Jaarbericht 2013

Open universiteit Universiteit lijkt meer op duiventil dan op gesloten bolwerk Samen winnen Discussie over schaliegas moet breder 2 Voorwoord Rathenau Instituut

DEBAT OP SCHERP

schappelijke opdracht kan vervullen? En, wat maakt wetenschap eigenlijk betrouwbaar?

Het Rathenau Instituut speelt een belangrijke rol in deze discussies en vraagstukken. Samen met de VSNU ontwikkelen we toekomstscenario’s voor de universiteiten. We hebben een spraak­makend rapport over Schaliegaswinning uitgebracht waarin we pleiten voor betere samenwerking tussen Rijk en regio’s. We hebben een publieks­ onderzoek gedaan naar het vertrouwen in de wetenschap. In de zomer hebben we een Terugkijkend is 2013 voor mij het jaar waarin veelbesproken debat gehouden met politici, het debat over het publieke vertrouwen in de bestuurders en de Amerikaanse denker Daniel wetenschap­ echt op het scherp van de snede Sarewitz over de relatie weten­schap en politiek. werd gevoerd. Er was ophef over enkele spraak­ makende fraudegevallen en onregelmatigheden Dat we met onze activiteiten een belangrijke bij Nederlandse universiteiten. Er was discussie bijdrage leveren aan democratische besluit­ over doorgeschoten publicatiedruk en andere vorming over en maatschappelijke inbedding (vermeende) perverse prikkels, aangejaagd van wetenschap en technologie werd bevestigd door de mannen van Science in Transition. in de evaluatie waaraan het Rathenau Instituut En er was debat over de rol van wetenschap in 2013 werd onderworpen. Minister Bussemaker bij maatschappelijke­ controverses zoals van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap riep in schaliegaswinning. haar reactie het instituut op om extra te investeren in de dienstverlening aan het parlement. Daar Essentiële vragen liggen nu echt op tafel: hoe gaan we in 2014 en de jaren daarna graag mee komen we tot een toekomstbestendig universitair aan de slag. bestel? Welke voorwaarden moeten er worden geschapen, zodat de wetenschap haar maat­ Gerdi Verbeet, voorzitter Rathenau Instituut Jaarbericht 2013 3

INHOUDSOPGAVE

4 Rij jij of rij ik?

5 Wetenschap patenteert meer

6 Open universiteit Universiteit lijkt meer op duiventil dan op gesloten 4 bolwerk

9 Verbod op deskundigen

10 Shift happens

11 De top 5 van Jan Staman Wat waren volgens Jan 10 6 Staman, directeur van het Rathenau Instituut, de vijf thema’s van 2013?

12 2013 in cijfers

15 Samen winnen Discussie over schaliegas 11 17 moet breder

17 Kunstmatig leven?

18 Los problemen samen op

19 Rapport over Rathenau

18 20 2013 in cijfers

22 Publicaties

Dit jaarbericht bevat de highlights van 2013. Het complete jaarverslag over 2013 vindt u op 15 19 www.rathenau.nl/jaarverslag2013. 4 Projecten 2013 Rathenau Instituut

Rij jij of rij ik? ’Slimme computers nemen Rouwe, verkeersspecialist van autostuur­ over’, kopte de Telegraaf het CDA, vindt het daarom een naar aanleiding van een onderzoek bruikbaar rapport. “Het sluit aan van het Rathenau Instituut en de bij eerdere pleidooien van mijn TU Eindhoven naar de toekomst fractie om de technieken die er van het verkeerssysteem. Snel­ zijn, meer te gebruiken”, zegt heidsbegrenzing­ in een woonwijk hij tijdens een overleg met de met spelende kinderen lijkt minister van Infrastructuur en acceptabel, maar wat vinden we Milieu. Stientje van Veldhoven van van auto’s die ingrijpen zodra we D66 vraagt de minister om nog uit onze baan gaan? Mogen auto’s eens goed naar de richtlijnen eigenlijk optreden als e-coach en voor het wegontwerp te kijken. ons subtiel aanzetten tot veiliger of De minister antwoordt dat CROW, duurzamer­ rijgedrag? In het rapport (het Kenniscentrum voor verkeer, ‘Op advies van de auto’ leggen vervoer en infrastructuur), deze de onderzoekers deze en andere richtlijnen voortdurend vernieuwt. ethische, technische, en politieke kwesties rond verleidelijke Het Rathenau Instituut is inmiddels (persuasieve) technologie in het samen met Philips, Technologie­ verkeer bloot. stichting STW en het Nationaal Initiatief Hersenen & Cognitie een In het rapport komen ook bredere verdiepend onderzoek gestart vragen rondom de digitalisering naar andere vormen van persua­ van onze infrastructuur aan bod. sieve technologie, met name Tweede Kamerlid Sander de e-coaching. Jaarbericht 2013 Projecten 2013 5

Wetenschap Nederlandse kennisinstellingen Sinds 1980 worden kennis­ vragen steeds meer patenten instellingen op steeds meer patenteert aan. Dat blijkt uit de publicatie techno­logische gebieden actief. ‘Patentaanvragen­ door kennis­ Zo hebben zij een groeiend meer instellingen’ die het Rathenau aandeel in de patent­aanvragen die Instituut eind november 2013 relevant zijn voor de topsectoren uitbrengt. Het instituut zette de high tech, life sciences en chemie. patentaanvragen van 1980 tot 2009 op een rij. In de jaren 1980-1984 Het Nederlandse bedrijfsleven vroeg vroegen alle universiteiten en in de afgelopen dertig jaar ook meer onderzoeks­instituten bij elkaar patenten aan, maar de versnelling zo’n 25 patenten per jaar aan. In de was daar minder extreem. periode 2005-2009 was dat aantal meer dan veertien keer zo hoog, Overigens steeg het aantal patent­ met bijna 370 jaarlijkse aanvragen. aanvragen in de periode 2005-2009 minder snel. Dat komt, zo denkt Daardoor steeg het aandeel van het NL Octrooicentrum, doordat de kennisinstellingen in het totaal het Nederlandse bedrijfsleven­ zich van de Nederlandse patent­ meer gaat richten op ontwikkeling aanvragen van 1,1 procent in in plaats van op onderzoek, en de periode 1980-1984, naar 4,7 doordat het selectiever wordt met procent in de periode 2005-2009. zijn aanvragen.

Nog niet Gaan we oceanen bemesten met Het rapport stelt dat er wel ijzer? Moeten we op grote schaal onderzoek moet worden gedaan sleutelen CO2 uit de lucht filteren? Duitse, naar het uit de lucht halen van CO2 Engelse en Amerikaanse politici (Carbon Dioxide Removal, CDR), aan klimaat worden uitgebreid geïnformeerd en dat over regelgeving voor over klimaatengineering. In toepassing moet worden Nederland blijft het tot nu toe stil. nagedacht. Jip Lenstra van Daarom presenteert het Rathenau onderzoeks- en adviesbureau Instituut eind 2013 het rapport Ecorys: ”SRM bleek veel minder ‘Klimaatengineering: hype, hoop belangrijk dan ik dacht, en CDR of wanhoop?’ aan stakeholders. juist veel belangrijker. Het kost meer tijd, maar die tijd hebben De onderzoekers bevelen aan om we nog.” voorlopig een verbod in te stellen op de technologie om zonlicht Het Ministerie van Infrastructuur grootschalig te weerkaatsen. & Milieu is blij met het rapport. Bijvoorbeeld Maarten van Aalst Beleidsmedewerker Ronald Flipphi van het Rode Kruis is het daarmee tijdens de presentatie: ”De eens. Hij pleit in de discussie bij discussie over klimaatengineering de presentatie van het Rathenau- komt op ons af. De Nederlandse rapport voor een moratorium op regering wil die goed geïnformeerd de zogeheten SRM-technologieën. voeren. De regering is in principe (SRM staat voor Solar Radiation niet tegen klimaatengineering. Elke Management, het weerkaatsen van technologie­ moet op haar eigen de zon met bijvoorbeeld zwavel­ merites beoordeeld worden.” deeltjes in de stratosfeer.)

Jaarbericht 2013 Loopbanen 7

Universiteit lijkt meer op duiventil dan op gesloten bolwerk Open universiteit

De Nederlandse academische arbeidsmarkt is veel opener dan gedacht. En de universiteiten leunen bij de selectie van talent sterk op externe beoordelingen. Dat komt naar voren in twee rapporten van het Rathenau Instituut over de inrichting van het Nederlandse wetenschapssysteem uit 2013.

Veel gehoorde verzuchtingen in acade­ flinke aantallen promovendi en postdocs, mische kringen: “De hogere rangen bij maar ook universitair docenten, universitair universiteiten zitten dicht”, en: “Uitstapjes hoofddocenten en hoogleraren, de universi­ buiten de wetenschap zijn funest voor je teit te verlaten. En omgekeerd is er ook academische carrière.” Deze uitspraken volop instroom van wetenschappers van verdienen nuancering, zo blijkt uit onderzoek buiten. De publicatie laat verder zien dat van het Rathenau Instituut. In de publicatie de Nederlandse wetenschap steeds ‘Academische carrières en loopbaanbeleid’ inter­nationaler wordt. Het aandeel buiten­ zet het instituut de feiten en cijfers op een landse academici groeit van 23 procent in rij die tien jaar lang door onder andere de 2003, naar 30 procent in 2011. Er stromen VNSU, NWO en het CBS zijn bijgehouden. ook steeds meer vrouwen door naar hogere functies, maar bij het huidige tempo duurt De publicatie geeft inzicht in de arbeids­ het nog wel dertig à veertig jaar voordat er marktbewegingen van academici, en laat sprake is van een gelijke verhouding tussen zien hoe de wetenschappelijke arbeidsmarkt mannen en vrouwen. daadwerkelijk in elkaar steekt. Zo blijken 8 Loopbanen Rathenau Instituut

Voor veel betrokkenen, zelfs voor ingewijden, Crafting your career blijken de cijfers een eye­opener. Karl Dittrich, voorzitter van de VSNU zegt erover: “Ik zat op De sleutel voor verbetering van het weten­ het puntje van mijn stoel.” schappelijke vernieuwingsbeleid ligt eerder bij de universiteiten en onderzoekers dan bij Talent centraal NWO. Dat blijkt uit analyses van het Rathenau Tegelijk met de feiten en cijfers over Instituut. Individuele onderzoekers moeten academische carrières en loopbaanbeleid, daarnaast veel realistischer worden over hun presenteert het Rathenau Instituut het rapport kansen op een academische loopbaan. Om ‘Talent Centraal’, over de ontwikkeling en die onder zoekers na te laten denken over de selectie van wetenschappers in Nederland. vormgeving van hun loopbaan, organiseert Nederlandse universiteiten, zo concludeert het het instituut samen met het CWTS (Centre rapport, leunen bij de selectie van talent sterk for Science and Technology Studies van de op externe beoordelingen. Maar de formele Universiteit Leiden) in het najaar van 2013 selectiecriteria die NWO bijvoorbeeld hanteert de middag ‘Crafting your career’. bij de Vernieuwingsimpuls (Veni, Vidi, Vici), komen niet overeen met de bredere opvatting Ruim honderdvijftig jonge onderzoekers van talent die onderzoekers op de werkvloer worden geïnspireerd door onder andere gebruiken. KNAW­president Hans Clevers, die stelt dat je het systeem moet kennen om erin te Illustratief is de opmerking: “Sommige mensen functioneren, en dat je zo veel mogelijk voor zijn heel goed, maar totaal asociaal. Nou dat is kwaliteit moet gaan, en niet voor kwantiteit. niet interessant. Misschien is het wetenschappe­ De Oostenrijkse loopbaanonder zoekster lijk fantastisch, maar wij zijn allemaal gewoon Ruth Müller vertelt de aanwezigen over haar mensen en we willen iemand in de groep die bevindingen: “Ik begrijp nu dat een carrière gewoon aardig is.” in de wetenschap maar ten dele afhangt van je toewijding en weten schappelijke Tijdens de presentatie van het rapport prestaties. Er zijn zoveel getalenteerde jonge discussiëren personeelsdirecteuren, beleids­ weten schappers, dat het soms wat willekeurig medewerkers van universiteiten en hoge scholen, lijkt wie er uiteindelijk doorheen komt en voorzitters van belangenorganisaties en mede­ wie niet. Het is tot op zekere hoogte een werkers van NWO, VSNU, KNAW en het gokspel geworden. Je kunt maar beter ministerie van OCW, over drie fi ctieve scenario’s een plan B hebben.” rond de Vernieuwingsimpuls. De scenario’s (stoppen, juist meer geld, of gewogen loting), Na afl oop van de middag geven de deel- brengen het gesprek op gang over het belang nemers aan dat ze meer geleerd hebben van subsidies voor academisch talent, en over over hun eigen sterktes en zwaktes. Een van de noodzakelijke voorwaarden voor een recht­ de deelnemers voegt daaraan toe: “Het is vaardige en effi ciënte verdeling van beurzen. geruststellend om te weten dat veel jonge onderzoekers hetzelfde soort problemen hebben als ik.”

‘Onderzoeker publiceer, anders besta je niet’

BN/De Stem / Brabants Dagblad, 1-11 Jaarbericht 2013 Projecten 9

VERBOD OP DESKUNDIGEN

“Meer wetenschap leidt niet tot een betere democratie”, stelt gastspreker Daniel Sarewitz bij de nazomerborrel van het Rathenau Instituut op 28 augustus. Sarewitz is hoogleraar wetenschap en samenleving aan de Universiteit van Arizona. Hij licht zijn stelling later toe in de Volkskrant: “Meer wetenschap geeft meer onzekerheden. Daarom zou ik soms willen pleiten voor een deskundigenverbod.”

Het is de eerste keer dat het Rathenau Instituut In de dagen na de nazomerborrel dook de een nazomerborrel organiseert. Staatssecretaris oproep van Sarewitz om deskundigen te Sander Dekker van OCW, voormalig bestuurs­ verbieden op in diverse columns en kranten­ voorzitter van het instituut, spreekt de aan­ commentaren. Maxim Februari in NRC en Next: wezigen toe. “Twijfel is brandstof voor de “Het probleem is dat de overheid niet altijd zin wetenschap, dat houdt de boel in beweging. heeft in zo’n politieke discussie. Liever verzoekt Maar twijfel is springstof voor de politiek. ze de wetenschap de knoop door te hakken: Want van bestuurders wordt vooral daadkracht kunnen we veilig boren – ja of nee? Natuurlijk verwacht.” Moeten we wetenschap dan kan de wetenschap dat niet zeggen: de vraag helemaal uit het politiek speelveld bannen? naar veiligheid draait om interpretatie van data, “Nee”, zegt Dekker. “De politiek heeft de inschatting van effecten, duiding van onzeker­ wetenschap nodig, maar het is wel noodzakelijk heden. Een eenduidig advies komt er onmoge­ dat beide partijen hun eigen rol spelen, en lijk uit. Zoals onderzoeker Daniel Sarewitz elkaars grenzen respecteren.” onlangs zei in de krant: ‘Wetenschap is het verkeerde gereedschap om politieke disputen op te lossen’.“

Daniel Sarewitz in gesprek met onderzoeker Annick de Vries van het Rathenau Instituut

Sander Dekker@SanderDekker 28 augustus Hoe kunnen politiek en wetenschap elkaar versterken? Sterk pleidooi van Sarewitz voor geëngageerde wetenschap op bijeenkomst @RathenauNL 10 Projecten 2013 Rathenau Instituut

Shift happens De vereniging van universiteiten De deelnemers zijn tevreden over de VSNU en het Rathenau Instituut eerste conferentie. Louise Gunning, houden in juni 2013 de eerste collegevoorzitter van de Universiteit Duin & Kruidbergconferentie, van Amsterdam: “Het is heel goed als onderdeel van het project dat we zo open met elkaar en de ‘Toekomststrategie Nederlandse minister in gesprek treden.” universiteiten’. Tijdens deze Martin Kropff, rector van Wageningen tweedaagse conferentie spreken University twittert: “Goed dat er veel universitaire bestuurders met externen waren. Dit traject verder studenten, zakenleiders, experts, trekken! Niet te lang mee wachten. jonge ondernemers en trend­ Samen inspelen op kansen.” watchers over ontwikkelingen die van invloed zijn op de universiteit Op basis van de resultaten ontwikkelen van de toekomst. Twee kritische het Rathenau Instituut en de VSNU onzekerheden komen steeds terug verschillende toekomstscenario’s.­ In in de discussie: zijn onderwijs en 2014 worden deze tijdens regionale onderzoek in de toekomst publieke bijeenkomsten­ en een tweede confe­ of private goederen? En hoe rentie verder uitgewerkt. Beoogd competitief wordt het veld waarin resultaat is een breed gedragen visie op universiteiten opereren? de ontwikkeling van de universiteiten.

Vertrouwen in Nederlanders hebben nog steeds vertrouwen de wetenschap nog’), een groot vertrouwen in de Trouw (‘Meer vertrouwen in wetenschap? wetenschap. Meer dan bijvoor­ wetenschap dan in kranten’) en beeld in de politiek, de rechtspraak de Volkskrant (‘Ondanks fraude of in kranten. Dit concluderen Diederik Stapel veel vertrouwen in onderzoekers van de Weten­ de wetenschap’), schrijven erover. schappelijke Raad voor het Onderzoeker Jos de Jong licht Regeringsbeleid (WRR) en het het onderzoek toe op de eerste Rathenau Instituut. Zij legden Nederlandse Vakconferentie een enquête over wetenschap Wetenschapscommunicatie in en wetenschappers voor aan een Rotterdam in het najaar van 2013. representatieve steekproef van achthonderd Nederlanders. Minister Jet Bussemaker en staatssecretaris Sander Dekker van Aanleiding voor het onderzoek OCW willen vertrouwen, integriteit was de groeiende zorg over ‘het en maatschappelijk draagvlak voor betwiste gezag’ van de weten­ wetenschap prominenter op de schap, een zorg die voorkomt uit agenda zetten. “Wij zijn er dan ook onder meer de discussie rondom heel blij mee dat het Rathenau klimaatopwarming, de HPV- Instituut en de WRR een aantal vaccinatie en enkele fraudeaffaires. debatten voor ons organiseert over Veronderstelling was dat het die thema’s”, schrijven ze in hun vertrouwen in wetenschap hierdoor reactie aan de Tweede Kamer. Zij was gedaald. vragen het Rathenau Instituut om een voorstel te ontwikkelen voor De uitkomsten van de enquête een periodiek onderzoek naar leiden tot veel media-aandacht. vertrouwen in de wetenschap. De Telegraaf (‘Nederlanders Jaarbericht 2013 Uitgelicht 11

DE TOP 5 VAN JAN STAMAN

Wat waren volgens Jan Staman, directeur van het Rathenau Instituut, de vijf thema’s van 2013?

Experts het hoogste niveau bezig is een integrale aanpak 1 Ook in 2013 blijft de uitwerking van evidence van energie, mobiliteit en logistiek te formuleren. based policy hoog op de agenda staan. Hoe Denk bijvoorbeeld aan SmartCities. In Nederland kan de wetenschap een bijdrage leveren aan de kunnen we hier veel van leren: moeten wij ook niet politieke besluitvorming? Ik vergelijk het vaak investeren in een Deltaplan voor meer dan alleen met de rol die dokters spelen in een academisch water? En sneller op zoek gaan naar antwoorden ziekenhuis. Zij zijn expert en steken hun nek uit bij om onze hoogtechnologische samenleving het maken van een levensbepalende beslissing duurzaam en innovatief in te richten? over patiënten. Wetenschappers moeten dat óók durven; zich als expert bewegen, en manoeuvreren Onafhankelijkheid in de politieke realiteit. Dat betekent soms de 4 Steeds vaker werken wij als Rathenau Instituut mee absolute waarheid loslaten en mee durven aan externe opdrachten voor provincies, ministeries­ bewegen op zoek naar realistische oplossingen. of de Europese Unie. Het is een uitdaging om ten dienste van externen te werken, en op die manier Cyburgers onze maatschappelijke taak invulling te geven. 2 De ontwikkeling van digitale technologie, zoals Tegelijkertijd moeten we er bij deze opdrachten bijvoorbeeld Google Glass, zorgt ervoor dat we wel voor waken dat we onafhankelijk blijven. Dat is mens-machinemengsels zijn geworden: cyborgs. namelijk ons grootste goed. Voor ons instituut is het Deze technologieën bieden veel innovatiekansen, kunnen nemen van eigen verantwoordelijkheid een maar zorgen ook voor ongewenste ontwikkelingen. must voor onze geloofwaardigheid. Ik ben bang dat als we dit pad verder bewandelen, we geen burger meer overhouden. Mijn oproep Investigative journalism is dan ook dat we cyburgers moeten worden. 5 Zonder goede journalistiek, geen democratie. En Regisseur zijn van onze eigen technologische dan bedoel ik niet de encyclopedische variant van evolutie en opkomen voor onze grondrechten, journalistiek, waar feitjes en lijstjes het uitgangs­punt onze democratie. zijn. Ik doel op de kritische, onafhankelijke journali­ stiek, investigative journalism. Deze staat enorm Deltaplan onder druk, en dat mag niet gebeuren. Want deze 3 In 2013 was ik voor onze workshops over evidence vorm van journalistiek biedt ruimte voor onderzoek, based policy veel op reis naar Japan, China, en maatschappelijk debat en helpt discussies op gang. Finland. Daar viel het me op dat de overheid op Daar moeten we met z’n allen in blijven investeren. 12 2013 in cijfers Rathenau Instituut

2013 in cijfers

Rathenau Instituut in de media

39x Opinie-artikelen 91x en interviews in Overige artikelen gedrukte media in gedrukte media

27xRadio- en tv-optredens www 195x Overige artikelen 34x op internet Blogs, columns, opinie-artikelen en interviews op internet

NIEUWS Meest gelezen in 2013 100101101001 143 Nieuws Gerdi Verbeet 000110010011 nieuwe voorzitter 110101101001 nieuwsberichten op 010110010011 Project Valorisatie als 110101101001 www.rathenau.nl kennisproces 12x 010110010011 Publicatie Samen winnen Digitale nieuwsbrief 110101101001 met eind 2013 1.750 abonnees

Rathenau Instituut in het Parlement

25 Kamerstukken Jaarbericht 2013 2013 in cijfers 13

Social Media 2013 in tweets

van Gent@inekevangent 28 maart In 2013 nam het gebruik van social media een Gefeliciteerd! RT @RathenauNL Gerdi Verbeet nieuwe hoge vlucht, en maakt het integraal onderdeel voorzitter Rathenau Instituut: http://bit.ly/10cFhaM uit van onze communicatiestrategie. 39x Enkele cijfers en highlights. UU Vrouwennetwerk@UU_VN 25 april Opinie-artikelen Aandacht nodig voor fricties in wetenschappelijk en interviews in talentbeleid: Rathenau Instituut: http://bit.ly/1kJkVkA gedrukte media Geert Ritsema@Geert_MD 21 mei Twitter-volgers3050 Goed initiatief van Rathenau insitituut: zij verbreden debat #schaliegas naar discussie over nut en noodzaak: Van 2100 volgers http://bit.ly/1ihJeoU eind 2012 naar 195x 3050 volgers Linda Duits@lalalalinder 27 mei Overige artikelen eind 2013 NLse universiteiten testen zelf kwaliteit en wat blijkt? op internet Allemaal internationaal competitief of zelfs wereldleidend http://bit.ly/1eT3HfS

Rik Maes@hoogleerling 28 juni Interessant Flux Magazine van @RathenauNL over de queeste naar de perfecte mens. http://bit.ly/1pctIvn 32 Met Roger Scruton, Jos de Mul e.a. medewerkers 143 hebben een martijn v calmthout@vancalmthout 2 juli nieuwsberichten op Twitter-account Wetenschappers mogen graag somberen, maar www.rathenau.nl eigenlijk is er niks mis met het vertrouwen in wetenschap. Blijkt uit studie @RathenauNL en wrr.

Rens Vandeberg@RensVandeberg 7 november Handig overzicht @SciTransit onderzoek Rathenau 46 (waaronder #Waardevol) via @Stefan_de_J blogposts http://bit.ly/1fIc8de

gert van wijland@gertvanwijland 13 december Meest gelezen blogs in 2013 Het blijft onwerkelijk: we genereren per 10 minuten evenveel data als tussen prehistorie en 2003 #rathenau 1 Neem rankings met een korrel zout #bigdata http://tinyurl.com/mbdd9gx

Sander van den Burg@sander_vdburg 18 december 2 Nooit niet genudged Voor bij de kerstboom: studie “klimaatengineering, hype, hoop of wanhoop?” van @RathenauNL: http://bit.ly/18KpCD2 3 Wat moeten we van schaliegas vinden?

Jaarbericht 2013 Schaliegas 15

Discussie over schaliegas moet breder Samen winnen

Bij beslissingen over de winning van schaliegas moeten gemeenten en provincies meer te zeggen krijgen. Dat schrijft het Rathenau Instituut in het rapport ‘Samen winnen’. De presentatie van het rapport begin september zorgt voor een oploop van pers, politiek en belanghebbenden, en brengt zo meteen al de bredere discussie op gang die het aanbeveelt.

De discussie over schaliegas ging tot dan energievoorziening, onze positie als gasland, toe vooral over technische risico’s en de verdeling van lusten en lasten voor de economische voordelen. Het Rathenau burger, en de bestuurlijke verhoudingen in Instituut weegt in zijn rapport ook de de besluitvorming. Misschien is het raad­ maatschappelijke belangen mee, en doet zaam om te wachten met een besluit over aanbevelingen om het politieke debat uit schaliegas totdat de Structuurvisie Onder­ de impasse te halen. grond van het Rijk in werking treedt, suggereren de onderzoekers. Een van de belangrijkste aanbevelingen is dat er beter moet worden nagedacht over Politiek blij met rapport een goede samenwerking tussen de Liesbeth van Tongeren (GroenLinks) nationale overheid en lokale overheden. complimenteert het instituut: “Jullie rapport De auteurs van het rapport pleiten voor is als een steen in de vijver. We hebben nu een open benadering, waarbij ook wordt geen tweeduizend rapporten nodig. Het gekeken naar de toekomstige staat er gewoon heel overzichtelijk.” 16 Schaliegas Rathenau Instituut

Kamerlid Agnes Mulder (CDA) wijst er net als betrekken bij schaliegas­discussie’, ‘Kamp het Rathenau Instituut op dat we zouden had het zichzelf een stuk makkelijker kunnen moeten leren van de kwestie met CO2­opslag maken’). Provincies, gemeenten en andere in Barendrecht. Daar werden diverse belang­ betrokkenen krijgen volgens minister Henk hebbenden voor een haast voldongen feit Kamp van Economische Zaken volop inspraak­ gesteld. Een van de redenen dat dat plan mogelijkheden. “Het Rathenau Instituut stelt strandde, was dat er bij de lokale bevolking terecht dat overleg met en inspraak van onvoldoende draagvlak bestond. Jan Vos (PvdA) bewoners en betrokken gemeenten en vindt verbreding van de discussie goed, en provincies van belang is wanneer proefboringen noemt schaliegas een sluitstuk in de energie­ overwogen worden”, zegt hij. “Als groen licht transitie, “maar we doen het alleen als het gegeven wordt, zijn een milieueffectrapportage schoon en veilig kan.” Andere aanwezige en meerdere vergunningen en instemmingen Kamerleden René Leegte (VVD), Carla Dik­Faber nodig. In deze procedures is inspraak wettelijk (ChristenUnie) en Esther Ouwehand (Partij voor vastgelegd.” In Hart van Nederland roept Kamp de Dieren) reageren ook positief op het rapport. de betrokkenen op om de discussie vooral Ook René Peters van TNO, Hans Bousema van kritisch neutraal te voeren, “want als je jezelf Brabant Water en de Brabantse gedeputeerde hoe dan ook schaliegasvrij verklaart, dan maakt Johan van den Hout (SP) vinden dat het debat dat je positie om inhoudelijk van gedachten te breder moet worden gevoerd. Van den Hout: wisselen moeilijk.” “Een milieueffectrapportage alleen is niet genoeg. Milieu, ruimtelijke inpassing en Ook na september gaat het debat over draagvlak zijn ook belangrijk. Er moet ook schaliegas verder. De onderzoekers van het worden gesproken met alle deskundigen.” Rathenau Instituut schrijven een opiniestuk in NRC Handelsblad, spreken op een ‘beeld­ Minister reageert vormingsdag’ over schaliegas van de provincie Zowel het NOS Journaal als RTL Nieuws Noord­Brabant, en lichten hun rapport en berichten over de presentatie van het schalie­ aanbevelingen toe in een hoorzitting van de gasrapport (‘Provincies en gemeenten meer Tweede Kamer.

NOS@NOS 5 september Rathenau Instituut: meer inspraak gemeenten en provincies bij besluit schaliegaswinning. Samenwerking is cruciaal. http://nos.nl/l/547974

‘Diep wantrouwen beheerst discussie over schaliegas’

Metro, 5-9 www.metronieuws.nl/nieuws/diep-wantrouwen-beheerst-discussie-over-schaliegas/SrZmie!RzOaiZAz2OANY/ Jaarbericht 2013 Projecten 2013 17

KUNSTMATIG LEVEN?

Lichtgevende bomen als straatverlichting1; de herintroductie van de dodo2. Aan de hand van twee animatiefi lmpjes met fi ctieve, maar herkenbare toekomstbeelden, zet het Rathenau Instituut eind 2013 bezoekers van het internationale festival Border Sessions in Den Haag aan het denken over de gevolgen en ethische overwegingen van nieuwe technologische ontwikkelingen.

Juist omdat de synthetische biologie nog in van den Oever, directeur van het Nederlands de kinderschoenen staat, is nu het moment voor Instituut voor Biologie, denkt niet dat we bang een politieke en maatschappelijke discussie. hoeven te zijn voor synthetische biologie. “We Dan worden we straks niet overvallen en moeten kijken naar de mogelijkheden en deze ontstaat er geen loopgravenoorlog, zoals in benutten”, zegt hij tijdens een politiek café van het verleden bij de discussie rond genetische het Rathenau Instituut in januari, waarbij het modifi catie. instituut de rapporten ‘Geen debat zonder publiek’ en ‘Politiek over leven’ presenteert. Synthetische biologie biedt een wereld aan mogelijkheden. Maar er zijn ook zorgen. Zo In Europees verband neemt het instituut deel roepen de ontwikkelingen vragen op over aan SYNENERGENE, een vierjarig project intellectueel eigendom en ethiek. Kun je patent over synthetische biologie en maatschappelijk aanvragen op een nieuw organisme? Is het verantwoord innoveren van bijna dertig gepast om kunstmatig leven te maken? Leen partners uit meer dan tien landen.

1) http://youtu.be/xGQ6Cp1dC4c 2) http://youtu.be/lw-2886-Ft8

Spits, 21-1 18 Projecten 2013 Rathenau Instituut

LOS PROBLEMEN SAMEN OP

Grote maatschappelijke uitdagingen, zoals de vergrijzing en het gebrek aan sociale cohesie, kun je alleen oplossen als alle belanghebbenden samenwerken. En deze zogeheten kennis­ coproductie gaat niet vanzelf.

Dat zijn twee conclusies uit het rapport ‘Kennis­ presentatie van het rapport: “wat wij doen is coproductie voor grote maatschappelijke echt in de praktijk, voor de praktijk en met de vraag­stukken’, dat het Rathenau Instituut in het praktijk.” voorjaar van 2013 presenteert. Het financieren van onderzoek alleen is niet genoeg. Ook Het rapport ‘Kenniscoproductie voor de grote overheden moeten actief deelnemen en kennis maatschappelijk vraagstukken’ staat maanden­lang en kunde tussen ministeries beter inzetten. in de top drie van meest gedownloade rapporten van het Rathenau Instituut. De onderzoekers­ Het Rathenau Instituut analyseerde onder meer, worden regelmatig gevraagd voor presentaties hoe Amsterdam de opvoeding en ondersteuning­ op universiteiten en ministeries, en bij patiënten­ van jongeren en ouders probeert te verbeteren. organisaties en bedrijven. Ook de media weten Wetenschappers, gemeente, peda­gogische het instituut te vinden om de aanbevelingen nader bureaus, scholen en migranten­organisaties toe te lichten. Zo citeert het Financieele Dagblad werken in de Amsterdamse Kenniswerkplaats Barend van der Meulen, hoofd Science System Tienplus samen met ouders en jongeren. Door Assessment van het Rathenau Instituut in het artikel de samenwerking krijgen onderzoekers direct ‘Nieuwe ‘subsidiebureaucratie’ drijft inno­vatieve inzicht in de praktijk, en leren hulpverleners ondernemers­ tot wanhoop’. Van der Meulen snel hoe zij hun opvoedprogramma’s kunnen betoogt daarin dat maatschappelijke thema’s verbeteren. Trees Pels, bijzonder hoogleraar als ver­grijzing, groene energie en duurzame­ Opvoeden in de multi-etnische stad aan de VU, landbouw alleen voldoende aandacht krijgen licht de werkwijze van Tienplus toe tijdens de als vakministeries­ een actieve rol kunnen spelen. Jaarbericht 2013 Projecten 2013 19

Rapport over “De positie als leverancier van relatie met het parlement versterkt. onafhankelijke en betrouwbare Het instituut is daar inmiddels mee Rathenau informatie maakt van het Rathenau bezig. Zo is bijvoorbeeld sinds mei Instituut een goede partner voor 2013 oud-Tweede Kamervoorzitter samenwerking”, schrijft minister Gerdi Verbeet de nieuwe voorzitter Bussemaker van OCW in haar van het Rathenau Instituut. reactie op de externe evaluatie van het Rathenau Instituut. “Met Instituutsdirecteur Jan Staman de informatie van het Rathenau verwelkomt de waardering van de Instituut kan beleid evidence minister. Hij ziet twee belangrijke based worden vormgeven.” ontwikkelingen voor de toekomst: “De eerste is dat wetenschap en De minister deelt het positieve technologie steeds vaker ter beeld dat de evaluatiecommissie discussie staan. Denk aan discussies schetst in haar evaluatierapport. over studentenaantallen, valorisatie Ze noemt het Rathenau Instituut en vertrouwen. Ons instituut levert een belangrijke speler op Europees onafhankelijke, betrouwbare feiten, niveau, en prijst de wetenschappe­ en helpt daarmee bij het onder­ lijke kwaliteit van de publicaties. bouwen van deze discussies. De minister juicht toe dat het De tweede ontwikkeling is dat instituut actief zoekt naar samen­ Europa steeds belangrijker wordt. werking met onder meer advies­ We zijn dan ook niet alleen bezig raden, mini­steries, universi­teiten om de relatie met het Nederlandse en andere kennisinstellingen. Ze parlement te versterken, maar schrijft: “Ik moedig andere partijen we kijken ook hoe we met onze aan hetzelfde­ te doen.” Een van de expertise van betekenis kunnen aanbevelingen van de evaluatie­ zijn voor Brussel.” commissie is dat het instituut de

Evaluaties Wat heeft twintig jaar evalueren, zegt dat dan nog?” Minister visiteren en beoordelen van het Bussemaker van OCW is het geëvalueerd Nederlandse wetenschappelijke daarmee eens: “We kunnen trots onderzoek opgeleverd? Het zijn op onze wetenschappers. Rathenau Instituut zet in het voorjaar­ Maar het onderscheidend vermogen van 2013 de feiten en cijfers op een van de evaluaties is soms te laag. rij. Wat velen dachten, wordt nu in Daarom wordt er, met onder andere één oogopslag­ duidelijk:­ bijna al het de KNAW, de VSNU, NWO, het onderzoek is inmiddels excellent. Rathenau Instituut en de NFU, Het instituut sprak met specialisten gewerkt aan een herziening van van universiteiten en instituten. het Standaard Evaluatie Protocol.”

Het Nederlandse evaluatiesysteem Het tijdperk van het Standaard lijkt zijn langste tijd gehad te Evaluatie Protocol, waarin universi­ hebben. Zo zet D66-kamerlid teiten, de KNAW en NWO afgespro­­ Paul van Meenen vraagtekens bij ken hebben hoe ze onderzoeks­­ de huidige manier van evalueren: groepen beoordelen, eindigt “Dat iedereen als excellent in 2015. beoordeeld is, is mooi, maar wat

20 2013 in cijfers Rathenau Instituut

2013 in cijfers

Financiën

Realisatie baten in k€

5.407,5 5.333,2 5.220,7 5.118,0 5.263,7

7% 10% 9% 7% 9% jaar 2009 2010 2011 2012 2013

De basisfinanciering van het Rathenau Instituut is In 2013 heeft het RI ook enkele nieuwe, externe afkomstig van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en projecten verworven. Met deze projecten hopen we Wetenschap. Daarnaast werkt het Rathenau Instituut voor de begroting van 2014 een hoger percentage voor opdrachtgevers zoals het Europees Parlement, de van externe financiering te bereiken. Deze projecten Europese Commissie en diverse andere instellingen. worden uitgevoerd voor de Europese Commissie Om zijn onafhankelijkheid te waarborgen, financiert (Kaderprogramma­ KP7, service contract) en voor het instituut maximaal 25 procent van zijn begroting het ministerie van EZ. via externe opdrachtgevers. Over 2013 was dit 9%: opgebouwd uit nationale projecten zoals Kennis Meer informatie over deze projecten kunt u vinden voor Klimaat, Eendagshaantjes en Elektronische­ op www.rathenau.nl. Levensstijlcoach. Europese projecten lopen in het kader van het STOA, Raad van Europa en het Europese Kaderprogramma KP7.

Jaarbericht 2013 2013 in cijfers 21

Personeel

FTE ultimo 2013 44,68 47,61 48,61 53,02 53,60

jaar 2009 2010 2011 2012 2013

Verdeling vast-tijdelijk in % ultimo 2013

38 34 38 40 44

62 66 62 60 56

jaar 2009 2010 2011 2012 2013

M/V Inschaling ultimo 2013 Inschaling 5 - 7 8 - 9 10 - 11 12- 13 14- 16 totaal % Aantal M 0 2 9 9 3 23 38% Aantal V 5 5 18 9 0 37 62%

In- en uitstroom in aantallen Inschaling 2009 2010 2011 2012 2013 Aantal instroom 10 8 10 11 7 Aantal uitstroom 2 7 10 9 5 22 Publicaties Rathenau Instituut

Publicaties

Periodieken Hessels, L. & J. Deuten. Negen gouden regels voor Coördinatie van publiek-privaat kenniscoproductie. - Den Haag: Flux onderzoek: van variëteit naar Rathenau Instituut, 2013. - 1 p. - nr. 8 (januari): Samen? maatwerk. - Den Haag: Rathenau - nr. 9 (juni): En, bent u al perfect? Instituut, 2013. - 148 p. - ISBN Rerimassie, V. & D. Stemerding. 978-90-773-6446-8. - (SciSA rapport; Politiek over leven: in debat over VolTA 1328) synthetische biologie. - Den Haag: - nr. 04 (April): ‘Are we making Rathenau Instituut, 2013. - 104 p. perfect life?’ Jacobi, A., M. Lund Jensen, - ISBN 978-90-773-6443-7 - nr. 05 (October): ‘Big data’ L. Kool, G. Munnichs & A. Weber. Security of eGovernment Systems. Riphagen, M. & F.W.A. Brom. 12x Digitale nieuwsbrief - Brussel: STOA, 2013. - 4 p. - Klimaatengineering: hype, hoop (Options brief ; Nr. 2013-02) of wanhoop?. - Den Haag: Rathenau Instituut, 2013. - 224 p. - Publicaties Rathenau Instituut Jacobi, A., M. Lund Jensen, ISBN 978-90-773-6451-2 L. Kool, G. Munnichs & A. Weber. Arensbergen, P. van, L. Hessels & Security of eGovernment Systems: Stemerding, D., R. van Est, B. van der Meulen. Talent centraal: case study report. - Brussel: STOA, L. Hanssen, P. Schenkelaars & ontwikkeling en selectie van 2013. - 162 p. - ISBN 978-92-823- H. de Vriend. Geen debat zonder wetenschappers in Nederland. 4767-6 publiek: het opkomende debat - Den Haag: Rathenau Instituut, over synthetische biologie 2013. - 95 p. - ISBN 978-90-773- Jacobi, A., M. Lund Jensen, ontleed. - Den Haag: Rathenau 6448-2. - (SciSA rapport ; 1330) L. Kool, G. Munnichs & A. Weber. Instituut, 2013. - 66 p. - ISBN Security of eGovernment Systems: 978-90-773-6443-7 Boon, W. & E. Horlings. conference report. - Brussel: Kenniscoproductie voor de grote STOA, 2013. - 72 p. - ISBN Tiemeijer, W. & J. de Jonge. maatschappelijke vraagstukken. 978-92-823-4768-3 Hoeveel vertrouwen hebben - Den Haag: Rathenau Instituut, Nederlanders in wetenschap? . 2013. - 128 p. - (SciSA rapport ; Jacobi, A., M. Lund Jensen, - Den Haag: Rathenau Instituut, 1329). - ISBN 978-90-773-6447-5 L. Kool, G. Munnichs & A. Weber. 2013. - 69 p. Security of eGovernment Systems: Drooge, L. van & B. van der final report. - Brussel: STOA, 2013. Timmer, J., J. Smids, L. Kool, Meulen. Valuable: indicators for - 89 p. - ISBN 978-92-823-4618-1 A. Spahn & R. van Est. Op advies valorisation. - Den Haag: Rathenau van de auto: persuasieve techno­ Instituut, 2013. - 39 p. Kool, L., J. Timmer & R. van Est. logie en de toekomst van het Keuzes voor de e-coach: verkeerssysteem. - Den Haag: Ganzevles, J. & R. van Est. Energy maatschappelijke vragen bij de Rathenau Instituut, 2013. - 51 p. in 2030: busting the myths. - The automatisering van de Hague: Rathenau Instituut, 2013. - coachingspraktijk. - Den Haag: Vries, A. de, R. van Est en 35 p. Rathenau Instituut, 2013. - 50 p. A. van Waes. Samen winnen: verbreding van schaliegasdiscussie en handvatten voor besluitvorming. - Den Haag: Rathenau Instituut, 2013. - 132 p. - ISBN 978-90-773-6449-9 Jaarbericht 2013 Colofon 23

Dit jaarbericht bevat de high­­lights van 2013. Het complete jaarverslag over 2013 van het Rathenau Instituut vindt u op onze website: www.rathenau.nl/ jaarverslag2013

Colofon

Copyright, Rathenau Instituut, Den Haag 2013 Feiten en Cijfers Rathenau Instituut Anna van Saksenlaan 51 Drooge, L. van, S. de Jong, Postadres: M. Faber en D. Westerheijden. Postbus 95366 Twintig jaar onderzoeksevaluatie. 2509 CJ Den Haag - Den Haag: Rathenau Instituut, Telefoon: 070-3421542 2013. - 20 p. + bijlage. E-mail: [email protected] www.rathenau.nl Goede, M. de, R. Belder & J. de Jonge. Academische Uitgever: Rathenau Instituut carrières en loopbaanbeleid. - Opmaak: Jacob & Jacobus Den Haag: Rathenau Instituut, Fotografie: 2013. - 19 p. + appendix. Hollandse Hoogte (cover, p. 6 en p. 14) Getty Images (p. 4) Horlings, E., T. Gurney, J. Deuten Corbis (p. 5) & L. van Drooge. Patentaanvragen Loes Sleedoorn (p. 9) door kennisinstellingen. - Den Robert Jan Stokman (p. 11) Haag: Rathenau Instituut, 2013. - ingimage (p. 10 en p. 18) 35 p. iStock (p.19) Drukwerk: Quantes, Rijswijk Steen, J. van. Overzicht Totale Redactie: David Redeker Onderzoek Financiering (TOF): 2011-2017. - Den Haag: Rathenau Het Rathenau Instituut heeft een Instituut, 2013. - 14 p. Open Access beleid. Rapporten, achtergrond­studies, weten­schappelijke artikelen, software worden vrij beschikbaar gepubliceerd. Onderzoeks­gegevens komen beschikbaar met inachtneming van wettelijke bepalingen en ethische normen voor onderzoek over rechten van derden, privacy, en auteursrecht.

Verveelvoudigen en/of open­baar­making van (delen van) dit werk voor creatieve, persoonlijke of educatieve doeleinden is toegestaan, mits kopieën niet gemaakt Bestellen? of gebruikt worden voor commerciële U kunt de publicaties als pdf doeleinden en onder voorwaarde dat vinden op www.rathenau.nl/ de kopieën de volledige boven­staande publicaties en bij pagina’s van referentie bevatten. In alle andere gevallen de medewerkers die eraan mag niets uit deze uitgave worden hebben geschreven. Van veel verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt publicaties kunt u ook gratis door middel van druk, fotokopie of op een exemplaar aanvragen via welke wijze dan ook, zonder voorafgaande [email protected]. schriftelijke toestemming. Het Rathenau Instituut stimu leert de publieke en politieke meningsvorming over wetenschap en technologie. Daartoe doet het instituut onderzoek naar de organisatie en ontwikkeling van het wetenschapsysteem, publiceert het over maatschappelijke effecten van nieuwe techno­ logieën, en organiseert het debatten over vraagstukken en dilemma’s op het gebied van wetenschap en technologie. www.rathenau.nl