worden gesti- nen niet autonoom (daarna naar verwach- De vier noordelijke hogescholen en de Rijks- Diezelfde flexibiliteit en ruimte vragen we muleerd met goede verzamellocaties voor ting wel weer). universiteit Groningen zetten sterk in op on- om burgerinitiatieven te kunnen stimuleren. het MKB en campussen waar kennisinstel- • Een onevenredig percentage jongeren dernemerschap en het vermarkten van hun lingen en (jonge) bedrijven dicht bij elkaar komt niet aan de slag. kennis. Dit leidt tot veel kwalitatief hoog- * In de bijlage geven we een overzicht van zitten. De dynamiek bloeit ook door inten- • We hebben veel banen in de kwartaire sec- waardige startende ondernemingen. Deze potentiële City Deals. sivering van netwerken en daar dragen de tor terwijl juist daar afname wordt verwacht. ondernemingen zijn in veel gevallen actief steden aan bij. We zien op allerlei fronten in de samenle- op het gebied van de strategische thema’s Parttime ondernemerschap is een mogelijk- ving initiatieven ontstaan waarbij burgers waar Noord-Nederland als geheel sterk in heid om mensen in een uitkeringssituatie zélf aan de slag gaan met een zelfgekozen is: life sciences, energie, groene chemie, (weer) maatschappelijk te laten participe- maatschappelijk doel. De voorbeelden zijn watertechnologie, sensortechnologie. Op dezelfde onderwerpen bestaan ook talloze

20 21 showcase Om de arbeidsmarkt te versterken en nieu- Werkgelegenheid in innovatie we werkgelegenheid te stimuleren zetten PACT VAN HET NOORDEN we in op: • Werkgelegenheidsplannen in de verschil- De noordelijke uitdaging om de economie te lende provincies, arbeidsmarktregio’s en stimuleren is tweeledig, namelijk: gemeenten als ‘Wurkje foar Fryslân’ en 1. op de korte termijn meer banen creëren; ‘Groen Werkt’ in Fryslân en ‘Vierkant voor 2. de kwalitatieve aansluiting tussen vraag werk’ in de Zuidoosthoek van Drenthe. en aanbod op de arbeidsmarkt versneld te • Sectorplannen waarbij gebruik gemaakt verbeteren. kan worden van de activiteiten van (landelijk) sectoraal georganiseerde plannen en/of Op dit moment zijn er te weinig banen voor de regionale (noordelijke) plannen. te veel werkzoekenden die nu aan de kant • Gezamenlijke markt- en onderwijsinitiatie- staan, maar die in de toekomst hopelijk hard ven voor gerichte opleidingen in de energie, nodig zullen zijn om de vraag op te vangen. chemie en zuivel zoals de Dairy Chain en Bij niet ingrijpen lijkt deze verhouding de Energy Academy. komende jaren nog te verslechteren, dat wil zeggen: nóg meer mensen met een nóg grotere afstand tot de arbeidsmarkt. De be- staande plannen leveren pas over een paar jaar voldoende resultaat op de markt van vraag en aanbod van arbeid. De gezamenlijke partijen in Noord-Neder- land willen werkgelegenheid stimuleren en werkloosheid verminderen door op een ver- nieuwende manier voordeel te behalen uit innovaties op het gebied van gezond leven en duurzame productie in een aantrekkelijke omgeving. Dit vraagt van ons investeringen in werk, opleiding, competenties en innovatiekracht.

22 23 SPEERPUNT 3 GROENE ENERGIE EN GROENE GRONDSTOFFEN DUURZAAM EN SMART INNOVEREN

Om onze missie waar te maken, moeten Technologisch Topinstituut Wetsus, Leeu- we overstappen van fossiele grondstoffen warden is ‘Capital Watertechnology’ en aan naar het gebruik van biomassa als basis de NHL Hogeschool is een leerstoel Circular voor voedingsmiddelen, farma, chemica- Plastics. Showcase liën, kunststoffen en de reststromen daar- Slimme groene energie van voor energie en warmte, dit uiteraard Door slim te bouwen/smart building en slim- POWERMATCHING CITY geflankeerd door zonne-energie. Dit vraagt me mobiliteit/smart mobility willen we zorgen innovatie en ontwikkeling op heel veel ver- dat we veel minder energie en grondstoffen Hoe ziet onze energie-infrastructuur er in schillende terreinen. verbruiken en minder congestie, vervuiling de nabije toekomst uit? Op welke manie- We zijn in de Landstad Noord-Nederland al en lawaai teweegbrengen. De Landstad ren kunnen we centrale en duurzame ener- een heel eind op weg om de groenste re- Noord-Nederland heeft in de Noordelijke giesystemen aan elkaar koppelen? En hoe gio van Europa te worden. In deze Agenda Energie Agenda al het plan om te komen groot is de invloed die bewoners op dit alles richten we ons als steden specifiek op het tot 100.000 schone voertuigen (groen gas krijgen? Die vragen staan centraal in Po- stimuleren van die deelterreinen waar we en elektrisch). Het aantal ligt op dit moment werMatching City. al een sterke positie hebben: smart grids, rond de 10.000. Het Noorden is koploper PowerMatching City is dé Europese proef- groene grondstoffen, groene energie, smart op dit gebied met name rond groen gas: de tuin om vraag en aanbod van stroom en mobility en smart building. meeste tankstations, de meeste voertuigen warmte op een intelligente wijze aan elkaar per hoofd bevolking. te koppelen. Willen de huishoudens hun De steden zetten in op het produceren van was draaien als het veel waait en wind- een groot deel van de benodigde grond- Er heeft zich een sterk chemisch bedrij- stroom door overvloedig aanbod goedko- stoffen en groene energie in de eigen re- vencluster ontwikkeld in Noord-Nederland per dan normaal is? Het systeem zorgt er gio, zelfs vaak ook lokaal. Dan gaat het om dankzij enorme voorraden aan steenzout automatisch voor dat het optimale moment biomassa maar ook om zonne-energie. Be- en aardgas en een traditie van productie gekozen wordt, zodat de was tegen zo ge- langrijke impuls in de goede richting is dat van kunststoffen. Veel op aardolie geba- ring mogelijke kosten wordt gedaan. Zijn de onze bevolking zeer actief is op dit gebied seerde grondstoffen uit de petrochemie zul- energieprijzen ‘s avonds hoog wanneer de en er een groot draagvlak onder bewo- len in de toekomst vervangen worden door zon is ondergegaan en de elektriciteitsvraag ners en bestuurders bestaat. De Landstad bio-grondstoffen. Dit stelt hoge eisen aan het een piek vertoont doordat iedereen net thuis Noord-Nederland kent al meer dan vijftig innovatiegehalte van de betrokken bedrij- is, aan het koken is of voor de televisie zit? lokale energiecoöperaties. Er is een gro- ven. In Zuid-Drenthe (Emmen, Coevorden De elektrische auto’s wachten dan nog even te potentie om werkzoekenden in te zetten en Hoogeveen) draait het vooral om (bio-) met opladen totdat de prijs weer zakt. Der- voor energieklussen (opleiding, voorlichting, kunststoffen, bio-composieten en rubber; gelijke toepassingen zijn de toekomst die in aanbrengen van isolatie-voorzieningen en- in Noordoost-Groningen (Delfzijl, Eemsha- PowerMatching City in de praktijk wordt ver- zovoort). Daar is behoefte aan en er ont- ven) om chloorchemie en basischemie. Dit kend. In deze proeftuin willen we laten zien staan al pilots, maar de ontwikkeling hiervan cluster werkt volop aan verduurzaming door dat zo’n integrale aanpak grote maatschap- wordt belemmerd door regelgeving en door fossiele grondstoffen te vervangen door bio- pelijke voordelen biedt. gebrek aan middelen. massa én door reststromen te gebruiken als Op het front van kennis hebben we heel veel energiebron voor het productieproces. Ook om op te bouwen. De Landstad Noord-Ne- zijn er verbindingen met het Ecomunitypark derland herbergt Energy Valley en de (een ‘ecologisch werklandschap’) in het Energy Academy Europe, we hebben het Friese Oosterwolde). 24 25 Showcase Participatie en verduurzaming WIJKBEDRIJF BILGAARD, Leeuwarden Wat we bieden* Wat we vragen* We versterken de Nederlandse economie We vragen erkenning en steun voor de in- Het Wijkbedrijf Bilgaard is een mooi voorbeeld hoe gebiedsgerichte verduurzaming van de gebouw- door het uitbouwen van een toppositie op spanningen van de regio Zuidoost Drenthe, de omgeving innovatief kan worden aangepakt. In Wijkbedrijf Bilgaard werken verschillende bedrij- het gebied van innovatie en ontwikkeling met name voor het plan Vierkant voor Werk ven samen om de energieprestaties en het basisuitrustingsniveau van de woningen in Bilgaard te van biobased grondstoffen en daarvan geen de samenwerking binnen de Noord-Ne- verbeteren. Ook de leefbaarheid in de breedste zin des woords krijgt een sterke impuls. De bewo- maakte hoogwaardige kunststoffen. We bie- derlandse bio-economie (Noord4Bio) met ners zijn gelijkwaardige partners in het consortium waar het gaat om de leefbaarheid. Het innovatie- den kwalitatief hoogwaardig onderwijs en Delfzijl en de RUG, om voldoende schaal- ve karakter van dit project zit in het benutten van de kennis en creativiteit van het Wijkbedrijf Bilgaard toegepast onderzoek rond dit onderwerp, grootte en slagkracht te ontwikkelen. en de manier waarop de wijkbewoners participeren in het wijkbedrijf en dus betrokken worden bij de met sterke verbindingen tussen bedrijfs- Dat vergt steun voor de effectieve aanpak renovatie, onderhoud en verbeteren van de leefbaarheid. Ook in het aanbestedingsproces hebben leven, universiteiten en hogescholen. We volgens de triple helix, met bedrijven in de de bewoners meegedraaid. In 2014 won het Wijkbedrijf Bilgaard de Herman Wijffels Innovatieprijs. onderhouden in dit verband ook een grens- lead, door expertise, netwerk en financiën overschrijdend netwerk en samenwerking (rijk, EU) beschikbaar te stellen. We vragen met Duitse bedrijven en kennisinstellingen ondersteuning van acquisities door het on- en we zijn bezig met een scala aan concre- dernemen van gezamenlijke actie (Regio, te innovatieplannen en business-cases die NOM en NFIA). leiden tot nieuwe werkgelegenheid. We willen de groene mobiliteit die een belangrijke rol speelt in onze Noordelijke Ener- De Landstad Noord-Nederland loopt met gie Agenda Switch uitbouwen via de pro- een aantal grote projecten en ontwikkelin- ductie van groen gas uit biomassa. Dit plan gen voorop als het gaat om duurzaam en werken we uit met alle stakeholders en we smart innoveren. Er ontwikkelt zich een vragen verruiming van wet- en regelgeving sterk economisch cluster op het gebied van om hiermee verder te kunnen. biobased grondstoffen en producten. De fo- cus op verduurzaming en innovatie maakt de biobased economy hier kansrijk en suc- * In de bijlage geven we een overzicht van cesvol. potentiële City Deals. Energie is al jaren een speerpunt van Noord- Nederland en zet ook sterk in op energietransitie. Groningen kent een slimme ener- giewijk (zie kader Powermatching City) en Assen biedt als Sensor City bijzondere ex- perimenteermogelijkheden op het gebied van smart mobility en aanverwante slimme logistiek. Al deze fronten bieden talloze aan- knopingspunten voor concrete vormen van innovatie en ontwikkeling.

26 27 Showcase Verduurzaming en groene groei EMMEN BROEDPLAATS GROENE CHEMIE

De chemische industrie in Zuid-Drenthe heeft op het gebied van toegepaste kunststofinnovaties een unieke toppositie in Nederland en in Europa. Het kunststofcluster rond Emmen, met nadruk op biopolymeren/vezelchemie, produceert de helft van de synthetische vezelproductie in Nederland. Nieuw in dit rijtje zijn de biocomposieten, een product van diverse vezels als hennep, vlas en dergelijke gecombineerd met biohars. Grote internationale bedrijven als Teijin en DSM maken deel uit van het Emmense cluster. Regionale mkb-bedrijven als Applied Polymer In- novations en Cumapol zetten in op de ontwikkeling naar een Biobased Economy. Voorbeelden van innovaties zijn 3D printdraad van maïs, biosubstraat en biotouw voor de glastuinbouw en ontwikkeling van grondstoffen uit biomassa als basis voor 100 procent ‘groene’ flessen voor bedrijven als CocaCola. Ook Hoogeveense en Coevor- dense ondernemingen oriënteren zich op concrete toepassingen van biobased grondstoffen. Daarnaast is er nauwere samenwerking met Eemshaven/Delfzijl op gang gekomen. Het bedrijfsleven, de betrokken gemeenten en provincie, Stenden Hogeschool (met verbindingen naar andere kennisinstellingen als Rijksuniversiteit Gronin- gen en Wageningen Universiteit), Drenthe College en de NOM (Greenlinqs) trekken samen op in dit kenniscluster en vormen daarmee een perfecte invulling van de triple helix.

28 29 129 137 Sensor City Network 128 138 May 22 2015

2 3 4 139 6 7 8 Showcase 1 5 Slimme en duurzame mobiliteit 192 188 SENSOR CITY 189 11 10 12 13 187 14 15 16

9 Sensor City is een ambitieus project waarin een grootschalig 186 198 171 stedelijk meetnetwerk wordt gerealiseerd. Dat maakt het mogelijk om verschillende, praktisch bruikbare, toepassin- 18 19 21 22 23 24 20 175 17 gen van complexe sensorsystemen te ontwikkelen. Als proef- 151 83 tuin en etalage voor toepassing van sensorsystemen vormt 81 174 84 82 149 het een faciliteit die uniek is in de wereld. Een van de eer- 26 27 152 31 29 30 32 144 25 28 HIT ste toepassingen die dankzij het meetnetwerk ontwikkeld 215 85 87 worden, is een intelligent verkeersgeleidingssysteem. Me- 111 101 86 88 201 164 153 162 tingen op grote schaal worden gecombineerd met complexe 148 33 35 36 38 161 39 40 P 213 37 computermodellen. De ontwikkelde inzichten vormen de 170 34 195 168 VRI P214 212 basis voor snelle terugkoppeling bijvoorbeeld ten behoeve 211 103 89 143 P P 92 202 219 169 P 165 91 172 van intelligent parkeerbeheer, omleidingen bij werkzaam- P 90 P 204 184 154 210 217 203 41 46 47 48 heden en files. Daarnaast wordt met behulp van Sensor City 43 208 167 218 207 42 166 160 P 209 45 146 op dit moment onderzocht op welke wijze infrastructuur ef- 44 147 140 93 94 104 105 95 96 fectiever en efficiënter kan worden ingericht ter verlaging 176 216 INCAS 49 van geluidsdruk. Inmiddels zijn meer dan twintig bedrijven 53 177 54 55 56 51 220 52 100 en organisaties bij Sensor City betrokken, waaronder ken- 50 Legenda: 107 182 106 97 98 99 100 = Oper6a2tional conne6c3tion point fixed netwerk nisinstellingen en grote (inter-)nationale bedrijven. 159 = Operational connection point wireless network 60 Sensor City wordt in de loop van dit jaar uitgebreid met het 57 58 61 62 63 64= Future connection= p oint 59 TT-circuit. De combinatie van een testveld op het circuit en 156 158 P = Connected Parking garage 108 een realistische testomgeving in de stad Assen maakt van 110 = fibe7r0 connections71 Sensor City een unieke proeftuin voor autonome mobiliteit 173 72 = Wifi connections 65 66 67 109 68 69 70 71 = Planned extensions near future en e-mobility, waar de auto-industrie erg in geïnteresseerd 78 is. 157

73 74 75 76 77 79 80 127 78

30 31 Tot slot WERK IN UITVOERING

Dit document is een gezamenlijke visie van de Landstad Noord-Nederland waar een scala aan activiteiten, plannen en deals mee verbonden kan worden. In de bijlage vindt u een overzicht van de concrete opgaven die we op dit moment – juni 2015 – onder deze Agenda scharen. Dit overzicht zal nog worden aangescherpt in overleg met het rijk en andere potentiële partners én het zal meegroeien met de ontwikkelingen in onze regio.

32 33 COLOFON

Eindredactie Roel Folkersma, gemeente Emmen Frederic van Kleef, gemeente Groningen Walter Kromhout, gemeente Leeuwarden Jos Waindrich, gemeente Assen

Tekst Louwke Meinardi, Verhalen van het Noorden

Vormgeving Caroline Penris, Verhalen van het Noorden

Fotografie Foto op pagina 13 Saskia Wagenvoort, foto op pagina 24 Stijntje de Olde, overige foto’s en kaartje afkomstig van de gemeente Leeuwarden, gemeente Groningen, gemeente Assen, gemeente Emmen en provincie Fryslân.