Batililarin Seyahatnamelerinde
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
MEVLEVİLİK VE MEVLEVİHANELERDEN SÖZ EDEN BATILI SEYAHATNAMELERİ BİBLİYOGRAFYASI Dr. Rıza DURU [Bu makale “Mevlânâ Araştırmaları-2, Ed. Adnan Karaismailoğlu, Ankara: Akçağ, 2008, s. 183-210 arası”nda yayımlanmıştır. 01/02/2020 tarihinde Academia’daki yayını öncesinde bazı ekleme ve değişiklikler yapılmıştır.] Batılı seyyahların dervişlik gerçeğini tanıdıkları ilk mahaller genellikle Mevlevîhaneler olmuş ve adeta dervişlikle Mevlevîlik özdeş sayılmıştır. Yüzyıllar boyunca, hemen hemen her Hristiyan batı ülkesinin uyruğundan, birbirinden çok farklı sosyal kesimlerden ve meslek gruplarından seyyahlar, yine çok farklı amaçlarla Osmanlı ülkesine seyahat etmişler ve bu vesileyle, şahit oldukları Mevlevîler ve Mevlevîhanelerden seyahatnamelerinde bahsetmişlerdir. Bunlar arasında veliaht prens, prenses, kont, kontes, marki, lord, baron, general, diplomat, politikacı, milletvekili, casus, kaptan, asker, şövalye, belediye başkanı, doktor, cerrah, hâkim, avukat, şarkiyatçı, filozof, din bilgini, piskopos, vâiz, rahibe, rektör, üniversite öğretim üyesi, bilim adamı, kütüphaneci, yazar, şair, yayıncı, gazeteci, besteci, şarkıcı, mizahçı, tarihçi, kâşif, arkeolog, antikacı, nümizmatikçi, imalatçı, hayırsever, feminist aktivist, sosyalist, mason ve mistikler vardır. Seyyahların kimlikleri bir bakıma seyahatlerinin maksadını da belirlemiştir. Genellikle bir-iki yıl tutan seyahat ve ikametlerin üç ay kadar kısa ve 40 yıl kadar uzun süreni de olmuştur. Seyahatlerde yattan buharlı gemiye, trenden at arabasına, attan deveye, tahtırevandan yaya yürümeye kadar hemen her vasıta kullanılmıştır. Seyyahların izlenimleri seyahatname, ikamet hatıraları ya da mektupların derlenmesi biçiminde yayınlanmıştır. Bunlardan bazıları müstakil bir kitap olarak yayınlanmamış, dergiler içerisinde yer almıştır. Kimi müellifler müstear ad ya da isminin baş harflerini kullanırken, kimileri isimlerini hiç vermemeyi veya “İstanbul’da uzun süre ikamet eden bir Amerikalı”, “Bir hanım gönüllü”, “Bir Avustralya’lı yerleşimci” gibi tariflerle yetinmişlerdir. Seyahatnamelerde Mevlevîhane ve Mevlevîlikle ilgili bahisler kimi zaman birkaç cümle ile geçiştirilirken, bazen kırk sayfaya varan ayrıntılı tasvirlere yer verilmiştir. Mevlevîleri adlandırırken farklı ifadeler kullanılmıştır. Bunlardan bazılarının dilimizdeki karşılıkları şöyledir: Raks (dans) eden dervişler, dönen dervişler, fırıldak gibi dönen dervişler, fırıldanan dervişler, burularak dönen dervişler, vals eden dervişler. Bu tabirler Mevlevîler dışında Rufaîler için de fazlasıyla kullanılmıştır. Mevlevîhaneleri manastır, dervişleri ise keşiş olarak tabir etmek yaygındır. Ziyaret edilen veya hakkında malumat verilen Mevlevîhaneler arasında, başta İstanbul’daki Galata Mevlevîhanesi olmak üzere, Üsküdar, Kasımpaşa, Beşiktaş, Yenikapı, Bahariye, Konya, Afyonkarahisar, Karaman, Bursa, Manisa, Edirne, Gelibolu, İzmir, Antep, Diyarbakır, Tokat, Halep, Şam, Trablusşam, Hama, Humus, Kudüs, Bağdat, Kahire, Selanik, Üsküp, Saraybosna, Hanya gibi Mevlevîhaneler bulunmaktadır. Bazı seyyahlar yanlarında gezdirdikleri ressamların çizimlerine de yer vermişlerdir. Bu resimlerde Çelebi Efendi, şeyh efendi, sema eden veya poz vermiş Mevlevî dervişleri, tekke, semahane, türbe ve seyirciler tasvir olunmuştur. 19. yüzyıl sonlarından itibaren çizimler yerlerini fotoğrafa bırakmıştır. Burada sunduğumuz bibliyografya Mevlevîler ve Mevlevîhanelerden söz eden bütün batılı seyahatnamelerini içermek iddiasında olmamakla birlikte bunların önemli bir kısmını bünyesinde barındırmaktadır. Seyahatnameler 17, 18, 19 ve 20. yüzyıllara ait örneklerden oluşmaktadır. En eskisi 1610 yılına (Sandys), en yenileri ise 1954 yılında bilinen son ihtifale mekan olmuş Şam’daki Mevlevîhaneye ait 1948 yılından izlenimleri içeren 1954 tarihli bir seyahatname ve bu tarihten sonrakilere bir örnek olmak üzere 1960 yılına ait bir seyahatnamedir. 500’den fazla eser, Mevlevîliğin resmî hüviyetini yitirdiği tarihten, geriye doğru 338 yıllık batılı bakışını yakalamaya imkân verdiği kadar, tarihî değeri olan bilgi ve belgeleri de içermektedir. Bibliyografya eserlerin Türkçe’ye tercümelerini içermemektedir. Bu tamamlanmış başka bir çalışmamızın konusudur. Eserlerin farklılık gösteren yayın ve baskıları aynı sırada olmak üzere konulmuştur. Eserler yazıldıkları dildeki baskısıyla yer almıştır, ancak bu dilde baskısına ulaşılamamışsa diğer bir Batı diline tercümesiyle yetinilmiştir. Bibliyografyada İngilizce, Almanca, Fransızca, İtalyanca, İspanyolca, Portekizce, Hollandaca, Danimarkaca, İsveçce, Lehce dillerinde seyahatnameler bulunmaktadır. Araştırıcılara kolaylık sağlamak bakımından eserlerin Mevlevîlikle ilgili kısımlarının sayfa numaraları ve tespit edilebilmişse seyyahın izlenimlerini edindiği Mevlevîhane köşeli ayraç içinde bibliyografyada gösterilmiştir. Adı açıkça zikredilmeyen Mevlevîhaneler metnin bağlamından tespit edilmiştir. Belirli bir Mevlevîhaneyi merkeze almayan genel Mevlevîlik izlenimleri için yer belirtilmemiştir. Bu bibliyografyayla tespit ettiğimiz eserlerin Mevlevîlikle ilgili kısımlarının çevirileri ve metinlerle resimlerin genel bir değerlendirmesi “Mevlevîname: Çeviri Metinler ve Resimlerle Batılı Seyahatnamelerinde Mevlevîlik”1 adlı kitabımızda yer almıştır. Böylece Mevlevîlik tarihine ışık tutan çok değerli izlenimler seyahatname sayfaları arasında kalmaktan kurtarılmıştır. Bu bibliyografyada yer almayan yeni eserlerin keşfi Mevlevîlik tarihine ilgi çekici katkıların sürmesine yol açacaktır. 1 DURU, Rıza, Mevlevîname: Çeviri Metinler ve Resimlerle Batılı Seyahatnamelerinde Mevlevîlik, 1. b., Konya: Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2012; 2. b., İstanbul: DÖSİMM, 2015. ABASTADO, Léon, L’Orient qui Meurt (Salonique, ce qu’elle Est), s. 44-45 [Selanik], Salonique: Imprimerie Acquarone, 1918. ABBOTT, G. F., The Tale of a Tour in Macedonia, s. 37-40 [Selanik], London: Edward Arnold, 1903. ABRAHAM, J. Johnston, My Balkan Log, s. 16 [Selanik], 254-258 [Üsküp], London: Chapman and Hall, 1921. ADAMS, William T[aylor] (OPTIC, Oliver), Cross and Crescent or Young America in Turkey and Greece, s. 228- 233 [Galata], Boston: Lee and Shepard, 1873. ADDISON, Charles G., Damascus and Palmyra (A Journey to the East with a Sketch of the State and Prospects of Syria under Ibrahim Pasha), 2 C., C. I, s. 153-154 [Galata], C. II, s. 83 [Şam], Philadelphia: E. L. Carey and A. Hart, 1838. AINSWORTH, William Francis, Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea and Armenia, 2 C., C. I, s. 149 ve 160-161 [Kırşehir], C. II, s. 67 [Konya], London: John W. Parker, 1842. ALBERT-MONTÉMONT, Voyage dans les Cinq Parties du Monde ou l’on Décrit, 6 C., C. II, 2. B., s. 200 [Galata], Paris: Selligue, 1828. ALCOCK, Thomas, Travels in Russia, Persia, Turkey and Greece in 1828-9, s. 135-136 [Galata], London: Kendi yayını, 1831. AMÉRO, Constant, Les Derviches Hurleurs et Tourneurs, Journal des Voyages (et des Aventures de Terre et de Mer), C. XVIII, No.: 455, 28 Mart 1886, s. 194 [Galata], Paris: La Librairie Illustree. ANASTASSIADOU, Meropi, Salonique, 1830-1912: Une Ville Ottomane à l'Âge des Réformes, s. 53 ve 56 [Selanik], Leiden: Brill, 1997. ANDERSEN, Hans Christian, En Digters Bazar, s. 267-271 [Üsküdar Rufaî tekkesine misafir olan Mevlevîler], 272-274 [Galata], 365-366 [Budapeşte], Kjøbenhavn: C. A. Reitzel, 1842. ANDERSEN, Hans Christian, H. C. Andersens Dagbøger (1825-1875), 2 C., C. II (Dagbøger II, 1836-1844), s. 203 [Galata], København: G. E. C. Gads, 1973. ANDREJEVICH, Vladimir, (Osman-Bey), Les Imams et les Derviches, s. 79-81, 86-90, 100-101 [Konya], Paris: Libraire de la Société des Gens de Lettres, 1881. ANDREOSSY, [Antoine-François], Constantinople et le Bosphore de Thrace (Pendant les Années 1812, 1813 et 1814 et Pendant L’Année 1826), s. 97-107 [Galata], Paris: Thèophile Barrois et Benj. Duprat, 1828. ARMSTRONG, W[illiam] G[eorge], A Visit to Egypt in 1872, s. 24-26 [Kahire], Newcastle-Upon-Tyne: J. M. Cabb, 1874. ARNOLD, R. Arthur, From the Levant, the Black Sea and the Danube, 2 C., C. II, s. 35-42 [Galata], London: Chapman and Hall, 1868. AUBRY, Paul, Bonnet de Derviche Tourneur, Bulletins de la Société d’Anthropologie, Haz.: G. Massan, Seri IV, C. X, Yıl: 1887, s. 260, Paris: Libraire de l’Académie. AULDJO, John, Journal of a Visit to Constantinople (and Some of the Greek Islands in the Spring and Summer of 1833), s. 73-76 [Galata], London: Longman, Rees, Orme, Brown, Green and Longman, 1835. AZAÏS ve DOMERGUE, C., Journal d’un Voyage en Orient, s. 289-290 [Galata], Avignon: F. Seguin Ainé, 1858. AZHDERIAN, Antranig, Under Oriental Skies or Asia Minor and Her Inhabitants, s. 233-234 [Galata], Cleveland: The Williams Co., 1894. BAEDEKER, Karl, Egypt: Handbook for Travellers, 2 C., C. I, s. 151-152 [Kahire], Leipsic, London: Yazarın kendi yayını, 1885. BAILLIE, E.C.C., A Sail to Smyrna, or, An Englishwoman's Journal, s. 137-139, 147 [Galata], London: Longmans, Green, and Co., 1873. BALTIMORE Lordu, A Tour to the East in the Years 1763 and 1764 (with Remarks on the City of Constantinople and the Turks), s. 78-79 [Galata], London: W. Richardson and S. Clark, 1767. BARATTA, A[ntonio], Costantinopoli Effigiata e Descritta, s. 724 [Galata], Torino: Alessandro Fontana, 1840. BARATTA, Antonio, Constantinopoli nel 1831 (Ossia Notizie Esatte e Recentissime Intorno a Questa Capitale ed Agli Usi e Costumi de’ Suoi Abitanti), s. 288-289 [Galata], Genova: Pellas, 1831. [BARNETT], By His Wife [Karısı tarafından], Canon Barnett: His Life, Work and Friends, 2 C., C. I, s. 227 [Kahire], London: John Murray, 1918. BARRÈS, Maurice, L’Ame Française et la