TÜRKMENISTANYŇ YLYMLAR AKADEMIÝASYNYŇ MILLI GOLÝAZMALAR INSTITUTY

NATIONAL INSTITUTE OF MANUSCRIPTS НАЦИОНАЛЬНЫЙ ИНСТИТУТ РУКОПИСЕЙ OF THE ACADEMY OF SCIENCES OF АКАДЕМИИ НАУК ТУРКМЕНИСТАНА

№3 (63), 2016

YLMY-KÖPÇÜLIKLEÝIN POPULAR SCIENTIFIC НАУЧНО-ПОПУЛЯРНЫЙ ŽURNAL JOURNAL ЖУРНАЛ

ESASLANDYRYJY — THE FOUNDER – УЧРЕДИТЕЛЬ – TÜRKMENISTANYŇ YLYMLAR NATIONAL INSTITUTE OF НАЦИОНАЛЬНЫЙ ИНСТИТУТ AKADEMIÝASYNYŇ MILLI MANUSCRIPTS OF THE ACADEMY РУКОПИСЕЙ АКАДЕМИИ НАУК GOLÝAZMALAR INSTITUTY OF SCIENCES OF TURKMENISTAN ТУРКМЕНИСТАНА

Baş redaktor Editor-in-Chief Главный редактор A. Aşyrow A. Ashyrov А. Аширов

Redkollegiýa: Editorial Board: Редколлегия: P.N. Agamyradow, P. N. Agamyradov, П.Н. Агамырадов, A. Garajaýew, A. Garajayev, А. Гараджаев, G.N. Hanmyradow, G.N. Hanmyradov, Г.Н. Ханмурадов, S. Çaryýew, S. Charyyev, С. Чарыев, O. Gurbanow O. Gurbanov О. Гурбанов

Baş redaktoryň orunbasary Deputy Editor-in-Chief Заместитель главного редактора A. Hojagulyýewa A. Hojagulyyeva А. Ходжагулыева

Jogapkär kätip Executive Secretary Ответственный секретарь Ý. Weliýewa Ya. Veliyeva Я. Велиева MAZMUNY CONTENTS СОДЕРЖАНИЕ

GARAŞSYZ, HEMIŞELIK BITARAP TÜRKMENISTANYŇ MEKDEP OKUWÇYLARYNA,TALYP ÝAŞLARYNA, MUGALLYMLARYNA WE BILIM IŞGÄRLERINE

TO SCHOOLCHILDREN, STUDENTS, TEACHERS AND WORKERS OF EDUCATION SPHERE OF 4 INDEPENDENT NEUTRAL TURKMENISTAN

ШКОЛЬНИКАМ, СТУДЕНЧЕСКОЙ МОЛОДЕЖИ, ПРЕПОДАВАТЕЛЯМ И РАБОТНИКАМ СФЕРЫ ОБРАЗОВАНИЯ НЕЗАВИСИМОГО НЕЙТРАЛЬНОГО ТУРКМЕНИСТАНА

J. JURAÝEW (Özbegistan Respublikasy) KOMÝOBYŇ ESERLERI – TÜRKI HALKLARYNYŇ TARYHYNY ÖWRENMEGIŇ MÖHÜM ÇEŞMELERIDIR

J. JURAYEV (Republic of ) WORKS OF LITERATURE OF KOMEB – IMPORTANT SOURCES OF 9 STUDYING OF HISTORY OF THE TURKIC PEOPLES

Д. ДЖУРАЕВ (Республика Узбекистан) ПРОИЗВЕДЕНИЯ КОМЁБА – ВАЖНЫЕ ИСТОЧНИКИ ИЗУЧЕНИЯ ИСТОРИИ ТЮРКСКИХ НАРОДОВ

Р. ALLAGULOW (Türkmenistan) YLYM WE FOTOGRAFIÝA: ÖZARA BÄHBITLI ARABAGLANYŞYK

P. ALLAGULOV (Turkmenistan) SCIENCE AND PHOTOGRAPHY: MUTUALLY BENEFICIAL RELATION

П. АЛЛАГУЛОВ (Туркменистан) 21 НАУКА И ФОТОГРАФИЯ: ВЗАИМОВЫГОДНАЯ СВЯЗЬ

О. BABAKOW, O. SAPARMÄMMEDOWA (Türkmenistan) SOLTANGALADAN WE SAHABALARYŇ ÝADYGÄRLIKLER TOPLUMUNDAN ALNAN KRANIOLOGIK TAPYNDYLARYŇ HÄSIÝETLENDIRILIŞI

О. BABAKOV, О. SАPАRМАММEDOVA (Тurkmenistan) CHARACTERISTICS OF THE CRANEOLOGICAL FINDINGS OF SOLTANGALA AND THE «ASKHABS MAUSOLEUMS» 34 О. БАБАКОВ, О. САПАРМАММЕДОВА (Туркменистан) ХАРАКТЕРИСТИКА КРАНИОЛОГИЧЕСКИХ НАХОДОК ИЗ ПАМЯТНИКОВ СУЛТАНГАЛА И АРХИТЕКТУРНОГО КОМПЛЕКСА АСХАБОВ

2 MIRAS

MAZMUNY CONTENTS СОДЕРЖАНИЕ

B. ÝÜJEL (Türkiýe Respublikasy) BABYRYŇ «DIWANYNDAKY» MESNEWILER

B. YUJEL (Republiс of Turkish) 45 MESNEVI IN BABUR’S DIVAN Б. ЮДЖЕЛ (Турецкая Республика) МЕСНЕВИ В «ДИВАНЕ» БАБУРА

G. NEPESOW. G. KAKAÝEWA (Türkmenistan) KÜLALÇYLYK SUNGATY – MEDENI MIRASYMYZYŇ BIR BÖLEGIDIR

G. NEPESOV, G. KAKAYEVA (Turkmenistan) 56 CERAMICS – COMPONENT PART OF OUR NATIONAL HERITAGE

Г. НЕПЕСОВ, Г. КАКАЕВА (Туркменистан) ГОНЧАРНОЕ ИСКУССТВО – СОСТАВНАЯ ЧАСТЬ НАШЕГО НАЦИОНАЛЬНОГО НАСЛЕДИЯ

S. ATAÝEW, M. BABAÝEWA (Türkmenistan) TIMARLANMAK BILEN BAGLANYŞYKLY DÄP-DESSURLAR

S. ATAYEV, M. BABAYEVA (Turkmenistan) THE TRADITIONS, CONNECTED WITH CARE 68 FOR OWN APPEARANCE

С. АТАЕВ, М. БАБАЕВА (Туркменистан) ТРАДИЦИИ, СВЯЗАННЫЕ С УХОДОМ ЗА СОБСТВЕННОЙ ВНЕШНОСТЬЮ

GA­RAŞ­SYZ TÜRK­ME­NIS­TANYŇ­ JEM­GY­ÝET­ÇI­LIK, YL­MY WE ME­DE­NI DUR­MU­ŞY­NYŇ WA­KA­LA­RY­NA SYN (iýul-sent­ýabr)

REVIEW OF THE EVENTS OF THE SOCIAL, SCIENTIFIC AND CULTURAL LIFE OF INDEPENDENT TURKMENISTAN 81 (July-September)

ОБЗОР СОБЫТИЙ ОБЩЕСТВЕННОЙ, НАУЧНОЙ И КУЛЬТУРНОЙ ЖИЗНИ НЕЗАВИСИМОГО ТУРКМЕНИСТАНА (июль-сентябрь)

MIRAS 3 GA­RAŞ­SYZ, HE­MI­ŞE­LIK BI­TARAP­ TÜRK­ME­NIS­TANYŇ­ MEK­DEP OKUW­ÇY­LARY­ ­NA, TA­LYP ÝAŞ­LA­RY­NA, MU­GAL­LYM­LA­RY­NA WE BI­LIM IŞ­GÄR­LE­RI­NE TO SCHOOLCHILDREN, STUDENTS, TEACHERS AND WORKERS OF EDUCATION SPHERE OF INDEPENDENT NEUTRAL TURKMENISTAN ШКОЛЬНИКАМ, СТУДЕНЧЕСКОЙ МОЛОДЕЖИ, ПРЕПОДАВАТЕЛЯМ И РАБОТНИКАМ СФЕРЫ ОБРАЗОВАНИЯ НЕЗАВИСИМОГО НЕЙТРАЛЬНОГО ТУРКМЕНИСТАНА

Hor­mat­ly mu­gal­lym­lar we Dear teachers and workers of Уважаемые преподаватели и bi­lim iş­gär­le­ri! education sphere! работники сферы образования! Mäh­ri­ban ta­lyp­lar, eziz okuw­çy­lar! Dear students and schoolchildren! Дорогие студенты и школьники!

Si­zi Mi­ra­sa sar­pa goý­mak, Wa­ta­ny I wholeheartedly congratulate you Сердечно поздравляю вас с Днем зна- öz­gert­mek ýylyn­ ­da ýurdu­ ­myz­da giň­ on the Day of Knowledge and Stu- ний и студенческой молодежи празд- ником, широко отмечаемым в нашей den bel­len­ýän baý­ram Bi­lim­ler we ta­ dents, a holiday, widely marked in our стране в Год почитания наследия, пре- lyp ýaş­lar gü­ni hem-de täze­ okuw ýy­ country in a year of honoring heritage, образования Отчизны, а также с нача- ly­nyň baş­lan­ma­gy bi­len tüýs ýü­rek­den transforming Fatherland, and begin- güt­la­ýa­ryn! лом нового учебного года! ning of the new academic year! Be­ýik öz­gert­me­le­riň, ösüş­le­riň ýo­ly Уверенно следуя по пути великих пре- Confidently following the way of bi­len öňe barýan­ Türk­me­nis­tan döw­ образований и прогресса, Туркменистан great transformations and progress, le­ti­miz, mäh­ri­ban hal­ky­myz şan-şöh­ и наш родной народ переживают слав- Turkmenistan and our native people ra­ta bes­le­nen ta­ry­hy döw­ri baş­dan ный период своей истории. Скоро мы ge­çir­ýär. Biz ýa­kyn wagt­da mu­kad­des experience glorious period of the his- будем широко отмечать 25-летний юби- Ga­raş­syz­ly­gy­my­zyň 25 ýyl­lyk şan­ tory. Soon, we will widely celebrate лей священной независимости. Наш ly baý­ra­my­ny giň­den bel­läp ge­çe­ris. 25-anniversary of sacred indepen- мужественный народ, устремленный к Mer­da­na hal­ky­myz bu be­ýik baý­ra­ma dence. Our courageous people, di- высоким целям, встречает этот великий праздник большими трудовыми успе- ýo­ka­ry ru­hu­be­lent­lik, uly zäh­met üs­ rected to the high goals, meet this хами, в атмосфере особого духовного tün­lik­le­ri, be­lent mak­sat­lar bi­len bar­ great holiday with huge labor success- подъема. ýar. es, in atmosphere of special spiritual В эпоху могущества и счастья каждый Ber­ka­rar döw­le­ti­mi­ziň bag­ty­ýar­lyk stimulating. гражданин страны, преисполненный döw­rün­de ýur­du­my­zyň her bir ra­ýa­ In the prosperous epoch of the pow- гордости за родную Отчизну, мирную ty eziz Wa­ta­ny­my­za, asu­da, aba­dan erful state, each citizen of the country, и благополучную жизнь, следуя свя- dur­mu­şy­my­za gu­wa­nyp ýa­şa­ýar, ata- full with pride for Fatherland, peace- щенным традициям предков, самоот- ba­ba­la­ry­my­zyň mu­kad­des ýö­rel­ge­le­ri­ ful and safe life, following sacred tra- верженно трудится, учится, строит и ne eýe­rip, döw­le­ti­mi­ziň mun­dan beý­ ditions of ancestors, self-denyingly созидает во имя ее дальнейшего про- läk-de gül­läp ös­me­gi ug­run­da yh­las­ly works, studies, builds and creates for цветания. zäh­met çek­ýär, oka­ýar, dö­red­ýär we the sake of its further prosperity. Сегодня в рамках реализуемых все- gur­ýar. Today in the framework of realized объемлющих реформ мы придаем осо- Hä­zir­ki dö­wür­de ýur­du­myz­da ama­la universal reforms we attach special бое значение сфере образования, рас- aşy­ryl­ýan öz­gert­me­le­riň çä­gin­de bi­lim significance to the education sphere, сматривая ее как базовую основу для ul­ga­my­na aý­ra­tyn orun be­ril­ýär. Bi­li­me considering it as a basis for further дальнейшего прогресса общества и jem­gy­ýe­ti­mi­ziň öňe git­me­gi­niň, döw­le­ progress of society and state. An over- государства. Главная цель проводимой ti­mi­ziň mun­dan beý­läk-de ös­me­gi­niň all objective of the educational policy нами образовательной политики – обе- bin­ýa­dy hök­münde­ ga­ral­ýar. Biziň­ bi­ carried out by us is ensuring global спечение всеобщей доступности обра- lim sy­ýa­sa­ty­my­zyň esa­sy mak­sa­dy зования, создание оптимальных усло- availability of education, creation of ýur­du­my­zyň her bir ra­ýa­ty üçin bilim­ вий, чтобы каждый гражданин страны optimum conditions that each citizen al­ma­gyň el­ýe­ter­li bol­ma­gy­ny ga­zan­ мог в полной мере задействовать свои mak­dyr. Her bir ada­myň bi­lim ba­bat­da of the country could involve totally the способности и талант. öz ukyby­ ­ny, ze­hi­ni­ni do­ly ula­nyp bil­ abilities and talent. В образовательной деятельности не- me­gi üçin äh­li şert­le­ri döret­ ­mek­dir. In the education activity it is required обходимо учитывать общечеловеческие Bi­lim işin­de umuma­ ­dam­zat gym­ to consider nationwide values and ценности и опыт развитых стран мира. mat­lyk­la­ry, dün­ýä­niň ösen döw­let­le­ri­ experience of developed world coun- Вместе с тем система образования niň tej­ri­be­si göz öňün­de tu­tul­ma­ly­dyr. tries. Along with it, education system должна гармонично развиваться на ос- Şeý­le hem, bi­lim ul­ga­my hal­ky­my­zyň should harmoniously develop on the нове национальных духовно-культур-

4 MIRAS me­de­ni, milli-ru­ hy­ ýörel­ ­ge­le­ri, däp- basis of national spiritual-cultural tra- ных традиций и принципов нашего на- des­sur­la­ry bi­len saz­la­şyk­ly ös­me­li­dir. ditions and principles of our people. рода.

Ga­dyr­ly mek­dep okuw­çy­la­ry! Dear schoolchildren! Дорогие школьники! Mäh­ri­ban ta­lyp ýaş­lar! Dear students! Дорогая студенческая молодежь!

Со стороны государства проводится Si­ziň bag­ty­ýar dur­muş­da ýaşa­ ­ma­ State carries out much work that you большая работа, чтобы вы жили счаст- gy­ňyz, oka­ma­gy­ňyz, öw­ren­me­gi­ňiz, live happily, study, get knowledge, and döw­rü­mi­ziň ýo­ka­ry de­re­je­li hü­när­men­ ливо, учились, овладевали знаниями, become professionals. In our sover- le­ri bolup­ ýetiş­ ­me­giňiz­ üçin döw­le­ti­miz стали профессионалами своего дела. В eign Fatherland for youth, favorable ta­ra­pyn­dan uly iş­ler ama­la aşy­ryl­ýar. нашей суверенной Отчизне молодежи opportunities are created for getting Ber­ka­rar Wata­ ­ny­myz­da ýaş­la­ryň is­län создаются широкие возможности для hü­när­le­ri boýun­ ­ça bi­lim almak­ ­la­ry üçin education on selected specialty. Year получения образования по избранной giň mümkin­ ­çi­lik­ler döre­ ­dil­ýär. Orta­ hü­ from year, a number of specialized специальности. Год от года растет чис- när we ýoka­ ­ry okuw mekdep­ ­le­ri­niň, and higher educational institutions and ло средних профессиональных и выс- ola­ra kabul­ edil­ýän talyp­ ­la­ryň sany­ students accepted in them grows. Ac- ших учебных заведений и принимаемых ýyl-ýyl­dan art­dy­ryl­ýar. Yk­dy­sa­dy­ýe­ cording to priorities of development of в них студентов. В соответствии с прио- tiň ösüş aýra­ ­tyn­lyk­la­ry­na la­ýyk­lyk­da, economy new specialties are opened ритетами развития экономики в высших ýo­ka­ry okuw mekdep­ ­le­rin­de tä­ze hü­ in the higher schools. The youth gets школах открываются новые специаль- när­ler açyl­ýar. Ýaş­la­ry­myz zerur­ ugur­ education by demanded directions in ности. Молодежь получает образование lar­dan da­şa­ry ýurt­la­ryň okuw mekdep­ ­ foreign higher schools. по востребованным направлениям и в зарубежных вузах. le­rin­de bi­lim al­ýar­lar. In our country, education is free. В нашей стране бесплатное государ- Ýur­du­myz­da döw­let ta­ra­pyn­dan bi­ Schoolchildren, students and teachers lim bermek­ işi mugt amala­ aşyryl­ ­ýar. ственное образование. Школьники, сту- are provided with necessary training- денты и преподаватели обеспечивают- Mek­dep okuw­çy­la­ry, ta­lyp­lar, mu­gal­ technical equipment, methodical liter- ся необходимым учебно-техническим lym­lar ze­rur okuw-teh­ni­ki en­jam­la­ ature and textbooks. Modern schools, оборудованием, учебно-методической ry, okuw ki­tap­la­ry, gol­lan­ma­lar bi­len kindergartens, recreation centers are литературой и пособиями. Строятся но- üp­jün edil­ýär. Tä­ze, döw­re­bap mek­ under construction, financial - techni- вые современные школы, детские сады, dep­ler, ça­ga­lar bag­la­ry, ça­ga­lar dynç cal basis of educational-pedagogical оздоровительные центры, планомерно alyş we sa­gal­dyş merkez­ ­le­ri gu­rul­ establishments systematically be- укрепляется материально- техническая ýar, bi­lim-ter­bi­ýe­çi­lik eda­ra­la­ry­nyň come stronger. As a vivid example of база образовательно-педагогических mad­dy-en­jam­la­ýyn bin­ýa­dy yzy­gi­der­ учреждений. Ярким примером заботы li ber­ki­dil­ýär. Şu tä­ze okuw ýy­lyn­da care of the state in this direction turns государства в этом направлении служит Türk­me­nis­ta­nyň Oguz han adyn­da­ky out to be commissioning in new edu- и сдача в эксплуатацию в новом учеб- In­že­ner-teh­no­lo­gi­ýa­lar uni­wer­si­te­ti­niň, cational year of the University of En- gineering Technology of Turkmenistan ном году Университета инженерных or­ta mek­dep­le­riň we ça­ga­lar bag­la­ технологий Туркменистана имени Огуз named after Oguz khan, tens of new ry­nyň on­lar­ça­sy­nyň tä­ze bi­na­la­ry­nyň хана, десятков новых средних школ и higher schools and kindergartens. ulan­ma­ga beril­ ­me­gi hem döw­le­ti­miz детских садов. ta­ra­pyn­dan bu ugur­da edil­ýän ala­da­ The care of youth shown at the Проявляемая на государственном nyň aý­dyň mysa­ ­ly­dyr. state level brings results. The inspired уровне забота о молодежи приносит Ýaş ne­sil bara­ ­da döw­let de­re­je­sin­de younger generation, betrayed to Fa- свои плоды. Формируется воодушев- edil­ýän ala­da öz miwe­ ­si­ni hem ber­ýär. therland, and the people, attached to ленное молодое поколение, преданное Wa­ta­ny­my­za, hal­ky­my­za, ata-ba­ba­ high principles of ancestors and the Родине и народу, приверженное высо- la­ry­my­zyň aja­ýyp ýörel­ ­ge­le­ri­ne, milli­ national traditions, directed to knowl- ким принципам предков и националь- däp-des­sur­la­ry­my­za we­pa­ly, ru­hu­be­ edge, acquiring profession, is formed. ным традициям, устремленное к знани- lent, bi­lim al­ma­ga, hü­när öw­ren­mä­ Last years, the number of Turkmen ям, овладению профессией, труду. ge, zäh­met çek­mä­ge hö­wes­li ýaş­lar students and schoolchildren who take В последние годы растет число турк- ke­ma­la gel­ýär. Soňky­ ýyllar­ ­da hal­ka­ra prize-winning places on the interna- менских студентов и школьников, кото- bäs­le­şik­ler­de, sport ýaryş­ ­la­ryn­da baý­ tional Olympiads and sports competi- рые удостаиваются призовых мест на rak­ly orun­la­ra my­na­syp bol­ýan ta­lyp­ tions grows. We are proud very much международных олимпиадах и спортив- la­ry­my­zyň, mek­dep okuw­çy­la­ry­my­zyň ных соревнованиях. Мы очень гордимся of our talented, erudite youth suc- sa­ny has-da art­ýar. Dün­ýä­niň dür­li нашей талантливой, эрудированной мо- cessfully acting in various corners of kün­jek­le­rin­de Wa­ta­ny­my­za, hal­ky­my­ лодежью, успешно выступающей в раз- za my­na­syp we­kil­çi­lik edip, üs­tün­lik­li the world, deservingly represents the личных уголках мира, которая достойно çy­kyş ed­ýän ze­hin­li we ba­şar­jaň ýaş­ country and the people. представляет свою страну и народ. la­ry­my­za biz örän gu­wan­ýa­rys! Your holy duty is to love Fatherland Ваш священный долг – всем сердцем Pe­der­le­ri­mi­ziň ru­hy si­ňen mu­kad­ selflessly, our blessed land, penetrat- любить Родину, нашу благословенную des top­ra­gy­my­zy, ata Wa­ta­ny­my­zy ed by spirit of ancestors, protect it as землю, пронизанную духом предков, jan­dan söý­mek, gö­züň gö­re­ji de­ýin an eye pupil, having got modern edu- беречь и охранять ее как зеницу ока,

MIRAS 5 go­ra­mak, döw­re­bap bi­lim-ter­bi­ýe alyp, cation and worthy upbringing, pursu- получив современное образование и ylym bi­len meş­gul­la­nyp we hü­när öw­ ing science, having specialty, become достойное воспитание, занимаясь на- re­nip, jem­gy­ýe­te peý­da­ly adam­lar bo­ useful to society, direct knowledge, укой, овладев специальностью, стать lup ýe­tiş­mek, alan bi­li­mi­ňi­zi, ylmy­ ­ňy­zy, professional skills and abilities to en- полезными для общества, направить hü­nä­ri­ňi­zi hal­ky­my­zyň aba­dan­çy­ly­gy­ suring well-being for the people. You свои знания, профессиональные навы- ки и умения на обеспечение благополу- na ba­gyş et­mek si­ziň mu­kad­des bor­ should acquire computer technolo- ju­ňyz­dyr. Siz hä­zir­ki za­ma­nyň ösen чия народа. gies, the latest equipment, diligently en­jam­la­ry­na, komp­ýu­ter tehno­ ­lo­gi­ýa­ Вы должны овладевать компьютер- study glorious history and cultural heri- la­ry­na erk etme­ ­gi ba­şar­ma­ly­sy­ňyz, ными технологиями, новейшим обору- hal­ky­my­zyň şöh­ratly­ ta­ry­hy­ny, me­de­ tage of our people, always achieve big дованием, прилежно изучать славную ni mira­ ­sy­my­zy yh­las­ly öw­ren­me­li­si­ňiz, successes, going deep into the world историю и культурное наследие наше- ylym-bi­lim çuň­luk­la­ry­na iç­gin ara­la­ of knowledge. го народа, всегда добиваться больших şyp, he­mi­şe uly üstün­ ­lik­le­ri ga­zan­ma­ успехов, углубляясь в мир знаний. ly­sy­ňyz. Dear teachers and workers of education sphere! Уважаемые преподаватели и Hor­mat­ly mu­gal­lym­lar we работники сферы образования! bi­lim iş­gär­le­ri! It is difficult to overestimate your Трудно переоценить ваши заслуги в merits in ensuring sovereignty of Fa- обеспечении суверенитета Отчизны, Eziz Wata­ ­ny­my­zyň ber­ka­rar­ly­gy­ny, therland, happiness for the native peo- счастья родного народа, популяризации mäh­ri­ban hal­ky­my­zyň bag­ty­ýar­ly­gy­ny ple, popularization among rising gen- среди подрастающего поколения за- üp­jün et­mek­de, ýur­du­myz­da ga­za­nyl­ eration of remarkable achievements of мечательных достижений страны, при- ýan aja­ýyp üstün­ ­lik­le­ri ýaş nes­le wa­ the country, augmentation of tendency умножении устремленности молодежи gyz etmek­ ­de, ýaşla­ ­ry be­lent maksat­ ­la­ к благородным целям и делам. Обучая ra, asyl­ly işle­ ­re ruhlan­ ­dyr­mak­da siziň­ of youth to noble goals and undertak- ings. Training young generation in the молодое поколение в свете современ- hyz­ma­ty­ňyz örän ulu­dyr. Siz ne­sil­le­ri­ ных требований, воспитывая его в духе light of modern requirements, bring- mi­ze wa­tan­sö­ýü­ji­lik, yn­san­per­wer­lik, патриотизма, гуманизма и высокой ing up them in the spirit of patriotism, päk ahlak­ ­ly­lyk ru­hun­da döw­re­bap bi­ нравственности, вы вносите достойный lim-ter­bi­ýe ber­mek bi­len, ýur­du­myz­da humanism and high morals, you bring вклад в осуществляемые в Туркмени- ama­la aşyryl­ ­ýan be­ýik iş­le­re my­na­syp well-meaning contribution to great ful- стане великие свершения. go­şant goşýar­ ­sy­ňyz. fillments, carried out in Turkmenistan. В нашей стране к преподавателям от- Bi­ziň ýurdu­ ­myz­da mugal­ ­ly­myň mer­ In our country, teachers are honored носятся с особым почитанием. Созда- te­be­si belent­ tutul­ ­ýar. Mu­gal­lym­la­ryň especially. All conditions are created ются все условия для их плодотворной ne­ti­je­li zäh­met çek­me­gi, ýaş nesle­ for their fruitful activity, giving youth of деятельности, предоставления моло- döw­re­bap bi­lim-ter­bi­ýe ber­me­gi üçin modern education, for self-denying, дежи современного образования и вос- äh­li şertler­ döre­ ­dilýär.­ Se­bä­bi, mu­gal­ diligent and creative activity of teach- питания, ибо самоотверженный, добро- ly­myň çek­ýän ha­lal, tu­tan­ýer­li we dö­ ers is a source of all our successes совестный и творческий труд педагогов re­di­ji­lik­li zähme­ ­ti bi­ziň gazan­ ­ýan üs­ это источник всех наших успехов и до- and achievements. tün­lik­le­ri­mi­ziň göz­ba­şy­dyr. стижений. I express firm confidence that you Si­ziň bi­lim ul­ga­my­ny dün­ýä tej­ri­ Выражаю твердую уверенность в том, be­si­ne hem-de mil­li ýörel­ ge­ ­le­ri­mi­ze according to world experience and что вы будете в соответствии с миро- la­ýyk­lyk­da, yl­my esas­da döw­re­bap national traditions, on scientific basis вым опытом и национальными тради- ös­dür­jek­di­gi­ňi­ze, ykdy­ ­sa­dy­ýe­ti­mi­ziň and in the spirit of present times will циями, на научной основе и в духе вре- dür­li ugurla­ ­ry üçin ýo­ka­ry de­re­je­li hü­ develop domestic education sphere, мени развивать отечественную сферу när­men­le­ri taý­ýar­la­mak bo­ýun­ça ne­ hold effective work on preparation of образования, проводить эффективную ti­je­li iş­le­ri alyp bar­jak­dy­gy­ňy­za berk highly-skilled personnel for various работу по подготовке высококвалифи- ynan­ýa­ryn! branches of economy. цированных кадров для различных от- раслей экономики. Eziz wa­tan­daş­lar! Dear compatriots! Дорогие соотечественники! Si­zi Bi­lim­ler we talyp­ ýaş­lar gü­ni Once again I sincerely congratulate hem-de tä­ze okuw ýyly­ ­nyň baş­lan­ma­ Еще раз искренне поздравляю вас с gy bi­len ýe­ne-de bir ge­zek tüýs ýü­rek­ you on the Day of Knowledge and Stu- Днем знаний и студенческой молодежи, den gut­la­ýa­ryn! Si­ze berk jan sag­lyk, dents and on beginning of new aca- а также с началом нового учебного года! uzak ömür, maş­ga­la aba­dan­çy­ly­gy­ny, demic year! I wish you sound health, Желаю вам крепкого здоровья, долголе- okuw­da we iş­de uly üs­tün­lik­le­ri arzuw­ longevity, family well-being, big suc- тия, семейного благополучия, больших ed­ýä­rin! cesses in study and work. успехов в учебе и труде. Türk­me­nis­ta­nyň Pre­zi­den­ti President of Turkmenistan Президент Туркменистана Gurbanguly Berdimuhamedow. Gurbanguly Berdimuhamedov. Гурбангулы Бердымухамедов.

6 MIRAS MIRAS 7 AÇYŞLAR WE TÄZE IŞLÄP DÜZMELER

DISCOVERIES AND NEW DESIGNS

ОТКРЫТИЯ И НОВЫЕ РАЗРАБОТКИ

8 MIRAS J. JURAÝEW (Özbegistan Respublikasy) KOMÝOBYŇ ESERLERI – TÜRKI HALKLARYNYŇ TARYHYNY ÖWRENMEGIŇ MÖHÜM ÇEŞMELERIDIR J. JURAYEV (Republic of Uzbekistan) WORKS OF LITERATURE OF KOMEB – IMPORTANT SOURCES OF STUDYING OF HISTORY OF THE TURKIC PEOPLES Д. ДЖУРАЕВ (Республика Узбекистан) ПРОИЗВЕДЕНИЯ КОМЁБА – ВАЖНЫЕ ИСТОЧНИКИ ИЗУЧЕНИЯ ИСТОРИИ ТЮРСКИХ НАРОДОВ

Hä­zir­ki­za­man ylym dün­ýä­si öz­bek The modern scientific world highly Современный научный мир высо- döw­le­ti­niň dö­re­me­gi, ke­ma­la gel­me­ valued the works of the historians of ко ценит труды историков прошло- gi we ös­me­gi bi­len bag­ly baý mi­ra­sy the past, who left rich heritage, con- го, оставивших богатое наследие, go­ýup giden­ geç­miş ta­ryh­çy­la­ry­nyň iş­ nected with origination, formation связанное с возникновением, ста- le­ri­ne ýoka­ ­ry ba­ha ber­ýär. Gy­nan­sak- and development of the Uzbek state. новлением и развитием узбекского da, ýurt döw­let ga­raş­syz­ly­gy­ny al­ýan­ Unfortunately, before obtaining state государства. К сожалению, до об- ça, bir­nä­çe işler­ dür­li sebäp­ ­le­re görä­ independence by the republic many ретения республикой государствен- ýe­ter­lik de­re­je­de öw­re­nil­me­di ýa-da works because of various reasons ной независимости многие труды по olar alymla­ ­ryň we hü­när­men­le­riň az were not studied completely or they различным причинам были либо не- san­ly­sy­na el­ýe­ter­li­di. Ol taryh­ ­çy­la­ryň were available only for rather limited достаточно изучены, либо доступны ter­ji­me­hal­la­ry ba­ra­da hem mag­lu­mat­ circle of scientists and specialists. весьма ограниченному кругу ученых lar diý­seň az. Şo­la­ryň bi­ri hem Hy­wa The biographical data about these и специалистов. Довольно скудны и ha­ny Seýit­ ­mu­ham­me­diň og­ly Seýit­ historians are rather scanty as well. биографические сведения об этих Ha­myt­dyr. Sayid Khamid – a son of Khan историках. Одним из них являет- Se­ýit Ha­my­dyň ömür we dö­re­di­ji­lik Sayid Mukhammad is one of them. ся Сайид Хамид – сын Хивинского ýo­ly Hy­wa (1861-1930ýý.) bi­len aý­ryl­ The life and creativity of Said Hamid хана Сайида Мухаммада. maz bag­la­ny­şyk­ly­dyr. Öz işle­ ­ri­ni Kom­ is inseparably connected with Khiva Жизненный и творческий путь ýob ta­hal­lu­sy bi­len döre­ ­dip­dir we gol (1861-1930). He created his works Сайида Хамида неразрывно связан çe­kip­dir. Ol Seýit­ ­mu­ham­met hanyň­ and signed under nickname Komeb. с Хивой (1861-1930 гг.). Свои труды bä­şin­ji og­ly bo­lup­dyr. Onuň do­gan­la­ He was the fifth son of Sayid Mukh- создавал и подписывал под псевдо- ry Mu­ham­met­ra­hym han Feruz,­ Se­ýit ammadkhan. His brothers are Mukh- нимом Комёб. Он был пятым сыном Ah­met töre,­ Tö­re­my­rat töre,­ Al­la­ýar ammad Rakhimkhan Feruz, Sayid Сайида Мухаммадхана. Его братья tö­re, Döw­let­ýar tö­re da­gy­lar­dyr. Ba­ Akhmad-Tura (tura-master), Turamu- Мухаммад Рахим хан Феруз, Сайид ba­jan Tar­ra­hyň mag­lu­mat­la­ry­na gö­rä, rat-Tura, Ollokher-Tura, Davlatyar-Tu- Ахмад-тура (тура – господин), Тура- Mu­ham­met­ra­hym ha­nyň Çi­ni­jan bike­ ra. According to data of Bobojon Tar- мурад-тура, Оллохёр-тура, Давлат- at­ly gy­zy bo­lup­dyr [1, 54-58; 2, 87-88; rakh, Mukhammad Rakhimkhan had яр-тура. По сведениям Бобожона 3, 431b; 5, 191a; 6, 4; 7, 236а-b; 8, 70; a daughter by name Chinijon-Bike [1, Тарраха, у Мухаммада Рахим хана 9, 42; 10, 20]. 54-58; 2, 87-88; 3, 431b; 5, 191а; 6, 4; была дочь по имени Чинижон-бикe 1865-nji ýyl­da Se­ýit­mu­ham­met han 7, 236а-b; 8, 70; 9, 42; 10, 20]. [1, 54-58; 2, 87-88; 3, 431б; 5, 191а; ölen­den soň­ra, onuň uly og­ly Mu­ham­ In 1865, after death of Sayid Mukh- 6, 4; 7, 236а-б; 8, 70; 9, 42; 10, 20]. met­ra­hym han (Fe­ruz) tagta­ çy­ka­ryl­ ammadkhan his elder son Mukham- В 1865 году, после смерти Сайида ýar. Hö­küm­dar bol­mak bi­len bir­lik­de, mad Rakhimkhan (Feruz) was en- Мухаммадхана, на престол был воз- ol öz maş­ga­la ag­za­la­ry­nyň we ýa­kyn throned. Being a ruler, he, at the same веден его старший сын Мухаммад

Juraýew Jamoliddin, A. Kadyry adyndaky Jyzak döwlet pedagogik institutynyň dil bilimi kafedrasynyň mugallymy, filologiýa ylymlarynyň kandidaty.

Jamoliddin Jurayev, Lecturer of Linguistics Department of Jizak State Pedagogical Institute named after A.Kadiri, Candidate of philology.

Джамолиддин Джураев, преподаватель кафедры языкознания Джизакского государственного педагогического института им. А. Кадири, кандидат филологических наук.

MIRAS 9 time, paid a great attention to the up- Рахим хан (Феруз). Являясь пра- bringing and education of members of вителем, он одновременно уделял own family and the nearest relatives. большое внимание воспитанию и Particular importance he gave to the образованию членов своей семьи и upbringing of Sayid Khamid. ближайших родственников. Особое Under the guardianship of Mukham- значение он придавал воспитанию mad Rakhimkhan Komeb got educa- Сайида Хамида. tion in madras of Arabmukhammad- Комёб под опекой Мухаммада khan on several courses from the Рахим хана в медресе Арабмухам- outstanding scholar of own time. He мадхана получил образование по had learnt the Arabic and Persian lan- нескольким курсам наук у выда- guages. His regular attendance of the ющихся учёных своего времени. literary parties with participation of the Он изучил арабский язык и фарси. statesmen, famous musicians and po- Его регулярное посещение лите- ets played significant role in formation ратурных вечеров с участием госу- of his world outlook and widening of дарственных деятелей, известных range of his knowledge. In spite of the fact that Sayid Kha- музыкантов и поэтов сыграло зна- mid-Tura was a khan’s son, he lived чительную роль в формировании Muhammetrahym han (Feruz). его широкого мировоззрения и рас- XIX asyryň ahyry. at the expense of the inherited small ширении круга знаний. Mukhammad Rakhim Khan (Feruz). plot of land. Those times, according to The end of XIX c. the traditions, originated in the period Несмотря на то, что Сайид Хамид- Мухаммад Рахим хан (Феруз). of ruling of Feruz, each well-to-do man тура был сыном хана, он жил за счёт Конец XIX в. had to construct the madras, mosque небольшого земельного участка, ga­ryn­daş­la­ry­nyň ter­bi­ýe­si­ne we bi­lim or other building, necessary for peo- перешедшего к нему по наследству. al­mak­la­ry­na uly üns be­rip­dir. Ol Se­ýit ple at his own expense. Following В те времена по традициям, воз- Ha­my­dyň ter­bi­ýe­si­ne aý­ra­tyn äh­mi­ýet these traditions, Komeb erected ma- никшим в период правления Феру- be­rip­dir. dras with mosque near his house on за, каждый состоятельный человек Kom­ýob Mu­hammet­ ­ra­hym ha­nyň saved means. Near Khoji Aloiddin he должен был за свой счёт построить ho­wan­dar­ly­gyn­da Arap­mu­ham­met ha­ built mosque and «korikhona» (place медресе, мечеть или другое здание, nyň med­re­se­sin­de öz döw­rü­niň meş­ where the Koran is read) in the cem- необходимое народу. Комёб, следуя hur alym­la­ryn­dan ylym­la­ryň dür­li ugur­ etery, and in Khalimbay makhalla near этим традициям, на накопленные la­ry bo­ýun­ça bi­lim alyp­dyr. Ol arap we Kilichbay – mosque, where teaching средства возвел возле своего дома pars dil­le­ri­ni öw­re­nip­dir. Kom­ýo­byň was carried out by enlightened tutor, медресе с мечетью. Около Ходжи the labour of whom was paid by Sayid döw­let işgär­ ­le­ri­niň, meşhur­ sazan­ ­da­ Алоиддина он построил мечеть и ко- Khamid [4, 196б-197а]. la­ry­nyň we şa­hyr­la­ry­nyň gat­naş­ma­ рихону (место, где читают Коран) на The collected poems, works «Tavor- gyn­da ge­çi­ril­ýän ede­bi ag­şam­lar­da кладбище, а в махалле Халимбай ikh ul-Khavonin» and «Muntakhab yzy­gi­der­li bol­ma­gy onuň giň dün­ýä­ga­ около Киличбая – мечеть, где обу- ul-Vokeat» about history of Khorezm raý­şy­nyň ke­ma­la gel­me­gin­de we bi­lim чение осуществлялось просвещён- and notes about natural changes in de­re­je­si­niň artma­ ­gyn­da uly äh­mi­ýe­te ными наставниками, труд которых Khorezm in the end of XIX – beginning eýe bo­lup­dyr. оплачивался Сайидом Хамидом [4, of XX century from works of Komeb 196б-197а]. Se­ýit Ha­myt töre­ ha­nyň og­lu­dy­gy­na were preserved till our time. Из трудов Комёба до нас дошли ga­ra­maz­dan, özü­ne mi­ras ga­lan ki­ It should be noted that besides of его сборник стихов, произведения çeň­räk ýer böle­ ­gi­niň ha­sa­by­na ýaşap­ ­ these works, Komeb had an idea to «Таворих ул-хавонин» и «Мунтахаб dyr. Şol ýyl­lar­da, Feru­ ­zyň ýur­dy do­ write one more historical book. And lan­dy­ran döw­rün­dä­ki dä­be gö­rä, her the notes in the book «Muntakhab ul- ул-вокеат» об истории Хорезма и bir bar­jam­ly adam hal­ka gerek­ bolan­ Vokeat»: «If God gives me strength, записи о природных изменениях в med­re­sä­ni, metji­ ­di ýa-da baş­ga bir bi­ then I shall write a book like «Ravzat Хорезме в конце XIX – начале XX na­ny öz se­riş­de­le­ri­niň ha­sa­by­na gur­ us-Safo» testify it. But we do not know вв. ma­ga borç­ly bo­lup­dyr. Kom­ýob hem up to present day, whether he embod- Следует отметить, что помимо bu dä­be eýe­rip, top­lan se­riş­de­le­ri­niň ied his ideas [5, 282а]. этих трудов, у Комёба имелся замы- ha­sa­by­na öz öýü­niň ýa­nyn­da med­re­ His work «Tavorikh ul-Khavonin» is сел написать ещё одну историче- se­li met­jit gur­dur­ýar. Ol Ho­ja Alaed­ dedicated to the history of the Khiva скую книгу, о чём свидетельствует di­niň go­la­ýyn­da met­jit, guburys­ta­nyň Khanate. The manuscripts of the histo- запись в книге «Мунтахаб ул- go­la­ýyn­da kary­ ­ha­na (Gurhan­ okal­ýan rians are kept in the Centre of Eastern вокеат»: «Если Бог даст мне силы, ýer) gur­dur­ýar, Gy­lyç­baý oba­sy­nyň Manuscripts at the Institute of Oriental то я напишу книгу, подобную «Рав- go­la­ýyn­da­ky Ha­lym­baý mä­hel­le­sin­de Studies under the number 7717/I, 853/ зат ус-сафо». Но до сегодняшнего

10 MIRAS (şä­her et­rap­ça­syn­da) bol­sa met­jit gur­ III, 3730/I. According to Sayid Khamid, дня нам неизвестно, воплотил ли он dur­ýar. Bu metjit­ ­de aň-bi­lim­li ha­ly­pa­lar before starting writing this book, he свои замыслы [5, 282а]. oka­dyp­dyr­lar, ola­ra Se­ýit Ha­my­dyň özi addressed to Mukhammad Rakim- Его произведение «Таворих ул- hak tö­läp­dir [4, 196б-197а]. khan: «Under your patronage, I want хавонин» посвящено истории Хи- Kom­ýo­byň eserle­ ­rinden­ onuň goş­ to create such work, in the flower gar- винского ханства. Рукописи исто- gu­lar ýygyn­ ­dy­sy, Ho­rez­miň tary­ ­hy we den of which it is possible to grow a рика хранятся в Центре Восточных XIX asy­ryň ahyr­la­ryn­da we XX asy­ryň flower, cultivated on the best traditions рукописей при институте Востоко- baş­la­ryn­da Ho­rezm­de ho­wa­nyň üýt­ of the past, like is not anywhere else» ведения под номерами 7717/I, 853/ ge­me­gi bara­ ­da ýa­zan «Tawo­ ­rih ul-ha­ [4, 11b]. So figuratively he expressed III, 3730/I. По свидетельству Сай- wo­nin» we «Mun­ta­hab ul-wo­ka­ýet» his wish to write historical work about ида Хамида, прежде чем присту- at­ly eser­le­ri bi­ze ge­lip ýe­tip­dir. Khiva. Khan supported his idea and пить к написанию этой книги, он об- Bu iş­le­rin­den baş­ga-da, Kom­ýo­byň asked to make a particular emphasis ратился к Мухаммаду Рахим хану: ýe­ne-de tary­ ­hy ki­ta­by ýaz­mak pi­ki­ri­niň on those historical events, which were «Под вашим покровительством я bo­lan­dy­gy­ny bel­läp geç­me­li­dir. Muňa­ not reflected by Shermukhammad хочу создать такое произведение, «Munta­ ­hab ul-wo­ka­ýet» ki­ta­byn­da­ky Munis and Mukhammad Rizo Orakhi, в цветнике которого можно вырас- ýaz­gy şaýat­ ­lyk ed­ýär: «Al­la güýç-kuw­ who also wrote history of the Khiva wat ber­se, men «Raw­zat us-sa­fo» ýa- Khanate. тить цветок, взрощенный на лучших ly kita­ ­by ýaza­ ­ryn». Ýöne­ hä­zir­ki gü­ne The book «Tavorikh ul-Khavonin» традициях прошлого, подобно кото- çen­li onuň öz ni­ýe­ti­ni ama­la aşy­ran­dy­ consists of preface and five chapters. рому нет нигде» [4, 11b]. Так образ- gy bi­ze bel­li däl [5, 282а]. Chapter 1: describes the period from но он выразил желание написать Kom­ýo­byň «Ta­wo­rih ul-ha­wo­nin» Adam up to Nukh (Noah); Chapter историческое произведение о Хиве. at­ly ese­ri Hy­wa han­ly­gy­nyň ta­ry­hy­na 2: from Yofas up to the events of the Хан поддержал его идею и попро- ba­gyş­lan­ýar. Taryh­ ­çy­nyň gol­ýaz­ma­ Kungrad family; Chapter 3: data about сил сделать особый акцент на тех la­ry Gündo­ ­ga­ry öw­re­niş ins­ti­tu­ty­nyň rules, came from the Kurlas dynasty; исторических событиях, которые не ýa­nyn­da­ky Gün­do­gar gol­ýaz­ma­la­ry Chapter 4: data about padishah Kun- были отражены Шермухаммадом Mer­ke­zin­de 7717/I, 853/III, 3730/I bel­ grad and his descendants; Chapter Мунисом и Мухаммадом Ризо Ога-

Arapmuhammet hanyň medresesi. Hywa (Özbegistan). Madrasah of Arap Mukhammad Khan. Khiwa (Uzbekistan). Медресе Арап Мухаммат хана. Хива (Узбекистан).

MIRAS 11 gi­ler bi­len sak­la­nyl­ýar. Se­ýit Ha­my­dyň 5: data about descendants of Mu- хи, которые также писали историю şa­ýat­lyk et­me­gi­ne gö­rä, bu kita­ ­by­ny khammad Amin-Inak, who governed Хивинского ханства. ýaz­ma­ga giriş­ ­mez­den öň, ol Mu­ham­ Khorezm, as well as there is a particu- Книга «Таворих ул-хавонин» со- met­ra­hym ha­na ýüz­le­nip­dir: «Si­ziň ho­ lar article in this Chapter giving infor- стоит из предисловия и пяти глав. wan­dar­ly­gy­ňyz­da men şeýle­ bir eser mation about life of the author and so- Глава 1: описывается период от Ада- dö­ret­mek­çi. Onuň bagy-bos­ sa­ ­nyn­da cial system of the state of that period. ма до Нуха (Ной); глава 2: от Ёфаса до событий Кунградского рода; гла- geç­mi­şiň iň go­wy däp­le­ri bo­ýun­ça gül The first four chapters are like «clas- sic» ones (data are selected from ва 3: сведения о правителях, вы- ýe­tiş­dir­mek bo­lar, ol gülüň­ hiç ýer­de other historical sources). Here au- шедших из династии Курлас; глава ta­ýy tapyl­ ­maz» [4, 11b]. Ol Hy­wa ha­ thor used works of such scholars like 4: сведения о падишахе Кунграде kyn­da tary­ ­hy eser ýaz­mak bara­ ­da­ky Shakhobiddin Nasaviy («Sirati Sulton и его потомках; глава 5: сведения о is­le­gi­ni şeý­le tä­sir­li be­ýan edip­dir. Han Jaloliddin Manguberdi»), Nasiriddin потомках Мухаммада Амина-инака, onuň bu ni­ýe­ti­ni gol­dap­dyr we Hywa­ Rabguzi («Kissai Rabguzi»), Amir которые правили Хорезмом, а также han­ly­gy­nyň ta­ry­hy­ny ýa­zan Şir­mu­ Temur («Tuzuki»), Sharofiddin Ali Yaz- в этой главе имеется особая статья, ham­met Muni­ ­siň we Muham­ ­met­re­za di («Zafornoma»), Mirkhand («Ravzat дающая сведения о жизни самого Age­hi­niň eser­le­rinde­ be­ýan edil­me­dik us-Safo»), Abulgazi Bakhadirkhan автора и социальном строе государ- ta­ry­hy wa­ka­la­ra aý­ra­tyn üns ber­me­gi («Sharai Turk» and «Sharai Taro- ства того периода. tab­şy­ryp­dyr. kima») – sources giving data about Первые четыре главы являются как бы «хрестоматийными» (све- дения отобраны из других истори- ческих источников). Здесь автор использовал произведения таких ученых, как Шахобиддин Насавий («Сийрати султон Жалолиддин Мангуберди»), Насириддин Рабгузи («Киссаи Рабгузи»), Амир Тимурлан («Тузуки»), Шарафиддин Али Язди («Зафарнома»), Мирханд («Равзат ус-сафо»), Абулгази Бахадирхан («Шажараи турк» и «Шажараи таро- кима»), – источники, предоставляю- щие сведения о тюркских народах и истории Кунградского ханства, а также богатый фольклорный мате- риал. Пятая глава – «Таворих ул- хавонин» содержит наиболее цен- ные факты о жизни самого автора. В ней имеются также сведения о том, каким образом представители Кунграда достигли вершин власти и впоследствии вели непрерыв- ные войны за пограничные земли с Бухарой, а также народами, стре- мившимися к отделению от центра- лизованной власти страны и обра- зованию отдельного государства. В «Таворих ул-хавонин» кроме того, приводятся сведения, раскры- вающие причины подъема диплома- тических, военных и экономических взаимоотношений Хивы с Бухарой, Афганистаном, Ираном, Россией. В произведении также содержат- ся ценные сведения о влиянии на Gur Emiriň peştagy. Portal of Gur-Emir. Портал Гур-Эмира. управление государством ишанов и шейхов существовавших тогда

12 MIRAS Gur Emir. Emir Teýmirleňiň we onuň nesilleriniň aramgähi. Samarkant (Özbegistan). Gur-Emir. Family sepulchre of Timur and heirs. Samarkand (Uzbekistan). Гур-Эмир. Фамильная усыпальница Тимура и его наследников. Самарканд (Узбекистан). «Tawo­ ­rih ul-ha­wo­nin» at­ly eser söz­ Turkic peoples and history of the Kun- суфийских учений, раскрывается ba­şy­dan we bäş bap­dan yba­rat bo­lup, grad Khanate, as well as rich folklore их суть, проповедуемые ими нрав- 1 bap­da: Adam ata­dan Nuh pygam­ be­ ­ material. ственные правила поведения. re çen­li dö­wür be­ýan edil­ýär; 2 bap­da: Chapter 5 – «Tavorikh ul-Khavonin» Второе историческое произведе- Ýa­fes­den Goň­rat tire­ ­si­ne çen­li wa­ka­ contains the most valuable data about ние Комёба, дошедшее до нашего lar; 3 bap­da: Gur­las nes­lin­den çy­kan life of the author. There are also data времени, – «Мунтахаб ул-вокеат». hö­küm­dar­lar ba­ra­da mag­lu­mat­lar; 4 how the representatives of Kungrad В настоящее время сохранился bap­da: Goňrat­ pa­ty­şa we onuň ne­ achieved heights of the power and один экземпляр, который хранится sil­le­ri ba­ra­da mag­lu­mat­lar; 5 bap­da: later, conducted continuous wars for в фонде Центра Восточных рукопи- Ho­rez­mi dolan­ ­dy­ran Muham­ me­ ­de­min frontier lands with Bukhara as well сей при Институте востоковедения yna­gyň ne­sil­le­ri ba­ra­da mag­lu­mat­lar. as peoples, who strived for separa- под номером 3730/II. Şo­nuň ýa­ly-da, bu bap­da aw­to­ryň öz tion from the centralized power of the Здесь были использованы некото- dur­mu­şy we döw­le­tiň şol dö­wür­dä­ki country and foundation of the sepa- рые сведения из книги «Таворих ул- so­sial gur­lu­şy ba­ra­da mag­lu­mat ber­ rate state. хавонин» и из других исторических ýän aý­ra­tyn ma­ka­la hem bar. Besides that, there is also data in трудов, посвященных Хивинскому Ki­ta­byň il­kin­ji dört ba­byn­da­ky mag­ «Tavorikh ul-Khavonin», which reveals ханству. По свидетельству автора, lu­mat­lar beý­le­ki ta­ry­hy çeş­me­ler­ the development of the diplomatic, чтобы сохранить многие ценные den alnyp­ ­dyr. Bu ýerde­ aw­tor Şa­ military and economic interrelations of данные, которые у него имелись, ho­bid­din Na­sa­wy («Siý­ra­ti sul­ton Khiva with Bukhara, , Iran но не вошли в книгу «Таворих ул- Ja­lo­lid­din Man­gu­ber­di»), Na­si­riddin­ and . хавонин», он отобрал и разместил Rab­gu­zy(«Kys­sa­ýy Rabgu­ ­zy»), Emir The work also contains valuable их в соответствующем порядке, по- Teý­mir­leň («Tuzu­ ­ki»), Şara­ ­fad­din data about influence of the existing этому книга называется «Мунтахаб Ali Ýezdi­ («Zafar­ ­na­ma»), Mirhond­ Sufi teachings on governance of state ул-вокеат». Она состоит из трёх («Raw­zat us-sa­fo»), Abyl­ga­zy Baha­ ­ by ishans and sheikhs, reveals their глав. В первой главе речь идет о со- MIRAS 13 Hywa. Içki galanyň umumy görnüşi. Khiva. The general view of Ichan-Kala. Хива. Общий вид Ичан-кала. dyr­han («Şe­je­re­ýi türk» we «Şeje­ ­re­ýi essence, moral rules of behavior prop- бытиях, происходящих в период от te­ra­ki­me») ýa­ly alym­la­ryň türki­ halk­lar agated by them. Адама до пророка Нуха. Во второй we Goňrat­ han­ly­gy­nyň tary­ ­hy ba­ra­da­ «Muntakhab ul-Vokeat» is the se- главе освещены события от Ёфаса ky mag­lu­mat çeş­me­si bo­lup dur­ýan cond historical work by Komeb, came до Кунградского рода. Здесь автор eser­le­rin­den, şeý­le hem baý halk dö­ to our time. At present time, one more даёт сведения о появлении тюр- copy, stored in the fund of Centre of re­di­ji­li­gi­niň mag­lu­mat­la­ryn­dan peý­da­ ков и родовых линиях. В частно- Eastern Manuscripts at the Institute la­nyp­dyr. сти, говоря об образовании родов of Oriental Studies under the number «Tawo­ ­rih ul-ha­wo­ni­niň» bäşin­ ­ji ba­ Киёт, Кипчак, об этимологии этих 3730/II, was preserved. названий, Комёб приводит источ- byn­da aw­to­ryň öz ömri­ ba­ra­da gym­ Some data from the book «Tavo- mat­ly mag­lu­mat­lar bar. Şonuň­ ýa­ly- ники, подтверждающие эти сведе- rikh ul-Khavonin» and other historical ния. В этой главе, как и в «Таворих da, bu bap­da Goň­ratla­ ­ryň we­kil­le­ri­niň works, dedicated to Khiva Khanate, ул-хавонин», основное внимание nä­dip döw­let (hö­kü­met) ba­şy­na ge­liş­ were used here. According to the au- уделяется истории возникновения le­ri we soň­ra Bu­ha­ra bi­len çäk­leş­ýän thor, he selected and placed in the cor- Кунградского рода и объясняется ýer­le­riň üs­tün­de, şeýle­ hem mer­ke­zi responding order many valuable data, смысл слова «Кунград». hö­kü­met­den bö­lü­nip aý­ry­lyp, aý­ra­tyn which he had but were not included into the book «Tavorikh ul-Khavonin» Третья глава состоит из двух ча- döw­let gur­ma­ga ym­tyl­ýan halk­lar bi­len стей. В первой части ее говорится о üz­nük­siz uruşla­ ­ry alyp baryş­ ­la­ry ba­ra­ to preserve them, for this reason, the book is titled «Muntakhab ul-Vokeat». создании Элтузарханом Хорезмско- da hem mag­lu­mat­lar bar. It consists of three chapters. Chapter 1 го ханства и времени его правления. Mun­dan başga-da,­ «Tawo­ ­rih ul- is about events, taken place in the pe- Во второй части описывается жизнь ha­wo­nin­de» Hy­wa­nyň Bu­ha­ra, Ow­ riod from Adam up to the Nukh Proph- знаменитых людей, живших в раз- ga­nys­tan, Eý­ran we Rus­si­ýa bi­len et. The events from Yofas up to the ные исторические периоды, а также dip­lo­ma­tik, har­by we ykdy­ ­sa­dy ara­ Kungrad family are described in Chap- имеются стихи автора по различной gat­na­şyk­la­ry­nyň ýo­ka­ry gö­te­ril­me­gi­ ter 2. Here author gives data about тематике. После описания каждого niň se­bäp­le­ri­ni açyp gör­kez­ýän mag­ origination of Turk and his family lines. исторического события Сайид Ха- lu­mat­lar hem ge­ti­ril­ýär. In particular, telling about formation of мид дает свое заключение.

14 MIRAS Eser­de döw­le­ti do­lan­dyr­ma­ga işan­ la­ryň we şyh­la­ryň, sopu­ ­çy­lyk tag­ly­ mat­la­ry­nyň eden tä­si­ri ba­ra­da hem gym­mat­ly mag­lu­mat­lar bar, ola­ryň maz­mu­ny, wa­gyz eden ah­lak düz­gün­ le­ri açy­lyp gör­ke­zil­ýär. Kom­ýo­byň bi­ziň gün­le­ri­mi­ze ge­lip ýe­ten ikin­ji ta­ry­hy ese­ri «Mun­ta­hab ul- wo­ka­ýet­dyr». Hä­zir­ki wagt­da Gün­do­ ga­ry öw­re­niş ins­ti­tu­ty­nyň ýa­nyn­da­ky Gün­do­gar gol­ýaz­ma­la­ry Merke­ ­zi­niň ha­zy­na­syn­da bu ese­riň 3730/II bel­gi bi­len sak­lan­ýan bir nus­ga­sy ga­lyp­dyr. Bu işde­ «Ta­wo­rih ul-ha­wo­nin» ki­ta­ byn­dan we Hy­wa han­ly­gy­nyň ta­ry­hy­na ba­gyş­la­nan beý­le­ki tary­ ­hy eser­ler­den al­nan kä­bir mag­lu­mat­lar ula­ny­lyp­dyr. Aw­tor «Ta­wo­rih ul-ha­wo­nin» ki­ta­by­ na gir­me­dik, özün­de bar bo­lan, bir­ nä­çe gym­mat­ly mag­lu­mat­la­ry sak­lap gal­mak üçin, ol mag­lu­mat­la­ry saý­lap alyp, ola­ry de­giş­li tertip­ ­de ýerleş­ ­di­rip­ dir, şonuň­ üçin hem ki­tap «Mun­ta­hab ul-wo­ka­ýet» diý­lip atlan­ ­dy­ryl­ýar. Bu ki­tap üç bap­dan yba­rat. Bi­rin­ji bap­da Adam atadan­ Nuh py­gambe­ ­re çen­li dö­wür­de bo­lup ge­çen wa­ka­lar ba­ra­da gür­rüň edil­ýär. Ikinji­ bap­da Ýa­fes­den Goň­rat ti­re­si­ne çen­li wa­ka­lar be­ýan edil­ýär. Bu ýer­de awtor­ Tür­küň we onuň nesil­ ­le­ri­niň peý­da bol­şy ba­ra­da mag­lu­mat­la­ry ber­ýär. Hu­su­san-da, Ky­ýat, Gypjak­ ti­re­le­ri­niň döreý­ ­şi, bu at­la­ryň ge­lip çy­ky­şy ba­ra­da aý­dan­da, Kom­ýob bu mag­lu­mat­la­ry tassyk­ ­la­ Reşid ed-Diniň «Jamy at-Tawaryh» eseri. Golýazma 1620 belgi bilen Özbegistan ýan çeş­me­le­ri hem ge­tir­ýär. «Tawo­ ­rih Respublikasynyň YA-synyň Gündogary öwreniş institutynda saklanýar. ul-ha­wo­nin» atly ki­ta­byn­da bol­şy ýa­ly, «Jami at-Tavarikh» by Rashid ad-Din. Manuscript 1620. Stored at the Institute of Oriental Studies of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan. bu bap­da hem Goň­rat ti­re­si­niň dö­re­ýiş Произведение Рашид ад-Дина «Джами ат-Таварих». Рукопись под № 1620 ta­ry­hy­na esa­sy üns be­ril­ýär we «Goň­ хранится в Институте востоковедения АН Республики Узбекистан. rat» sözü­ ­niň aň­lad­ýan many­ ­sy dü­şün­ di­ril­ýär. the Kiyet, Kipchak families, about ety- Например, в книге рассказывает- Üçün­ji bap iki bö­lek­den dur­ýar. mology of these names, Komeb gives ся, как после смерти Угузхана воз- Onuň bi­rin­ji bö­lü­min­de El­tu­zer ha­nyň sources, testifying to these data. The родился род Кунградов, как сложи- Ho­rezm han­ly­gy­ny döre­ ­di­şi we onuň main attention is paid in this chapter, лись судьбы Каёна, сына Элхана, do­lan­dy­ran wag­ty ba­ra­da gür­rüň be­ as well as in the «Tavorikh ul-Khavo- и Никуза, сына Холина. Оставшись ril­ýär. Ikin­ji bap­da dür­li dö­wür­ler­de nin» to the history of origination of the в живых после вражеского наше- ýa­şap geçen­ meşhur­ adam­la­ryň öm­ri Kungrad family and the meaning of the ствия, обе семьи перенесли очень be­ýan edil­ýär, şeýle­ hem aw­to­ryň dür­ word «Kungrad» is explained as well. много страданий. В течение четы- li goş­gu­la­ry be­ril­ýär. Her bir ta­ry­hy Chapter 3 consists of two parts. Part рёхсот лет формировался народ wa­ka­ny be­ýan eden­den soň­ra, Seýit­ 1 is about foundation of the Khorezm Кунграда, и члены двух выживших Ha­myt olar ba­ra­da öz jem­leý­ji pi­ki­ri­ni Khanate by Eltuzarkhan and time of ýaz­ýar. his governance. Part 2 describes life of семей заново отвоевывали земли My­sal üçin, kitap­ ­da Oguz han ölen­ the famous people, who lived in differ- предков, в конце концов, восстано- den soňra,­ Goň­rat ti­re­si­niň gaýta­ ­dan ent historical periods as well as poems вив справедливость. Эти события, di­kel­di­li­şi, Il­ha­nyň og­ly Kaýo­ ­nyň we of the author on various themes. After описываемые в прозе, заканчива- Ho­li­niň og­ly Ni­ku­zyň yk­bal­la­ry ba­ra­ description of each historical event ются поэтическим выводом. В этих da gür­rüň be­ril­ýär. Duş­man ço­zu­şyn­ Sayid Khamid gives own conclusion. строках высоко оцениваются дей- dan soň­ra di­ri ga­lyp, iki maşga­ ­la hem For example, it is told in the book how ствия борцов за свободу Родины: MIRAS 15 Çingiz han we onuň nesilleri. Reşid ed-Diniň «Jamy at-Tawaryh» eserinden miniatýura. Chengis Khan and his heirs. Miniature from manuscript «Jami at-Tavarikh» Rashid ad-Din. Чингизхан и его наследники. Миниатюра из рукописи «Джами ат-Таварих» Рашид ад-Дина. köp hor­luk­la­ry baş­dan ge­çir­ýär. Dört after death of Uguzkhan the Kungrad Снова восторжествовала свобода, ýüz ýy­lyň do­wa­myn­da Goň­rat hal­ky family was revived, as well as about Государство стало процветать, ke­ma­la gel­ýär, aman ga­lan iki maş­ga­ fates of Kayon, son of Elkhan and Ni- Народ воссоединился и la­nyň agza­ ­la­ry hem ada­la­ty di­kel­dip, kus, son of Kholin. восторжествовала справедлвость [5]. ata-ba­ba­la­ry­nyň ýerle­ ­ri­ni yzyna­ gaý­ Surviving after enemy invasion, ta­ryp al­ýar­lar. Kys­sa­da be­ýan edil­ýän both families went through many suf- В третьей главе «Мунтахаб ул- bu wa­ka­lar şa­hy­ra­na jem­le­me bi­len ferings. The nation of Kungrad was вокеат» автор с болью пишет о ta­mam­lan­ýar. Bu setir­ ­lerde­ Wata­ ­nyň formed during four hundred years нападении Чингизхана на Хорезм azat­ly­gy ugrun­ ­da gö­re­şen­le­riň he­re­ and members of two survived families и причиненных им разрушениях, ket­le­ri­ne ýo­ka­ry baha­ be­ril­ýär: again fought for lands of ancestors, re- ставших возможными в результа- establishing justice in the total. These те безответственности Мухаммада Tä­ze­den er­kin­lik ro­waç­lan­dy, events, described in prose, are ended Хорезмшаха. Мощное государство Döw­let gülläp­ baş­la­dy, by poetic conclusion. The actions of оказалось в руках врага, а послед- Halk bir­leş­di the fighters for freedom of Motherland ние годы жизни бывший правитель Ada­lat da­ba­ra­lan­dy. are highly appreciated in these lines: провел в странствии, и даже не был удостоен надлежащего погребения. «Mun­ta­hab ul-wo­ka­ýe­tiň» üçün­ji ba­ Again freedom triumphed, Сайид Хамид-тура, описывая byn­da aw­tor Çin­giz ha­nyň Ho­rez­me State becomes to prosper, многие исторические события, про- ço­zu­şy we onuň geti­ ­ren weý­ran­çy­lyk­ People are united исходившие в то время, указывает la­ry, munuň­ Mu­hammet­ Ho­rezm­şa­ And, justice triumphed. на необходимость единства и брат- nyň ge­leň­siz­li­gi ne­ti­je­sin­de müm­kin ства. В произведении «Мунтахаб ул- bo­lan­dy­gy ba­ra­da gy­nanç bi­len ýaz­ In Chapter 3 of «Muntakhab ul- вокеат» рассказывается, как Унгхан ýar. Kuw­wat­ly döw­let duş­ma­nyň eli­ne Vokeat» author writes with pain about ведет борьбу с врагом и насколько в

16 MIRAS 1873-nji ýylyň Hywa ýörişi. Türküstan toparynyň gurap ýatan çöllükden geçişi. N. N. Karaziniň çeken suraty. 1888 ý. The Khiva campaign of 1873. Crossing of the Turkestan detachment the dead sands. Painter N. N. Karazin. 1888. Хивинский поход 1873 года. Переход Туркестанского отряда через мёртвые пески. Художник Н. Н. Каразин. 1888 г. düş­ýär, öň­ki hö­küm­dar bol­sa öm­rü­niň attack of Chengiz Khan on Khorezm ней была важна взаимоподдержка, soň­ky ýyl­la­ry­ny ser­gez­dan­çy­lyk­da ge­ and the ravages, which became pos- оказание своевременной помощи çir­ýär, mer­te­be­si­ne la­ýyk jaý­lan­mak sible in the result of irresponsibility of со стороны Туркомилхана. hem mi­ýes­ser etme­ ­ýär. Mukhammad Khorezmshah. The pow- Рассказывая о судьбе Бердибека Şol dö­wür­de bo­lup ge­çen bir­nä­çe erful state turned out in hands of the – еще одного Хорезмского хана, он ta­ry­hy wa­ka­la­ry be­ýan edip, Seýit­ Ha­ enemy, and last years of life the for- пишет следующее. После смерти myt töre­ ag­zy­bir­li­giň we do­gan­ly­gyň mer ruler spent in travelling and, even, Жанибека его сын Бердибек еди- ze­rur­dy­gy­ny nyg­ta­ýar. «Mun­ta­hab was not favoured with proper burial. ногласно был возведен на престол. ul-wo­ka­ýet» ese­rin­de Ung­ha­nyň duş­ While describing many historical Не оправдав возложенных на него man bi­len alyp bar­ýan göre­ ­şi we on­da events, taken place that time, Sayid надежд, он проявил себя тираном ar­ka­laş­ma­gyň, Tur­ko­mil han ta­ra­pyn­ Khamid-Tura states the necessity of и злым человеком, несправедливо dan öz­wag­tyn­da kö­mek be­ril­me­gi­niň unity and brotherhood. It is told in the казнившим своих приближённых mö­hüm­di­gi ba­ra­da gür­rüň be­ril­ýär. work «Muntakhab ul-Vokeat» how Un- и родственников. Он не отдавал Ho­rezm han­la­ry­nyň ýe­ne-de bi­ri bo­ gkhan conduct fights with enemy and себе отчета в том, что власть, как lan Ber­di­be­giň yk­ba­ly ba­ra­da gür­rüň how important was mutual support, и жизнь, не вечны. В 1762 году он be­rip, ol şeý­le diý­ýär. Jany­ ­bek ölen­ giving timely help by Turcomilkhan. скончался. Наследник Батухана den soň­ra, onuň ogly­ Ber­di­bek bi­ra­ Telling about fate of Berdibek – one Бердибек оказался последним в gyz­dan tag­ta çy­ka­ryl­ýar. Özü­ne bil­di­ri­ more Khorezm Khan, he writes the fol- правящей династии. Вслед за ним len yna­my öde­män, ol öz ýa­kyn­la­ry­ny lowing. After death of Janibek, his son на престол взошли потомки Жуже- we ga­ryn­daş­la­ry­ny ada­lat­syz­lyk bi­len Berdibek was unanimously enthroned. хана. Комёб следующим образом je­za­lan­dy­ran zalym­ we re­him­siz adam Not living up the entrusted expecta- выражает своё отношение к этому: hök­mün­de tanad­ ­ýar. Ýö­ne ol hö­kum­ tions, he showed himself as tyrant and dar­ly­gyň hem ömür ýa­ly müdi­ ­mi däl­di­ malicious man, unjustly putting his re- Был Бердибек тираном, gi­ni bil­me­ýär. 1762-nji ýyl­da ol ara­dan tainers and relatives to death. But he Погубил своих родных, çyk­ýar. Baty­ ­ha­nyň mi­ras­dü­şe­ri Ber­di­ did not realize that power as well as Пришла смерть неминуемая. bek do­lan­dy­ry­jy nes­liň iň soň­ku­sy bol­ life, is not everlasting. И не смог оставить после себя ýar. Ondan­ soň­ra Žuže­ ha­nyň ne­sil­le­ri He died in 1762. Berdibek, the de- ни богатства, ни наследника [5]. tag­ta geç­ýär. Komýob­ mu­ňa öz ga­raý­ scendant of Batukhan, turned out the şy­ny şeý­le be­ýan ed­ýär: last one in ruling dynasty. The descen- Наряду с этим, сообщает Сайид dants of Zhuzhekhan were enthroned Хамид-тура, Султан Жаш и Элбарс MIRAS 17 Muhammetrahym hanyň medresesi. Hywa (Özbegistan). Madrasah of Mukhammad Rakhim Khan. Khiva (Uzbekistan). Медресе Мухаммад Рахим хана. Хива (Узбекистан). Ber­di­bek za­lym bol­dy, after him. Komeb expresses his atti- боролись за престол и богатство, Ýa­kyn­la­ry­ny gyr­dy, tude about it in the following way: вследствие этого были убиты их Gu­tul­gy­syz ölüm gel­di, отцы и братья, полуторагодовалый Ol özü­niň yzyn­da, Berdibek was a tyrant, сын султана Исфандияра. Автор Ne baý­lyk, ne ogul goý­dy. He killed own relatives, приводит некоторые исторические Unavoidable death came. события, схожие с этими, и утверж- Şu­nuň bi­len bir­lik­de, Se­ýit Ha­myt And, he could not leave after him дает, что власть отцеубийц не может tö­re şu­la­ry ha­bar ber­ýär. Sol­tan Jaş Neither wealth nor heir. продлиться и семи месяцев. Впо- we Il­bars tagt we baý­lyk üs­tün­de uruş­ следствии Султан Жаш и Элбарс ýar­lar, şol uruşda­ ola­ryň ka­ka­sy we Along with it, Sayid Khamid-Tura in- погибают от рук Исфандиярхана: do­gan­la­ry, sol­tan Isfen­ ­di­ýar hanyň­ forms Sultan Zhash and Elbars fought bir ýa­rym ýaşly­ og­ly öl­dü­ril­ýär. Aw­tor for thone and wealth, as a result of it Эти два бесчестных человека, şu­la­ra meň­zeş kä­bir ta­ry­hy wa­ka­la­ry were killed their fathers and brothers, Которые покрыли мраком землю, my­sal ge­tir­ýär we ka­ka­la­ry­nyň ga­ny­ one-and-a-half-year-old son of sultan Не прожили и семи месяцев, na galan­ ­la­ryň hö­kum­dar­ly­gy­nyň ýedi­ Isfandiyar. Author gives some histori- Отправившись в темный aýa hem ýetme­ ­jek­di­gi­ni aýd­ýar. Soňra­ cal events, similar to it, and states that потусторонний мир [5]. Sol­tan Jaş we Ilbars­ Isfen­ ­di­ýar hanyň­ power of the patricides cannot last elin­den öl­ýär­ler: even seven months. Afterwards, Sul- Комёб выступает сторонником tan Zhash and Elbars were killed by справедливой власти. Например, Top­ra­gy tüm­lü­ge öw­ren, hands of Isfandiyarkhan: в произведении «Мунтахаб ул- Bu iki bi­hep­be, вокеат» воссевший на престол Му- Ýe­di aý hem ýa­şa­ma­dy­lar, These two dishonourable men, хаммад Рахим хан после смерти Göç edip ga­raň­ky gö­re. Who covered land with darkness, Сайида Мухаммадхана, приступая Did not live even seven months, к управлению государством, гово- Kom­ýob adyl hökum­ ­dar­ly­gyň ta­rap­ Going to the dark other world. рит о необходимости быть справед- da­ry bo­lup çykyş­ ed­ýär. My­sal üçin, ливым. Развивая мысль о предан-

18 MIRAS «Mun­ta­hab ul-wo­ka­ýet» ese­rin­de Komeb is adherent of fair power. For ности граждан государству, Комёб Se­ýit­mu­ham­met han ölen­den soň­ra example, in the work «Muntakhab ul- органично увязывает это обстоя- tag­ta ge­çen Mu­hammet­ ­ra­hym ha­nyň Vokeat» Mukhammad Rakhimkhan, тельство со справедливым правле- döw­le­ti do­lan­dyr­ma­ga giri­ ­şen­de, adyl who mounted the throne after death нием. Он говорит об этом так: «Если bol­ma­gyň mö­hümdi­ ­gi ba­ra­da aýd­ýar. of Sayid Mukhammad, starting gov- при управлении нет справедливой Ra­ýat­la­ryň döw­le­te we­pa­ly bol­ma­ly­ erning of state, tells about necessity политики, то оплот государства рух- dy­gy ba­ra­da­ky pi­ki­ri ösdü­ ­rip, Komýob­ to be fair. Developing this idea about нет, а жизнь его граждан станет тя- bu ýag­da­ýy adyl do­lan­dy­ryş bi­len ut­ faithfulness of the citizens to the state, желой» [5, 1546]. ga­şyk­ly bag­la­nyş­dyr­ýar. Ol bu ba­ra­da Komeb organically links this circum- Более полное развитие мысли о şeý­le diý­ýär: «Eger do­lan­dy­ryş­da adyl stance with fair governing. He tells справедливости наблюдается во sy­ýa­sat bol­ma­sa, on­da döw­le­tiň sü­ about it so: «if there is no fair policy второй главе «Таворих ул-хавонин». tü­ni synar,­ ra­ýat­la­ry­nyň ýaşaý­ ­şy hem during governing, then, the stronghold Комёб, давая сведения о тюркских agyr bolar»­ [5, 1546]. of the state will ruin, and life of its citi- правителях, их деятельности, исто- Adyl­lyk ba­ra­da­ky pi­kir «Ta­wo­rih ul- zens will be difficult» [5, 1546]. рии государства, показывает свое- ha­wo­nin» ki­ta­byn­da has do­ly ösdü­ ­ril­ The most complete development of образие каждого из них, говорит о ýär. Kom­ýob tür­ki hö­küm­dar­lar, ola­ryň the idea about justice is observed in том, что существование справедли- iş­le­ri, döw­le­tiň ta­ry­hy bara­ ­da mag­lu­ Chapter 2 of «Tavorikh ul-Khavonin». вости является условием процвета- mat­la­ry be­rip, ola­ryň her­si­niň özbo­ ­luş­ Giving information about the Turkic ния государства. Комёб также счи- ly­ly­gy­ny gör­kez­ýär, adyl­ly­gyň döw­le­tiň rulers, their activity, history of state, тает, что первостепенное значение gül­läp ös­me­gi­niň şer­ti­di­gi ba­ra­da aýd­ Komeb shows the uniqueness of each в государственном управлении име- ýar. Şo­nuň ýa­ly-da, Komýob­ döw­let of them, tells that existence of justice ет чуткость правителя к нуждам на- do­lan­dy­ry­şyn­da hö­küm­da­ryň hal­kyň is a condition of prosperity of the state. рода, его осведомлённость о поло- ha­jat­la­ry­na eser­deň gara­ ­ma­gy­nyň, Komeb considers that responsiveness жении дел во всех сферах. Эти свои onuň äh­li ugur­lar­da­ky iş­lerden­ ha­bar­ly of the ruler to the needs of the people, взгляды он развивает в «Мунтахаб bol­ma­gy­nyň uly äh­mi­ýe­ti­niň bar­dy­gy­ his awareness of state of the affairs ул-вокеат», где говорит о Турамура- ny aýd­ýar. Goň­ra­dy az wagt­lyk ba­syp in all spheres has paramount impor- де-суфи, который завоевал Кунград alyp, ony Hywa­ ­nyň dü­zü­min­den aý­ran tance in the state governing. He de- на короткий срок и отделил его от Tö­re­my­rat so­py ba­ra­da aýt­mak bi­len, velops all these views in «Muntakhab Хивы. В произведении показано, как aw­tor özü­niň bu ga­ra­ýyş­la­ry­ny «Mun­ ul-Vokeat», where he tells about Tura- суфи после взятия города теряет ta­hab ul-wo­ka­ýet» ese­rin­de ös­dür­ýär. murad-Sufi, who conquered Kungrad бдительность, предается разгулу и Eser­de şä­her al­nan­dan soňra,­ so­py­ for short time and separated it from в результате терпит поражение. Из nyň hüşgär­ ­li­gi­ni ýiti­ ­rip, aý­şy-eş­re­te Khiva. It is shown in the work how Sufi этого Комёб делает вывод: ýüz uran­dy­gy we neti­ ­je­de ýeň­len­di­gi after taking the city lost vigilance, went gör­ke­zil­ýär. Mundan­ Kom­ýob şeý­le on a wild spree and as a result, was Эмир, пребывающий в пьянстве и ne­ti­je çy­kar­ýar: defeated. Komeb draws a conclusion праздности, from it: Потеряет своё государство. Keý­pi-sa­pa, wag­ty­hoş bol­ýan emir, Уходят от него богатство и власть. Ýi­ti­rer öz döw­le­tin. Emir who is in hard drinking and Итог его – смерть или бегство [5]. On­dan baý­lyk, hö­küm gi­der, idleness, So­ňy ölüm ýa gaç­gak­lyk. Will lose his state. Сайид Хамид-тура, говоря о до- Wealth and power will leave him. стоинствах человека, не ограни- Se­ýit Ha­myt töre­ ada­myň mer­te­be­si Death or escape is a result of it. чивается этим, он раскрывает все ba­ra­da aýtmak­ bi­len çäk­len­män, onuň стороны его характера. И, наоборот, häsýetleriniň hemme tarap­ ­la­ry­ny hem Sayid Khamid-Tura, telling about в стремлении быть объективным açyp görkez­ ­ýär. Şeý­le hem has dog­ merits of human being, is not limited by он считает, что абсолютно плохих ru­çyl bol­ma­ga ym­ty­lyp, düý­bün­den er­ it; he reveals all his character features людей не бывает, в каждом надо bet adamyň­ bol­ma­ýan­dy­gy­ny, her bir as well. And, on the contrary, in aspira- искать какие-то положительные ка- ada­myň haý­sy-da bol­sa bir go­wy ta­ tion to be objective he considers that чества. В произведении «Мунтахаб rap­la­ry­ny hem göz­le­me­giň ge­rek­di­gi­ni there are no absolutely bad people, it ул-вокеат» об Исмаил-мирохуре он aýd­ýar. «Mun­ta­hab ul-wo­ka­ýet» ese­ is necessary to find positive qualities говорит: «Будучи бесчестным чело- rin­de Ysma­ ­ýyl mira­ ­hur ba­ra­da ol şeý­le in each of them. He tells about Ismail- веком он одновременно был гордым diý­ýär: «Bi­hep­be bol­sa-da, ol ge­dem Mirokhur in «Muntakhab ul-Vokeat»: и бесстрашным». we gaý­duw­syz adamdy».­ «Being dishonourable man, he, at the Комёб с волнением вспоминал, Kom­ýob gün­le­riň bi­rinde­ ýol­da­şy same time, was proud and fearless». как однажды во время путешествия bi­len syýa­ ­hat edip ýör­kä, onuň bat­ga Komeb remembered with excite- его спутник погряз в болоте, которое çü­mü­şi­ni, özü­niň ony ha­las edi­şi­ni tol­ ment how once during travelling his готово было его поглотить, и как он gun­mak bi­len ýatla­ ­ýar. Ol her bir sy­ fellow traveler got stuck in bog, which спас друга. Он считает, что у каждо- ýa­hat­çy­nyň kyn­çy­lykly­ pur­sat­da özü­ni was ready to absorb him, and how he го путешествующего должен быть

MIRAS 19 aýa­man kö­me­ge gel­jek ynam­ly ýol­da­ rescued his friend. He considers that надежный спутник, который в труд- şy­nyň bol­ma­ly­dy­gy­ny aýd­ýar. Bu ba­ each traveler must have a reliable ную минуту, не жалея себя, придет ra­da ol şeý­le diýýär:­ «Her bir ada­myň travelling companion, who in difficult на помощь. Об этом он говорит так: gaý­duw­syz ýol­da­şy bol­ma­ly­dyr, şon­da minute, not sparing himself, will help «У каждого человека должен быть бесстрашный спутник, и тогда не бу- uzak ýol gor­ku­ly bol­maz» [5, 271b]. you. He tells about is so: «Each man дет страха перед дальней дорогой» Se­ýit Ha­myt töre­ özü­niň Hywa­ ­nyň must have fearless companion, and then, there will not be fear before long [5, 271b]. Abyl­ga­zy, Ba­ha­dyr han, Şirmu­ ­ham­met Можно сделать вывод, что Сайид Mu­nis, Mu­ham­met­re­za Age­hi, Mu­ journey» [5, 271b]. One can draw a conclusion that Хамид-тура в обеих своих книгах, ham­met Ýusup­ Ba­ýo­ni ýa­ly taryh­ ­çy­ богатых историческими сведения- Sayid Khamid-Tura in both books, rich la­ry­nyň iş­le­ri ýaly­ ygty­ ­bar­ly çeşme­ ­le­re ми, основанными на достоверных in historical data, based on reliable esas­lan­ýan, tary­ ­hy mag­lu­mat­la­ra baý источниках, на трудах таких истори- sources, on works of such historians iki sa­ny kita­ ­by bilen,­ Hywa­ han­ly­gy­ ков Хивы, как Абулгази Бахадирхан, of Khiva like Abulgazi Bakhadirkhan, Шермухаммад Мунис, Мухаммад- nyň we tu­tuş­ly­gy­na Merke­ ­zi Azi­ýa­nyň Shermuhammad Munis, Mukham- ta­ry­hyn­da­ky boş­lu­gyň ýeri­ ­ni dol­du­ риза Огахи, Мухаммад Юсуф Баё- madriza Ogakhi, Mukhammad Yusuf ни, восполнил пробелы в истории ran­dy­gy ba­ra­da ne­ti­jä gel­mek bol­ýar. Bayoni, filled in the gaps in history of Хивинского ханства и Центральной Şo­nuň ýa­ly-da, onuň eser­le­ri­niň kys­sa the Khiva Khanate and Central Asian Азии в целом. Также можно доба- däp­le­ri­ni we türki­ halk­la­ry­nyň ta­ry­hy on the whole. It is also possible to add вить, что его произведения явля- bo­ýun­ça işle­ ­ri der­ňe­mek­de gym­mat­ly that his works are a valuable source ются ценным источником исследо- çeş­me bo­lup dur­ýan­dy­gy­ny hem aý­ of research of traditions of prose and вания традиций прозы и трудов по dy­lan­la­ryň üstü­ ­ne goş­mak bolar.­ works on Uzbek history. узбекской истории.

EDEBIÝATLAR LITERATURE ЛИТЕРАТУРА

1. Абдуллаева Б. Комёб ва унинг қўлёзма девонлари//Адабий мерос. 1988 год. № 2. 2. Аҳмедов Б. Ўзбекистоннинг атоқли тарихшунос олимлари.–Т.: Чулпон, 2003. 3. Баёни. Шажараи хоразмшохий. Центр Восточных рукописей при институте Востоковедения. Рукопись. Инв. № 274. 509 лл. 4. Комёб. Таворих ул-хавонин. Центр Восточных рукописей при институте Востоковедения. Рукопись. Инв. № 7717/I. 220 лл. 5. Комёб. Мунтахаб ул-вокеат. Центр Восточных рукописей при институте Востоковедения. Рукопись. Инв. № 3730/II. 294 лл. 6. Мадрахимов Э. Комёб/Хоразм хакикати. 1991, 31 августа. 7. Огахи. Гулшани давлат. Центр Восточных рукописей при институте Востоковедения. Рукопись. Инв. № 7572. 280 лл. 8. Раҳим Д., Матрасул Ш. Феруз-шоҳ ва шоир қисмати.–Т.: Издательско-полиграфическое объединение им. Гафура Гуляма, 1991. 9. Таррох Бобожон. Хоразм навозандалари. – Т.: Издательство литературы и искусства им. Гафура Гуляма, 1994. 10. Хоразмда битилган қўлёзмалар.//Составитель Г.Машарипова.–Т.: Институт востоковедения АН РУз, 1997. 11. Собрание Восточных Рукописей Академии наук УзССР, 7-том. – Т.: Фан, 1964.

20 MIRAS P. AL­LA­GU­LOW (Türk­me­nis­tan) YLYM WE FO­TOG­RA­FI­ÝA: ÖZARA­ BÄH­BIT­LI ARA­BAG­LA­NY­ŞYK P. ALLAGULOV (Turkmenistan) SCIENCE AND PHOTOGRAPHY: MUTUALLY BENEFICIAL RELATION П. АЛЛАГУЛОВ (Туркменистан) НАУКА И ФОТОГРАФИЯ: ВЗАИМОВЫГОДНАЯ СВЯЗЬ

«…Ta­ry­hyň dür­li dö­wür­le­rin­de «…From positions of historical «…С позиций историко-куль- hal­ky­my­zyň mil­li aý­ra­tyn­lyk­la­ry­ny and cultural development, memoirs турного развития, нам инте- açyp gör­kez­ýän, bo­lup ge­çen ta­ and notes are interesting for us, left ресны воспоминания и заметки, ry­hy wa­ka­lar ba­ra­da ha­bar ber­ýän during different periods of history оставленные в разные перио- beý­le­ki ýurt­la­ryň ab­raý­ly we meş­ by well known writers and travelers ды истории известными писа- hur ýa­zy­jy-şa­hyr­la­ry­nyň gal­dy­ran of many world countries about our телями и путешественниками ýaz­gy­la­ry, ola­ryň ga­ra­ýyş­la­ry bi­ original national culture. Our objec- многих стран мира о нашей са- ziň üçin ta­ry­hy nuk­daý­na­zar­dan tive is to discover, collect and keep мобытной национальной куль- for descendants this valuable data hem,me­de­ni ba­bat­da hem örän туре. Наша задача – изыски- as important historical documents, gy­zyk­ly­dyr. Bi­ziň we­zi­pä­miz ta­ry­ вать, собирать и сохранять для evidence of the ancient history and hy geç­mi­şiň bu gym­mat­ly mag­lu­ потомков эти ценные сведения culture of our people». mat­la­ry­ny göz­le­mek, ýyg­na­mak we как важные исторические доку- ola­ry bi­ziň hal­ky­my­zyň ga­dy­my ta­ менты – свидетельства древ- ry­hy­nyň we me­de­ni­ýe­ti­niň su­but­ President of Turkmenistan Gurbanguly Berdimuhamedov. ней истории и культуры нашего na­ma­la­ry hök­mün­de gel­jek ne­sil­le­ народа». ri­miz üçin aýaw­ly sak­la­mak bo­lup The Turkmen science thanks to dur­ýar». daily care of our scientist-president is Президент Туркменистана at a stage of prosperity and potential Гурбангулы Бердымухамедов. Türk­me­nis­ta­nyň Pre­zi­den­ti gaining, allowing it to bring into the Gurbanguly Berdimuhamedow. world level. Our scientists expand Туркменская наука благодаря по- with every passing day a range and вседневной заботе нашего учено- Türk­men yl­my alym Pre­zi­den­ti­mi­ do more deeper creative and scientific ziň gün­de­lik ala­da­la­ry­nyň ne­ti­je­sin­de го-Президента находится на этапе researches. In holding and expansion процветания и накапливает потен- pa­jar­lap ösüp baş­la­dy we dün­ýä de­ of scales of scientific works, the photo re­je­si­ne çyk­mak üçin dep­gi­ni­ni bar­ha циал, позволяющий ей выходить role is rather huge. «Art of imprinted на мировой уровень. Наши ученые batlan­ ­dyr­ýar. Alymla­ ­ry­myz öz­le­ri­niň moment», already after short period с каждым днем расширяют диапа- dö­re­di­ji­lik­li we hy­syr­dy­ly göz­leg­le­ri­ after occurrence, gained considerable зон и делают более глубокими свои ni gün­sa­ýyn ýaýbaň­ ­lan­dyr­ýar­lar we scientific value as the documentary творческие и научные исследова- çuň­laş­dyr­ýar­lar. Yl­my işle­ ­ri alyp bar­ evidence. It is possible to consider mak­da we ösdür­ ­mek­de fotog­ ­ra­fi­ýa­nyň firmly that in any branch of scientific ния. В проведении и расширении or­ny diýseň­ ulu­dyr. Fo­tog­ra­fi­ýa döräp,­ and technical and other sciences, sci- масштабов научных работ весьма kän wagt geç­män­kä onuň res­mi­na­ma entific researches are practically im- велика роль фотографии. «Искус- (do­ku­ment) hök­münde­ yl­my­lyk äh­mi­ possible without use of possibilities of ство запечатленного мгновения», ýe­ti me­se-mä­lim du­ýul­dy. Yl­my-teh­ni­ki photo. уже спустя небольшой срок после göz­leg­le­riň is­len­dik pu­da­gyn­da hem Ability of the human to view, observe своего возникновения, обрело ве- fo­tog­ra­fi­ýa­ny ulan­maz­dan, iş alnyp­ is one of the sides of display of his in- сомое научное значение в качестве ba­ryl­ma­ýar di­ýip, kes­git­li aý­dyp bo­lar. tellectual possibilities. Various techni- документального свидетельства.

Perman Allagulow, Türkmenistanyň YA-nyň Taryh institutynyň dünýä türkmenleriniň taryhy bölüminiň müdiri.

Perman Allagulov, The Head of World Turkmеn History Department of the Institute of History of Аcademy of Sciences of Turkmenistan.

Перман Аллагулов, заведующий отделом истории туркмен мира Института истории АН Туркменистана.

MIRAS 21 Можно со всей определенностью утверждать, что в любой отрасли научно-технических и других наук научные исследования практиче- ски невозможны без использования возможностей фотографии. Способность человека видеть, на- блюдать является одной из сторон проявления его интеллектуальных возможностей. Различные техни- ческие приспособления и фото- графия, кардинально повышая ви- зуальные возможности человека, развивают, поддерживают его мыш- ление и память на определенном уровне, подводя его к логическому предвидению, которое в результате приводит к научным открытиям. Тут проявляется вторая сторона про- блемы – взаимосвязь (взаимоотно- шение) науки и фотографии, точ- нее научной фотографии. Научная Elektron mikroskop. Electron microscope. Электронный микроскоп. фотография является одним из но- вых аспектов развития интеллекта, cal adaptations and photo, drastically Ada­myň gör­mek, syn­la­mak uky­by – мышления человека. На некоторых onuň aň­la­ýyş we düşü­ ­niş mümkin­ ­çi­lik­ raising visual possibilities of the per- этапах исторического процесса раз- le­ri­niň bir tara­ ­py­dyr. Ýö­ne dürli­ tehni­ ­ki son, develop, support his thinking and вития мышления может изменяться en­jam­lar we fo­tog­ra­fi­ýa ada­myň gö­rüş memory at certain level, bringing it to a функциональная роль органов вос- müm­kin­çi­li­gi­ni has-da ýo­kar­lan­dy­ryp, logic prediction which as a result leads kä­mil­leş­di­rip, onuň aňy­na we hu­şu­na to discoveries. There is the second приятия действительности. Осо- lo­gi­ki taý­dan öňden­ ­gö­rü­ji­li­ge golt­gy side of the problem interrelation (mu- бое значение придается органам ber­ýär, şol öň­den­gö­rü­ji­lik­ler bol­sa so- tual relation) of a science and a photo зрения, наблюдения. Поскольку ňy bi­len uly yl­my açyşla­ ­ra ge­tir­ýär. Şu is shown, to be more exact scientific зрительный ряд не подразумевает ýer­de mese­ ­lä­niň ikin­ji tara­ ­py – yl­myň photo. The scientific photo is one of знание языка как обязательного ус- we fo­tog­ra­fi­ýa­nyň ara­gat­na­şy­gy (ara­ new aspects of development of intelli- ловия для коммуникации, понима- bag­la­ny­şy­gy), ýag­ny ylmy­ fotog­ ­ra­fi­ýa gence, thinking of the person. At some ния, устраняются и другие препят- ýü­ze cykýar.­ Yl­my fotog­ ­ra­fi­ýa ada­myň stages of historical thinking develop- ствия. В связи с этим не возникают aňy­nyň, dü­şün­je­si­niň täze­ bir as­pek­ti­ ment, the functional role of perception трудности в понимании научной dir. Aňyň tary­ ­hy ösüş pro­se­si­niň kä­bir of the validity can change. фотографии, правильном восприя- tap­gyr­la­ryn­da ka­bul ediş or­gan­la­ry­nyň Special significance is attached to тии снятых фотографами, фотожур- or­ny üýt­gäp durýar.­ Şo­la­ryň ara­syn­da vision, observing. As a visual seg- налистами снимков разных жанров, şu gün­ler esa­sy orun görüş,­ synla­ ­ýyş ment does not mean knowledge of посвященных различным научным or­ga­ny­na de­giş­li­dir. Sebä­ ­bi oňa pi­kir language as obligatory condition for темам. communication, understanding, other В тематических фотографиях о obstacles are eliminated as well. In науке, научных исследованиях, в this connection there is no difficulty in основном, можно выявить две ка- understanding of the scientific photo, тегории: информацию и образы. correct perception, taken by photog- Поставленная цель достигается че- raphers, photo correspondents of dif- ferent genres, devoted to a variety of рез эти категории, доступные чита- scientific themes. телю. Эти выразительные средства In thematic photos about science, применяются также в научно-попу- scientific researches, basically, it is лярных и научно-фантастических possible to reveal two categories: in- работах. Некоторые фотоснимки, formation and images. The targeted выполненные во взаимосвязи этих Fobos, Mars planetasynyň hemrasy. goal is achieved through these cat- выразительных средств, по своей Fobos, Mars moon. egories, accessible to the reader. художественной ценности достига- Фобос, спутник планеты Марс. These expressive means are applied ют уровня произведения искусства.

22 MIRAS Ösümlikleriň tozgajyklarynyň mikroskopdan görnüşi. Pollen of plants under microscope. Пыльца растений под микроскопом. alyş­mak, dü­şü­niş­mek üçin dil bil­mek in popular scientific and scientific-fic- Хотя взаимодействие науки и ze­rur­ly­gy ýok, beý­le­ki päs­gel­çi­lik­ler tion works. Some pictures, taken in in- фотографии является сложным и hem orta­ ­dan aý­ryl­ýar. Şu­nuň bi­len terrelation of these expressive means, многосторонним, эта связь остается bag­ly­lyk­da ylmy­ fo­tog­ra­fi­ýa dü­şün­ by its art value reach the level of art крайне выгодной для обеих сторон. mek, fo­to­su­rat­çy­la­ryň, fo­to­žur­na­list­le­ work. Though science and photo inter- Особое место принадлежит науч- riň ylmy­ te­ma­la­ra bagyş­ ­lap alan dür­li action is difficult and multilateral, this ной фотографии, имеющей практи- žanr­lar­da­ky fo­to­su­ratla­ ­ry­na akyl ýe­ communication remains extremely ческое значение, так как она дает tir­mek babat­ da­ kyn­çy­lyk­lar hem ýü­ze favorable to both sides. Special place возможность навсегда зафиксиро- çy­kyp dur­ma­ýar. belongs to scientific photo, having вать незаметные для глаза процес- Ylym, yl­my bar­lag­lar ba­ra­da taý­ýar­ practical value as it gives chance to fix сы. Например, с помощью фото- la­nyl­ýan te­ma­ti­ki fo­to­su­rat­lar­da, esa­ processes, imperceptible for an eye. графии возможно заснять мелкие san, iki zat göze­ il­ýär: mag­lu­mat­lar we For example, with the help of photo it предметы, увеличив их в 10 – 40 şe­kil­ler. Şu iki se­riş­dä­niň üs­ti bi­len göz is possible to photograph small items, тыс. раз. Особенно большие пер- öňün­de tutu­ ­lan mak­sa­da ýetil­ ­ýär, ýag­ having raised them by 10-40 thou- ny okyja­ düş­nük­li bo­lar ýaly­ edil­ýär. sand times. More grandiose perspec- спективы открываются в изучении с Şol iki se­riş­de­den yl­my-po­pul­ýar we tives are opened in studying it with the ее помощью просторов Вселенной. yl­my-fan­tas­ti­ki iş­ler­de hem peý­da­la­ help of open spaces of the Universe. Возможности современной фото- nyl­ýar. Şol se­riş­de­le­riň ara­bag­la­ny­şy­ Possibilities of modern photo tech- техники позволяют ей преодолеть gyn­da alnan­ foto­ ­su­ratla­ ­ryň kä­bi­ri özü­ nology permit it to overcome earth пределы земли, выходя на просто- niň çe­per­çi­li­gi ba­bat­da sun­gat eseri­ ­niň limits, coming out to open spaces of ры Вселенной. Уже в 1957 г. авто- de­re­je­si­ne çen­li ýe­tip bi­ler. the Universe. In 1957, the automatic матическая межпланетная станция, Ylym bilen­ fotog­ ­ra­fi­ýa­nyň ara­bag­la­ interplanetary station, launched by the запущенная советскими учеными, ny­şy­gy çyl­şy­rym­ly we köp­ta­rap­ly bol­ Soviet scientists, has made pictures of сделала фотоснимки самой Луны и MIRAS 23 the Moon and its reverse side, which обратной ее стороны, которые были were extended all over the world. It распространены во всем мире. Ока- turned out, in the moment of shooting, зывается, в момент съемок рас- the distance between camera and the стояние между фотоаппаратом и Moon made up more than 60 thou- Луной составляло более 60 тыс. sand km. The president of Academy of км. Тогдашний президент Академии Sciences of the USSR A. N. Nesmey- наук СССР А. Н. Несмеянов писал anov wrote about it the following: «In об этом так: «В истории астрономии astronomy history the new epoch has началась новая эпоха – доказано, started – it is proved, that there are что есть возможности не только possibilities not only to study physical изучать физические планеты, но planets, but to do pictures of planets делать снимки планет с разных сто- from the different sides» [2]. By means рон» [2]. С помощью оптических и of optical and electronic microscopes электронных микроскопов произво- shootings of parts of atoms, cages of дятся съемки частичек атомов, кле- live organisms are made. ток живых организмов. The photo has turned into faith- Фотография превратилась в вер- ful assistant for scientists, who are ного помощника ученых, занимаю- engaged in nuclear physics. By it щихся ядерной физикой. Посред- means, scientists opened a radio-ac- ством нее учеными была открыта tivity. With photo application in 1927, Gündogary öwreniji rus alymy, professor радиоактивность. С применением it was made great discoveries in the W. A. Žukowskiý. фотографии в 1927 г. были сдела- nuclear physics. Scientist L. V. My- Russian orientalist, professor ны великие открытия в ядерной V. A. Zhukovskiy. sovskiy has managed to fix on a plate физике. Ученый Л. В. Мыcовский Русский востоковед, профессор with thick-layer emulsion of reflection сумел зафиксировать на пластине В. А. Жуко́ вский. of quickly charged particles which are с толстослойной эмульсией отра- sa-da, bu gat­na­şyk iki tarap­ üçin hem launched by radioactive substances. örän bäh­bit­li bol­ma­gyn­da gal­ýar. Esa­ Then N. A. Perfilov, professor of the жения быстро заряжаемых частиц, sy orun, ama­ly (prak­ti­ki) äh­mi­ýet­li ylmy­ Leningrad (St.-Petersburg) Radium испускаемых радиоактивными fo­tog­ra­fi­ýa de­giş­li­dir, se­bä­bi ol ýöne­ ­ Institute name dafter V. G. Hlopin by веществами. Затем Н. А. Перфи- keý gö­ze il­me­ýän proses­ ­le­ri he­mi­şe­lik means of plate with the same layer of лов – профессор Ленинградского sak­lap gal­ma­ga müm­kin­çi­lik ber­ýär. emulsion photographed disintegration (Санкт-Петербургского) Радиевого My­sal üçin, yl­my fo­tog­ra­fi­ýa owun­jak of protons of silver nucleus at 600 mil- института имени В. Г. Хлопина с по- zat­la­ry10000 es­se­den 40000 es­sä lion electron-volt [3]. Scientists could мощью пластины с таким же слоем эмульсии заснял распад протонов ядра серебра при 600 млн. электрон- вольт [3]. Ученым также удалось зафиксировать на снимках распад ядра атома в синхрофазотронaх. Фотография сумела показать жизнь глубин морей и океанов, по- могла ученым-медикам рассмо- треть мельчайшие частички на теле человека и различных животных. С помощью микрофотографии ученые смогли зафиксировать уран в поля- ризационном свете, а в кремнии, смешанном с графитом, – рентге- новские лучи. Большинство ученых-археологов в своей профессиональной дея- тельности прибегают к фотосъемке. Они проводят немало времени на раскопках в экспедициях, а обна- руженные там различные памятни- Änew. Seýit Jemaleddiniň metjidi. 1890 ý. W. A. Žukowskiniň düşüren suraty. ки и артефакты во многих случаях Anau. Seyit Jemalleddin Mosque. 1890. Photo of V. A. Zhukovskiy. вызывают восхищение своей кра- Анау. Мечеть Сеит Джемаледдина. 1890 г. Фото В. А. Жуковского. сотой или уникальностью, припод-

24 MIRAS Hazar deňziniň kosmosdan alnan suraty. Photo of the Caspian Sea, taken from the space. Фотография Каспийского моря, сделанная из космоса.

MIRAS 25 Aýyň kosmosdan alnan suraty. Photo of Moon, taken from the space. Фотография Луны, сделанная из космоса.

çen­li ulal­dyp sura­ ­ta dü­şü­rip bil­ýär. fix in pictures disintegration of atom нимают завесу над тайнами древ- Älem gi­ňiş­lik­le­ri­ni öw­ren­mek ba­ba­tyn­ nucleus in synchrophasotron. ности. Поэтому руки сами тянутся da fo­tog­ra­fi­ýa has köp müm­kin­çi­lik­le­ri The photo could show life of depths к фотоаппарату, в итоге постепенно we şert­le­ri dö­ret­mä­ge ukyp­ly­dyr. Hä­ of the seas and oceans, helped scien- накапливаются снимки предметов, zir­ki­za­man foto­ ­teh­ni­ka­la­ry­nyň müm­ tists-physicians to view the smallest свидетельствующих о страницах kin­çi­lik­le­ri ýe­riň çäk­le­rin­den çy­kyp, particles on the body of person and прошлого. Älem gi­ňiş­lik­le­ri­ne ara­laş­dy. Baryp,­ various animals. By means of micro- Одним из первых ученых, внес- 1957-nji ýyl­da so­wet alym­la­ry­nyň uçu­ photo, scientists could fix uranium in ших вклад в историческую и архе- ran pla­ne­taa­ra aw­to­ma­ti­ki stan­si­ýa­sy polarizing light, in silicon mixed with ологическую науку Туркменистана, di­ňe bir Aýyň özü­ni däl, eý­sem onuň graphite, X-rays. можно с полным правом назвать ar­ka tara­ ­py­ny hem su­ra­ta dü­şü­rip, The majority of scientists-arche- профессора Санкт-Петербургского dün­ýä ýaýrat­ ­dy. Şol su­rat­lar dü­şü­ri­ ologists in their professional activity университета Валентина Алексе- len­de fo­toap­pa­rat bi­len Aýyň araly­ ­gy resort to photographing. They spend евича Жуковского. В 1890 г. он по- 60 müň km. gow­rak eke­ni. Bu bara­ ­da a lot of time for excavation in ex- бывал на древней земле Мерва и SSSR Ylym­lar aka­de­mi­ýa­sy­nyň şol peditions, and various monuments ему предоставилась возможность wagt­ky pre­zi­den­ti A. N. Nes­me­ýa­now and artifacts found out there in many сделать снимки всех исторических şeý­le ýa­zyp­dyr: «Ast­ro­no­mi­ýa­nyň ta­ cases arouse admiration by beauty or ry­hyn­da täze­ eýýam­ başlan­ ­dy – Älem uniqueness, raise a veil over secrets памятников, собрать о них легенды, gi­ňiş­li­gi­niň fizi­ ­ki pa­ra­metr­le­ri­ni di­ňe of antiquity. Therefore hands reach for переписать надписи со стен строе- bir öw­ren­mä­ge däl, eý­sem pla­ne­ta­ the camera, as a result pictures of the ний и многочисленных надгробных la­ry dür­li ta­rap­dan su­ra­ta dü­şür­mä­ge items, testifying about pages of the камней, на основе топографических müm­kin­çi­lik­le­riň bar­dy­gy su­but edil­di» past, gradually are collected. снимков составить карту развалин [2]. Opti­ ­ki we elekt­ron mik­ros­kop­la­ryň One of the first scientists, who have Мерва, также он оставил записи о kö­me­gi bi­len ato­myň bö­le­jik­le­ri, jan­ly brought solid contribution to historical памятниках, следы которых могли or­ga­nizm­le­riň ki­çi­jik öý­jük­le­ri su­ra­ta and archaeological science of Turk- навсегда затеряться. В итоге в 1894 dü­şü­ril­ýär. menistan is professor of St.-Peters- г. он издал книгу «Древности Зака- Fo­togra­ ­fi­ýa ýad­ro fi­zi­ka­sy bi­len burg University Valentin Alekseevich спийского края. Развалины старого meş­gul­lan­ýan alym­la­ryň hem ýa­kyn Zhukovskiy. In 1890 he visited the an- Мерва», не утратившую научную ýar­dam­çy­sy­na öw­rül­di. Fotog­ ­ra­fi­ýa­ cient land of and he had chance ценность и в наши дни. Он сфото-

26 MIRAS nyň kö­me­gi bi­len alym­lar ra­dioak­tiw­ to make pictures of all historical monu- графировал и другие древние па- li­gi oý­lap tapdy­ ­lar. Fo­tog­ra­fi­ýa­ny ýad­ ments, to collect legends about them, мятники Южного Туркменистана. ro fizi­ ­ka­syn­da ulan­mak­da ha­ky­ky uly to copy inscriptions from walls of В 1896 г. Русское археологическое açyş­lar 1927-nji ýyl­da bo­lup geç­di. structures and numerous tombstones, общество наградило его за эту на- Şon­da alym L. W. Mysows­ ­kiý radioak­ ­ on the basis of topographical pictures учную работу Золотой медалью. В tiw ji­sim­le­ri­niň bö­lüp çy­kar­ýan çalt to make a card of ruins of Merv, also последующие годы на основе сде- zar­ýad­lan­ýan bö­lejik­ ­le­ri­niň şe­kil­le­ri­ni he left records about the monuments ланных им бесценных фотосним- ýü­zi ga­lyň emul­si­ýa­ly plas­tin­ka­nyň ýü­ which traces could be lost for ever. As ков многие исторические памятники zün­de saklap­ gal­dyr­ma­gy ba­şa­ryp­dyr. a result in 1894 he published the book были восстановлены или находят- On­dan soň­ra Le­ning­ra­dyň (Sankt-Pe­ «Antiquities of Caspian land. Ruins of ся в процессе восстановления, им ter­bur­gyň) W. G. Hlo­pin adyn­da­ky Ra­ the ancient Merv», not lost scientific стремятся возвратить их первона- diý ins­ti­tu­ty­nyň pro­fes­so­ry N. A. Per­fi­ value even today. He photographed чальный вид и великолепие. low küm­şüň ýad­ro­sy­nyň pro­ton bilen­ the other ancient monuments of Сорок лет назад на Устюрте и 600 mln. elekt­ron-wolt­da dar­ga­dy­ly­ Southern Turkmenistan. In 1896 Rus- Мангышлаке работала научная экс- şy­nyň su­ra­ty­ny üs­ti ga­lyň emul­si­ýa­ly sian Archaeological Society awarded педиция. Каждый день, в любую по- plas­tin­ka­nyň kö­me­gi bi­len dü­şü­ripdir­ him for this scientific work with the году археологи вели исследования [3]. Şeýle­ hem sinh­ro­fa­zot­ron­lar­da golden medal. The next years on the в различных направлениях, прибе- ato­myň ýad­ro­sy­nyň bö­lü­ni­şi­ni su­ratda­ basis of invaluable pictures made by ebe­di­lik gal­dyr­mak­lyk alym­la­ra ba­şart­ him, many historical monuments were гая к передвижению на вертолете, dy. restored or in the process of restora- даже пешим ходом передвигались Fo­togra­ ­fi­ýa deňiz­ ­le­riň we um­manla­ ­ tion, their original shape and magnifi- по зыбучим пескам, каменистым ryň düý­bün­dä­ki ýa­şaý­şy gör­ke­zip bil­di, cence is tried to return. равнинам, крутым скалам и неожи- luk­man alym­la­ra adam­la­ryň we dür­li Forty years ago on Ustyurt and данно обнаружили на узком пере- jan­dar­la­ryň enda­ ­my­nyň gö­ze görün­ ­ Mangyshlak, the scientific expedi- ходе дороги, соединявшей в ранние me­ýän bö­le­jik­le­ri­ni gör­mä­ge ýar­dam tion had worked. Every day, in any эпохи Центральную Азию, Китай, ber­di. Mik­ro­fo­tog­ra­fi­ýa­nyň kö­me­gi bi­ weather archeologists conducted re- Индию и Поволжье (Российская len alym­lar pol­ýa­ri­za­sion ýag­ty­lyk­da searches in various directions, resort- Федерация), развалины каменных ura­nyň şe­ki­li­ni, ga­ryş­dy­ry­lan gra­fit bi­ ing to movement by helicopter, even крепостей древнего города. Кро- len krem­niý­de bol­sa rentgen­ şöh­le­si­ on foot moved on quicksand, stony ме того, ученые наткнулись на не- niň su­ra­ty­ny dü­şü­rip, ony ebe­di­lik sak­ plains, abrupt rocks and unexpectedly сколько каменных скульптур у двух lap bil­di­ler. Ar­heo­log­la­ryň we alymla­ ­ryň ag­la­ ba­sy öz işle­ ­ri bilen­ bag­la­ny­şyk­ly pur­ sat­lar­da fo­to­su­rat al­ma­ga ýyk­gyn ed­ ýär­ler. Ola­ryň öz­leri­ ­niň köp wagt­la­ry­ny eks­pe­di­si­ýa­lar­da ge­çi­rip, ga­zuw-ag­ta­ ryş iş­le­ri döw­rün­de ýü­ze çy­ka­ran ta­ pyn­dy­la­ry ýa-da dür­li ýady­ ­gär­lik­le­riň owa­dan­ly­gy haýran­ gal­dyr­ýar. Şo­nuň üçin des­si­ne ola­ryň eli fotoap­ ­pa­ra­ta ta­rap uza­ýar we ta­pyn­dy­la­ry su­ra­ta dü­şür­mek­li­ge gi­riş­ýär, ne­ti­je­de, ýu­ waş-ýu­waş­dan gady­ ­my geç­mi­şi­mi­ze şa­ýat zat­la­ryň top­lu­my dö­räp baş­la­ýar. Türk­me­nis­ta­nyň taryh­ we arheo­ ­lo­ gi­ýa yl­my­na sal­dam­ly go­şant go­şan alym­la­ryň il­kin­ji­si hök­münde­ Sankt- Pe­ter­burg uni­wer­si­te­ti­niň pro­fes­so­ ry Walen­ ­tin Alek­se­ýe­wiç Žu­kows­ki­ni ynam bi­len ag­za­sak bo­lar. 1890-njy ýyl­da ol ga­dy­my Merw top­ra­gy­na ba­ ryp gö­rüp­dir we ähli­ tary­ ­hy ýa­dy­gär­lik­ le­ri su­ra­ta dü­şür­mä­ge, olar ba­ra­da­ky ro­wa­ýat­la­ry ýyg­na­ma­ga, jaý­la­ryň di­ war­la­ryn­da­ky we köp­san­ly guburüs­ti daş­lar­da­ky ýazgy­ ­la­ry göçü­ ­rip al­ma­ ga, to­pog­ra­fik su­rat­lar esa­syn­da Merw Goňurdepäniň guşuçar belentlikden görnüşi. ha­ra­ba­lyk­la­ry­nyň kar­ta­sy­ny düz­mä­ge Panorama of Gonur-depe from the height of bird’s flight. Панорама Гонур-депе с высоты птичьего полета. müm­kin­çi­li­gi bo­lup­dyr hem-de ba­sym

MIRAS 27 ýi­tip git­jek ýa­dy­gär­lik­ler ba­ra­da ýaz­ found out on narrow transition of the высоких холмов. Некоторые из них gy­la­ry gal­dy­ryp­dyr. Ne­ti­je­de, 1894-nji road connecting during early epoch были настолько велики, что их не- ýyl­da ol şu wag­ta çen­li ylmy­ gym­ma­ty­ the , , India and the возможно было сдвинуть с места. ny ýi­tir­me­dik «Zakas­ ­pi ülke­ ­si­niň ga­dy­ Volga region (Russian Federation), ru- Некоторые скульптуры достигали в my­ly­gy. Kö­ne Mer­wiň ha­ra­ba­lyk­la­ry» ins of stone fortresses of the ancient высоту 4,5м, другие – 2м, а самая at­ly ki­ta­by­ny çap­dan çy­kar­ýar. Ol Gü­ city. маленькая из них – почти 1м. Ря- nor­ta Türk­me­nis­ta­nyň beý­le­ki gady­ ­my Besides, scientists came across on дом с ними лежали отвалившиеся ýa­dy­gär­lik­le­ri­ni hem sura­ ­ta dü­şü­rip­dir. some stone sculptures at two high от скульптур головы, части торса, 1896-njy ýyl­da Russi­ ­ýa­nyň arheo­ ­lo­gik hills. Some of them were so great, огромные камни, которые по каким- jem­gy­ýe­ti bu yl­my işi üçin ony Altyn­ that they could not be shifted from то причинам не успели отделать. me­dal bi­len sy­lag­lap­dyr. Soňky­ ýyllar­ ­ the place. Some sculptures reached Ученые уточнили, что до момента da onuň gal­dy­ran gym­mat­ly foto­ ­su­rat­ 4,5 meters height, others – 2 meters разрушения скульптуры были рас- and smallest of them - almost 1meter. la­ry­nyň esa­syn­da ta­ry­hy ýa­dy­gär­lik­le­ ставлены П-образно специально. Near them there were heads which riň en­çe­me­si di­kel­dil­di we di­kel­dil­ýär, Ученые представили, что эта скуль- have fallen off sculptures, torso parts, il­ki­baş­da­ky owa­dan keşp­le­ri ola­ra птурная галерея, когда на них па- huge stones which for any reasons gaý­ta­ry­lyp be­ril­ýär. дали лучи солнца, была способна had not time to finish. Scientists speci- Mun­dan 40 ýyl öň­räk Üst­ýurt­da we приобретать грандиозный, необыч- Maň­gyş­lak­da (Müň­gyş­lak­da) yl­my fied, that till the moment of destroying, the sculpture were placed P-shaped ный вид. Всех присутствующих это eks­pe­di­si­ýa işläp­ ­di. Her gün­ki yssy,­ заставило задуматься о том, с какой tü­we­leý­li we tozan­ ­ly ho­wa­da ar­heo­ on purposes. Scientists supposed that this sculptural gallery when sun целью на небольшой площади было log­lar dür­li ulag­larda,­ di­ku­çar­da, hatda­ расположено более 70-ти скуль- py­ýa­da ür­gün çä­ge­ler­de, dur­şu­na daş beams fell on them, was capable to obtain grandiose and unusual view. птур, обращенных лицом на Запад. bo­lup du­ran düz­lük­ler­de, kert ga­ýa­lar­ Подобные находки были найдены da ylmy-göz­ ­leg iş­le­ri­ni alyp bar­dy­lar All presented caused to think by which aim on small area there were situated на захоронениях саков в районах we ga­ra­şyl­ma­dyk ýag­daý­da ga­dy­my more than 70 sculptures, turned with Арала (VI-IVв. до н.э.). Ссылаясь на şä­he­riň, şeý­le hem ir­ki dö­wür­ler­de face to the West. Similar finds were них, известные археологи В. Ягодин Mer­ke­zi Azi­ýa­ny, Hy­ta­ýy, Hin­dis­ta­ny discovered on burial places of sacs in и Х. Юсупов считали, что «эти хол- hem-de Rus Powolž­ ­ýe­si­ni bir­leş­di­ren areas of Aral (VI-IV century BC). Re- мы и находки относятся к массаге- ýo­luň in­çe­jik ge­çel­ge­sin­de daş­dan ferring to them, well-known archeolo- там» [4]. gur­lan ga­la­la­ryň ga­lyn­dy­la­ry­ny tap­dy­ gists V. Yagodin and H. Yusupov con- Для современной исторической lar. Bu­lar­dan baş­ga-da alymlar­ iki sa- sidered, that «these hills and finds are науки использование аэрофотогра- ny be­ýik de­pä­niň go­la­ýyn­da en­çe­me related to massagets» [4]. фии имеет исключительно важное daş­dan ýa­sa­lan heý­kel­le­riň üs­tün­den For modern historical science, use of значение. С самолета с высоты в bar­dy­lar. Ola­ryň kä­bi­ri şeý­le bir ulu­dy aerophotography has exclusive value. 200-300 м делаются снимки опреде- we­lin, ýe­rin­den goz­ga­mak hem müm­ From the plane, from height in 200- kin däl­di. Heý­kel­le­riň kä­bi­ri­niň bo­ýy ленной местности, которые широко 300 meters, pictures of certain district используются в научных работах. 4,5 m., käbi­ ­ri­niň­ki 2 m. ýetýär­ ­di, iň are made which are widely used in sci- ki­çi­le­ri bol­sa 1 m. töwe­ ­re­gi­di. Ola­ryň Этот метод, в основном, применяют entific works. This method, basically, для поисков развалин древних го- gap­da­lyn­da opu­ry­lyp, ýere­ gaçan­ heý­ is used for searches of ruins of ancient kel­le­riň kel­le­le­ri, bil­den ýokar­ ­ky bö­lek­ родов, крепостей, жилищ в местах cities, fortresses, dwellings in places оседлого проживания, причем в le­ri, en­tek do­ly ýa­sa­lyp gu­ta­ryl­ma­dyk of settled residing, and in conditions условиях солнечной освещенности äpet daş­lar ýatyr­ ­dy. Alym­lar heýkel­ ­le­ of solar light, early in the morning or ранним утром или вечером в лучах riň, ýörite, şu ýag­da­ýa düşü­ ­ri­len­di­gi­ni, in the evening in beams of the setting заходящего солнца, так как именно ýy­kyl­ma­zyn­dan öň ola­ryň «P» harp sun because in such period traces of в такое время следы развалин про- (ki­ril­li­sa­da) gör­nü­şin­de du­ran­dyk­la­ry­ ruins are shown especially accurately. являются особенно четко. Ученых, ny anyk­la­dy­lar. Bu heý­kel­ler ga­le­re­ There are quite a lot of scientists using ýa­sy­nyň ýag­ty gü­nüň şöhle­ ­si dü­şen­de in their work such method. использующих в своей работе такой äpet, üýt­ge­şik gör­nüş­le­ri eme­le ge­tir­ The scientist with the world name метод, немало. ýän­di­gi­ni alymlar­ göz öňü­ne getir­ ­di­ler. Victor Ivanovich Sarianidi, conduct- Ученый с мировым именем Вик- Ki­çi­räk meý­dan­ça­da 70-den gow­rak ing excavation in the ancient Merv тор Иванович Сарианиди, ведя heý­kel­le­riň ýer­leş­me­gi we ola­ryň ýüz­ within almost 50 years, has made the раскопки в древнем Мерве в те- le­ri­niň Gün­ba­ta­ra se­red­ýän­di­gi hem­ discoveries, which amazed the world чение почти 50 лет, сделал откры- me­le­ri oý­lan­dyr­ýar­dy. Şuňa­ meň­zeş scientific community. As a result of ar- тия, поразившие мировую научную ta­pyn­dy­lar sak­la­ryň Aral se­bit­le­rin­dä­ki chaeological excavations he testified, общественность. В результате ар- go­nam­çy­lyk­la­ryn­dan (b.e.ö. VI-IV as.) that in Murgab oasis, 4 millennia ago, хеологических раскопок он засви- hem tapy­ ­lyp­dy. Şo­la­ra salgy­ ­la­nyp, the settlement was created nowa- детельствовал, что в Мургабском bel­li ar­heo­log­lar W. Ýa­go­din we H. days called Gonurdepe, that Margush оазисе 4 тысячелетия назад было Ýu­su­pow «şol de­pe­ler we tapyn­ ­dy­lar country existed in III-II centuries BC, основано поселение, ныне именуе-

28 MIRAS mas­sa­get­le­re de­giş­li­dir» di­ýip ha­sap­ that between population of Mesopo- мое Гонурдепе, что страна Маргуш la­ýar­lar [4]. tamia, Elam, coast of the river Indus существовала в III-II вв. до н. э., Hä­zir­ki­za­man taryh­ yl­myn­da aero­ ­ and trade and cultural rela- что между населением Месопота- fo­to­su­ra­ty ulan­mak uly äh­mi­ýe­te eýe tions were developed. In II-I centuries мии, Элама, побережья реки Инд и bol­ýar. 200-300 metr ýokar­ ­dan bar­ýan BC, as residing places it is started to Бактрией были развиты торговые и uçar­dan göz öňün­de tu­tul­ýan ýe­riň su­ be used oases Togalak and Tahirbay. культурные отношения. Во II-I вв. до rat­la­ry dü­şü­ril­ýär we yl­my iş­ler­de giň­ It is observed the growth of a num- н.э. в качестве мест проживания на- den peý­da­la­nyl­ýar. Bu usul, esa­san, ir ber of settlements, and B. C. Merv is чинают использоваться оазисы То- sä­her­dä­ki ýa-da ag­şam­lyk ýaşyp­ bar­ turned to the capital of King- галак и Тахирбай. Наблюдается рост ýan gü­nüň şöhle­ ­le­ri bar wag­ty ga­dy­ dom, being the main city on a route of количества поселений, и до нашей my şäher­ ­le­riň, ga­lala­ ­ryň, ýaşa­ ­ýyş bo­ the Great . The well known эры Мерв превращается в столицу lan ýer­le­ri­niň ga­lyn­dy­la­ry­ny tap­mak­da scientist named above, based on re- Маргианского царства, становясь ula­nyl­ýar, se­bä­bi şol pur­sat­larda­ ola­ searches of Margush country, proved ryň yzla­ ­ry aýdyň­ gö­rün­ýär. Öz işin­de that territory of present Turkmenistan ключевым городом на маршруте Ве- şeý­le usu­ly peýda­ ­lan­ýan alym­lar örän is centre of the fifth world civilization. ликого Шелкового пути. Названный köp. In the works V. I. Sarianidi widely used выше известный ученый, основыва- Ady dün­ýä do­lan alym Wik­tor Iwa­no­ photo. It is vividly proved by hundreds ясь на исследованиях страны Мар- wiç Sa­ria­ni­di ga­dy­my Merw top­ra­gyn­ photos, placed in scientific works, гуш, однозначно доказал, что тер- da 50 ýyla­ go­laý wagt­lap ga­zuw-ag­ta­ published by the scientist, made from ритория нынешнего Туркменистана ryş iş­le­ri­ni alyp ba­ryp, dün­ýä­niň yl­my «height of the bird’s flight». Lower we является центром пятой мировой jem­gy­ýe­ti­ni aňk eden açyşla­ ­ry et­di. Ol bring to your attention one of these цивилизации. В своих работах В. Mur­gap oa­zi­sin­de mun­dan 4 müň ýyl photos. И. Сарианиди широко использовал ozal häzir­ Gö­ňur­de­pe diý­lip atlan­ ­dy­ryl­ ýan ilat­ly noka­ ­dyň düý­bü­niň tutu­ ­lan­dy­ gy­ny, b. e. öň­ki. III-II asyrlar­ ­da Mar­guş ýur­du­nyň bolan­ ­dy­gy­ny, Me­so­po­ta­mi­ ýa we Elam bi­len Ind der­ýa­sy­nyň ke­ na­ryn­da­ky ila­tyň we Bakt­ri­ýa­nyň ara­ syn­da söw­da, mede­ ­ni gat­na­şyk­la­ryň ösen­di­gi­ni ar­heo­lo­gi­ki ga­zuw-ag­ta­ryş iş­le­ri­niň üs­ti bi­len aýan et­di. B. e. öň­ki II-I asyr­lar­da ýa­şa­ýyş To­ga­lak we Ta­ hyr­baý oa­zis­le­ri­ne geç­ýär. Ilatly­ ýer­ler ula­lyp başla­ ­ýar­lar we biziň­ eý­ýa­my­ my­za çenli­ Merw bü­tin Margia­ ­na­nyň paý­tag­ty­na öw­rül­ýär hem-de Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň ug­run­da esa­sy şä­her bol­ýar. Bu bel­li alym, tary­ ­hy en­çe­me müň­ýyl­lyk­la­ra uzap gid­ýän Mar­guş ýur­dun­da ge­çi­ren göz­leg­le­ri­niň üs­ti bi­len, hä­zir­ki Türkme­ ­nis­ta­nyň çäk­le­ri­ niň dün­ýä­niň bäşin­ ­ji si­wi­li­za­si­ýa­sy­nyň mer­ke­zi­di­gi­ni je­del­siz su­but et­di. W. I. Sa­ria­ni­di özü­niň alyp ba­ran äh­li işle­ ­ rin­de fo­tog­ra­fi­ýa­ny giň­den ula­nyp­dyr. Aly­myň çap­dan çy­ka­ran yl­my kitap­ ­la­ ryn­da «gu­şuň uç­ýan be­lent­li­gin­den» al­nan fo­to­su­rat­la­ryň ýüzler­ ­çe­si­niň ýer­leş­di­ri­len­di­gi hem muny­ aň­ry­ýa­ny bi­len tas­syk­la­ýar. Aşak­da şol surat­ ­lar­ dan bi­ri hö­dür­len­ýär. Bel­li ital­ýan aly­my Bar­ba­ra Ça­ra­zet­ ti in­di en­çe­me ýyl­lar bä­ri bi­ziň ýur­du­ myz­da yl­my işle­ ­ri alyp bar­ýar. Ge­çen Kükürt magdany. Derweze, kükürtli depeler, Garagum. Türkmenistan. 10-12 ýylyň­ dowa­ ­myn­da meýdan­ iş­ FM nusgasy (№32407. A. Ýe. Fersman, D.I. Şerbakow). le­ri­ni ge­çir­mek we ar­hiw­le­ri ulan­mak Sulfuric ore. Darvaza, sulfuric hillocks, Garagum. Turkmenistan. ar­ka­ly Murga­ ­byň all­ýu­wial del­ta­sy­nyň Sample FM (№32407. A. E. Fersman, D. I. Sherbakov). ar­heo­lo­gik kar­ta­sy­ny düz­ýän wag­ty, Серная руда. Дарваза, серные бугры, Кара-Кумы. Туркменистан. ol, se­bi­tiň ho­wa şert­le­ri­ne, top­ra­gy­na, Образец ФМ (№32407. А. Е. Ферсман, Д. И. Щербаков).

MIRAS 29 The well-known Ital- фотографию. Это ярко подтверж- ian scientist Barbara дается сотнями фотографий, раз- Charazetti throughout мещенными в опубликованных уче- already several years ным научных работах, сделанным с conducts scientific «высоты птичьего полета». Ниже ы work in our country. предлагаем вашему вниманию одну Within 10-12 years, из этих фотографий. holding field works Известный итальянский ученый and using archive re- Барбара Чаразетти в продолжении cords at drawing of уже нескольких лет ведет в нашей the archaeological стране научную работу. В течение map of alluvial delta 10-12 лет проводя полевые рабо- of Murgab, she col- ты и используя архивные данные lected a considerable при составлении археологической number of the carto- Garagumuň jümmüşindäki kükürtli depeler. карты аллювиальной дельты Мур- D. I. Şerbakowyň düşüren suraty. graphical and statis- габа, она собрала большое коли- Sulfuric hillocks in Garagum. Photo of D. I. Sherbakov. tical data, connected чество картографических данных Серные бугры в Кара-Кумах. Фото Д. И. Щербакова. with environmental conditions, soil, flora и статистических сведений, свя- ösüm­lik dün­ýä­si­ne we ho­ja­ly­gy­na de­ and economy of regions, including re- занных с климатическими условия- giş­li, şol sanda,­ XIX asy­ryň aýak­la­ryn­ mained in official establishments from ми, почвой, растительным миром и dan tä Ikin­ji Jahan­ ur­şu­na çen­li ara­ the end of XIX century before the Sec- хозяйством регионов, в том числе lyk­da döw­let eda­ra­la­ryn­da sak­la­nan ond World War. In one of the scientific сохранившимися в государствен- kar­togra­ ­fik we statis­ ­tik maglu­ ­mat­la­ryň works she writes: «In 332 year BC, af- ных учреждениях с конца XIX в. до köp san­ly­sy­ny topla­ ­dy. Ol yl­my iş­le­ri­ ter conquering of Alexander the Great, Второй Мировой войны. В одной из niň bi­rin­de şeý­le ýaz­ýar: «B. e. öň­ki in Margiana, in particular, Merv which своих научных работ она пишет: «В 332-nji ýylda­ Alek­sandr Ma­ke­dons­ki­ was the central city, reached high de- 332 году до н. э., после завоеваний niň ýeňiş­ ­le­rin­den soň, Mar­gia­na, hu­ velopment as one of broad points of Александра Македонского Марги- su­san-da, merke­ ­zi şä­her bolan­ Merw the Great Silk Road kept stable trade ана, в частности, Мерв, который Be­ýik Ýüpek­ ýo­lu­nyň iň bir işjeň­ no­ka­ relations with China. The data col- был центральным городом, достиг- dy hök­mün­de juda­ ösüp­dir we Hytaý­ lected by us by means of shooting ла высокого развития как одна из bi­len gö­ni söw­da gat­na­şyk­la­ry­ny sak­ of terrestrial surface with high height оживленных точек Великого Шелко- вого пути и сохраняла с Кита- ем стабильные торговые отно- шения. Сведения, собранные нами с помощью съемок зем- ной поверхности с большой высоты, позволили провести основательные научные-ис- следовательские изыскания об оборонительных системах, существовавших в Маргиане с железного века вплоть до средних веков. Снимки по- верхности Земли, сделанные с помощью искусственного спут- ника «NASA Landsat Mosaiс» (1999г.), имели огромное зна- чение в определении место- нахождения крепости на Ве- ликом Шелковом пути и при уточнении маршрута торгового пути Хекатомпилос, проходив- шего севернее Самарканда и пересекавшего Мерв через Abdylla han galasynyň derwezesi. 1890 ý. W. A. Žukowskiniň düşüren suraty. дельту Мургаба» [5]. Gate of Abdulla-khan kala. 1890. Photo of V. A. Zhukovskiy. Английский ученый Тимоти Ворота Абдулла-хан кала. 1890 г. Фото В. А. Жуковского. Дэвид Вильям в 2011 г. в рам-

30 MIRAS lap­dyr. Uzak ara­lyk­dan Ýer üs­tü­niň allowed to hold thorough scientific re- su­ra­ty­ny al­mak ar­ka­ly top­lan mag­lu­ searches about defensive systems, mat­la­ry­myz bi­ze de­mir eý­ýa­myn­dan existing in Margiana from the Iron tä or­ta asyr­la­ra çen­li Mar­gia­na­da­ky Age up to the Middle Ages. Pictures of bar bo­lan go­ra­nyş ul­gamla­ ­ry ba­ra­da the Earth surface, made by means of düýp­li yl­my-bar­lag iş­le­ri­ni ge­çir­mä­ge the artificial satellite «NASA Landsat müm­kin­çi­lik ber­di. «NA­SA Land­sat Mosaiс» (1999), had huge value in lo- Mo­saic» (1999 ý.) eme­li hem­ra­sy ar­ cation definition of the fortress on the ka­ly al­nan köp spektr­li ýe­rüs­ti su­rat­lar Great Silk Road and at specification of Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň ug­run­da­ky ga­ route of the commercial way of Hek- la­nyň ýerle­ ­şen ýe­ri­ni we Samar­ ­kan­ atompilos, passing to the north of Sa- dyň de­mir­ga­zy­gyn­dan ge­çip gid­ýän markand and crossing Merv through He­ka­tom­pi­los söw­da ýo­lu­ny we onuň delta of Murgab» [5]. Mur­ga­byň del­ta­sy boýun­ ­ça Merwi­ ke­ English scientist Timoti David Wil- sip ge­çen­li­gi­ni anyk­la­mak­da ju­da uly liam in 2011 in the framework of the äh­mi­ýe­ti bol­dy» [5]. project «Ancient Merv» conducted Iň­lis aly­my Ti­mo­ti De­wid Wil­ýam aerographic research of Soltangala 2011-nji ýyl­da «Ga­dy­my Merw» tas­ and studied it on the basis of topo- la­ma­sy­nyň çäkle­ ­rin­de Soltan­ ­ga­la­nyň graphical data. It created immense ae­ro­fo­togra­ ­fik barla­ ­gy­ny ge­çir­di we possibilities for the analysis and study- ony to­pog­ra­fik mag­lu­mat­lar esa­syn­da ing of morphology of the city. With the öw­ren­di. Bu bol­sa şä­he­riň mor­fo­lo­gi­ aim of studying of Soltangala and its ýa­sy­ny sel­jer­mek­de we öw­ren­mek­de vicinities it was made about 5200 pic- uly müm­kin­çi­lik dö­ret­di. Sol­tan­ga­la­nyň tures. These pictures proved that big Nusaý galasy. Akademik D. I. Şerbakowyň düşüren suraty. 1925 ý. tutuş­ töwe­ re­ gi­ ni­ öw­renmek­ üçin 5200-e possibilities they present for more Nisa Fortress. Photo of the academician D.I. go­laý fo­to­su­rat alyn­dy. Al­nan su­rat­lar exact definition of outlines of build- Sherbakov. 1925. ol ýer­dä­ki bi­na­la­ryň, köçe­ ­le­riň we aka­ ings, streets and water sources. At the Крепость Ниса. Фото академика Д. И. ba­la­ryň su­dur­la­ry­ny ju­da aý­dyň gör­ same time, the pictures made from Щербакова. 1925 г. kez­mek­de uly mümkin­ ­çi­li­giň bar­ly­gy­ny the big distance, create difficulties for ках проекта «Древний Мерв» про- su­but ed­ýär. Şeýle-de­ bol­sa, uzak­dan defining point appointments of build- вёл аэрофотографическое исследо- al­nan su­rat­lar bi­na­la­ryň nä­hi­li mak­sat­ ings. Despite it, the sizes of buildings, вание Солтангалы и изучил его на lar üçin ula­ny­lan­dy­gy­ny ta­pa­wut­lan­ features of district and decor gave основе топографических сведений. dyr­mak­da kyn­çy­lyk dö­red­ýän­li­gi­ni gör­ chance to the British scientist on the kez­di. Mu­ňa ga­ra­maz­dan, bi­na­la­ryň basis of pictures to distribute received И это создало большие возможно- öl­çe­gi, ýer­li we be­zeg aý­ra­tyn­lyk­la­ry data on several groups. By their func- сти для анализа и изучения мор- bri­ta­ni­ýa­ly aly­ma su­rat­lar esa­syn­da tional features, the depicted objects it фологии города. С целью изучения al­nan mag­lu­mat­la­ry bir­nä­çe to­par­la­ is possible to graduate as dwellings, Солтангала и ее окрестностей было ra böl­mä­ge müm­kin­çi­lik ber­ýär. Ola­ry baths, caravans-sarays, madrasah, сделано около 5200 фотоснимков. ýa­şa­ýyş jaý­la­ry­na, ham­mam­la­ra, ker­ mosques, minarets, open areas, etc. Эти снимки доказали, какие боль- wen­sa­raý­la­ra, med­re­se­le­re, met­jit­le­ In general, research main objectives шие возможности они предостав- re, mi­na­ra­la­ra, açyk meý­dan­ça­la­ra we were gathering of various data and ляют для более точного определе- beý­le­ki­le­re böl­mek bo­lar. Umu­man, working off of criteria of their high- ния очертаний зданий, улиц и русел bu bar­la­gyň esa­sy maksa­ ­dy mag­lu­ grade use. This data in the framework водных источников. Вместе с тем, mat­la­ryň dür­li gör­nüş­le­ri­ni al­mak­dan of the project «SGD» (system of geo- снимки, сделанные с большого рас- we ola­ry ta­la­ba­la­ýyk peý­da­la­nyp bil­ graphical data) remain and used in стояния, создают трудности для mek­den yba­rat­dyr. Ol mag­lu­mat­lar electronic form. They include the pic- определения целевого назначения «GMU» (geog­ra­fik mag­lu­mat ul­ga­my) tures, received by means of the artifi- зданий. Несмотря на это, размеры at­ly tas­la­ma­nyň çäk­le­rin­de kompýu­ ­ cial satellite of the Earth and drawings, зданий, особенности местности и ter­leş­di­ri­len gör­nü­şin­de sak­lan­ýar we calculated models of relief, aerograph- декора дали возможность британ- ula­nyl­ýar. Ol mag­lu­mat­lar fo­to­su­rat­la­ ic data, the program of quantitative скому ученому на основе снимков ry, Ýe­riň eme­li hem­ra­sy arka­ ­ly al­nan data with certain features, etc. su­rat­la­ry we ýe­rüs­ti çyz­gy­la­ry, rel­ýe­fiň One of the well known scientists, распределить полученные сведе- san­ly mo­de­li­ni, ae­ro­fo­tog­ra­fik mag­ coming to Turkmenistan for holding of ния по нескольким группам. По их lu­mat­la­ry, anyk­la­nan aýra­ ­tyn­lyk­la­ryň scientific researches is academician функциональным особенностям san­ly gör­nüş­dä­ki prog­ram­ma­sy­ny we D. I. Sherbakov. He is the scientist запечатленные объекты можно гра- ş. m. öz içine­ al­ýar. who has made immense discoveries дировать как жилые дома, бани, ка- Yl­my bar­lag­la­ry ge­çir­mek üçin Türk­ on ore deposits, metals, metallogeny раван-сараи, медресе, мечети, ми- me­nis­ta­na ge­len bel­li alym­la­ryň bi­ri and geochemistry. This scientist liked нареты, открытые площадки и др. В hem aka­de­mik D. I. Şerba­ ­kow­dyr. Ol to photograph very much and in sub- общем, основными целями иссле-

MIRAS 31 дования являлись сбор различных сведений и отработка критериев их полноценного использования. Эти сведения в рамках проекта «СГС» (система географических сведений) сохраняются и используются в элек- тронном виде. Они включают в себя снимки, полученные с помощью ис- кусственного спутника Земли, и чер- тежи, рассчитанные модели релье- фа местностей, аэрографические сведения, программу количествен- ных сведений с определенными особенностями и т.п. Одним из известных ученых, пре- бывавших в Туркменистане для проведения научных исследований, является академик Д. И. Щербаков. Это – ученый, сделавший большие открытия по рудным месторождени- ям металлов, металлогении и гео- химии. Этот ученый очень любил фотографировать и в обоснование своих открытий широко исполь- зовал снимки, на основе которых были написаны научно-популярные статьи и составлены путеводители. О своей экспедиции в Каракумы он писал: «Помню, в 1925 году мы с академиком Ферсманом наткнулись на серные холмы, расположившие- ся в глубине Каракумов. Каждый из Abu Seýidiň (Mäne babanyň) aramgähi. W. A. Žukowskiniň düsuren suraty. 1896 ý. Russiýanyň YA-nyň foto arhiwi. нас не только радовался открытию Abu Said (Mane Baba) mausoleum. Photo of V. A. Zukovskiy. 1896. Photo archives of RAS. одного из ценнейших для промыш- Мавзолей Абу Саида (Мяне баба). Фото В. А. Жуковского. 1896 год. Фотоархив РАН. ленности сырья, но и был поражен mag­dan kän­le­ri, me­tal­lo­ge­ni­ýa we stantiation of the discoveries he widely самым разным колоритным цветам geo­hi­mi­ýa bo­ýun­ça uly açyş­lar eden used pictures on which basis popular этих серных холмов посреди горя- alym­dyr. D. Şerba­ ­kow fo­to­su­rat al­ma­ scientific articles were written and чих песков. Представляю, если бы gy diý­seň söýüp­ ­dir we öz ylmy­ açyş­ guidebooks were made. About the ex- была цветная фотопленка, какие бы la­ryn­da olar­dan peý­da­la­nyp­dyr, ola­ryň pedition to Karagum wrote: «I remem- красивые виды получились. И все- esa­syn­da yl­my-po­pul­ýar ma­ka­la­la­ry, ber, in 1925 we together with aca- таки, не удержавшись, я сделал там ýol ýaz­gy­la­ry­ny ýa­zyp­dyr. Ol Ga­ra­ demician Fersman came across the несколько черно-белых снимков» gum­da ge­çi­ren yl­my eks­pe­di­si­ýa­sy sulfuric hills which were settled down [6]. Щербаков, проводя совместно ba­ra­da şeýle­ ýatla­ ­ma gal­dy­ryp­dyr: in the depths of Karagum. Each of us с академиком Ферсманом научные «Ýa­dy­ma düş­ýär, 1925-nji ýylda­ biz not only rejoiced to opening of one of исследования, побывал и в Нисе, aka­de­mik Fers­man bi­len Ga­ra­gu­muň the most valuable for the raw materi- фотографировал ее. На сделанных jüm­mü­şin­de ýerle­ ­şen kükürt­ de­pe­le­ri­ als industry, but also was amazed with им снимках были запечатлены раз- niň üs­tün­den bar­dyk. Bi­ziň her bi­ri­miz the most different picturesque colors личные виды серных месторожде- di­ňe bir gym­mat­ly sena­ ­gat çig ma­ly­ny of these sulfuric hills in the middle of ta­pa­ny­my­za be­gen­män, eý­sem gyz­ hot sand. I imagine, if there was the ний и это древнее поселение, на gyn çä­ge­le­riň için­de şol kü­kürt de­pe­ color film, what beautiful views could котором проводились археологиче- le­ri­niň dür­li öwüş­gin­li reňk­le­ri­ne haý­ be made. And nevertheless, I could ские изыскания. Сказанное можно ran gal­ýar­dyk. Göz öňü­me ge­tir­ýä­rin, not keep to make some black-and- иллюстрировать несколькими фото- eger-de reňk­li fo­topl­ýon­ka bo­lan bol­ white pictures»[6]. Sherbakov, con- графиями, сделанными Д. И. Щер- sa, şu gör­nüş nä­hi­li owa­dan dü­şer­di. ducting together with academician баковым. Şon­da-da men sak­la­nyp bil­män şol Fersman scientific researches, visited Фотографии – точные и беспри- ýer­de bir­nä­çe ak-ga­ra reňkli­ surat­ dü­ Nisa, photographed it. On the pictures страстные свидетели вещей и явле-

32 MIRAS şür­dim» [6]. Ol aka­de­mik Fersman­ made by him, it was depicted various ний, попавших в объектив. Поэтому bi­len yl­my bar­lag­la­ry ge­çi­rip ýör­kä kinds of sulfuric deposits and this an- снимки, оставленные фотографами Nu­sa­ýa-da ge­lip gör­ýär, ony su­ra­ta cient settlement on which archaeo- в качестве наследия, являются не- dü­şür­ýär. Onuň dü­şü­ren su­ratla­ ­ryn­da logical researches were performed. обычайным сокровищем и ценным kü­kürt kän­le­ri­niň we Nu­sa­ýyň şol dö­ Abovementioned can be illustrated by научным материалом для истори- wür­dä­ki keşp­le­ri sak­la­nyp ga­lyp­dyr. several photos made by D. I. Sherba- ков, археологов, архитекторов. Они My­sal hökmün­ ­de D. Şer­ba­ko­wyň dü­ kov. воссоздают живые свидетельства şü­ren surat­ ­la­ryn­dan bir­nä­çe­si­ni gör­ Photos are exact and impartial wit- истории своего края для тех, кто ею kez­mek bolar:­ nesses of things and phenomena интересуется. Эти бесценные сним- Fo­to­su­rat­lar ob­ýek­ti­wiň üs­tün­den which have got to lens. Therefore, ки, на которых запечатлены иногда gö­rül­ýän zatla­ ­ryň aň­ry­baş takyk­ we the pictures left by photographers as утраченные навсегда памятники на- je­del­siz şaýat­ ­la­ry­dyr, se­bä­bi fotoap­ ­ a heritage, are extraordinary treasure шего материального наследия на- pa­rat kad­ra düşen­ äh­li zady­ gös-gö­ni and valuable scientific material for рода. Они в наши дни используют- «ýaz­ga» geçir­ ­ýär. Şol se­bäp­li hem fo­ historians, archeologists, architects. ся как образец для восстановления to­su­rat­çy­la­ryň mi­ras gal­dy­ran surat­ la­ ­ They recreate live evidence of the некоторых оригинальных зданий и ry aja­ýyp hazy­ ­na­dyr hem-de ta­ryh­çy­ history of land for those who are inter- сооружений, реконструкции ценней- lar, ar­heo­log­lar, ar­hi­tek­tor­lar üçin yl­my ested in it. These invaluable pictures ших исторических объектов и арте- ma­te­rial­dyr. Şeýle­ hem öz ül­ke­si­niň on which the monuments of our mate- фактов. ta­ry­hy bilen­ gy­zyk­lan­ýan­lar üçin jan­ rial heritage of people lost for ever are Явления и события, еще вчера по- ly su­butna­ ­ma­dyr. Bu ba­ha­sy­na ýe­tip embodied. They are used today as the крытые пеленой тайны, ученые се- bol­ma­jak su­rat­lar di­ňe bir ýiti­ ­ri­len mi­ sample for restoration of some original годня, совершая научные открытия, ra­sy­myz ba­ra­da ýa­dy­gär­lik bol­man, buildings and constructions, recon- могут воссоздать во всех подроб- eý­sem hä­zir­ki gün­ler­de şol bi­na­la­ryň struction of the most valuable histori- ностях, раскрывая в их суть. Роль kä­bir­le­ri­ni di­kelt­mek­de olar­dan asyl cal objects and artifacts. фотографической науки чрезвычай- nus­ga hökmün­ ­de giň­den peý­da­lan­ The phenomena and events still но велика в открытиях, важных для ýar­lar. yesterday covered with a veil of se- человечества. Alym­lar düýn-öňňin­ giz­lin syr­ly ýag­ cret, scientists today, making discover- Не будет преувеличением ска- daý­la­ryň, ha­dy­sa­laryň­ nä­me­di­gi­ne bu ies can recreate in all details, opening зать, что и в нынешнюю эпоху мо- gün eýýäm­ yl­my açyş­la­ryň üs­ti bi­len their essence. The role of photograph- göz ýe­ti­rip bil­ýär­ler. Adam­zat üçin mö­ ing science is extremely great in dis- гущества и счастья при осущест- hüm äh­mi­ýet­li açyş­lar­da fotog­ ­ra­fi­ýa yl­ coveries, crucial for mankind. влении любых научно-технических my­nyň tut­ýan or­ny örän ulu­dyr. There is no exaggeration to tell, that исследований невозможно обой- Hä­zir­ki Berka­ ­rar döw­le­ti­mi­ziň bag­ in the prosperous epoch of the power- тись без использования фотогра- ty­ýar­lyk döw­rün­de hem yl­my-teh­ni­ki ful state at realization of any scientific фии. Большинство фотоснимков, bar­lag iş­le­ri­niň äh­li­sin­de di­ýen ýa­ly fo­ and technical researches it is impos- сделанных в ходе археологических tog­ra­fi­ýa­dan peýda­ ­lan­maz­dan iş ge­ sible to do without photo use. The исследований или запечатлевшие çi­rip bol­ma­ýar diý­sek, öte geç­me­ris. majority of the pictures, made during исторические события, превратив- Ta­ryh we ar­heo­lo­gi­ýa yl­myn­da dü­şü­ archaeological researches or depicted шись в бесценный материал, вклю- ri­len foto­ ­su­rat­la­ryň kö­pü­si gym­mat­ly historical events, having turned to an чены в художественные альбомы, mag­lu­mat­la­ra öw­rü­lip, çe­per su­rat al­ invaluable material, are included in art атласы, а также в книги, посвящен- bom­la­ry­na, atlas­ ­la­ra, şeýle­ hem Wa­ albums, atlases, and also in the books ные различным периодам славно- ta­ny­my­zyň baý ta­ry­hy­nyň dür­li dö­wür­ devoted to the various periods of the го прошлого нашей Родины. И это le­ri­ne ba­gyş­la­nan ki­tap­la­ra gi­ri­zil­di we glorious past of our Fatherland. It is вполне закономерно, поскольку ис- ýe­ne-de gi­ri­zi­ler, se­bä­bi ylym bi­len fo­ natural that photo use in scientific re- пользование фотографии в научных tog­ra­fi­ýa­nyň ara­syn­da­ky bäh­bit­li bag­ searches, undoubtedly, brings invalu- исследованиях, бесспорно, прино- la­ny­şyk hök­man­dyr. able advantage. сит неоценимую пользу.

EDEBIÝATLAR LITERATURE ЛИТЕРАТУРА 1 Türk­me­nis­ta­nyň Mi­nistr­ler Ka­bi­ne­ti­niň mej­li­si. Türk­me­nis­tan ga­ze­ti, 2012-nji ýy­lyň 15-nji sent­ýab­ry. 2. Первые фотографии обратной стороны луны. Изд. Академии наук СССР. Москва, 1959. 3. Советское фото, 1960, № 11. 4. Галкин Л. Каменные батыры Устюрта. Наука и жизнь, 1988, № 3. 5. «Türk­me­nis­ta­nyň or­ta asyr şä­her­le­ri Ýew­ra­zi­ýa si­wi­li­za­si­ýa­sy­nyň ul­ga­myn­da» at­ly hal­ka­ra yl­my mas­la­ha­ty­nyň nu­tuk­la­ry. – Aşga­ ­bat, 2012. 6. Советское фото, 1960, № 2.

MIRAS 33 O. BABAKOW, O. SAPARMÄMMEDOWA (Türkmenistan) SOLTANGALADAN WE SAHABALARYŇ BINAGÄRLIK TOPLUMYNDAN ALNAN KRANIOLOGIK TAPYNDYLARYŇ HÄSIÝETLENDIRILIŞI О. BABAKOV, О. SАPАRМАММEDOVA (Тurkmenistan) CHARACTERISTICS OF THE CRANEOLOGICAL FINDINGS OF SOLTANGALA AND THE ARCHITECTURAL COMPLEX OF ASHABS О. БАБАКОВ, О. САПАРМАММЕДОВА (Туркменистан) ХАРАКТЕРИСТИКА КРАНИОЛОГИЧЕСКИХ НАХОДОК ИЗ СОЛТАНГАЛА И АРХИТЕКТУРНОГО КОМПЛЕКСА АСХАБОВ

Ber­ka­rar döw­le­ti­mi­ziň bag­ty­ýar­lyk In the epoch of might and happiness В эпоху могущества и счастья осо- döw­rün­de türkmen­ hal­ky­nyň baý ga­ special attention is given to study of бое внимание уделяется научному dy­my ta­ry­hy­ny hem-de me­de­ni-ru­hy rich ancient history and cultural spiritu- изучению богатой древней истории gym­mat­lyk­la­ry­ny yl­my taý­dan öw­ren­ al values of the Turkmen people. Our и культурно-духовных ценностей mä­ge aý­ra­tyn üns be­ril­ýär. Mil­li Li­de­ri­ national leader opened wide possibili- туркменского народа. Наш наци- miz türkmen­ hal­ky­nyň baý me­de­ni­ýe­ ties for preservation and studying of ональный лидер открыл широкий ti­ni, tary­ ­hy-me­de­ni mira­ ­sy­ny we ru­hy the rich culture, historical cultural heri- простор сохранению и изучению бо- gym­mat­lyk­la­ry­ny go­rap sak­la­ma­ga tage and spiritual values of the Turk- гатой культуры, историко-культурно- we öw­ren­mä­ge giň ýol aç­dy. Hormat­ ­ men people. As our respected Presi- го наследия и духовных ценностей ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň: «Güýç­li döw­let­de dent said: «In powerful state science туркменского народа. Руководству- ylym esa­sy or­ny eýe­le­ýär, diý­mek, biz occupies main place, and it means ясь мудрым высказыванием уважа- yl­myň iň tä­ze ga­za­nan­la­ry bi­len aýak­ that we have to keep abreast with the емого Президента: «В сильном го- daş git­me­li­di­ris» [1] di­ýen pa­ra­sat­ly latest achievements in science» [1], it сударстве наука занимает главное is reasonable to take care of preserva- söz­le­rin­den ugur alyp, mil­li me­de­ni- место, а это значит, что мы должны tion and deep scientific studying of the mi­ra­sy­my­zy go­rap sak­la­mak we yl­my идти в ногу с последними достиже- national cultural heritage. Complexes nuk­daý­na­zar­dan düýp­li öw­ren­mek ниями науки» [1], целесообразно за- of monuments – ancient Merv, Ko- mak­sa­da­la­ýyk­dyr. Gady­ ­my Merw, Kö­ ботиться о сохранении и глубоком neurgench and Nusay are introduced neür­genç ýa­dy­gär­lik­ler top­lu­my we научном изучении национального into the World heritage list of UNES- Nu­saý ÝU­NES­KO-nyň Bü­tin­dün­ýä mi­ культурного наследия. Комплексы CO. One of the biggest in size for- памятников – Древний Мерв, Куня- ra­sy­nyň sa­na­wy­na gi­ri­zil­di. Gady­ ­my tresses situated in the reserve of the Merw go­rag­ha­na­syn­da ýer­leş­ýän uly ancient Merv is called Soltangala. The ургенч и Нусай внесены в список ga­la­la­ryň bi­ri Sol­tan­ga­la diý­lip at­lan­ construction of this fortress started in Всемирного наследия ЮНЕСКО. dy­ryl­ýar. Sel­juk­lar pa­ty­şa­sy Alp-Ars­la­ the period of ruling of Seljuks’ Sultan Одна из самых значительных по nyň eda­ra eden (1063-1072-nji ýyllar)­ Alp-Arslan (1063-1072). The walls размерам крепостей, находящихся döw­rün­de bu ga­la­nyň düý­bi tutu­ ­lyp­dyr. of the fortress were surrounded with в заповеднике Древний Мерв, назы- Ga­la di­war­la­ry go­ra­nyş küň­re­le­ri­niň about 200 defending towers. A deep вается Солтангала. Строительство 200-e gola­ ­ýy bi­len gur­şa­lyp­dyr. Gala­ ­ ditch encircled the walls of the for- этой крепости началось в период nyň daş ýü­zün­de bol­sa çuň ga­rym bo­ tress and it was filled with water as in правления сельджукского султана lup, ol beýle­ ­ki or­ta asyr şä­her­le­rinde­ the other countries in the Middle Age. Алп-Арслана (1063-1072гг.). Стены bol­şy ýa­ly suwdan­ dol­du­ryl­ýan eken. Soltangala is one of the nicest histori- крепости были окружены около 200 Sol­tan­ga­la be­ýik sel­juk­lar döw­rün­den cal monuments which was preserved оборонительными башнями. С на- mi­ras ga­lan aja­ýyp tary­ ­hy ýady­ ­gär­lik­ for us as a heritage from the epoch of ружной стороны крепость окружал le­riň bi­ri­dir. the Great Seljuks. глубокий ров, и как в других средне-

Orazmuhammet Babakow, Türkmenistanyň YA-nyň Taryh institutynyň esasy ylmy işgäri, taryh ylymlarynyň kandidaty. Oraznabat Saparmämmedowa, Türkmenistanyň YA-nyň Taryh institutynyň uly ylmy işgäri

Orazmuhamed Babakov, the Leading Researcher of the Institute of History of the Academy of Sciences of Turkmenistan, Candidate of History. Oraznabat Sapamamedova, Senior Researcher of the Institute of History of the Academy of Sciences of Turkmenistan

Оразмухамед. Бабаков, ведущий научный сотрудник Института истории АН Туркменистана, кандидат исторических наук. Оразнабат Сапармамедова, старший научный сотрудник Института истории АН Туркменистана.

34 MIRAS Gadymy Merwiň harabalygy. Mary (Türkmenistan). S. M. Prokudin-Gorskiniň düşüren suraty, 1906-15 ýý. Ruins of the Ancient Merv (Turkmenistan). Photo by S.M.Prokudin-Gorskiy, 1906-15 yy. Развалины Древнего Мерва (Туркменистан). Фото С. М. Прокудина-Горского, 1906-15гг. Sol­tan­ga­la ýa­dy­gär­li­gin­de 1985- In 1985-1987 the excavations of the вековых городах, он был заполнен 1987–nji ýyl­lar­da alym ar­heo­log T. eighteenth group of Southern Turk- водой. Солтангала – один из пре- Ho­ja­ny­ýa­zo­wyň ýol­baş­çy­ly­gyn­da Gü­ menistan archeological complex ex- красных исторических памятников, nor­ta Türkme­ ­nis­tan ar­heo­lo­gik komp­ pedition (STACE) were held under the доставшихся нам в наследство от leks­le­ýin eks­pe­di­si­ýa­sy­nyň (GTA­KE- direction of scientist and archaeologist эпохи Великих сельджуков. niň) XVIII to­pa­ry hem gazuw-ag­ ­ta­ryş T.Hojaniyazov [6]. In the result of the В Солтангала 1985-1987гг. во- expedition in the southern-west part iş­le­ri­ni geçir­ ­di [6]. Al­nyp barlan­ arheo­ ­ семнадцатой группой Южно- Тур- of the fortress big burials in the north lo­gik ga­zuw iş­le­riň neti­ ­je­sin­de, ga­la­nyň кменистанской археологической direction of the fortress were found. gü­nor­ta-gün­ba­tar bö­le­gin­de de­mir­ga­ Burial places like simple deep hole, комплексной экспедиции (ЮТАКЭ) zy­ga ta­rap ga­zy­lan uly guburla­ryň üs­ti containing the remains having definite были проведены раскопки под руко- açyl­dy. Guburlar gur­lu­şy boýun­ ­ça di­ňe sequence and separated by raw and водством учёного-археолога Т Ход- ýö­ne­keý çu­kur gör­nü­şin­de bo­lup, ol burned bricks. Method of burial people жаниязова [6]. В итоге этой экспеди- ýer­de je­set­ler yzy­gi­der­li ýer­leş­di­ri­lip­dir in wooden boxes which were found ции в юго-западной части крепости hem-de çig we bişen­ ker­piç­le­riň bö­lek­ during the excavations also attracted были обнаружены большие захоро-

MIRAS 35 scientists’ attention. There were un- нения, располагающиеся в север- earthed remains which were ranged ном направлении. Захоронения, in anatomical order, and each of them имеющие вид простых глубоких ям, was enclosed with not high wooden содержат останки, имеющие опре- walls. деленную последовательность, Multilevel burial places are mainly и отделены стенами из сырого и met in Soltangala. In the layers of 30- жженного кирпича. Способ захоро- 40 centimeters of thickness two and нения людей в деревянных коро- more remains located in the antonym- бах, обнаруженных в ходе раскопок, ic order are not violated. In suchlike также привлёк внимание ученых. В burial places the remains are distin- них находились останки, располо- guished according to their poses. For example, in most of cases the remains женные в анатомическом порядке, are located in the pose of lying on а каждое из них было огорожено не- the back, hand along the body, feet высокими деревянными стенами. stretched, sometimes the remains are В Солтангала встречаются, глав- laid to the right side facing the west, ным образом многоуровневые за- some others – to the east (Рic. 1). хоронения. В слоях 30-40 санти- While diggings there were also метровой толщины не нарушено found burial places with the remains расположение двух и более в ана- that were badly preserved, and also – томическом порядке останков. В empty graves (kenotaf). It was set that подобных захоронениях останки the burial places were located close to отличаются по принятым позам. one another and that there are many Например, в большинстве случа- remains. There were discovered walls ев останки находятся в положении that were erected exclusively of bricks. лежа на спине, руки вдоль тулови- The existence of different mutilations ща, ноги вытянуты, иногда останки on the bones in such burials let us to уложены на правый бок лицом на suppose that necropolis was formed in запад, у некоторых – на восток (Рис. the result of big battle or some other 1). tragic circumstances (Pic. 2) [3]. При раскопках обнаружены захо- According to Martine’s methods (with the help of special anthropologi- ронения с плохо сохранившимися останками, а также пустые могилы 1 surat. Рic. 1 Рис. 1 cal devices the distance between defi- nite marked points on the bones are (кенотаф). le­rin­den örü­len di­war bi­len bö­lü­nip­dir. measured) the measurements of the Было установлено, что захоро- Şeý­le hem gazuw-ag­ ­ta­ryş iş­le­ri­niň do­ findings , unearthed in 1985-1987 in нения располагаются близко друг wa­myn­da ta­py­lan agaç­dan ýa­sa­lan Soltangala were conducted. [2]. от друга и что в них находится не- ga­pyr­jak­da adam­la­ry jaý­la­mak usu­ly, Characterizing the craniological мало останков. Между скоплениями alym­la­ryň ün­sü­ni çe­kip­dir. Onuň için­ findings from Soltangala, we need останков выявлены стены, возве- de ana­to­mik tertip­ ­de ýerleş­ ­di­ri­len je­ to mention that the measures of the денные исключительно из кирпича. set­ler be­ýik bol­ma­dyk agaç di­war­la­ry men scalps are not ambiguous – from Наличие различных увечий на ко- bi­len bö­lü­nip­dir. metriocephaly (between round and стях в таком захоронении позволяет Sol­tan­ga­la ýa­dy­gär­li­gin­de esa­san prolonged scalp, at which the width предположить, что некрополь обра- köp­gat­lak­ly guburla­ra duş ge­lin­ýär. of head makes up from 75 % till 80 зовался в результате большого сра- Ola­ryň 30-40 sm ga­lyň­lyk­da bo­lan % of the length) till brachycephaly жения или каких-либо других траги- gat­lak­la­ryn­da iki ýa-da on­dan hem (round-headed, at which the heads’ ческих обстоятельств (Рис. 2) [3]. köp ana­to­mik ter­tip­de ýer­leş­di­ri­len width makes up more than 0,80 % of По методике Мартина (с помощью je­set­le­riň ýer­leş­di­ri­li­şi bo­zul­mandyr.­ its length) ‒ in average till 80,8 %. The специальных антропологических Şeý­le gör­nüş­li guburlar­da je­set­ler ýer­ forehead’s bones are wide and slop- приборов измеряется расстояние le­şi­şi bo­ýun­ça tapa­ ­wut­lan­ýar­lar. My­ ing. The face’s bones are big ones, sal üçin, je­set­ler köp­lenç, ar­kan­la­ýyn, the eye-sockets are located high. The между определенными размечен- el­le­ri göw­rä­niň gap­da­lyn­da, aýak­la­ry width of the malar bone is average. ными точками на костях) были про- uza­dy­lan, sag eg­nin­de ýa­ty­ry­lan, ýü­zi The angle of the nose’s protrusion, ведены измерения находок, выяв- bol­sa gün­ba­ta­ra, kä­bir­le­ri bol­sa gün­ being a big one, (30°), corresponds ленных в 1985-1987 гг. в Солтангала do­ga­ra tarap­ bak­dy­ry­lan gör­nüş­de to the height of the bridge of the nose [2]. jaý­la­nyp­dyr (1 su­rat). (look the table). To define the scalp’s Характеризуя краниологические Ga­zuw-ag­ta­ryş iş­le­ri­niň do­wa­myn­da size it is necessary with the help of a находки из Солтангала, следует guburlar­da ada­myň süňk tapyn­ ­dy­la­ry­ caliper «of thickness» to measure its отметить, что показатели мужских

36 MIRAS nyň ara­syn­da ýa­ra­maz sak­la­nan­la­ra we je­set­siz (ke­no­taf – ada­myň je­se­ di jaý­lan­ma­dyk gubur) boş guburla­ra hem duş ge­lin­di. Guburla­ryň bi­ri-bi­ri­ne go­laý ýer­le­ şen­di­gi we olar­da köp je­set­le­riň jaý­ la­nan­dy­gy anyk­lanyl­ ­dy. Je­set­le­riň ara­syn­da di­ňe bir ker­piç­den örü­len di­war­lar ýüze­ çyka­ ­ryl­dy. Ola­ryň şeýle­ jaý­lan­ma­gy we dür­li gör­nüş­li şi­kes­le­riň bol­ma­gy uly söwe­ ­şiň ýa-da baş­ga bir pa­jy­ga­ly ýag­da­ýyň bo­lan­dy­gy­ny çak­ la­ma­ga esas ber­ýär (2 surat)­ [3]. 1985-1987-nji ýyl­lar­da Sol­tan­ga­la ýa­dy­gär­li­gin­den ýü­ze çy­ka­ry­lan ta­ pyn­dy­lar­da Mar­ti­nyň usu­ly ula­ny­lyp, antro­ ­po­lo­gik (süňk­ler­de ýö­ri­te no­kat­lar goý­lup, ara­la­ry­ny ýö­ri­te ant­ro­po­lo­gik gu­ral­lar bi­len öl­çeg­ler ge­çir­mek usu­ly) öl­çeg­ler geçi­ ­ri­lip­dir [2]. Sol­tan­ga­la­dan al­nan kra­nio­lo­gik ta­ pyn­dy­lar hä­si­ýet­len­di­ri­len­de, er­kek adam­la­ryň kel­le­ça­nak gör­ke­zi­ji­si­niň dur­nuk­syz­ly­gy me­zo­ke­fal­lyk­dan (kel­le süň­kü­niň ini­niň onuň uzyn­ly­gy­na bo­ lan gat­na­şy­gy­nyň 75 %-den 80 % ara­ ly­gyn­da bol­ma­gy bi­len hä­si­ýet­len­ýän ada­myň kel­le­si­niň gör­nü­şi) bra­hi­ke­fal­ ly­ga, ýag­ny kel­lä­nyň ini­niň onuň uzyn­ ly­gy­na bo­lan gat­na­şy­gy­nyň 80 %-den köp ‒ or­ta­ça 80,8 %-е deň bo­lan­dy­ gy gör­ke­zil­ýär. Maň­laý süňkle­ ­ri giň we ýap­gyt. Ýüz süňk­le­ri uly, göz ha­na­la­ry bol­sa beýik.­ Duluk­ süň­kü­niň ini or­ta­ça. Bur­nuň öňe çykmak­ ­lyk bur­çy uly (30°) bo­lup, ol hem seň­ri­giň be­ýik­li­gi bi­len ut­gaş­ýar (tab­li­sa se­ret). Kel­le­ça­na­gyň gör­ke­zi­ji­si­ni anykla­ ­mak üçin onuň ini­ 2 surat. Рic. 2 Рис. 2 ni we uzyn­ly­gy­ny «tols­tot» sirku­ ­ly bi­ width and length, having divided the черепов неоднозначны – от мезо- len öl­çe­me­li hem-de ini­ni uzyn­ly­gy­na width to the length, to multiply it to a bö­lüp ýü­ze (100) kö­pelt­me­li, al­nan кефалии (между круглым и про- hundred (100); the received numbers san­lar kel­le­ça­nak gör­ke­zi­ji­si bol­ýar. долговатым черепом, при котором are the indicators of a scalp. If got Eger-de alan sany­ ­myz 74,9-a deň bol­ ширина головы составляет от 75 % number is equal to 74,9 then the scalp до 80 % длины) до брахикефалии sa, kel­le­ça­nak süý­ri­kel­le (do­lo­ke­fal), is considered to be long (dolichoceph- 75,0-79,9 bol­sa, or­ta uzyn­lyk­da ýa-da aly), if it equals to 75,0-79,9 – then (круглоголовость, при котором ши- (me­zo­ke­fal), 80,0 we ýo­ka­ry bol­sa, it is considered to be of the medium рина головы составляет более 0,80 to­ga­lak kel­le (bra­hi­ke­fal) diý­lip ha­sap oblong metriocephaly), if it equals to % длины) ‒ в среднем до 80,8 %. edil­ýär. Ýo­kar­da gör­ke­zi­len gör­ke­zi­ji­ 80,0 and more – then it is considered Лобные кости широкие и покатые. le­riň esa­syn­da kel­le­ça­nak gör­nüş­le­ri to be round (brachycephaly). The form Лицевые кости крупные, глазницы kes­git­le­nil­ýär. of the scalp is defined on the basis of расположены высоко. Ширина ску- Ge­çi­ri­len öl­çeg­le­riň esa­syn­da er­kek the above mentioned data. ловой кости – средняя. Угол высту- adam­la­ryň kel­le­ça­nak­la­ry­nyň brahi­ ­ It is witnessed on the basis of the пания носа, будучи большим (30°), ke­fal (toga­ ­lak) gör­nü­şi­ne de­giş­li­di­ held measurements that the men соответствует высоте переносицы gi su­but edil­di (kel­le­ça­nak gör­ke­zi­ji­si scalps are related to brachycephaly –80,8). (round) (the indicators of the scalp – (см. таблицу). 1). Для определения Sol­tan­ga­la ýa­dy­gär­li­gin­dä­ki aýal 80,8). размеров черепа необходимо с по- maş­ga­la­la­ra de­giş­li kra­nio­lo­gik ta­ In the women craniological findings мощью циркуля «толстот» изме- pyn­dy­lar­da kel­le­ça­nak­la­ryň öl­çeg­le­ri on the monument Soltangala the mea- рить его ширину и длину, разделив

MIRAS 37 er­kek adam­la­ryň­ka gö­rä ki­çi­räk göw­ sures of scalps, in comparison to the ширину на длину, умножить на сто rüm­de hem-de olar kel­le­ça­nak gör­ke­ men ones, are smaller and according (100), полученные цифры и являют- zi­ji­si bo­ýun­ça pe­sel­ýär (or­ta­ça 78,2). to the measures of the scalp are de- ся показателями черепа. Если полу- Şeý­le hem aýal­la­ryň we er­kek­le­riň creased (in average 78,2). And as well ченная цифра будет равна 74,9, то ýüz süňk­le­ri­niň öl­çeg­le­ri de­ňe­çer ýag­ as the measures of the men and wom- череп считается длинным (долихо- daý­da bolup,­ ola­ryň ýew­ro­peoid­le­riň en facial bones are proportional, then кефалия), если 75,0-79,9 – то сред- hin­dior­ta­ýer­de­ňiz jynsy­ ­nyň gün­do­gar it was defined that they relate to the ней вытянутости (мезокефалия), şa­ha­sy­na de­giş­li­dik­le­ri kes­git­le­nil­di. eastern branch of Indo-Mediterranean если 80,0 и более – круглым (брахи- race. While conducting measure- Öl­çeg­ler ge­çi­ri­len­de ýü­ze çy­ka­ry­lan кефалия). На основе вышеназван- ments the revealed changes may be üýt­geş­me­le­ri ada­ty aý­ra­tyn­lyk­la­ry bi­ ных данных и определяется форма related to the common features (look len bag­la­nyş­dyr­mak bolar­ (tabli­ ­sa se­ черепа. the table). ret). На основе проведенных измере- Or­ta asyr bi­len se­ne­len­ýän Sol­tan­ The anthropologic measurements ний засвидетельствовано, что муж- ga­la ýady­ ­gär­li­gin­de 1959-njy ýylda­ W. in Soltangala, which is referred to the ские черепа относятся к форме бра- Ýa. Zezen­ ­ko­wa ta­ra­pyn­dan ant­ro­po­ Middle Ages, were held in 1959 under хикефалия (круглые) (показатели lo­gik ga­zuw-ag­ta­ryş iş­le­ri ge­çi­ri­lip­dir. the leadership of V.Ya.Zazenkova. In черепа – 80,8). Ne­ti­je­de, 5 sa­ny er­kek ada­myň we 4 the result there were revealed 5 men В женских краниологических на- sa­ny aýal maş­ga­la­nyň kel­le­ça­nak­la­ry and 4 women scalps. The received ходках на памятнике Солтангала ýü­ze çy­ka­ryl­ýar. Al­nan ant­ro­po­lo­gik anthropologic materials are dated as mag­lu­mat­lar or­ta asyr bi­len se­ne­len­ Middle Age ones and according to the мерки черепов, по сравнению с ýär we antro­ ­po­lo­gik şeki­ ­li, keş­bi bo­ anthropologic outline, are character- мужскими, меньше и по показате- ýun­ça ýew­ro­peoid jyn­sy­na de­giş­li­li­gi ized as related to the Caucasian race лю черепа снижаются (в среднем bi­len hä­si­ýet­len­di­ril­ýär [5]. [5]. 78,2). И поскольку мерки мужских и Thus, after the research of bones’ Umu­man, Sol­tan­ga­la ýa­dy­gär­li­gin­ женских лицевых костей пропорци- findings from Soltangals monument it dä­ki süňk tapyn­ ­dy­la­ry sel­je­ri­lip, ola­ryň ональны, было определено, что они was proved that they refer to the east- ýew­ro­peoid­le­riň hin­dior­ta­ýer­de­ňiz jyn­ относятся к восточной ветви индо- ern branch of the Indo-Mediterranian sy­nyň gün­do­gar şa­ha­sy­na de­giş­li­di­gi средиземноморской расы. При про- race of the Caucasian race. su­but edil­di. ведении измерений выявленные An architectural complex of Askhabs Sol­tanga­ ­la­nyň gü­nor­ta ta­ra­pyn­da изменения можно соотнести с обыч- – associates of the Mukhammed-Al sa­ha­ba­la­ryň ‒ Mu­hammet­ py­gam­be­ ными чертами (см. таблицу). Khakim ibn Amr al-Gifari and Bureyda riň egin­deş­le­ri Al-He­kim ibn Amr al- В Солтангала, относящейся к ibn al-Khuseyb al-Aslami is located Gi­fa­ry­nyň we Bureý­ ­da ibn al-Hu­seýb on the southern side of Soltangala. средним векам, в 1959г. под руко- al-As­la­my­nyň bi­na­gär­lik top­lu­my ýer­ According to the data of the Middle водством В. Я. Зезенковой были leş­ýär. Orta­ asyr alym­la­ry Abu Se­ýit Age scientists Abu Said-as-Samani проведены антропологические рас- as-Sa­ma­ny­nyň (XII asyr) we Ýakut­ (XII century) and Yakut al-Khamavi копки. В итоге было выявлено 5 al-Ha­ma­wy­nyň (XIII asyryň­ baş­la­ry) (beginning of XIII century), at the site мужских и 4 женских черепов. По- mag­lu­mat­la­ry bo­ýun­ça bu toplu­ ­myň of the location of this complex some- лученные антропологические мате- ýer­leş­ýän meýda­ ­nyn­da Jassyn­ we time there were settlements, under риалы датируются средневековьем Ta­nur­ge­çan at­ly ilat­ly no­kat­lar bo­lup, the names Jassun and Таnurgechan. и по антропологическому контуру, wag­tyň geç­me­gi bi­len ol ýer­ler gu- In the course of time these places виду характеризуются как относя- burystanlyga öw­rü­lip­dir. 1987-nji ýyl­da turned to burial places. In 1987 a re- щиеся к европеоидной расе [5]. ýö­ri­te­leş­di­ri­len yl­my-re­je­le­ýiş önüm­ searcher of the SSROS (special sci- Таким образом, после исследова- çi­lik us­sa­ha­na­lary­ ­nyň (ÝY­RÖU) yl­my entific restoration and production ния костных находок из памятника iş­gä­ri S. Swi­ri­den­ko ta­ra­pyn­dan bi­na­ shops) S. Swiridenko held restoration Солтангала было доказано, что они gär­lik top­lu­myn­da re­je­li­ýiş işle­ ­ri al­nyp work in the architectural complex. To относятся к восточной ветви индо- ba­ryl­dy. Sel­je­riş işle­ ­ri­ni we öl­çeg­ler conduct research and measurements средиземноморской расы европео- ge­çir­mek üçin TYA-nyň Ş. Ba­ty­row 17 scalps were brought to the Institute идов. adyn­da­ky Taryh­ ins­ti­tu­ty­na şol ýer­den of History of the Academy of Sciences На южной стороне Солтангала ta­py­lan 17 sa­ny kelle­ ­ça­nak ge­ti­ril­di. of Turkmenistan. Nine of the scalps расположен архитектурный ком- Ola­ryň 9 sa­ny­sy er­kek ada­ma­la­ra, ýe­ related to men, 7 – to women, and 1 di­si ‒ aýal maş­ga­la­la­ra we bi­ri ça­ga – to a child (look the table). According плекс асхабов ‒ сподвижников про- de­giş­li kel­le­ça­nak (tab­li­sa se­ret). S. to S.Sviridenko’s hypothesis, these рока Мухаммеда Ал-Хаким ибн Амр Swi­ri­den­ko­nyň çakla­ ­ma­gy­na gö­rä ge­ scalps are dated by late Middle Ages ал-Гифари и Бурейда ибн ал-Хусейб ti­ri­len kel­le­ça­nak­lar giç­ki or­ta asyr­lar – XVI-XVIII centuries. Men scalps ал-Аслами. По сведениям средневе- ‒ XVI-XVIII asyrlar­ bilen­ sene­ ­le­nil­ýär. do not have injuries, they are of the ковых ученых Абу Саид ас-Самани Sa­ha­ba­la­ryň bi­na­gär­lik top­lu­myn­dan middle length (metriocephaly), the (XII в.) и Якута ал-Хамави (нача- al­nan er­kek adam­la­ryň kel­le­ça­nak­la­ indexes of the scalps equal to 80,8. ло XIII в.), на месте расположения ry eme­li ýol bi­len üýt­ge­dil­me­dik, olar The forehead’s bone according to the этого комплекса когда-то были на-

38 MIRAS Sahabalaryň binagärlik toplumy. Mary (Türkmenistan). Askhabs architectural complex. Mary (Turkmenistan) Архитектурный комплекс асхабов. Мары (Туркменистан).

or­ta uzyn­lyk­da (me­zo­ke­fal) bo­lup, kel­ shape is sloping, a little bit flat chest. селенные пункты, под названиями le­ça­nak gör­ke­zi­ji­si 80,8. Maň­laý süň­ki A part of the scalp, which relates to Джассун и Танургечан. C течением ýap­gyt, ýaýbaň­ ­rak gör­nüş­de. Kel­le­ the facial bones, is high (75,3 mm), of времени эти места превратились ça­na­gyň ýüz süňk­le­ri­ne de­giş­li bö­le­gi medium width (131,7 mm), eye-sock- в кладбища. В 1987 году научный be­ýik (75,3 mm.), orta­ giň­lik­de (131,7 ets according to the height and to the сотрудник СНРМ (специальные mm.), göz ha­na­la­ry or­ta be­ýik­lik­de we volume are medium, the nasal bone научные реставрационно-произ- giň­lik­de, bu­run süň­ki be­ýik (27,0 mm.), is high (27,0 mm), of the medium vol- водственные мастерские) С. Сви- or­ta giň­lik­de. Süňk ta­pyn­dy­la­ry ant­ro­ ume. According to the anthropologic риденко провел реставрационную po­lo­gik gör­nü­şi bo­ýun­ça ýew­ro­peoid­ type, the bone findings are related to le­riň hin­dior­ta­ýer­de­ňiz jyn­sy­nyň gün­ the eastern branch of the Indo-Medi- работу в архитектурном комплексе. do­gar şa­ha­sy­na gir­ýär, mon­gol jyns terranean race of the Caucasian, the Для проведения исследования и из- ala­mat­la­ry­nyň gatan­ ­jy az muk­dar­da. portion of the characteristics of the мерений в Институт истории им. Ш. Ge­çi­ri­len öl­çeg­le­riň neti­ ­je­sin­de, aýal mongoloid race is insignificant. In the Батырова Академии наук Туркмени- maş­ga­la­la­ra de­giş­li süňk tapyn­ ­dy­la­ry result of the held measurements, the стана было привезено 17 черепов: hem erkek­ adam­lar ýaly­ ýew­ro­peoid­ bone findings, related to women as 9 из них принадлежало мужчинам, le­riň hin­dior­ta­ýer­de­ňiz jyn­sy­nyň gün­ well as the men ones, are related to 7 – женщинам, 1 – ребенку (см. do­gar şa­ha­sy­na gir­ýär. the eastern branch of the Indo-Medi- таблицу). По предположению С. Baý­ra­ma­ly nek­ro­po­lyn­dan (ga­dy­my terranean race of the Caucasians. Свириденко эти черепа датируют- şä­her­le­riň go­la­ýyn­da ýerleş­ ­ýän gu- The craniological findings, un- ся поздним средневековьем – XVI- burlyk) al­nan erkek­ adam­la­ra degiş­ ­li earthed in the necropolis (the burials, XVIII вв. Мужские черепа не имеют kra­nio­lo­gik ta­pyn­dy­lar (kel­le­ça­nak we located not far from ancient towns) повреждений, они средней длины ýüz süňk­le­ri) iri­li­gi bi­len ta­pa­wut­la­nyp, Bayramaly, related to men (the scalp ün­sü­ňi özü­ne çekýär.­ Kel­le­ça­nak­la­ryň and the facial bones), attract attention, (мезокефалия), показатели черепов uzyn­ly­gy or­ta­ça 187,4 mm. we beýik­ ­ distinguishing by size. The length of равны 80,8. Лобная кость по фор- li­gi 138,5 mm. ba­ra­bar. Maň­laý süňk­ scalps in medium make up 187,4mm, ме покатая, несколько уплощенная. le­ri ep-es­li ýap­gyt we ola­ryň giň­li­gi their height is equal 138,5 mm. The Часть черепа, относящаяся к ли- or­ta­ça 101,2 mm. Du­luk süňk­le­ri­niň forehead bones are flat, and their цевым костям, высокая (75,3 мм), MIRAS 39 средней ширины (131,7 мм), глаз- ницы по высоте и объему средние, носовая кость высокая (27,0 мм), среднего объема. По антропологи- ческому типу костные находки отно- сятсяк восточной ветви индо-среди- земноморской расы европеоидов, доля признаков монголоидной расы незначительна. В результате про- веденных измерений костные на- ходки, принадлежащие женщинам, также как и у мужчин, относятся к восточной ветви индо-средиземно- морской расы европеоидов. Найденные в некрополе (захоро- нения, расположенные неподале- ку от древних городов) Байрамали краниологические находки, при- надлежащие мужчинам (череп и лицевые кости), привлекают к себе внимание,отличаясь величиной. Длина черепов в среднем составля- ет 187,4мм, их высота равна 138,5 Soltan Sanjaryň aramgähi. Mary (Türkmenistan). S. M. Prokudin-Gorskiniň düşüren suraty, 1906-15 ýý. мм. Лобные кости довольно плоские Mausoleum of Soltan Sanjar. Mary (Turkmenistan). Photo by S.M.Prokudin-Gorskiy, 1906-15 yy. и их ширина в среднем составляет Мавзолей Солтана Санджара. Мары (Туркменистан). Фото С. М. Прокудина-Горского, 101,2 мм. Ширина скуловой кости в 1906-15гг. среднем 134,6мм, высота лицевых ini or­ta­ça 134,6 mm, ýüz süňk­le­ri­niň width in average equals to 101,2 mm. костей 74,2мм. Лица ортогнатные be­ýik­li­gi 74,2 mm. Ýüz şekil­ ­le­ri or­tog­ The width of the malar bone in aver- (норма) – тонкие и высокие, глаз- nant (kada)­ gör­nü­şin­de in­çe­den be­ýik, age equals to 74,2mm. The faces are ницы низкие, угол выступа носовой göz ha­na­la­ry pes, bu­run süňk­le­ri­niň orthognatic (norm) – thin and high, the кости – большой (34,2°) и сочетает- eye-sockets are low, the angle of the öňe çykyş­ bur­çy uly (34,2°) we beýik­ ся с высокой переносицей [4]. Итак, seň­rik bi­len utgaş­ ­ýar [4]. Şeýle­ ­lik­de, protrusion of the nasal bone is a big костные находки некрополя Байра- Baý­ra­ma­ly nek­ro­po­lyn­da­ky süňk ta­ one (34,2°) and is matched with the мали тоже можно охарактеризовать pyn­dy­la­ry­ny hem ýew­ro­peoid­le­riň high bridge of the nose [4]. So, the как относящиеся к восточной ветви hin­dior­ta­ýer­de­ňiz jynsy­ ­nyň gün­do­gar bone findings of Bayramaly necropolis şa­ha­sy bi­len hä­si­ýet­len­di­rip bo­lar. Sel­ may also be characterized as related индо-средиземноморской расы ев- je­riş iş­le­ri­niň ne­ti­je­sin­de, er­kek adam­ to the eastern branch of the Indo-Med- ропеоидов. В результате исследова- lar bi­len aýal maş­ga­la­la­ra de­giş­li süňk iterranean race of the Caucasians. In ний было установлено, что мужские the result of the research there was ta­pyn­dy­la­ry­nyň arasyn­ ­da az-kem jyns и женские костные находки имеют set that men and women bone find- ala­mat­la­ry­nyň tapa­ ­wu­dy­nyň bar­dy­gy частичные отличия в половых при- ings have partial distinguishes in the anyk­la­nyl­dy (tab­li­sa se­ret). знаках (см. таблицу). sex characteristics (look the table). VII-VIII asyrla­ ­ra de­giş­li Merw nek­ In the craniological findings, related В найденных в Мервском некро- ro­po­lyn­dan al­nan aýal maş­ga­la­la­ra to women and unearthed in the Merv поле VII-VIII вв. краниологических de­giş­li kra­nio­lo­gik ta­pyn­dy­larda­ kel­ necropolis of VII-VIII centuries, the находках, принадлежавших жен- le­ça­nak­la­ryň uzyn­ly­gy 182, 9 mm., ini length of scalps equals to 182,9mm, щинам, длина черепов составляет bol­sa 142 mm. bara­ ­bar. Kel­le­ça­nak and their width – 142mm. According to 182,9мм, а ширина – 142мм. По по- gör­ke­zi­ji­si 77,3 bo­lup, Baý­ra­ma­ly nek­ the indices of the scalp (77,3) they are казателю черепа (77,3) они близ- ro­po­lyn­dan al­nan öl­çeg­le­re ýa­kyn we close to the findings from the Bayra- ки к находкам из Байрамалийского Sol­tan­ga­la ýa­dy­gär­li­gin­den al­nan aýal maly necropolis and are distinguished некрополя и отличаются от находок maş­ga­la­la­ra de­giş­li öl­çeg­lerden­ ta­pa­ from findings in Soltangala (look the wut­lan­ýar (tabli­ ­sa seret).­ W. Ýa. Ze­ table). According to V. Ya. Zazenko- из Солтангала (см. таблицу). По ха- zen­ko­wa­nyň hä­si­ýet­len­dir­me­gi bi­len, va’s characteristics, these findings are рактеристике В. Я. Зезенковой, эти bu ta­pyn­dy­lar me­zok­ran ýew­ro­peoid related to the «metriocephaly» Cauca- находки относятся к «мезокефали- gör­nü­şi­ne de­giş­li [5]. sian type [5]. ческому» европеоидному типу [5]. 40 MIRAS Soltangaladan we sahabalaryň binagärlik toplumyndan alnan kraniologik tapyndylaryň häsiýetlendirilişi Characteristics of craniological findings of Soltangala and the architectural complex ofAshabs Характеристика краниологических находок из Солтангала и архитектурного комплекса асхабов Tablisa Table Таблица

Ýerleşýän ýeri Location place Место расположения

Sahabalaryň binagärlik toplumy Soltangala Architectural complex of the Soltangala Askhabs Солтангала Архитектурный комплекс асхабов Döwri Epoch Эпоха Alamatlar XII asyr XVI-XVIII asyr XII century XVI-XVIII century Characteristics XII век XVI-XVIII века Awtor Аuthor Автор Признаки Babakow Babakow Babakov Babakov Martin boýunça belgi Бабаков Бабаков Маркировка по Мартину Marking according to Martin Jynsy Race Раса Erkek Aýal Erkek adam Aýal maşgala adamlar maşgala Men Women Men Women Мужчина Женщина Мужчина Женщина Kelleçanagyň uzynlygy 1. Length of scalp 182,4 (11) 175 (9) 176,2 (5) 172,7 (7) Длина черепа Kelleçanagyň ini 8. Width of scalp 154 (7) 136,4 (9) 150,75(4) 138,4 (7) Ширина черепа Kelleçanagyň beýikligi 17. Height of scalp 135,2 (9) 129,6 (5) 135,5 (4) 127,0 (6) Высота черепа Kelleçanagyň görkezijisi 8:1 Indexes of scalp 80,8 (6) 78,2 (8) 85,6 (4) 80,0 (7) Показатель черепа Kelleçanagyň beýikliginiň we ininiň görkezijisi 17:8 90,6 (6) 92,8 (4) 75,8 (4) 91,0 (6) Indexes of height and width of scalp Показатель высоты и ширины черепа Kelleçanagyň uzynlygynyň we beýikliginiň görkezijisi 17:1 72,5 (3) 72,5 (3) 88,6 (4) 73,0 (6) Index of length and height of scalp Показатель длины и высоты черепа Kelleçanagyň düýbüniň uzynlygy 5. Length of the bottom of scalp 95,7 (6) 95,7 (6) 98,5 (4) 95,6 (5) Длина дна черепа Maňlaý süňküniň darlygy 9. Narrowness of the forehead’s bone 99,5 (14) 95,6 (8) 97,0 (6) 92,4 (7) Узость лобной кости

MIRAS 41 Kelleçanagyň düýbüniň giňligi 11. Volume of the bottom of scalp 115,2 (8) 118,7 (6) 127,0 (4) 117,1 (7) Объем дна черепа Ýüzüň aşaky böleginiň (düýbüniň) uzynlygy Length of the lower part of face (the 40. 99,5 (10) 92,2 (4) 93,0 (1) 97,0 (2) base) Длина нижней части лица (основания)

Ýüzüň öňe çykyşynyň görkezijisi 40:5 Index of face’s protrusion 97,1 (7) 94,6 (3) 88,5 (1) 95,8 (1) Показатель выступа лица Ýüzüň ýokarky böleginiň beýikligi 48. Height of the upper part of face 71,5 (12) 67,2 (9) 75,3 (3) 66,0 (5) Высота верхней части лица Duluk süňküniň ini 45. Width of the malar bone 115,2 (5) 122,8 (7) 131,7 (4) 125,0 (6) Ширина скульной кости Ýüzüň ýokarky böleginiň görkezijisi 48:45 Index of the upper part of face 54,2 (6) 53,1 (3) 55,7 (2) 49,6 (1) Показатель верхней части лица Ýüzüň ýokarky bölegi bilen kelleçanagyň dikliginiň görkezijisi Index of verticality of the upper part of 48:17 54,4 (5) 54,2 (6) 55,7 (1) 52,2 (2) face and scalp Показатель вертикальности верхней части лица и черепа Burun-äň burçy (LNM) Jaw and nose angle 129,2 (4) 127,5 (2) 136,9 (5) 144,5 (5) Челюстно-носовой угол Duluk-äň burçy (LZM) Jaw and malar angle 126,5 (2) 124,5 (1) 132,4 (5) 127,9 (6) Челюстно-скульный угол Göz hanasynyň beýikligi 52. Height of eye-socket 34,2 (10) 34,6 (12) 35,2 (5) 34,0 (8) Высота глазницы Göz hanasynyň giňligi (mf) 51. Volume of eye-socket (mf) 43,2 (10) 41,8 (11) 43,6 (5) 41,1 (7) Объем глазницы (mf) Göz hanasynyň görkezijisi 52:51 Indexes of eye-socket 78, 1 (5) 80,3 (11) 80,7 (5) 81,3 (7) Показатель глазницы Burnuň beýikligi 55. Height of nose 45,4 (10) 51,3 (11) 56,0 (4) 49,7 (7) Высота носа Burnuň giňligi 54. Volume of nose 24,4 (4) 25,9 (9) 27,2 (4) 25,5 (8) Объем носа Burun görkezijisi 54:55 Indexes of nose 47,7 (7) 48,9 (9) 48,7 (4) 51,5 (7) Показатель носа Dakrial beýikligi DS Dakrial’s hight 11,2 (8) 10,5 (6) 12,0 (3) 9,8 (6) Высота Дакриала

42 MIRAS Dakrial giňligi DC Dakrial’s volume 21,7 (8) 21,4 (6) 22,0 (3) 21,8 (6) Объем Дакриала Dakrial görkezijisi DC:DS Dakrial’s index 51,5 (5) 49,1 (6) 56,0 (3) 45,2 (6) Показатель Дакриала Simotik beýikligi SS. Simotika’s height 5 (8) 4,4 (6) 5,75 (4) 4,08 (6) Высота Симотика Simotik ini SC. Simotika’s width 9,6 (8) 9,6 (6) 9,5 (4) 10,2 (6) Ширина Симотика Simotik görkezijisi SC: SS. Simotika’s index 50,8 (5) 46,3 (6) 60,2 (4) 39,7 (6) Показатель Симотика Umumy ýüz burçy 72. Face’s common angle 85,8 (5) 88,4 (6) 92,0 (1) 85,0 (4) Общий угол лица Burnuň öňe çykyş burçy 75. Nose’s protrusion angle 30,0 (3) 29,2 (6) 27,0 (1) 29,7 (4) Угол выступа носа

Ge­çi­ri­len öl­çeg­le­riň esa­syn­da ýer­li On the basis of the conducted mea- На основе проведенных изме- türk­men­le­re mah­sus bo­lan doli­ ­ho­se­ surements we may state that dolicho- рений можно констатировать, что fa­li­ýa­nyň (süýri­ ­kel­le­li­giň) seý­rek duş cephalism (long-headedness), which присущая местным туркменам до- is appropriate to local Turkmen, is лихоцефалия (длинноголовость) gel­ýän­di­gi­ni de­lil­len­dir­mek bo­lar. Rus come across rarely. And anthropolo- встречается редко. И российские antro­ ­po­log­la­ry hem öz yl­my iş­le­rinde­ gists from Russia in their scientific антропологи в своих научных рабо- Mar­gia­na­nyň ga­dy­my ila­ty­nyň ýew­ro­ works underline, that Margiana’s an- тах отмечают, что древнее населе- peoid jyn­sy­na de­giş­li­di­gi­ni bel­läp geç­ cient population was related to the ние Маргианы относилась к европе- ýär­ler [4]. Caucasian race [4]. оидной расе [4]. Süňk tapyndylarynyň öwre- It was proved in the result of re- В результате изучения костных nilmegi netijesinde, umuman aý- search of bones’ findings that in gen- находок было доказано, что, в dylanda, häzirki Mary welaýatynda eral, according to the outlook and to общем, по внешнему виду, и типу the type, people, who populated in the люди, населявшие в средние века orta asyrlarda ýaşan ilatyň keşpleri, Middle Ages the territory of the pres- территорию нынешнего Марыйского görnüşi boýunça ýewropeoidleriň ent Mary velayat, relate to the east- велаята, относятся к восточной вет- hindiortaýerdeňiz jynsynyň gündogar ern branch of the Indo-Mediterranean ви индо-средиземноморской расы şahasyna degişlidigi subut edildi. race of the Caucasian. европеоидов.

EDEBIÝATLAR LITERATURE ЛИТЕРАТУРА

1. Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr. – Aşgabat: Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2007. – Sah.142. 2. В. П. Алексеев Г. Ф. Дебец. Краниометрия. Методика антропологических исследований. М.: 1964. Стр. 15. 3. Бабаков О. Средневековое население Туркменистана. – А.: 1988. Стр. 112. 4. Гинзбург В. В. Трофимова Т. А. – Палеоантропология Средней Азии. М.:Изд. «Наука», 1972. – Стр. 72. 5. Зезенкова В. Я. Краниологические материалы с территории Мерва XII в. – 1964. – Вып. 18. – Стр. 86. 6. Ходжаниязов Т., Лунина С. Б. Динамика развития Мерва VIII-XII века. Культурные ценности. Международный ежедневник. – С-Петербург.1999.

MIRAS 43 MEDENIÝETLERIŇ, HALKLARYŇ WE SIWILIZASIÝALARYŇ ÖZARA GATNAŞYKLARY

INTERACTION OF CULTURES, NATIONS AND CIVILISATIONS

ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ КУЛЬТУР, НАРОДОВ И ЦИВИЛИЗАЦИЙ

44 MIRAS B. ÝÜJEL­ (Türki­ ýe­ Respub­ li­ ka­ sy)­ BA­BYRYŇ­ «DI­WANYN­ DA­ ­KY» MES­NEWI­ LER­

B. YUJEL (Turkish Republic) MESNEVI IN BABUR’S «DIVAN»

Б. ЮДЖЕЛ (Турецкая Республика) МЕСНЕВИ В «ДИВАНЕ» БАБУРА

Ba­by­ryň «Di­wa­ny­nyň» Stambul­ In the lists of «Divan», by Babur kept В списках «Дивана» Бабура, uni­wer­si­te­ti­niň ki­tap­ha­na­syn­da (No: in the libraries of Istanbul university хранящихся в библиотеке Стам- 3743, 2b-12a) we Ram­pu­ryň Raza­ ki­ (№ 3743, 2b-12a) and in the library бульского университета (№ 3743, tap­ha­na­syn­da (T. 129, 1b-12a) sak­lan­ of Rampur – Raza (T.129, 1b-12a) a 2b-12a) и библиотеке Рампура Раза translated work, which is at their be- ýan nus­ga­la­ry­nyň ba­şyn­da ýerleş­ ­ýän, (Т. 129, 1b-12a), помещенное в их ginning, is «Risale and Validiye», writ- начале произведение переводного ter­ji­me hä­si­ýet­li «Ri­sa­le-yi Vali­diyye» ten in verse. In spite of the fact that характера «Рисале-и Валидийе» at­ly eseri­ şygyr­ bilen­ ýa­zy­lyp­dyr. Ol bu it is included into the «Divan», it was «Di­wa­na» gi­ri­zi­len hem bol­sa, Baby­ ­ mentioned in the articles and books написано в стихотворной форме. ryň eser­le­ri ba­ra­da ýazy­ ­lan kitap­ ­lar­ about Babur, that it is an independent Несмотря на то, что оно включено da we ma­ka­la­lar­da onuň özbaş­ ­dak work. It has a sufi characteristics, be- в «Диван», в книгах и статьях о про- eser­di­gi hak­da mag­lu­mat be­ril­ýär. Na­ ing a poetic translation from Farsi into изведениях Бабура отмечается, что gyş­ben­di ta­ry­ka­ty­nyň gör­nük­li we­ki­li the Turkic language, of a work of a это – самостоятельное произведе- prominent representative of the follow- Ubeý­dul­lah Ah­ra­ryň tasaw­ ­wu­fa de­giş­li ние. Оно носит суфийскую направ- ers of Nakshbendi Ubeydullakh Akhrar ленность, будучи поэтическим пе- «Wa­li­diý­ýe» at­ly pars di­lin­dä­ki ese­ri­ «Valadiyye» and consists of five parts. реводом с фарси на тюркский язык niň şygyr­ bi­len tür­ki di­li­ne edi­len terji­ ­ In the first part, which consists of произведения видного представите- me­si bo­lan bu eser 5 (bäş) bö­lüm­den seven beyts, there is the apotheo- ля последователей пути Накшбенди yba­rat­dyr. sis of Allah. It begins with the words Убейдуллаха Ахрара «Валадийе», и Bi­rin­ji bö­lüm­de ýe­di beýt bo­lup, bu «Bismillah ve Hak tagalaga deyiň состоит из пяти частей. beýt­ler­de Al­la­ta­ga­la hamd-u se­na hamd ü sipas Künhiga yetmes anyň В первой части, состоящей из edil­ýär. Il­ki­baş­da: «Bis­mil­lah ve Hak wehm ü kyýas» («I’ll glorify in songs and am thankful to a real God»), then семи бейтов, содержится прослав- ta­ga­la­ga deyiň hamd ü si­pas / Kün­ the image of Allah is revealed in these ление Аллаха. Ее открывает бейт hi­ga yet­mes anyň wehm ü ky­ýas» beytsq, and this chapter finishes with «Bismillah ve Hak tagalaga deyiň («Hak­ta­ga­la hamd aý­da­ýyn we şü­kür the phrase that it is impossible to ex- hamd ü sipas (Künhiga yetmes anyň ede­ýin. Ha­kyň as­ly­ny we ha­ky­ka­ty­ny press thankfulness to God by words. wehm ü kyýas») «Воспою славу и aň­la­mak­dan hyýal­ güý­ji we meň­zet­ In the work there is a part consist- буду благодарен Истинному Богу»), me ejiz ge­ler») di­ýen beýt gelip,­ şon­ ing of 6 beyts «Hezreti Resulyň sallal- затем в последующих бейтах рас- dan soň­ky beýt­lerde­ Al­la­ta­ga­la­nyň lahu aleyhi ve selem naaty» («Praise крывается благодать Аллаха, и эта of Hezret Resul sallahu aleyhi ve nurundan söz açyl­ýar we bu bö­lüm di­ часть заканчивается фразой о том, selem»). In it Babur glorifies sacred liň şükür­ etmek­ üçin ýeter­ ­lik bol­ma­ja­ что невозможно словами выразить Muhammed, stating that the world is gy ba­ra­da­ky jüm­le bi­len ta­mam­lan­ýar. founded on his love and had been cre- безграничную благодарности Богу. Eser­de «Hez­re­ti Re­su­lyň (sal­lal­la­ ated by Allah in the name of love, that В произведении имеется часть hu aley­hi ve selem)­ naa­ty (öw­gü­si)» he is the king of all the prophets, and из шести бейтов, называющаяся diý­lip at­lan­dy­ry­lan al­ty beýt­lik bö­lüm that he is sent to point to all peoples («Hezreti Resulyň sallallahu aleyhi ve bar. Bu bö­lüm­de Ba­byr äle­miň hez­re­ti the right way, and he prays about as- selem naaty») «Похвала Хезрету Ре-

Bilal Ýüjel, Jumhuryýet uniwersitetiniň edebiýat fakultetiniň müdiri, professor.

Bilal Yujel, Jumhuriyet University, Faculty of Letters, Dean, Professor.

Билал Юджел, декан факультета литературы университета Джумхурыет, профессор.

MIRAS 45 сулу саллалаху алейхи ве селем». В ней Бабур прославляет святого Мухаммеда, утверждая, что мир зиждется на его любви и создан Аллахом во имя этой любви, что он царь пророков и ниспослан, дабы указать всем народам верную доро- гу, и молит о содействии в нахожде- нии своей правильной стези, позво- ляющей избавиться от опасности, не впасть в отчаяние и оградить от страданий. Затем следует часть, называемая «Причина, по которой это произве- дение написано стихами», и состо- ит она из четырнадцати бейтов. В этой части Бабур повествует о том, что Ходжа Убейди написал «Вали- дийе» по предложению своего отца, что сам он посредством стихотвор- ных строк произведения отразил смысл произведения, надеясь по- Rampuryň «Raza» kitaphanasy (Hindistan). Library of Rampur «Raza» (India). лучить творческое вдохновение, и Библиотека Рампура «Раза» (Индия). отмечает свою скромную роль пере- водчика этого произведения. Далее Mu­ham­me­diň yşky­ bi­len aý­la­nyp dur­ sistance in finding his path, which он высказывается о том, что пере- ýan­dy­gy­ny we di­ňe onuň haty­ ­ra­sy­na allows to get rid of danger, not to be водил это произведение с надеж- ýa­ra­dy­lan­dy­gy­ny, onuň pygam­ ­ber­le­riň driven into despair and to protect from sufferings. дой, что это позволит выздороветь ser­we­ri­di­gi­ni, halk­la­ryň äh­li­si­ne dog­ry ему самому, подобно тому, как ис- ýo­ly gör­kez­mek üçin gön­de­ri­len­di­gi­ Then there comes a part that is called «The Reason Why This Work is целился от паралича арабский поэт ni aý­dyp, was­py­ny ýe­tirýär we özü­niň Written in Verses» and it consists of Кадр ибн Зухейрин, удостоенный за dog­ry ýo­ly tap­ma­gy­na, umyt­syz­ly­ga 14 beyts. In it Babur narrates about чтение перед Пророком (саллала- düş­mez­li­gi­ne we der­di­niň der­ma­ny­ny Khodja Ubeydi who had written «Va- ху алейхи ве селем) своей касыды tap­ma­gy­na ýar­dam ber­me­gi­ni di­leg lidiye» on the suggestion of his father, подношением от него – одеждой ed­ýär. that he himself through poetic lines of дервиша, что – вероятно, послужи- Soň­ra on dört beýt­den ybarat­ «Bu his work will reflect the meaning of the ло важной причиной происшедших ese­riň şy­gyr bi­len ýa­zyl­ma­gy­nyň se­ work, hoping to receive a creative in- с Бабуром после достижения воз- bä­bi» diýen­ bö­lüm gel­ýär. Ba­byr bu spiration, and notes about his modest раста сорока лет изменений в его bö­lüm­de Ho­ja Ubeý­diň öz ka­ka­sy­nyň role of an interpreter of this work. Then образе жизни, взглядах на жизнь. tek­lip et­me­gi bi­len «Wa­li­diý­ýe» at­ly he tells that that he translated this Четвертая, основная часть, состо- work with the hope that it would help bir eser ýa­zan­dy­gy­ny, on­da­ky söz­ler­ ящая вместе с айатами из 214 бей- him to be cured from the illness as it тов, названа («Risale Şüruı») «Глава den yl­ham­lan­mak umydy­ bi­len eser­de happened to the Arab poet Kadr ibn aň­la­dy­lan­la­ry şygryň­ üsti­ bilen­ be­ýan трактата». В ней в ходе повествова- Zuheyrin, who got rid of paralysis, who ния о суфизме перечисляются ус- eden­di­gi­ni we özüniň­ bu ese­riň diňe­ was honored to read to the Prophet ловия, необходимые для достиже- ter­ji­me­çi­si­di­gi­ni bel­läp geç­ýär. Ol Py­ (sallahu aleyki ve salem) his kadysa ния степени суфия. Для этого надо gam­be­ri­mi­ziň (sal­lal­la­hu aley­hi ve se­ gifts on his part – the dervish’s dress – овладеть марифетом (4\4) и под- lem) öňün­de okan ka­sy­da­sy üçin onuň which, probably, might become an im- чиниться Пророку (тебайет:4\6-7). hyr­ka­sy­ny sowgat­ alma­ ­ga myna­ ­syp portant reason of changing in his life- style, views on life, that happened to Для подчинения Пророку выдви- bo­lan arap şahy­ ­ry Kagp ibn Züheý­ ­riň гаются такие требования; быть до- ys­maz ke­se­lin­den gu­tu­ly­şy ýa­ly, özü­ Babur after he reached the age of 40. The forth, main part, consisting to- бронравным, связанным сюннетом, niň hem ke­se­lin­den gu­tul­ma­gy­na se­ gether with ayats of 214 beyts, is совершать добрые дела, быть бла- bäp bo­lar umy­dy bi­len bu ese­ri ter­ji­me named «Risale Şüruı» («The Chapter годарным, не проявлять алчность, eden­di­gi­ni aý­dan hem bol­sa, ol kyrk of a Treatise»). In it in the course of обрести качества, присущие Проро- ýa­şyn­dan soň­ra Ba­by­ryň ýa­şa­ýyş ter­ narration about Sufism, are enumerat- ку. В этой части также есть бейты, zin­de we dur­mu­şa bolan­ ga­raý­şyn­da ed conditions, which are necessary for раскрывающие суть таких понятий, ýü­ze çy­kan üýt­ge­şik­lik­le­riň ne­ti­je­si reaching the level of sufi. For it is nec- как явное (внутреннее) и скрытое

46 MIRAS hem-de mö­hüm de­li­li bo­lan bol­sa ge­ essary to become proficient in rek. marifet, received through heart’s Dör­dün­ji we esasy­ bö­lüm aýat bi­len experience (4\4) and to subordi- bir­lik­de 214 beýt­den yba­rat bo­lup, ol nate to the Prophet (tebayet: 4\6- 7). To subordinate the Prophet (Risa­ ­le Şüru)­ «Ri­sa­la­nyň ba­şy» diý­ such requirements are brought lip at­lan­dy­ry­lyp­dyr. On­da so­pu­çy­lyk­ forth: to be well-behaved, be dan söz açy­lyp, so­pu­lyk de­re­je­si­ne tired with circumcision, to act ýet­mek üçin ze­rur bo­lan şert­ler sa­na­ good deeds, to be noble, not to lyp ge­çil­ýär. Munuň­ üçin ma­ri­fe­te eýe display avidity, to obtain quali- (4/4) we Pygam­ ­be­re ta­byn bol­mak ties, which are characteristic to (te­baiý­ýet: 4/6-7) ge­rek. Pygam­ ­be­ the Prophet. In this part there are re ta­byn bol­mak üçin hem ede­bi terk also such beyts, which disclose the essence of such notions as et­mez­lik, sün­ne­te bag­lan­mak, go­wy obvious (inner) and hidden en- iş­le­ri etmek,­ şü­kür­de bol­mak, neb­se lightenment, reflection (mirror: a uý­maz­lyk, Pygam­ ­be­riň sy­pat­la­ry­na place where one can see Allah’s eýe bol­mak ýa­ly ün­dew­ler öňe sürül­ ­ light (65, 66), mentioning about ýär. Şo­nuň ýaly-da,­ bu bö­lüm­de zahir­ God, withdrawal from all worldly we ba­tyn (açyk we giz­lin), te­jel­li (ýag­ things, uniting with God, con- ty­lyk), göz­gi (aý­na: Al­la­ta­ga­la­nyň te­jel­ nection with Allah and Prophet li­si (nu­ry) gö­rün­ýän ýer (65,66), zi­kir, through mediation of sheikh (4\212, 213). ma­si­wa­dan (Al­la­ta­ga­la­dan baş­ga her The tercet «Hatimede» («Con- bir zatdan,­ dün­ýä­niň bar­lyk­la­ryn­dan) clusion»), which makes up the uzak­laş­mak, wus­lat (Al­la­ta­ga­la go­ fifth part, contains the wish to one wuş­mak), ra­bi­ta (şeý­hiň ara­çy­ly­gy bi­ another and the date of the end len Al­la­ta­ga­la we Py­gam­be­re bag­lan­ of translation (the year of 935 ma) (4/212, 213) adal­ga­la­ry ba­ra­da of hidrah). According to «Babur- dü­şün­je­le­ri ber­ýän beýt­ler bar. name», Babur started to trans- Bä­şin­ji bö­lü­mi eme­le ge­tir­ýän üç late «Baburname» on 27th of the Imperator Babyr, Hindistanda Beýik Mogollaryň döwletini esaslandyryjy (1526 ý.). beýt­lik «Ha­ti­me­de» («Soň­la­ma­da») Sapar month of the year 935 of hidrah (6 November, 1528) on Babur emperor, founder of the Great Mogols di­leg edil­ýär we ter­ji­mä­niň ta­mam­la­ states (1526) in India. Tuesday evening and on 8 of the Император Бабур, основатель государства nan wag­ty (hij­ri ha­sa­by bo­ýun­ça 935- month Rebbiyuevvel of the same Великих Моголов (1526) в Индии. nji ýyl) ba­ra­da ha­bar be­ril­ýär. «Ba­byr­ year of the hidrah (21 Novem- (наружное) просветление, отраже- na­ma» gö­rä, Babyr­ bu ese­ri terji­ ­me ber, 1528), and finished on Saturday ние (зеркало: место, где виден свет et­mä­ge hij­ri ha­sa­by bo­ýun­ça 935-nji («Baburname»:393-394).1 Аллаха (65,66), упоминание Бога, ýy­lyň sa­par aýy­nyň 27-si­ne (1528-nji According to the rhyme and the уход от всего мирского, соединение ýy­lyň 6-njy no­ýab­ry), sişen­ ­be gi­je­ topics touched upon, other mesnevi с Богом, связь с Аллахом и Проро- si baş­lap, ony şol ýy­lyň reb­biü­lew­wel of «Divan» correspond to the verses form of mesnevi, but they do not in- ком через посредничество шейха aýy­nyň 8-ine (1528-nji ýylyň­ 21-nji no­ clude all its elements, as the classical (4\212, 213). ýab­ry), şen­be güni­ tamam­ ­lap­dyr («Ba­ works written in this form do. All its ele- 1 Составляющее пятую часть трех- bür­na­me»: 393-394). ments (bisimillah, tevhud, mynadjat, стишие («Hatimede») «Заключение» «Di­wan­da­ky» beý­le­ki mesne­ ­wi­ler naat, miras, mugdjyzat, medh-I and se­tir­le­ri­niň ka­py­ýa­la­şy­şy we goz­ga­ charyyar and so on). Out of 368 beyts содержит пожелание и дату оконча- ýan te­ma­la­ry bo­ýun­ça mes­ne­wi şy­ and 18 mesnevis or part of mesnevis, ния перевода (935 г. хиджры). Со- gyr gör­nü­şi­ne la­ýyk gel­ýär­ler, em­ma, that are included into it, 8 are located гласно «Бабурнаме», Бабур начал umu­man nus­ga­wy ede­bi­ýa­ta mah­sus between gazelles and rubai, 9 – in the переводить это произведение 27 end of «Divan», and are centered in bo­lan mes­ne­wi gör­nü­şin­de ýa­zy­lan числа месяца сапар 935 г. хиджры one place, one is in the middle. Be- eser­ler­dä­ki bö­lüm­le­riň äh­li­si­ni (bis­ (6 ноября 1528 г.) во вторник вече- low we’ll give short characteristics of ром и 8 числа месяца реббиюлев- millah,­ tew­hid, myna­ ­jat, naat,­ mi­raç, mesnevi according to the order of their mug­jy­zat, medh-i ça­ry­ýar we şu­ňa arrangement in the «Divan». вел этого же года хиджры (21 ноя- meň­zeş­ler) öz içi­ne al­ma­ýar­lar. 368 In the first part, consisting of 8 mes- бря 1528 г.), окончил в субботний beýt­den yba­rat bo­lan bu 18 sa­ny mes­ nevi, coming from the notion of «love», день (Бабурнаме»:393-394).1 1 Bu ýerde we mundan soňra gelýän sanlar 1 Here and further the numerals indicate the 1 Здесь и далее приводимые цифры – чис- «Bâbür Dîvânı» (Bilâl Yücel, Bâbür Dîvânı, number of verses in the book «Babur’s Divan» ловые обозначения стихов в книге «Диван Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 1995) atly (Bilal Yujel, Babur’s Divan, The Cultural Center Бабура» (Билал Юджел, Диван Бабура, Куль- kitapdaky şygyrlaryň san belgileridir. of Ataturk Yayni, Ankara, 1995). турный центр Ататюрка Яйни, Анкара, 1995).

MIRAS 47 По рифме и затрагиваемым в них темам другие месневи «Дивана» соответствуют стихотворной фор- ме месневи, но они не включают в себя, подобно произведениям клас- сической литературы, написанным в этой форме, все его элементы (бисмилла, тевхуд, мынаджат, наат, мирас, мугджызат, медх-и и чарыяр и т.п.). Из включающих в себя 368 бейтов 18 месневи или части мес- неви 8 размещены между газелями и рубаи, 9 – в конце «Дивана», при- чем сосредоточены в одном месте, одно – в середине. Ниже дадим краткую характеристику месневи согласно порядку их расположения в «Диване». В первой части из 8 месневи, ис- ходя из понятия «любовь», автором была поставлена цель ознакомить читателей с общими понятиями, дать людям представление о нрав- ственном воспитании. Рассмотрим содержание этих месневи дидакти- ческого характера. Месневи № 125 из 17 бейтов – это письмо, отправленное с утренним ветром любимой, подобной розе. В этом письме Бабур говорит о том, что влюблен в девушку и испытыва- ет невыносимые муки, которые ста- нут еще более нестерпимыми, если она срочно не даст ответ на письмо. В месневи № 126 из 41 бейта рас- светный ветерок как предвестник светлых чувств выходит на перед- ний план. Бабур рассказывает о пе- чали, постигшей его из-за разлуки с любимой, просит ее быть милосерд- ной, не сердиться, не доверять лжи- вым словам, потому что он открыто говорит о том, что у него на душе, и не способен полюбить никого друго- го. Месневи № 127 из 33 бейтов, в котором снова использована мета- Aw sahnasy. Orta asyr miniatýurasy. Hunting scene. Medieval miniature. фора, написано в форме обраще- Сцена охоты. Средневековая миниатюра. ния к ветру. Бабур сообщает, что, не ne­wi­niň ýa-da mes­ne­wi par­ça­sy­nyň 8 the author was aimed at introduction получая ответа на свои письма, он sa­ny­sy ga­zal­la­ryň we ru­ba­gy­la­ryň ara­ of readers with the general notions, впадает в отчаяние, а с приходом to give people conception about the хотя бы одной весточки от девушки ly­gyn­da, 9 sa­ny­sy «Di­wa­nyň» ahyr­ra­ moral education. Let us consider the надежда снова может возродиться. gyn­da bir ýer­de, biri­ hem or­ta­ra­syn­da content of these mesnevi of didactic Он просит ветер довести до люби- ýer­leş­di­ri­lip­dir. Aşak­da bu mes­ne­wi­ler character. мой, что не отступит от сказанного, Mesnevi № 125 of 17 beyts is a let- сдержит обещание. И в месневи ba­ra­da «Di­wan­da­ky» ter­tip­le­ri­ne la­ ter, sent with the morning breeze to № 128 из 35 бейтов Бабур снова ýyk­lyk­da gys­ga­ça gür­rüň ede­ris. a beloved girl, beautiful like a rose. просит содействия утреннего ветра.

48 MIRAS 8 sa­ny mes­ne­wi­den yba­rat bi­rin­ji In this letter Babur tells that he is in Хотя он и сетует на то, что вместо bö­lek­de «yşk» dü­şün­je­sin­den ugur al­ love with a girl and sufferers unbear- уверений в верности любимая до- nyp, oky­jy­ny umu­my dü­şün­je­ler bi­len ably, and these sufferings will become ставляет ему сердечные муки, но ta­nyş­dyr­mak­lyk, ah­lak taý­dan adam­ more unendurable if she won’t give an они все равно будут вместе, в то же la­ra ter­bi­ýe ber­mek­lik mak­sat edi­ni­lip­ answer to the letter. In mesnevi № 126 время упрекая в неправильном по- dir. Ge­liň, didak­ ­ti­ki (öwüt-ün­dew) hä­si­ consisting of 41 beyts, the morning ступке, потому что возлюбленная не breeze as a herald of radiant feelings ýet­li bu mes­ne­wi­le­riň maz­mu­ny bi­len ответила ни на одно письмо, а ему comes out to the foreground scene. ta­nyş bo­la­lyň: недостаточно ответа, отправленно- Babur tells about the sorrow that hap- 17 beýt­den yba­rat 125 bel­gi­li mes­ го с посыльным, он желает получить pened to him for he had parted with письмо-поддержку, и, проявляя из- ne­wi bä­gü­li ýat­lad­ýan söý­gü­li­si­ne his beloved, he asks her to be merci- вестную дерзость, желает свидания sä­her şema­ ­lyn­dan ug­ra­dy­lan hat­dyr. ful, not to be angry, not to trust to hol- и скорого ответа. Ba­byr bu ha­tyn­da gy­za aşyk bo­lan­dy­ low words, because he openly tells В самом объемном месневи gy­ny, em­ma onuň özüne­ çe­kip-çy­dap what he has at heart and is not able bol­ma­jak je­pa çek­dir­ýän­di­gi­ni, on­dan to love anybody else. Mesnevi № 127 (№129) из 74 бейтов в «Диване» Ба- gys­sag­ly jo­gap gel­me­se, je­bir-je­pa­sy­ consists of 33 beyts, where a meta- бур перечисляет все, что ему дове- nyň hä­zir­ki­sin­den has artyk­ bol­ja­gy­ny phor is used again, and it is written in лось видеть и перенести. В начале aýd­ýar. 41 beýt­den yba­rat 126 belgi­ ­ the form of address to the wind. Ba- месневи он пишет, что, несмотря на li mes­ne­wi­de bu ge­zek sä­her şe­ma­ly bur announces that, not receiving an страдания, перенесенные от люби- ha­bar­çy hök­mün­de or­ta çykýar.­ Babyr­ answer to his letters, he was driven мой, на свое затворничество, снова начал заниматься государственны- ýa­ryn­dan uza­ga dü­şen­li­gi se­bäp­li çek­ into despair and with the coming of ми делами, в течение шести меся- ýän gam-gus­sa­syn­dan söz açyp, on­ at least one news from the beloved girl, his hopes may again be revived. цев завоевал шесть престолов, со- dan mer­he­met etme­ ­gi­ni ha­ýyş ed­ýär, ýa­lan söz­le­re yna­nyp, ga­har et­mez­li­ gi­ni, çün­ki özü­niň baş­ga­sy­na gö­wün ber­me­je­gi­ni, köň­lün­de näme­ bar bol­ sa, ony açyk be­ýan eden­di­gi­ni aýd­ýar. 33 beýtden­ yba­rat 127 bel­gi­li mesne­ ­ wi­de hem jan­lan­dyr­ma usu­ly ula­ny­lyp, ýe­ne «şe­ma­la» ýüzle­ ­ni­lip ýazy­ ­lyp­dyr. Ba­byr ýa­ry­na na­ma­lar (hat­lar) ibe­ ren­di­gi­ne ga­ra­maz­dan, on­dan jo­gap al­man­dy­gy­ny, jo­gap al­ma­ga bo­lan umy­dy­nyň tüke­ ­nen ma­ha­ly, gyz­dan ge­len bir ha­tyň gel­me­gi bi­len, umydy­ ­ nyň gaý­ta­dan jan­la­nan­dy­gy­ny mä­lim ed­ýär we be­ren sö­zün­den dän­män, wa­da­syn­da ta­pyl­ma­gy­ny is­le­ýän­di­gi­ni oňa ýetir­ ­me­gi­ni şe­mal­dan ha­ýyş ed­ ýär. 35 beýt­den yba­rat 128 bel­gi­li mes­ ne­wi­de Ba­byr ýene­ sä­her şe­ma­lyn­dan ýar­dam dile­ ­ýär. Ol özü­niň we­pa­sy­nyň de­re­gi­ne ýa­ry­nyň jeb­ri-je­pa ber­ýän­li­gi­ ni, bu­la­ryň birek-bi­ ­re­ge go­wuş­jak­dyk­ la­ry­ny buşla­ ­ýan­dy­gy­na ga­ra­maz­dan, beý­le et­me­gi­niň dog­ry däl­di­gi­ni, çün­ki mag­şu­gy­nyň ýeke­ hat hem ýolla­ ­man­ dy­gy­ny, jo­gap edip ibe­ren il­çi­si­niň özi üçin ýe­ter­lik däl­di­gi­ni, on­dan ýar­dam ha­ty­ny hem is­le­ýän­di­gi­ni, has hem öte gid­ýän ýa­ly bo­lup gö­rün­se-de, as­lyn­ da oňa go­wuş­ma­gy arzuw­ ­la­ýan­dy­gy­ ny we gys­sag­ly jo­ga­ba ga­raş­ýan­dy­gy­ ny aýd­ýar. «Di­wan­da­ky» 74 beýtden­ yba­rat iň Babyryň esgerleri. Soldiers of Babur. Воины Бабура. uzyn mes­ne­wi­de (129 bel­gi­li) Ba­byr

MIRAS 49 gö­ren­le­ri­niň we ba­şyn­dan ge­çi­ren­le­ri­ He asks the wind to let his beloved жалеет, что его предкам не суждено niň ha­sa­by­ny ýöred­ ­ýär. Ol mesne­ ­wi­ know that he is not going to give up было стать свидетелями таких вели- niň ba­şyn­da ýa­ryn­dan gö­ren hor­luk­ to what he had said and that he will ких дел. Затем он высказывает не- keep to his word. And in the mesnevi la­ry­ny, ter­ki­dün­ýä­li­ge ýüz uran­dy­gy­na довольство положением дел в этом № 128 consisting of 35 beyts Babur бренном мире и делится с людьми ga­ra­maz­dan, ýene­ döw­let iş­le­ri bilen­ repeatedly asks the morning wind to выводами, вынесенными из своего meş­gul­lan­ma­ga baş­lan­dy­gy­ny, al­ty assist him. Though he complaints that большого жизненного опыта. По его aýyň için­de alty­ tag­ty eýe­län­di­gi­ni, instead of assuring in faithfulness the мнению, прежде всего надо знать, ata-ba­ba­la­ry­nyň mu­nuň ýa­ly uly işiň beloved brings him hearty sufferings, что самый опасный враг – алчность. but even though they will be together, şa­ýa­dy bol­man­dyk­la­ry­ny be­ýan ed­ýär. Вторая опасная вещь – схождение с at the same time reproaching with Soň­ra ol bu pany­ dün­ýä­den zeýren­ ­ýär истинного пути и падение в пучину wrong deed, because his beloved did we şu­nuň ýa­ly uly dur­muş tej­ri­be­sin­ безнравственности, третье – сплет- not answer him not even once. And ни, четвертая – отсутствие разумно- den çy­ka­ran ne­ti­je­le­ri­ni adam­lar bi­ that the answer sent via messenger is len paýlaş­ ­ýar. Onuň pi­ki­ri­çe, il­ki bi­len not enough for him, he wants to get го характера в делах и поступках, и neb­siň iň howp­ly duş­mandy­ ­gy­ny bil­ a letter as a support, and, displaying неведение. В заключение месневи поэт советует очнуться от сна за- me­li. Howp­ly zatla­ ­ryň ikin­ji­si hak ýo­ly a famous impudent he wants to meet бытья и, познав сотворенное Богом, terk et­mek we ah­lak­syz­lyk­dyr, üçün­ji­si with her and waits for a quick answer. неустанно укреплять свою веру. gy­bat­dyr, dör­dün­ji­si bol­sa akyl­syz­lyk In the most voluminous mesnevi (№ 129) consisting of 74 beyts in the В самом кратком из пяти бейтов we ga­pyl­lyk­dyr. Mesne­ ­wi­niň ahy­ryn­ «Divan» Babur enumerates everything месневи (№ 130) Бабур рассказыва- da şa­hyr adam­la­ra gaf­at uku­syn­dan what chanced to see and endure. In ет о своих чувствах к некоей краса- oýa­nyp, Taň­ry­nyň eden­le­ri­ne (ma­ri­fe­ the beginning of the mesnevi he writes вице. Он готов пожертвовать своей ti­ne) dü­şü­nip, di­ne uý­mak yna­my­ny that in spite of sufferings, which he had жизнью и обоими мирами за неё.

Babyryň guburynyň, metjidiniň, şeýle hem Babyryň bagynyň guşuçar belentlikden görnüşi. View to Babur burial vault, mosque as well as Babur’s garden from the height of bird’s flight. Вид на усыпальницу Бабура, мечеть, а также сад Бабура с высоты птичьего полета.

50 MIRAS Babyryň bagy. Kabul (Owganystan). Babur’s garden. Kabul (Afghanistan). Сад Бабура. Кабул (Афганистан).

(yg­ty­kat­la­ry­ny) dü­zet­mek­le­ri­ni ne­si­hat for his beloved, to his isolated life, he Поэт, несмотря на то, что красави- ed­ýär. again began to deal with state affairs, ца доставила ему муки, не желает Bäş beýt­lik iň gysga­ mesne­ ­wi­de in the course of 6 months he won 6 излечения от них, прося для себя (130 bel­gi­li) Ba­byr bir gö­ze­le bo­lan thrones, and regrets that his ancestors долгой жизни в окружении ее красо- duý­gu­la­ryn­dan söz aç­ýar. Ol bu gö­zel did not have a luck to witness such ты. В месневи № 131 из 18 бейтов üçin öz ja­ny­ny we iki dün­ýä­si­ni pi­da great affairs. Thereafter he expresses Бабур высказывает свою радость от his indignation with the state of things et­mä­ge taý­ýar­dy­gy­ny aýd­ýar. Şahyr­ письма, полученного от любимой. in this world and shares his consid- der­di­ni şol gö­zel be­ren bol­sa, der­man В месневи № 132 из 41 бейта поэт erations in the result of his great life подробно делится своими чувства- is­le­me­ýän­di­gi­ni aý­dyp, onuň gö­zel­lik­ experience with people. According to le­riň için­de uzak ömür sür­me­gi üçin ми, которые он испытывает при на- him, the greatest and most dangerous писании стихов, и дает наставления do­ga-di­leg ed­ýär. 18 beýt­den yba­rat enemy is avidity. The second danger- религиозного характера. По мысли 131 bel­gi­li mes­ne­wi­de Ba­byr ýa­ryn­ ous thing is diverting from true way and Бабура, главные враги – алчность dan alan haty­ ­na be­ge­ni­şi­ni be­ýan ed­ degradation into abyss of immorality, и стремление произвести как мож- ýär. 41 beýt­den yba­rat 132 bel­gi­li mes­ the third one – gossips, the forth one но более позитивное впечатление, ne­wi­de şahyr­ şol söz­le­ri ýazyp­ oturan­ – the absence of wise character in the пустить «пыль в глаза». Завоевав wag­ty ba­şyn­dan geçir­ ­ýän ýagda­ýy­ny business and actions, and ignorance. In the conclusion to the mesnevi the много стран, расположенных на dü­şün­di­rip, ola­ry ýeke-ýe­ ke­ ­den mä­lim пространстве от Хорасана до Индии ed­ýär we di­ni-ah­lak hä­si­ýet­li öwüt­ler author advises to awaken from night dream and of drowsiness and, having и Китая, он пришел к убеждению: ber­ýär. Ba­by­ryň pi­ki­ri­ne gö­rä, esa­sy known what was created by God, con- заставить людей служить – это «об- duş­man ne­bis we duý­gur­lyk­dyr (şeh­ stantly strengthen your belief. ман» и «ничто». Главное – помощь ret­dir). Ho­ra­san­dan baş­lap, Hin­dis­ta­ In the shortest mesnevi out of all Бога. И если это так, то надо суметь na we Hy­ta­ýa çen­li ba­ryp ýetýän­ gi­ňiş­ five ones, (№ 130) Babur tells about преодолеть алчность и в первую lik­de ýerleş­ ­ýän köp ýur­dy basyp­ alyp, his feelings to a beauty. He is ready очередь получить благословение и yn­san­la­ra hyzmat­ etdir­ mek­ «ýa­lan» to sacrifice his life and both worlds for содействие Всевышнего в соверше- we «hiç­dir». Esa­sy zat Taňry­ ­nyň ýar­ her. The poet, in spite of the fact that нии добрых дел. MIRAS 51 Babyryň gubury. Kabul (Owganystan). Burial vault of Babur. Kabul (Afghanistan). Усыпальница Бабура. Кабул (Афганистан). da­my­dyr. Şeý­le bol­ýan bol­sa, ne­bis the beauty made him suffer, he doesn’t Месневи, составляющие вторую at­ly duş­ma­ny ýeň­me­gi başar­ ­ma­ly we want to be cured from them, asking часть «Дивана», посвящены темам, di­ňe go­wy işle­ ­ri etmek­ üçin il­ki­ba­da a long life for himself in the compa- связанным с повседневной обще- Taň­ry­dan ýar­dam dile­ ­me­li. ny of that beauty. In the mesnevi № ственной и частной жизнью, искус- 131 consisting of 18 beyts Babur tells «Di­wa­nyň» ikin­ji bö­le­gi­ni eme­le ge­ ством и любовью. В месневи № 530 about his joy from the letter, received из 6 бейтов описывается некий конь tir­ýän mes­ne­wi­le­rin­de umu­man gün­ from the beloved. In the mesnevi № «гырат», быстрый, как ветер, слов- de­lik we şah­sy dur­muş, sun­gat we 132 from 41 beyts the poet shares in но у него выросли крылья, подоб- yşk bi­len bag­ly tema­ ­la­ra ýüz­le­nil­ýär. details his feelings, which he experi- 6 beýtden­ yba­rat 530 bel­gi­li mes­ne­ ences while he wrote verses and gives ный летящей звезде (метеориту). wi­de, gö­ýä, ga­nat bit­di­mi­kä diý­dir­ýän, admonitions of the religious character. Во встречающемся только в Рам- пурском списке месневи № 551 из ýel ýa­ly, süýnen­ ýyl­dyz ýa­ly tiz here­ ­ket According to Babur’s idea, the main 8 бейтов Бабур, рассказывает, что, ed­ýän bir «gyr at» su­ratlan­ ­dy­ryl­ýar. Di­ heroes are avidity and aspiration to produce positive impression as much испытывая раскаяния от увлечения ňe Ram­pur nus­ga­syn­da duş gel­ýän 8 as possible, to «throw dust into some- спиртным, отвергая винопитие, он beýt­den ybarat­ 551 bel­gi­li mes­ne­wi­de body’s eyes». Having conquered many приказал сломать посуду из золота Ba­byr iç­gi iç­ýän­li­gi­ne to­ba edip, al­tyn­ countries, located on the area stretch- и серебра, используемую на пирах, dan we kü­müş­den ýa­sa­lan hem-de ing from Khorasan to India and China, и душа его нашла покой. В месневи mej­lis­ler­de ula­nyl­ýan zat­la­ry döw­dü­ he came to convince: to make people № 552 из 8 бейтов, встречающем- serve is a «lies» and «nothing». The ren­di­gi­ni, şerap­ içme­ ­gi terk edip, köň­ ся только в списке из библиотеки main thing is God’s assistance. And if lü­ni rahat­ lan­ ­dy­ran­dy­gy­ny aýdýar.­ Di­ňe Стамбульского университета, пере- Stam­bul uni­wer­si­te­ti­niň ki­tap­ha­na­syn­ it is so, then one needs to overcome the avidity and, first of all, to get bless- числены 12 классических музыкаль- da­ky nus­ga­da duş gel­ýän 8 beýtden­ ings and assistance of the Almighty in ных ладов, т.е. музыкальных строев yba­rat 552 bel­gi­li mes­ne­wi­de on iki the performing of good deeds. (сафахан, нева, бюзюрг, ырак, ра- sa­ny nus­ga­wy saz per­de­si (sa­fa­han, Mesnevi, which make up the sec- хеви, раст, зенгюле, ушшак, зиреф- ne­wa, bü­zürg, yrak, rahe­ ­wi, rast, zen­ ond part of «Divan», are devoted to кенд, пуселик, хусейни, хиджаз) и 6 gü­le, uş­şak, zi­refkend,­ pu­se­lik, hü­seý­ the themes that are connected with аккордов (майа, новруз, селмек, гер-

52 MIRAS ni,hi­jaz) bi­len al­ty sa­ny bir­le­şik per­de the everyday civil and private life, art, дание, гевест, шехназ). В месневи (ma­ýa, now­ruz, sel­mek, ger­da­ni­ýe, and love. In the mesnevi № 530 of 6 №553, состоящем из 2 бейтов, да- ge­weşt, şehnaz)­ sa­na­lyp ge­çil­ýär. Iki beyts a horse «Gyrat» is described. It ется совет: чтобы избавиться от со- beýt­den yba­rat 553 bel­gi­li mes­ne­wi­ is as swift as wind, as if wings have блазнов, стать свободным, следует de ta­ma­kin­lik­den gu­tu­lyp, azat bol­ grown, like a flying star (mеteorite). заняться охотой и птицеводством. In the Rampur list, mesnevi № 551 of mak üçin aw­çy­lyk we guşçu­ ­lyk bi­len В месневи № 554, где содержатся 2 8 beyts, Babur tells that experiencing meş­gul­lan­mak mas­la­hat be­ril­ýär. 2 бейта, описана некая красавица. В repentance of being addicted to alco- месневи № 555 из 7 бейтов говорит- beýt­den ybarat­ 554 bel­gi­li mes­ne­wi­de holic drinks, rejecting drinking vine, ся о существовании единого Бога. bir gö­zel su­rat­lan­dy­ryl­ýar. 7 beýtden­ he ordered to broke the dishes made yba­rat 555 bel­gi­li mes­ne­wi­de Al­la­ta­ from gold and silver, used at feast and Если бы в «Диван» не было вклю- ga­la­nyň bar­ly­gyn­dan we bir­li­gin­den his soul found peace. In the mesnevi чено переводное произведение söz açyl­ýar. Eger-de «Di­wa­nyň» dü­ № 552 of 8 beyts, met only in the list «Рисале-и Валидийе», а все входя- zü­mi­ne «Ri­sa­le-yi Vali­diyye» atly­ ter­ of Istanbul University Library, only щие в него произведения выстрое- ji­me hä­si­ýet­li eser giri­ ­zil­män, on­da­ky 12 classical musical concords, id est ны в ряд, то это месневи являлось eser­ler bir sa­pa­ga dü­zü­len bol­sa­dy, musical harmonies (safacan, neva, бы первым по счету стихотворным on­da bu mesne­ ­wi on­da­ky il­kin­ji şy­gyr byuzyurg, yrak, rahevi, rast, zengule, произведением. ushshak, zirefkend, puselik, huseyni, bo­lar­dy. В месневи № 556 из 19 бейтов, hidjaz) and 6 chords (mayaa, Novruz, 19 beýt­den yba­rat 556 bel­gi­li mes­ отталкиваясь от названия каждой selmek, gerdaniye, gevest, shehnaz). буквы слова, обозначающего поня- sö­ In mesnevi № 553, consisting of 2 «ﻋﺷﻕ» ne­wi­de «yşk» aň­lat­ma­sy zü­niň her bir har­py­nyň adyn­dan ugur тие «любовь», объясняется в таком -Со .«ﻉ = ﻋﻳﻥ; ﺶ = ﺸﻳﻥ; ﻕ = ﻘﺎﻑ» beyts, there is an advice: to get rid виде şe­ of temptations to become free, and «ﻉ = ﻋﻳﻥ; ﺶ = ﺸﻳﻥ; ﻕ = ﻘﺎﻑ» ,al­nyp гласно этому объяснению, в буквах ki­lin­de dü­şün­di­ril­ýär. Bu dü­şün­di­ri­şe comply to get occupied with hunting слова «любовь» скрыты такие зна- gö­rä, «yşk» sözü­ ­niň harp­la­ryn­da aýyp and poultry keeping. In the mesnevi iş­ler etmez­ ­lik, ýygla­ ­mak (agla­ ­mak), №554where there are 2 neng (hiç­lik); şewk, (ýeke­ ­täk­lik), ni­han beyts, there is given a (giz­lin­lik); kulung­ dü­rüst (dürslük),­ fa­ description of a beauty. ni­lik (pa­ny­lyk) ýa­ly ma­ny­lar giz­len­gi­ In mesnevi № 555 of 7 beyts, it is told about the dir. Bu­lar ha­ky­ky aşy­gyň sy­pat­la­ry­dyr. existence of a unique Ba­byr yşkyň­ di­ňe mun­dan yba­rat däl­ God. If the translated di­gi­ni, onuň baş­ga-da kän görnü­ ­şi­niň work «Risale and Validi- bar­dy­gy­ny aýd­ýar. ye» hadn’t been includ- Ese­riň ahyryn­ ­da ýer­le­şen üç mes­ ed into the «Divan» and ne­wi di­ňe Stambul­ uni­wer­si­te­ti­niň ki­ all works included into it tap­ha­na­syn­da­ky gol­ýaz­ma­da duş gel­ were organized in a row, ýär. then this mesnevi would 43 beýtden­ ybarat­ 558 bel­gi­li şeh­ be the first work, written na­me şy­gyr öl­çe­gin­de (feûlün feûlün in the verse. feûlün fe­ul) ýa­zy­lan mes­ne­wi­de Ba­by­ In mesnevi № 556 of 19 beyts, taking start ryň gys­ga­ça ter­ji­me­ha­ly be­ýan edil­ýär. from the name of each Al­la­ta­ga­la hamd-y se­na aýt­mak bi­len letter of the word, which (Si­pas u si­ta­ýiş Hu­daven­ga / Ki an­dyn denotes the notion gü­şad oldı her bend­ga) baş­lan­ýan bu «love», it is explained şy­gyr­da soň­ra Alla­ ­ta­ga­la­nyň bar­ly­gy in the following way ﻉ = ﻋﻳﻥ; ﺶ = ﺸﻳﻥ; ﻕ =» ­we birli­ ­gi hak­da­ky ýe­di sany­ beýt gel According to such .«ﻘﺎﻑ ­ ­ýär. Şon­dan soň­ky bir beýt­lik myna jat­da Ba­byr «bir ge­da­ýa ge­da ol­mak» explanation, in the let- (yla­hy tejel­ ­li­le­re mä­täç ýolag­ ­çy bol­ ters of the word «love» mak) ba­ra­da­ky ar­zu­wy­ny da­şy­na çy­ there are hidden such meanings as prohibition kar­ýar: «Ti­ler men ge­da­ýy­ga bolsam­ to performing shameful ge­daý / Bu dew­let­ni kılgay müýes­ ­ser acts, and also to cry, and Hu­daý» (558/9). My­na­ja­tyň yzyndan­ also trifle, loneliness, gel­ýän dört beýtlik­ naat­da şahyr­ Mu­ secrecy, exactness, per- ham­met alaý­hys­sa­la­myň «tang­lalık ishable nature. These «Babyrnamadan» miniatýura. kün» (kyýa­ ­mat gü­nün­de) özü­ne şe­ qualities distinguish the Miniature from «Babur-name». Миниатюра из «Бабур-наме». pa­gat­çy bol­ma­gy ba­ra­da­ky ar­zu­wy­ny real person in love. Ba- MIRAS 53 bur says that love чения, как запрет на совершение consists not only постыдных дел, плакать, а также from these but also пустяк, одиночество, тайна, точ- from many other es- ность, бренность. Эти качества от- sences and reveals. личают подлинного влюбленного. Three mesnevi, Бабур говорит о том, что любовь which are located at состоит не только из этих, но еще the beginning of the многих других ее сущностей и про- work, are met only явлений. in the list of Istanbul Три месневи, находящиеся в на- university library. чале произведения, встречаются In mesnevi № 558 of 43 beyts, только в списке библиотеки Стам- written in the po- бульского университета. etic manner called В месневи № 558 из 43 бейтов, shakhname, there написанном поэтическим размером is a short autobi- шехнаме, приводится краткая авто- ography of Babur. биография Бабура. В начале этого At the beginning of стихотворения возносится слава this poem there is Аллаху, затем идут 7 бейтов о суще- a praise to Allah, ствовании единого Аллаха. В после- then come 7 beyts дующем однобейтовом мынаджате about the existence Бабур раскрывает свое желание of a single Allah. In стать спутником нищенствующего: the following myn- («Tiler men gedaýyga bolsam gedaý / adjat, consisting Bu dewletni kılgay müýesser Hudaý») of one beyt Babur (558/9) «Прошу, позволь мне стать tells about his wish нищему попутчиком. Устрой же, to be a partner of a Боже, такую вот удачу». После мы- beggar: («Tiler men наджата следует наат из 4 бейтов, gedaýyga bolsam в нем рассказывается о том, что gedaý / Bu dewletni kılgay müýesser поэт хотел бы в светопреставлении Hudaý») (558/9) («I в конце света стать помощником са- ask you, let me to мого Мухаммеда аллейхиссалама, become a fellow of а также, обращая молитву к его свя- a beggar. O, God, тым и друзьям, просит о спасении. please, organize Затем с помощью гиризгяхина (сло- me such a luck»). ва, связующего начало с основной «Babyrnamadan» miniatýura. After mynadjat частью произведения) он приступа- Miniature from «Babur-name». there follows a naat ет к изложению основного содержа- Миниатюра из «Бабур-наме». of 4 beyts. It tells ния. В этой части рассказывается о that the poet would причинах прихода Бабура к выводу be­ýan ed­ýär hem-de onuň öw­lat­la­ry­ like in doomsday at the end to become о том, что должен «вступить на путь na we dost­la­ry­na do­ga edip, sa­la­wat an assistant of Muhammet himself al- дервишества и совершенствова- aýd­ýar. Soňra­ bir beýtlik­ gi­riz­gä­hiň layhissalam, and also, addressing the ния» (558\15-17) и что «ум так далек (ese­riň gi­ri­şi­ni esa­sy bö­lü­me bag­la­ýan pray to his sacred and friends, he asks от них» (558\18). Причинами этого about the rescue. Then with the assis- söz­ler) köme­ ­gi bi­len esa­sy gürrü­ ­ňe Бабур называет ситуации, когда в tance of girizgyakhin (a word, which жизни иногда он был счастлив, ино- ge­çil­ýär. Bu bölek­ ­de Ba­byr «der­wüş­ connects the beginning with the main гда был велик, иногда был благопо- lik we tary­ ­kat yo­lu­na gir­me» (558/15- part of the work) he starts to tell about 17) we «akyl alar­dan juda­ uzak» bo­lan the main part. In this part it is told лучен, иногда страдал, пил то мед, то яд, короче говоря, то, что испы- bu ka­rar­la­ra gel­me­gi­niň se­bäp­le­ri­ni about the reasons of Babur’s coming тал различные несчастья, послан- (558/18) be­ýan ed­ýär. Mu­nuň bi­rin­ji to the conclusion that he has to «enter ные судьбой когда счастье отверну- se­bä­bi hök­mün­de Ba­byr öm­rü­niň do­ the way of dervishes and perfection» (558\15-17) and that «cleverness is so лось от него (558\20-27). Во-вторых, wa­myn­da kä­te bag­ta eýe bo­lup, kä­te far from them» (558\18). Babur names Бабур пишет, что устал быть султа- mäh­net gör­me­gi­ni, kä­te eş­ret, kä­te the reasons of being so, and these ном и, чтобы избавиться от забот о dert çek­me­gi­ni, kä­te bal, kä­te zä­her are the situations, when in the life he народе, желает забыть о султанате iç­me­gi­ni, ge­piň kel­te­si, pe­lek­den çe­ sometimes he was happy, sometimes и пойти Божьим путем (558\28-32).

54 MIRAS ken dür­li be­la-be­ter­le­ri­ni, bag­tyň özü­ he was great, sometimes he was suc- А в-третьих, Бабур пришел к кон- ne as­la ýa­ran bol­man­dy­gy­ny aýd­ýar cessful, sometimes he suffered, drank статации того, что не получал удо- (558/20-27). Ikinji­ ­den, Ba­byr sol­tan­lyk honey or poison, shortly saying that he вольствия ни от смены времен года, et­mek­den iren­di­gi­ni we hal­kyň ala­da­ had undergone different misfortunes, ни от еды и пития (558\33-36). В sent by fate, when happiness turned sy­ny et­mek­den gu­tul­mak üçin sol­tan­ последних бейтах месневи Бабур away from him (558\20-27). Secondly, ly­gy ýat­dan çykar­ ­mak hem-de Alla­ ­ta­ сообщает, что испробовал все удо- Babur wrote that he was tired of being ga­la­nyň ýo­lu­ny tutmak­ is­le­ýän­di­gi­ni a sultan, to get rid of care about the вольствия мира и теперь способен ýaz­ýar (558/28-32). Üçün­ji­den bol­sa, nation, he wants to forget about the отойти от них (558\37-41). В заклю- Ba­byr pa­syl­la­ryň hiç bi­ri­niň we iý­me­ sultanate and follow the way of God чение этого месневи он молится о giň-iç­me­giň lez­ze­ti­ni bil­mez ha­la ge­ (558\28-32). Thirdly, Babur came to a том, чтобы надежно придерживать- lip­dir (558/33-36). Mes­ne­wi­niň soň­ky statement that he did not receive sat- ся требований шариата, иметь тер- beýt­le­rin­de Babyr­ dün­ýä­niň lez­zet­le­ri­ isfaction neither of change of seasons, пение в тарикате, быть свободным niň äh­li­sin­den da­dan­dy­gy­ny, in­di bol­sa nor of food and drink (558\33-36). In от пут всех вещей, связывающих the last beyts of mesnevi Babur in- olar­dan ýüz öw­ren­di­gi­ni ha­bar ber­ýär его, и не сворачивать с пути Аллаха forms that he has tasted all pleasures (558/37-41). Bu mesne­ ­wi­niň ahyryn­ ­da (558\42-43). ol şe­ri­ga­ta berk ýa­pyş­ma­gy, ta­ry­kat­da of world and now is able to move away from them (558\37-41). In conclusion В самом последнем месневи sa­byr­ly bol­ma­gy, aýa­gy­ny du­şak­la­ýan of this mesnevi he prays to reliably № 559 «Дивана» из 4 бейтов он рас- zat­la­ryň äh­li­sin­den azat bolma­ ­gy we adhere the requirements of shariah, to сказывает о своем желании стать ýü­zü­niň Al­la­ta­ga­la­nyň ýo­lun­dan baş­ have patience in tarikat, be free from дервишем. ga ta­ra­pa öw­rül­mez­li­gi üçin di­leg ed­ trammels of all things, which tighten Таким образом, месневи перево- ýär (558/42-43). him, and not to divert from the Allah’s дного характера «Рисале-и Вали- «Di­wa­nyň» 559 bel­gi­li iň soň­ky mes­ way (558\42-43). дийе» в составе «Дивана» пред- ne­wi­si dört beýt­den yba­rat bo­lup, Ba­ In the last mesnevi №559 of «Di- ставляет собой самостоятельное byr on­da ga­lan­dar­lyk ýo­lu­na bag­la­nan van», consisting of 4 beyts, he tells произведение суфийской направ- köň­lün­den söz açýar.­ about his wish to become a dervish. ленности. Часть месневи в «Ди- Şeý­le­lik bi­len, Ba­by­ryň «Di­wa­ny­ Thus, the mesnevi of translated ване» написаны художественным nyň» dü­zü­min­dä­ki «Ri­sa­le-ýi Wali­ character «Risale and Validiye» in the composition of «Divan» presents an литературным языком, некоторые diyye» atly­ ter­ji­me hä­si­ýet­li mes­ne­ independent work of sufi character. – разговорным. Все они легко чита- wi­si so­pu­çy­ly­ga degiş­ ­li özbaş­ ­dak bir A part of mesnevi in the «Divan» are eser­dir. Di­wan­da­ky beý­le­ki mes­ne­wi­ ются, а число бейтов в них варьиру- written in new artistic literature lan- ется от 2 до 74. Содержание месне- le­riň käbi­ ­rin­de çe­per­çi­lik seriş­ ­de­le­ri guage, some of them – in spoken lan- ви составляют глубокие, исходящие ula­ny­lyp­dyr, kä­bir­le­ri gep­le­şik di­lin­de guage. They all are easily readable, от чистого сердца взгляды и мыс- ýa­zy­lyp­dyr. Olaryň­ äh­li­si-de örän ak­ and the number of beyts in them vary gyn­ly okal­ýar we beýtle­ ­ri­niň sa­ny 2-74 from 2 till 74. The content of mesnevi ли Бабура, связанные с любовью, ara­ly­gyn­da üýtge­ ­ýär. Mes­ne­wi­le­riň is made up from Babur’s deep view- религиозными представлениями, maz­mu­ny­ny Ba­by­ryň yşk, di­ni-ah­lak points and thoughts that come out формированием нравственности, dü­şün­je­ler, ne­bis terbi­ ­ýe­si, gün­de­lik from the bottom of his heart. They are повседневной жизнью, искусством, dur­muş, sun­gat, öz şah­sy dur­mu­şy bi­ devoted to love, religious views, for- его личной жизнью. Утонченные len bag­ly çuň­ňur, kö­ňül­den çyk­ýan ak mation of morality, everyday life, art, мысли, проникнутые жизненной не- his private life. Refined thoughts, filled gö­wün­li ga­ra­ýyş­lary­ hem-de pi­kir­le­ri успокоенностью и искренними ду- with life intranquility and sincere emo- eme­le ge­tir­ýär. «Ba­byr­na­ma­da­ky» we шевными порывами в литературном tional rushes in the literature creativ- творчестве Бабура из «Бабурнама» «Di­wan­da­ky» açyk söz­li Baby­ ­ryň bi­ra­ ity of Babur from «Baburname» and hat dur­mu­şy we ru­hu­nyň in­çe­lik­le­ri öz- «Divan», seems to flow by themselves и «Дивана», как бы сами собой вы- özün­den ýö­rän ýa­ly bo­lup du­ýul­ýan from under his pen, found their re- текающие из-под его пера, нашли ga­la­my­nyň üsti­ bi­len mesne­ ­wi­le­rin­de- flection also in mesnevi, to which the свое отражение и в месневи, о кото- de öz be­ýa­ny­ny ta­pyp­dyr. present article is devoted to. ром шла речь в настоящей статье.

MIRAS 55 G. NE­PESOW,­ G. KA­KAÝE­ WA­ (Türkme­ nis­ tan)­ KÜLAL­ ÇY­ LYK­ SUN­GA­TY – ME­DENI­ MI­RASY­ MY­ ZYŇ­ BIR BÖ­LEGI­ DIR­

G. NEPESOV, G. KAKAYEVA (Turkmenistan) CERAMICS – COMPONENT PART OF OUR NATIONAL HERITAGE

Г. НЕПЕСОВ, Г. КАКАЕВА (Туркменистан) ГОНЧАРНОЕ ИСКУССТВО – СОСТАВНАЯ ЧАСТЬ НАШЕГО НАЦИОНАЛЬНОГО НАСЛЕДИЯ

Kü­lal­çy­lyk sun­ga­ty bir­nä­çe müň­ýyl­ Ceramics, perfecting during several Туркменское национальное гон- lyk­la­ryň dowa­ ­myn­da kämil­ ­le­şip, inçe­ millennia, has reached level of the fili- чарное искусство, которое со- sun­gat de­re­je­si­ne çen­li ösüp ýe­tip­dir. gree art. Pottery defined place, taken вершенствовалось в течение не- Kü­lal­çy­lyk hal­kyň dün­ýä me­de­ni­ýe­tin­ by the people in the world culture. скольких тысячелетий, достигнув de tut­ýan or­nu­ny kes­git­läp­dir. Material and spiritual wealth of any филигранного уровня, в свое время Her bir hal­kyň mad­dy we ruhy­ baý­ nation takes its origin from antiquity. в определенной мере определяло lyk­la­ry öz göz­ba­şy­ny ga­dy­my­ýet­den Pottery is one of the most ancient место, занимаемое нашим народом alyp gaýd­ýar. Türk­men hal­ky­nyň ara­ trades among Turkmen people and в становлении и развитии мировой syn­da örän ga­dym­dan bä­ri do­wam in its development brought to the цивилизации. edip gel­ýän, iň kä­mil de­re­jä ösüp ýe­ perfection folk crafts. The Turkmen Истоки культурного и духовного ten halk senet­ ­çi­li­gi­niň bi­ri-de kü­lal­çy­ people engaged in pottery from the богатства любого народа восходят lyk­dyr. Türk­men hal­ky külal­ ­çy­lyk se­ к глубокой древности. Гончарное ne­di bi­len has irki­ dö­wür­ler­den bä­ri early times. The Esteemed President stresses in Chapter «Perfect art of ремесло является одним из видов meş­gul­la­nyp ge­lip­dir. Bu ba­ra­da Hor­ народных ремесел, испокон веков mat­ly Pre­zi­den­ti­miz «Türk­men me­de­ ancient potter» of his book «Turkmen бытовавших у туркменского наро- ni­ýe­ti» atly­ kita­ ­by­nyň «Gady­ ­my küý­ Culture»: «The archeological values, да. Это отмечается в главе «Совер- ze­gä­riň kä­mil sun­ga­ty» atly­ ba­byn­da: discovered in different parts of our шенное искусство древнего гонча- «Türk­men top­ra­gy­nyň tan­syk önüm­le­ sunny Homeland, prove that Turkmen ра» книги уважаемого Президента ri­niň dün­ýä­dä­ki iň gady­ ­my ojak­la­ry­nyň land is one of the ancient centres of «Туркменская культура»: «Обна- bi­ri­di­gi­ni gü­neş­li Wa­ta­ny­my­zyň dürli­ the ceramic articles in the world» [1, руженные в разных уголках нашей kün­jek­le­rin­de ýüze­ çyka­ ­ry­lan ar­heo­ 78]. These words tell that along with солнечной Родины археологические lo­gi­ýa gym­mat­lyk­la­ry aý­dyň su­but ed­ other trades, the Turkmen people paid ýär» diýip­ bel­le­ýär [1, 78]. Bu söz­ler, ценности свидетельствуют о том, a great attention to the pottery and что туркменская земля – один из türk­men hal­ky­nyň, beýle­ ­ki senet­ ­ler masters-potters made various articles. bi­len bir ha­tar­da, kü­lal­çy­ly­ga uly äh­ древних очагов керамических из- Mirkulal is considered among peo- mi­ýet be­ren­di­gi­ni we kü­lal­çy us­sa­lar делий в мире» [1, 78]. Эти слова го- ple the protector of pottery – Said Amir ta­ra­pyn­dan dür­li önüm­le­riň ýa­sa­lan­ ворят о том, что туркменский народ dy­gy­ny aň­lad­ýar. Mirkulal (ХIVc.) is one of the famous уделял гончарному ремеслу боль- Hal­kyň arasyn­ ­da külal­ ­çy­ly­gyň pi­ri, Sufis. He had four sons (Sаid Emir шое внимание и мастера-гончары Mir­ku­lal diý­lip ha­sap­la­nyl­ýar. Se­ýit Burkhan, Sаid Emir Shah, Sаid Emir изготавливали самые разнообраз- Emir Kulal­ (ХIV asyr) bel­li sopu­ ­la­ryň Hemze, Sаid Emir Omar) and 114 pu- ные изделия. bi­ri­dir. Onuň dört og­ly (Se­ýit Emir Bur­ pils. The most famous personalities Покровителем гончарного дела han, Se­ýit Emir Şah, Seýit­ Emir Hem­ among them are Bakhaveddin Nagsh- в народе считался Миркулал. Пол- ze, Se­ýit Emir Omar) we bir ýüz on bendi, Shykh Yadygyar, Shemseddin ное его имя – Саид Амир Миркулал

Gylyç Nepesow, Türkmenistanyň YA-nyň Magtymguly adyndaky Dil we edebiýat institutynyň esasy ylmy işgäri, filologiýa ylymlarynyň kandidaty. Gültäç Kakaýewa, Türkmenistanyň YA-nyň Merkezi ylmy kitaphanasynyň esasy kitaphanaçysy.

Gylych Nepesov, Main Research Worker of Institute of Language and Literature named after Magtymguly of Academy of Sciences of Turkmenistan, Candidate of Philological Sciences. Kakayeva Gultach, Main Librarian of Central Scientific Library of Academy of Sciences of Turkmenistan.

Клыч Непесов, ведущий научный сотрудник Института языка и литературы имени Магтымгулы АН Туркменистана. Гультач Какаева, ведущий библиотекарь Центральной научной библиотеки АН Туркменистана.

56 MIRAS dört şä­gir­di bo­lup­dyr. Olaryň­ iň meş­ Kulal. It is mentioned about them in (ХIVв.). Он был одним из наиболее hur­la­ry: Ba­ha­wed­din Na­gyş­ben­di, Şyh poetic lines of Magtymguly Fragi: известных суфиев. Он имел четве- Ýa­dy­gär, Şem­sed­din Kulal­ ýaly­ şahs­ рых сыновей (Сейид Эмир Бурхан, lar­dyr. Bu­la­ryň kä­bi­ri hak­da Magtym­ ­ There, on the hills, Сейид Эмир Шах, Сейид Эмир Хем- gu­ly Py­ra­gy­nyň: plains of Dekhistan зе, Сейид Эмир Омар) и 114 учени- De­his­ta­nyň baýryn­ ­da, I want to have a breath of cold wind, ков. Самые известные личности из Ba­dy - sa­ba­ny gör­sem. And, come nearer to grave of них: Бахаведдин Нагшбенди, Шых Ba­ha­wed­din, Mir­ku­lal, Mirkulal, Ядыгяр, Шемседдин Кулал. О неко- Zeň­ňi Ba­ba­ny gör­sem [10, 247] Bakhaveddin and Zengi Baba торых из них упоминается в стихот- as well. ворных строках Махтумкули Фраги: di­ýen se­tir­le­rin­de ag­za­lyp ge­çil­ýär. Kü­lal­çy­lyk sun­ga­ty­nyň il­kin­ji dö­re­ Origination of the pottery was con- Там, на холмах, равнинах ýiş döw­ri, hal­kyň ýaşa­ ­ýyş durmu­ ­şy­nyň ditioned by urgent needs of life. From Дехистана ze­rur talap­ ­la­ry bi­len şertlen­ ­di­ri­lip­dir. the ancient times, the necessity was Холодным ветром подышать Dün­ýä halk­la­ry­nyň dur­mu­şyn­da, şol san­da, türkmen­ ­ler­de hem külal­ önüm­ a great power in life of the peoples мне хочется, le­ri­ne iň ga­dym dö­wür­ler­den bä­ri ze­ of the world, including the . И подойти к могилам Миркулала, rur­lyk güýç­li de­re­je­de bo­lup­dyr. Bu This necessity was connected with Бахаведдина, Зенги Баба ze­rur­lyk suw ge­tir­mek, suw sak­la­mak, bringing water, its storing and pro- хочется [11, 64] süýt önüm­le­rin­den dür­li önüm­le­ri al­ cessing of milk. This circumstance mak bi­len bag­la­ny­şyk­ly bo­lup­dyr. Bu promoted development of pottery. An- Возникновение гончарного ре- ýag­daý külal­ önüm­çi­li­gi­niň ös­me­gi­ne cient potters gave names to their ar- месла было обусловлено насущ- esas bo­lup hyz­mat edip­dir. Gady­ ­my ticles depending on their purpose. The ными жизненными потребностями.

Seýit Emir Kulalyň aramgähi. Buhara (Özbegistan). Seyid Emir Kulal Mausoleum. Buhara (Uzbekistan). Мавзолей Сейид Эмир Кулала. Бухара (Узбекистан).

MIRAS 57 Bahaweddin Nagyşbendiniň aramgähi. Buhara (Özbegistan). Bahaveddin Nagshbendi Mausoleum. Buhara (Uzbekistan). Мавзолей Бахаведдина Нагшбенди. Бухара (Узбекистан). kü­lal­çy­lar öz ön­dü­ren kü­lal önüm­le­ri­ names, which they gave to the pottery Это было связано с тем, что в быту ne onuň ula­nyş mak­sat­la­ry­na gö­rä, at articles, contained ideas relating the требовались ёмкости, позволявшие da­kyp­dyr­lar. Ola­ryň küý­ze önüm­le­ri­ processed production. «Kuyze» – jugs приносить воду, хранить ее, пере- ne da­kan at­la­ry ön­dü­ri­len önüm­le­ri­ne made up the majority of pottery arti- рабатывать молоко, приготовлять de­giş­li bo­lan dü­şün­je­le­ri aň­la­dyp­dyr. cles. For example, «suv kuyze» – wa- из него кисломолочные продукты, Kü­lal önüm­le­ri­niň ag­la­ba bö­le­gi, küý­ ter was brought and kept in it, people масло и сыры. Это обстоятель- ze önüm­le­rin­den yba­rat bo­lup dur­ýar. stored melted butter in «yag kuyze», ство и способствовало развитию My­sal üçin, «suw küýze»­ suw ge­tir­ they kept «ayran» (sour-milk drink) in гончарного производства. Древние mek, suw sakla­ ­mak üçin, «ýag küýze»­ jug «gor», «govurdak» (roast meat), гончары именовали свои изделия в sa­ry­ýag üçin, «gor küý­ze» aý­ran sak­ butter, treacle were stored in earthen- зависимости от их назначения. На- la­mak üçin, «gol­ça» go­wur­ma, ýag, ware pot «golcha», «govdush» served звания, которые они присваивали to­şap üçin, «göw­düş» sygyr­ ­lar­dan, for cow and camel milking, «gyupi» гончарным изделиям, включали в dü­ýe­ler­den süýt sag­mak üçin, «gü- себя понятия, касающиеся предна- was used for beat butter from sour pi» ga­tyk­dan ýag ýa­ýyp al­mak üçin, значения произведенной продук- milk, «khum» served for storing large «hum» bol­sa, köp möç­ber­de suw, dä- ции. Большинство гончарных изде- amount of water, and such products ne, un ýa­ly azyk önüm­le­ri­ni sak­la­mak лий составляли «кюзе» ‒ кувшины. like grain and flour (Pic. 1). üçin hyz­mat edipdir­ (1 su­rat). Например, «сув кюзе» – в нем пере- Earthenware took particular place in Türk­men dur­mu­şyn­da kü­lal önüm­ носили и хранили воду, в «яг кюзе» le­ri­niň tut­ýan or­ny uly bo­lup, wag­ life of the Turkmens, in the course of хранили топленое масло, в кувшине «гор» – «айран» (кисломолочный напиток), в крынке «голча» – «говур- дак» (жареное мясо), масло, патоку, «гёвдуш» – применяли как ёмкость, в которую поступало при сдаивании коровье или верблюжье молоко, «гюпи» – предназначался для про- цесса взбивания масла из кислого молока, «хум» – служил для хране- ния больших объемов воды, а так- же такой продукции, как зерно, мука (Рис. 1). Гончарные изделия занимали в 1 surat. Рic. 1 Рис. 1 жизни туркмен значительное ме-

58 MIRAS tyň geç­me­gi bi­len ony ýa­sa­mak üçin time, the number of necessary in life сто, а с течением времени увеличи- ge­rek­li bo­lan çig mal se­riş­de­le­ri­niň, kinds of raw stuff, instruments, and валось число необходимых в быту gu­ral­la­ry­nyň we es­bap­la­ry­nyň gör­ equipment was increased. Produc- видов сырья, инструментов, снаря- nüş­le­ri­niň sany­ ar­typ­dyr. Adam­la­ryň tion of tableware, daily required in life, жения. Необходимостью иметь раз- gün­de­lik dur­mu­şyn­da ula­nan gap­la­ry­ brought to the development of this art. нообразную посуду, применявшую- nyň önüm­çi­li­gi, bu sun­ga­tyň ösme­ ­gi­ne It is possible to draw a conclusion ся в повседневном обиходе, было ge­ti­rip­dir. from tableware, discovered in the Art­heo­lo­gik ga­zuw-ag­ta­ryş iş­le­ri ge­ продиктовано увеличение объемов çi­ri­len­de, Pes­se­jik­de­pe­den ta­py­lan course of the archeological excava- гончарного производства, которое gap­lar el bi­len ýel­me­mek ar­ka­ly ýa­ tions in Pessejikdepe that it was mod- из простого ремесла талантами sa­lyp­dyr di­ýen ne­ti­jä gel­mek bol­ýar. eled by hand. The pottery articles were выдающихся мастеров постепенно Kü­lal önüm­le­ri­niň iç we daş ýüz­le­ri­ne coated additionally on the inside and превращалось в подлинное искус- ýe­ne bir gat pal­çyk çal­nyp, go­wy ýyl­ from the outside with layer of clay and ство. ma­nyp­dyr. Gap-gaç­la­ryň dürli­ görnüş­ ­ polished well. Tableware was various По посуде, найденной при про- le­ri ker­sen, oka­ra, dört burç­ly ýa­sy – tub, bowl, and square flat. The sim- ведении археологических раскопок gap­lar bo­lup­dyr. Sa­da kü­lal önüm­le­ri plest pottery article was baked. Later, в Песседжикдепе, можно сделать oda çaw­la­nyp bi­şi­ri­lip­dir. Soň-soň­lar küý­ze bi­şir­mek üçin ýö­ri­te kü­lal peç­ ler peý­da bo­lup­dyr. Küý­ze ýa­sa­mak­lyk dün­ýä­niň äh­li halk­la­ryn­da ga­dym­dan bä­ri haky­ ­ky er­kek kişi­ ­niň kä­ri bolan­ ­ dy­gy­ny bel­le­mek ge­rek. Or­ta Azi­ýa­da, şol sanda­ Tä­ji­gis­ta­nyň dag­lyk etek­le­ rin­de ýa­şa­ýan halk­la­ryň için­de, er­kek­ ler bilen­ bir ha­tar­da aýal­lar hem gap- gaç­la­ry, çäý­nek-kä­se­le­ri ýa­sap­dyr­lar we ola­ryň daş­la­ry­ny dür­li na­gyş­lar bi­ len be­zäp­dir­ler [5, 12]. Ilat öý ho­ja­ly­gyn­da pal­çyk­dan edi­len önüm­ler­den baş­ga farfor,­ ka­şin ke­ra­ mi­ka­syn­dan ýo­ka­ry hil­li gap-gaç­la­ry ön­dü­rip­dir­ler. Dür­li reňk­li syrça­ örtü­ ­ len ta­bak­lar, in­çe we ýo­gyn bo­gun­ly tu­ta­waç­ly küýze­ ­ler, tabak­ ­lar, nagyş­ ­ ly sy­ýa sa­lyn­ýan «sy­ýa­dan­lar», uly gö­zi bo­lan kel­le­si ho­ra­zyň şe­ki­li nus­ ga­syn­da edi­len küý­ze bar. Küýzä­ ­niň tu­ta­waç­la­ry bol­sa, dür­li reňk­ler bi­len be­ze­lip ho­ra­zyň guý­ru­gy­na meň­ze­ di­lip­dir. Or­ta asyr­la­ra degiş­ ­li bo­lan Mis­si­ri­ýan şä­he­ri me­de­ni­ýe­tiň, söw­ da­nyň we se­net­çi­li­giň ösen ýerle­ ­ri­niň mer­ke­zi­ne öw­rü­lip­dir. ХII ХV asyr­la­ra de­giş­li Mis­si­ri­ýan ke­ra­mi­ka­sy­nyň be­ zeg na­gyş­la­ry dür­li gör­nüş­li bo­lup­dyr. Ta­wus we başga­ guşla­ ­ryň bur­nu­nyň, gö­zü­niň agy-ga­ra­sy­ny, he­re­ket­le­ri­ni, keş­bi­ni edil jan­ly ýa­ly edip surat­ ­lan­dy­ ryp bi­lip­dir­ler. Ta­bak­la­ryň için­de hem ta­wus gu­şuň şe­ki­li bo­lup, onuň guý­ ru­gy­ny gök, gy­zyl reňk­ler bi­len bezäp­ ­ dir­ler. Bu­la­ryň hem­me­si, çe­per­çi­lik we in­çe­lik bi­len edi­len, Mis­si­ri­ýan kü­lal­çy us­sa­la­ry­nyň önüm­le­ri­niň Eý­ra­nyň Ka­ şan, Reý şä­her­le­ri­niň ke­ra­mi­ki önüm­ le­ri­ne meňze­ ­me­gi, şeý­le iri şäher­ ­ler bi­len mede­ ­ni aragat­ ­na­şy­gyň bolan­ ­dy­ gy­ny tassyk­ ­la­ýar. Ke­ra­mi­ki önüm­le­rin­ de gül­le­riň dür­li gör­nüş­le­ri, ba­gyň için­ 2 surat. Рic. 2 Рис. 2

MIRAS 59 dä­ki guş­la­ryň su­ra­ty jan­lan­dy­ry­lyp­dyr. вывод, что ее лепка была произве- Na­gyş­la­ryň meň­zeş­li­gi ba­ra­da­ky pi­kir дена вручную. Гончарные изделия örän dog­ry di­ýen ne­ti­jä gel­mä­ge müm­ изнутри и снаружи дополнительно kin­çi­lik ber­ýär [4, 180]. обмазывались слоем глины, их по- Küý­ze önüm­le­ri, esa­san, toýun­ pal­ верхность тщательно отшлифовы- çy­gyn­dan ýasa­ ­lyp­dyr. Onuň düzü­ ­mi­ne валась. Посуда была разнообраз- çä­ge, suw, ge­çi çöpü­ ­ri, ga­myş toz­ga ной. Это – кадки, миски, квадратная we ş. m. zatlar­ go­şu­lyp­dyr. Kü­lal­çy us- плоская посуда. Простая гончарная sa çarhda­ dür­li gör­nüş­li küýze­ ­le­ri ýa­ продукция в процессе изготовления sap­dyr (2 surat­ ). El çar­hyn­dan baş­ga подвергалась обжигу. Впоследствии pal­çyk­dan örüp gap-gaç­la­ry ýa­sap­dyr­ для обжига кувшинов появились lar. Elde­ edi­len kü­lal önüm­ler, esa­san, специальные гончарные печи. Сле- aş­ha­na­da ula­nyl­ýan gap-gaç­lar, te­ дует отметить, что у всех народов kiz we te­ge­lek düý­bi bo­lan tu­ta­waç­ly, мира издревле считалось, что быть uly bol­ma­dyk ga­zan­lar hem bo­lup­dyr. гончаром – удел настоящего муж- Küý­ze­le­riň dür­li gör­nüş­le­ri peý­da bo­ чины. У народов Средней Азии, в lup baş­lap­dyr. Inçe­ boýun­ ­ly, hal­ka том числе у жителей предгорных gör­nü­şin­de edi­len tu­ta­waç­ly, suwuk­ районов Таджикистана, наряду с zat gu­ýar ýa­ly edi­len jü­rün­di­gi dür­li мужчинами изготавливали посуду и haý­wan­la­ryň kel­le­si­niň şe­ki­li­ne meň­ украшали ее различными узорами и zeş bo­lan küý­ze­ler, kürüş­ ­ge­ler, ýalpak­ женщины [5, 12]. ta­bak­lar, ýag ýaý­mak üçin ni­ýet­le­nen Из глины производилась необхо- «gü­pi­ler» bar. «Hum­lar» 1 metr we on­ димая населению в домашнем хо- 3 surat. Рic. 3 Рис. 3 dan hem uly edi­lip ýa­sa­lyp­dyr. Jü­rün­ зяйстве другая высококачественная dik­li ba­da­lar (bo­kal­lar), kü­lal çy­ra­lar (3 посуда из фарфора, окрашенной ке- su­rat), kül­dan­lar ýu­ka di­war­ly bo­lup­ рамики. Это и покрытые разноцвет- dyr [7, 51 ]. ной глазурью блюда, кувшины, чаш- ки с тонкими и широкими ручками, «чернильницы» с нанесенным чер- нилами орнаментом. При раскопках найден также кувшин, выполненный в виде головы петуха с большими глазами. А ручки этого изделия, окрашенные в разные цвета, стили- зованы под хвост петуха. В средние века город Миссериан превратился в развитый культурный, торговый и ремесленнический центр. Миссе- рианская керамика, относящаяся к ХII – ХV вв., украшалась самы- ми разнообразными орнаментами. Клюв, глаза, движения, наружность павлина и других птиц удавалось в ней живо отображать. На тарелках изображались и павлины с хвоста- ми, окрашенными в голубой, крас- ный тона. Все это подтверждает схожесть изящно и художественно выполненных изделий миссериан- ских гончаров с керамическими из- делиями мастеров городов Кашан, Рей, что является свидетельством наличия культурных связей с этими крупными городами. В орнаментах керамических изделий оживали раз- личные виды цветов, птиц в саду. Схожесть орнаментов дает возмож- 4 surat. Рic. 4 Рис. 4 ность прийти к правильному выводу

60 MIRAS the special pottery kilns were о взаимовлиянии гончарных худо- appeared for burning jugs. жественных традиций народов Цен- It should be noted that from тральной Азии [4, 180]. ancient times all peoples of Изначальным сырьём для гончар- the world considered that to ных изделий является, в основном, be a potter is a work of real плотная глина. В нее добавляли пе- man. Women along with men сок, воду, козью шерсть, камышовый made and decorated table- пух и подобные им вещи. Мастер- ware with various patterns in гончар изготавливал различные кув- the peoples of Central Asia, шины на круге (Рис 2). Кроме круга, including the residents of the глиняную посуду производили пу- foothills regions of тем сплетения глины. Сделанные [5, 12]. вручную гончарные изделия – это в Population made table- основном посуда, относящаяся к ку- ware from clay and other хонной утвари – небольшие котелки high-quality dishes from por- с плоским и круглым дном и ручка- celain and dyed ceramics ми. Стали появляться различные in household. There were кувшины. Они были с тонкими гор- dishes, jugs, cups with thin лышками, с ручками в виде колец, and wide handles, «inkpots» с носиками в виде голов различных Goňurdaky köşkden tapylan keramiki kubok. with ornaments put with животных, кружки, неглубокие блю- Ceramic goblet from the Gonur palace. inks, covered with motley да, «гюпи», предназначенные для Керамический кубок из гонурского дворца. glaze. There are also jugs взбивания масла. «Хумы» изготав- made in the shape of head ливали метровой и более высоты. Kü­lal önüm­le­ri­niň owa­dan bol­ma­gy of the cock with large eyes. And the У бокалов, глиняных ламп (Рис 3), üçin, onuň da­şy­na syr­ça edi­lip­dir. ХIХ handles of the jug, dyed in different пепельниц с носиками стенки были asy­ryň ahyryn­ ­da ‒ ХХ asyryň­ başyn­ ­da colours, styled under the tail of the тонкими [7, 51]. syr­ça taý­ýar­la­ny­lan­da ço­gan ösüm­li­gi­ cock. In the Middle Ages, the city of Для того, чтобы придать красивый niň kü­lü­ni ula­nyp­dyr­lar. Ýygna­ ­lan kü­li Misserian turned into the developed вид гончарным изделиям, их ста- us­sa­ha­na­da sak­lap­dyr­lar. Syrça­ ­ny cultural, commercial and trade centre. ли снаружи покрывать глазурью. В do­ly taý­ýar­la­mak üçin, ço­ga­na çä­ge, The Misserian ceramics, related to XII конце ХIХ – начале ХХ вв. при при- suw garyp,­ aza­jyk bugdaý­ ununy­ go­ – ХV centuries, were decorated with готовлении глазури использовали şup gazan­ ­da gaý­na­dyp­dyr­lar. various patterns. People could depict золу растения чоган. Собранную Türk­men kü­lall­çy­la­ry wag­tyň geç­ me­gi bi­len syr­ça taý­ýar­lan­la­ryn­da, oňa ow­ra­dy­lan aý­na goşup­ ­dyr­lar. Ony il­ki so­ku­da dö­wüp, elek­de eläp, aş­ga­ ry ula­ny­şy ýa­ly ula­nyp­dyr­lar. «Gü­pi­ ler» üçin ýö­ri­te çä­ge we aşgar­ goşu­ ­ lyp edi­len syr­ça, gap-gaç­lar üçin bol­sa laý­dan, çä­ge­den, aý­na­dan we gurşun­ ­ dan edi­len syr­ça ula­ny­lyp­dyr. Gü­nor­ta Türk­me­nis­tan­da ýerleş­ ­ ýän ga­dy­my Taý­ça­nak­de­pe­den ta­py­ lan küý­ze ýasal­ ­ýan gu­ra­lyň, küre­ ­le­riň, küý­ze ýa­sa­ýan us­sa­ha­na­la­ryň, küý­ze dö­wük­le­ri­niň, küý­ze ýa­sal­ýan çar­hyň we onuň bi­şi­ril­ýän ojagy­ ­nyň ta­pyl­ ma­gy, bü­rünç döw­rün­de pal­çyk­dan gap-gaç­la­ryň köp ön­dü­ri­len­di­gi bi­len dü­şün­di­ril­ýär. Küýze­ ýa­sal­ýan us­sa­ ha­na­da küý­ze­gär, toprak­ ­çy, pal­çyk­ çy, suw­çy, na­gyş­çy ýa­ly hü­när­menler­ iş­läp­dir. Küý­ze önüm­le­ri gura­ ­dy­lyp, peç­ler­de bi­şi­ri­lip bol­nan­dan soň, ola­ ry na­gyş­lar bi­len be­zäp­dir­ler. Türkmen­ Margiananyň keramikasy. Biziň eýýamymyzdan ozalky II müňýyllyk. kü­lal­çy­la­ry kü­lal önüm­le­ri­ni dür­li na­ Ceramics of Margiana. II millennium B.C. gyş­lar bi­len bezäp,­ soň­ra ola­ra syr­ça Керамика Маргианы. II тысячелетие до н.э. MIRAS 61 lively the beak, eyes, movement, ap- золу хранили в мастерской. Для pearance of peacock and other birds. приготовления глазури к чогану до- The peacocks with tails, coloured in бавляли песок, воду, немного пше- blue and red were depicted on the ничной муки и кипятили в казане. plates. All this testifies to the similarity Позднее туркменские гончары в of the finely and artistically performed процессе приготовления глазури к articles of the Misserian potters with этим компонентам добавляли из- ceramic articles of masters of the cit- мельченное стекло. Его сначала ies of Kashan and Rey, existence of толкли в ступе, просеивали через cultural links with these large cities. сито, затем использовали как ще- Different kinds of flowers, birds in the лочь. Для «гюпи» применяли гла- garden revived in the ceramic articles. зурь, сделанную из специального Idea about similarity of the patterns песка и щелочи, для посуды – из gives opportunity to come to the right глины, песка, стекла и свинца. conclusion [4, 180]. Обнаруженные в древнем Тай- The pottery articles are made mainly чанакдепе, расположенном в Юж- 5 surat. Рic. 5 Рис. 5 from compact clay. Sand, water, goat ном Туркменистане, гончарные мастерские, печи, приспособление ör­tüp­dir­ler. Küý­ze­ler­de azyk önüm­le­ri wool, cane fluff and suchlike things для изготовления кувшинов, череп- za­ýa­lan­maz ýaly,­ onuň içi syr­ça­la­nyp­ are added into it. Master-potter made ки кувшинов, гончарный круг, печь dyr [5, 12]. various jugs on the potter’s wheel для обжига изделий являются сви- Küý­ze önüm­le­ri­ni ön­dür­mek­de gu­ (Pic. 2). Besides, the wheel the earth- детельством того, что в бронзовом ral­la­ryň uly äh­mi­ýe­ti bar­dyr. My­sal enware made by weaving clay. The веке производилось много глиняной üçin, agaç we re­zin çe­kiç, pil, agaç pil­ handmade pottery articles are mainly посуды. В каждой мастерской ра- çe, kätmen,­ orak, iri hem ownuk­ göz­li tableware used in the kitchen, small ботали гончары, люди, носившие cauldrons with flat and round bottom elek, ujy eg­ri py­çak, de­gir­men, bed­re, воду, замешивающие глину, деко- and handles. Different jugs became byç­gy, ige, çyzma­ ga­lam, na­gyş çek­ рировавшие готовые изделия. Турк- to appear. There were jugs with thin mek üçin da­rak we ş. m. ula­nyl­ýar. менские гончары украшали свои из- mouth, with handles in the shape of Kü­lal ha­my­ry­ny garmak­ üçin ýö­ri­te делия различными узорами, а затем ring, with spout in the shape of heads покрывали их глазурью. Чтобы про- of various animals, mugs, and not дукты в кувшине не портились, гла- deep plates, «gyupi», intended for зурью наносилось и на внутреннюю beating butter.«Khums» were made поверхность кувшина [5, 12]. with a meter and more height. The Важное значение в производстве walls of glasses (Pic. 3), clay lamps, гончарных изделий имеют инстру- ash tray with spout were thin [7, 51]. менты. Например, используются The pottery articles became to be деревянный и резиновый молотки, coated with glaze from outside in order лопату, деревянная лопатка, моты- they be beautiful. In the end of ХIХ – га, серп, мелко- и крупноячеистые beginning of ХХ century, the ashes of сита, кривой нож, жернов, ведро, the saltwort plant was used for prepa- пила, напильник, чертежный каран- ration of glaze. The collected ashes даш, гребень для нанесения узора were stored in the workshop. Sand, и т.п. Для замеса глины использо- water, some wheat flour were added вали специальную лопату, а имен- to the saltwort to prepare completely но «кепче». У гончара имелись два glaze and boiled it in the cauldron. сита: крупноячеистое – для просеи- Later, the Turkmen potters added вания крупных частей, мелкоячеи- crushed glass in preparation of glaze. стое – для просеивания субтракций, It was first crushed in the mortar, sifted прошедших через ручной жернов [7, and used as alkali. The glaze made 61]. from special sand and alkali was used В Гявургала, находящейся в Мер- for «gyupi», and glaze from clay, sand, ве (ныне – Мары), были гончарные glass and lead was applied for table- мастерские, высота стен которых ware. достигла 3 м. Для производства The pottery workshops, kilns, appli- гончарных изделий рядом со специ- ance for making jugs, broken pieces of ально приготовленной желтой и зе- jug, potter’s wheel, furnace for burn- леной глиной устанавливался гон- 6 surat. Рic. 6 Рис. 6 ing articles, discovered in the ancient чарный круг, сделанный из круглого

62 MIRAS pil, ýag­ny «kep­je» ula­nyp­dyr­lar. Kü­ Taychnakdepe, located in the South- камня. На этом круге гончар изго- lal­çy­nyň iki ele­gi bo­lup, iri­si ow­ra­dy­lan ern Turkmenistan, is explained by pro- тавливал из глины кувшины, хумы bö­lek­le­ri ele­mek üçin, ow­nu­gy bol­sa duction of many clay tableware in the и посуду. Для их обжига существо- el de­gir­me­nin­den ge­çi­ri­len zat­la­ry ele­ . Potters, the people, who вали специально предназначенные mek üçin ge­rek bo­lup­dyr [7, 61]. brought water, puddled, decorated the печи, по бокам от которых находи- Merw­de ýerle­ ­şen Gäwür­ ­ga­la­da kü­ finished articles worked in the pottery лось место, где разжигали огонь [2, lal­çy­lyk us­sa­ha­na­la­ry bo­lup, ola­ryň workshop. The Turkmen potters deco- 48] (Рис 4). di­war­la­ry­nyň uzyn­ly­gy 3 met­re çen­ rated their articles with various pat- Находки, обнаруженные во вре- li ýe­tip­dir. Kü­lal önüm­le­ri­ni ön­dür­mek terns and, then coated with glaze. The мя археологических раскопок, по- üçin ýö­ri­te taý­ýar­la­nan sa­ry we ýaşyl­ glaze was coated in the inside as well казывают, что гончарные изделия pal­çy­gyň ýanyn­ ­da tege­ ­lek daş­dan edi­ in order foodstuffs were not spoiled in производились и использовались в len külal­ çarhy­ goý­lup­dyr. Kü­lal­çy şol jug [5, 12]. повседневной жизни людей с древ- pal­çyk­dan el çarhyn­ ­da küýze­ ­le­ri, hum­ Instruments have a great importance нейших времен. Во всех без исклю- la­ry we gap-gaç­la­ry ýa­sap­dyr. Ola­ry in production of the earthenware. For чения поселениях Маргуша (ныне bi­şir­mek üçin ýö­ri­te edi­len peç­ler bo­ example, the wooden and rubber – Мары) обнаружены остатки кера- lup, onuň gap­da­lyn­da ot ýa­kyl­ýan ýe­ri bo­lup­dyr [2, 48] (4 su­rat). hammer, spade, wooden spade, hoe, мических горнов, у которых когда-то Ar­heo­lo­gik ga­zuw-ag­ta­ryş iş­le­ri ge­ sickle small and large-meshed sieves, трудились древние гончары-кера- çi­ri­len­de ta­py­lan ta­pyn­dy­lar, has ga­ crooked knife, grinder, bucket, saw, мисты. Как правило, для устройства dy­my dö­wür­ler­de-de kü­lal önüm­le­ri­niň file, drawing pencil, comb for draw- такой печи мастер выкапывал в ön­dü­ri­lip, adam­la­ryň gün­de­lik dur­muş­ ing pattern and so on are used. The земле прямоугольную или оваль- la­ryn­da ula­ny­lyp gel­nen­di­gi­ni gör­kez­ special spade, in particular, «kepche» ную яму и тщательно обкладывал ýär. Marguş­ ýur­du­nyň äh­li otu­rym­ly was used for mixing clay. The potter ее изнутри сырцовым кирпичом. Та- ýer­le­rin­den ga­dy­my küýze­ ­gär­le­riň iş­ had two sieves: large-meshed–for sift- ким образом, формировалась топ- län ke­ra­mi­ki küre­ ­le­ri­niň ga­lyn­dy­la­ry ing large pieces, and small-meshed – ка будущего горна, куда через спе- ta­pyl­dy. Ka­da bol­şy ýa­ly, us­sa şeý­le for sifting things, passed through hand циальное отверстие загружались kü­re­le­ri gur­mak üçin ýer­de gö­nü­burç­ly grinder [7, 61]. дрова. Внутри топки возводилась

7 surat. Рic. 7 Рис. 7

MIRAS 63 8 surat. Рic. 8 Рис. 8 ýa-da uzyn çu­kur gaz­ýar hem-de onuň There were pottery workshops in продольная стеночка, служившая iç ýüzü­ ­ne çig ker­pi­ji yh­las bi­len ör­ýär. Gyavurgala, located in Merv (the pres- опорой для пола камеры обжига. Şeý­di­bem geljek­ ­ki kü­re ýö­ri­te edi­len ent Mary) the length of their walls В полу камеры обжига проделыва- de­şik­den odun salnyp­ gyz­dy­ryl­ýar. reached 3 meters. The potter’s wheel, лись сквозные отверстия, через ко- Kü­rä­niň için­de dik­li­gi­ne di­war­jyk gal­ made of round stone was installed for торые жар из топки попадал в каме- dy­ryl­ýar, oňa bi­şi­ri­ji ka­me­ra­nyň aşa­gy production of earthenware near spe- ру, где находились полуфабрикаты, da­ýan­ýar. cially prepared yellow and green clay. приготовленные для обжига. Посу- Kü­rä­niň po­lun­da zow­wam körük­ ­ler Potter made jugs, «khums» and table- да в процессе изготовления не име- go­ýul­ýar, olar­dan ojak­da­ky bi­şir­mä­ge ware on this potter’s wheel. There ла непосредственного соприкосно- taý­ýar­la­nan önüm­ler gyz­gyn kü­rä bar­ вения с огнем и, как следствие, не ýar. Gap-gaç­lar taý­ýar­la­nan­da ot bi­len were the specially made kilns, from side of which were place where fire трескалась и не покрывалась копо- gö­ni gal­taş­ma­ýar, ne­ti­je­de olar jaý­ryl­ тью. Так работали гончары Гонура. ma­ýar we gu­rum­lan­ma­ýar. Goňur­ ­de­ was kindled, for their burning [2, 48] Из-под их искусных рук выходили pä­niň küý­ze­gär­le­ri şeý­le iş­läp­dirler.­ (Pic. 4). десятки, сотни, тысячи разнообраз- Ola­ryň ezber­ el­le­rin­den dür­li gör­nüş­ Finds, discovered during archeologi- ных по форме и по назначению со- li we ha­jat­ly gap-gaç­la­ryň on­larça­ ­sy, cal excavations, show that earthen- судов [8, 93]. ýüz­ler­çe­si, müň­ler­çe­si çy­kyp­dyr [8, ware were made and used in every- Краски, необходимые для нанесе- 90]. day life of the people from the most Kü­lal önüm­le­ri­niň na­gyş­la­ry üçin ния узоров на гончарные изделия, ancient times. The remains of the специально собирались в горах. ula­nyl­jak reňk­ler dag­lyk ýer­ler­den ýö­ ceramic furnaces, near which once ri­te ýyg­na­lyp­dyr. Ösüm­lik­le­ri dö­wüp, Растения измельчались и расти- worked ancient potters-ceramists, owup­dyr­lar. Soň­ra el de­girmen­ ­de dö­ рались. Затем размалывались на were discovered in all settlements of wüp­dir­ler. Al­nan ösüm­lik to­zu­na (po­ro­ ручных жерновах. Добавив к полу- şo­ga) bug­daý unu­ny go­şup, tä ýe­lim the Margush (the present Mary). As a ченной массе (порошку) пшеничную ýa­ly bol­ýan­ça gyz­gyn suw­da gaý­na­ rule, master dug in ground the square муку, кипятили в воде до клееобраз- dyp­dyr­lar. Ol bi­şi­ril­mänkä­ gyzyl­ reňk­ or oval hole and thoroughly faced it ного состояния. Если цвет до кипя- de bo­lan bol­sa, gaý­na­dy­lan­dan soň, on the inside with mudbrick for instal- чения был красным, то после кипя- gök reň­ke öwrü­ ­lip­dir [5, 64-65]. Bu te­ lation of such kiln. Thus, the furnace чения он становился голубым [5, bi­gy bo­ýag­la­ryň reňk­le­ri ençeme ýyl­lar of the future hearth to where through 64-65]. Цвет красок из этих природ-

64 MIRAS ge­çen­di­gi­ne ga­ra­maz­dan, özü­niň dur­ special opening firewood was loaded ных красителей в течение несколь- nuk­ly­ly­gy­ny, öwüş­gi­ni­ni sak­lap­dyr­lar. was made. The lengthwise wall was ких лет оставался неизменным, не Ha­şam­çy we syrça­ ­çy us­sa­lar na­gyş­ erected inside of the hearth, to which утрачивая палитру своих оттенков. la­ry, syr­ça­la­ry eden­le­rin­de te­bi­gy bo­ floor of the burning chamber was rest. Мастера-граверы и художники при ýag­la­ry ula­nyp­dyr­lar [3, 95-105]. My­ The reach-through holes were made создании узоров, глазури приме- sal üçin, hal­ka, küşt öý­jük­le­ri, çyzyk­ in the floor of the burning chamber, няли природные краски [3, 95-105]. zo­lak­la­ry ýe­lek, gül gör­nüş­li na­gyş­la­ and heat got to chamber through Широко использовались такие узо- ry giň­den peý­da­lany­ ­lyp­dyr. «Go­çak» them, where stood half-finished prod- ры, как круг, шахматные клетки, nag­şy ha­ly­la­ry­myz­da, el işle­ ­ri­miz­de ucts, prepared for burning. In the pro- линии в виде перьев, цветов. Узор edil­ýär. Guşlar­ hem nagyş­ ­la­ryň bir ele­ cess of production, tableware did not «гочак» встречается как декоратив- men­ti bolup­ dur­ýar. My­sal üçin: «guş­ directly touch with fire and as a conse- ный элемент ковров ручной работы. dyr­nak», «gu­şy­zy» na­gyş­lar edi­lip­dir. quence, was not cracked and covered Одним из видов узоров являются и Türk­men hal­ky­nyň külal­ önüm­le­ri we with soot. Potters of Gonur worked изображения птиц. Например, вы- onuň na­gyş­la­ry owa­dan­ly­gy, ne­pis­li­gi this way. Tens, hundreds, thousands полнялись узоры «гушдырнак», «гу- bi­len bir­lik­de çuň­ňur ma­ny-maz­mu­ny various-shape and purpose vessels шызы». bi­len hem tapa­ ­wutlan­ ­ýar. Kü­lal­çy us­ were made by them [8, 97]. Гончарные изделия и их узоры у sa­la­ryň, önüm­le­rin­dä­ki ýy­la­nyň şe­ki­ The dyes, required for drawing pat- туркменского народа отличались не li öýe rysgal­ ge­ti­rip, atyň şeki­ ­li bol­sa только красотой, изяществом, но и my­rat-mak­sa­dy­ňa ýe­tir­ýär di­ýen yrym- terns on the pottery articles, collected specially in the mountains. The plants глубоким содержанием, неся в себе ynanç­la­ra uýup­dyr­lar. Ol na­gyş­la­ryň определенный сакральный смысл. her bi­ri asyrla­ ­ryň dowa­ ­myn­da kämil­ ­le­ were crumbled and grinded to powder. Then, they were milled in the hand Существовало поверье, что разно- şip, pe­der­le­ri­mi­ziň ru­hy-pel­se­pe­wi ga­ образные рисунки, используемые millstones. Adding wheat flour to the ra­ýyş­la­ry­ny, aňy­ýe­ti­ni, ru­hy dün­ýä­si­ni, мастерами-гончарами в своих из- got powder boiled it in water up to the dur­mu­şy­ny be­ýan edip­dir. Bi­ziň ta­ry­hy делиях, приносят в дом достаток, state of glue. If colour before boiling mi­ra­sy­my­zyň we kü­lal önüm­le­ri­niň na­ а изображение лошади – удачу. was red, then, after boiling it became gyş­la­ry­nyň hal­ka tä­sir edip bi­len­di­gi­ni Каждый из их этих узоров, совер- nyg­ta­mak ge­rek. blue [5, 64-65]. The colour of the шенствуясь на протяжении веков, Mer­ke­zi Azi­ýa halk­la­ryn­da külal­ ­çy paints from the natural dying stuffs re- являлся зеркальным отражением us­sa­la­ryň däp-des­sur­la­ry we us­sa­ha­ mains invariable during several years различных сторон философских na­da ber­jaý edil­me­li düz­gün­le­ri bo­lup­ and did not lose its tints. The masters- взглядов, духовного мира, жизни dyr. Ussa­ ­ha­na­da ula­nyl­ýan äh­li gu­ engravers and painters used natural наших предков. Следует отметить, ral­lar aras­sa we aýaw­ly sak­la­nyp­dyr. dyes in creation of patterns and glaze что наши образцы гончарных изде- Kü­lal­çy­lyk ussa­ ­ha­na­syn­da aras­sa­çy­ [3, 95-105]. For example, such pat- лий повлияли на гончарное искус- lyk we tertip-düz­ ­gün bi­len bir ha­tar­da terns like circle, chess checks, lines ство других народов Центральноа- ata-ba­ba­la­ry­my­zyň däp-des­sur­la­ry in the shape of feathers, and flowers зиатского региона. doly ber­jaý edi­lip­dir. Şä­girt kü­lal­çy­lyk were widely applied. «Gochak» pat- У мастеров-гончаров народов hü­nä­ri­ni go­wy öw­re­ne­nin­den soň, öz tern is used in carpets and needle- Средней Азии были свои обычаи и ha­ly­pa us­sa­syn­dan pata­ alyp­dyr [9, work. The birds are also one of the обязательные правила. Все инстру- 281]. elements of the pattern. For example, Ata-ba­ba­la­ry­my­zyň ga­dym­dan gel­ менты в мастерской содержались в patterns «gushdyrnak» and «gushy- чистоте и порядке. Считалось обя- ýän ýö­rel­ge­le­ri­ne la­ýyk­lyk­da, ýa­sa­lan zy» were performed. kü­lal gap-gaç­lar hal­kyň toý-da­ba­ra­la­ зательным знание и соблюдение Earthenware of the Turkmen people ry­nyň be­ze­gi bo­lup­dyr. Galpak,­ ýaş, обычаев в полной мере предков. and their patterns differed by their sün­net, dur­muş we beý­le­ki toý­la­ry­ Ученик, закончив обучение гончар- beauty, refinement and deep content. myz­da dür­li na­har­lar­dyr tagam­ ­la­ry, mi­ ному мастерству, испрашивал у на- There was such belief that pictures, we­le­ri, süý­jü­le­ri, şer­bet­le­ri sal­mak üçin ставника благословение [9, 281]. used by local potters in own works, ni­ýet­le­nen kü­lal ta­bak­lar, düý­bi ýal­pak По древнему обычаю предков edi­lip ýa­sa­lan ba­dy­ýa­lar, çaý iç­mek brought prosperity to home, and horse глиняная посуда была украшением üçin çäý­nek-kä­se­ler, küý­ze­ler, bul­gur­ – success. Each of these patterns, праздничных застолий народа. На lar bi­ziň hä­zir­ki gün­le­ri­miz­de hem giň­ perfecting during centuries, reflected различных наших семейных тор- den ula­nyl­ýar. Kü­lal önüm­le­ri türkmen­ philosophic views, spiritual world, жествах – «галпак тойы», «суннет dur­mu­şy­nyň däp-des­sur­la­ry bi­len berk and life of our ancestors. It should be тойы», день рождения, свадьба для bag­la­ny­şyk­ly­dyr. Tebip­ ­ler­de çalt gu­tu­ noted that our patterns of the earthen- подачи разных кушаний и блюд, lyp gitsin­ di­ýen ýag­şy di­leg­ler bi­len nä­ ware influenced on the pottery art of фруктов, сладостей, напитков и sa­gy ot­dan bök­dür­mek dä­bi bo­lu­pdyr. other peoples of Central Asian region. сейчас широко используются пред- Ýe­di sa­ny tä­ze to­ýun kä­se­si­ni dö­wüp, Masters-potters of the peoples of назначенные для этих торжеств гон- «be­la-be­ter­ler şu döw­len kä­se­ler bi­len Central Asian had own customs and чарные блюда, бокалы с плоским git­sin» diýen­ di­leg­le­ri edip­dirler.­ Oňa obligatory rules. All instruments in the дном, пиалы для чая, кувшины, «ot kä­se» diý­lip­dir. workshop were kept in cleanness and чарки. Гончарные изделия прочно MIRAS 65 order. It was considered obligatory связаны с традициями туркменской the knowledge and following of the народной жизни. Известен обряд, customs of the ancestors in full. Pupil когда, стремясь к скорому выздо- after finishing studying of the pottery ровлению, больной перепрыгивал craft asked blessing from his tutor [9, через огонь. По обычаю «тебибы» 281]. (народные целители) с добрыми по- According to ancient traditions of желаниями, – чтобы «беды ушли с the ancestors, the clay tableware was этой пиалой», разбивали семь но- a decoration of the festal parties of вых глиняных пиал. Их называли the people. Now, the pottery plates, «огненные пиалы». В эпоху могущества и счастья glasses with flat bottom, drinking нашего государства это древнее bowls for tea, jugs, cups designed for ремесло продолжает развиваться it are widely used in our various fam- и совершенствоваться. Опытные ily holidays – «galpak toy», «sunnet мастера-гончары изготавливают из- toy», birthday, wedding for giving vari- делия, воспевающие наше счаст- ous meals and dishes, fruits, sweets ливое время. Гончары-наставники and drinks. Pottery articles are closely обучают своих учеников тонкостям connected with traditions of the Turk- древнего искусства. Например, пре- men people. The rite is known when подаватели кафедры реставрации the sick man jumped over the fire культурных ценностей Туркменского wishing soon recovery. According to государственного института куль- tradition, the «tebibs» (folk healers) туры, объясняя своим студентам, broke seven new clay drinking bowls какие требуются материальные ре- with good wishes in order «troubles сурсы при изготовлении гончарных will go away with those bowls». They изделий, не жалеют усилий, обу- 9 surat. Рic. 9 Рис. 9 were called «the fire bowls». чая студентов технике исполнения In the Epoch of Might and Happi- наносимых на них декоративных Ber­ka­rar döw­le­ti­mi­ziň bag­ty­ýar­lyk ness of our state, this ancient craft элементов. В изделиях, созданных döw­rün­de bu ga­dy­my se­net ösüp, has has been developing and perfecting. студентами, можно увидеть отзвуки kä­mil­leş­ýär. Öz işi­ne ök­de hü­när­men Experienced masters-potters make художественных произведений раз- kü­lal­çy us­sa­lar bi­ziň bag­ty­ýar­lyk döw­ articles, glorifying epoch of happiness. ного содержания. Например, ими rü­mi­zi wasp ed­ýän kü­lal önüm­le­ri­ni The potters-tutors train their pupils были созданы гончарные изделия ýa­sa­ýar­lar. Ha­ly­pa kü­lal­çy us­sa­lar, bu to fine secrets of the ancient art. For под названием «Созвездие шер- ga­dy­my sunga­ ­tyň in­çe syrla­ ­ry­ny öz­ example, teachers of Cultural Values’ бет», «Герои туркменских народных le­ri­niň şä­girt­le­ri­ne öw­red­ýär­ler. My­sal сказок», «Туркменские народные üçin, Türk­men döw­let me­de­ni­ýet ins­ Restoration Department of Turkmen State Institute of Culture while ex- музыкальные инструменты», а так- ti­tu­ty­nyň me­de­ni gym­mat­lyk­la­ry reje­ ­ же разные виды национальных кув- le­ýiş ka­fedra­ ­sy­nyň mugal­ ­lym­la­ry öz plaining to their students what kinds of шинов, блюд (Рис. 5 и 6). Применя- okad­ýan ta­lyp­la­ry­na, kü­lal önüm­le­ri materials are required in making pot- ется несколько способов нанесения ýa­sa­lan­da, nä­hi­li çig mal seriş­ ­de­le­ri­ tery articles, tirelessly teach students декоративных элементов: 1) метод niň ge­rek­di­gi ba­ra­da dü­şün­di­rip, be­ the patterns, drawn on them as deco- нанесения изображения цветов, zeg hök­mün­de oňa salyn­ ­ýan na­gyş­ ration. It is possible to view different птиц, животных при помощи кисти; lar dog­ru­syn­da ta­lyp­la­ry­na ir­gin­siz content artistic works in the articles, 2) наклеивание на изделие уже го- öw­red­ýär­ler. Talyp­ ­la­ryň ýa­san kü­lal created by the students. For example, тового узора; 3) тиснение узора на önüm­le­rin­de dür­li maz­mun­ly çe­per suchlike works like «Constellation of eser­le­ri gör­mek bol­ýar. My­sal üçin, кувшине; 4) чеканка на невысохших sherbet», «Heroes of Turkmen folk гончарныых изделиях узора с помо- «Şer­bet toplu­ ­my», «Türk­men halk er­ fairy-tales», «Turkmen folk musical te­ki­le­rin­dä­ki gah­ry­man­lar», «Türk­men щью соответствующего инструмен- instruments» as well as various kinds halk saz gu­ral­la­ry» diýlip­ atlan­ ­dy­ry­lan та. of jugs and dishes were created (Pic. kü­lal­çy­lyk önüm­le­ri, şeý­le hem küý­ Во время посещения мастерской 5 and 6). There are different kinds of ze­le­riň, ta­bak­la­ryň dür­li gör­nüş­le­ri Багтыяра Ходжаниязова, живущего ýa­sa­lyp­dyp (5 we 6 su­rat­lar). Na­gyş drawing patterns: 1) method of draw- в Куняургенческом этрапе Дашо- et­me­giň dür­li gör­nüş­le­ri bar: 1. Gül­ ing pictures of flowers, birds, and ani- гузского велаята, наше внимание le­riň, guş­la­ryň, haý­wan­la­ryň su­ra­ty­ny mals with the help of brush; 2) sticking привлекли необычные, гончарные çot­ga­lar bi­len çekmek­ usu­ly. 2. Küý­ze on the articles of the ready pattern; 3) изделия, привлекающие своей кра- önüm­le­ri­ne taýýar­ bo­lan nag­şy ýel­ impression of patterns on the jug; 4) сотой и поэтичностью (Рис. 7 и 8). me­mek. 3. Küý­ze­le­re na­gyş bas­mak. chasing patterns on the damp pottery Создаваемые мастером изделия от- 4. Küý­ze önüm­le­ri en­tek gu­ra­ma­dyk articles with the help of instrument. личаются разнообразием, глубоким 66 MIRAS wag­ty oňa gu­ral bi­len de­şip dür­li na­ Unusual, beautiful and interesting содержанием. Среди них – блюда с gyş­la­ry et­mek. pottery articles attracted our attention разными узорами, подарочные кув- Da­şo­guz we­la­ýa­tyn­da ýa­şa­ýan «kö­ during visit of the studio of Bagtiyar шины метровой высоты. Выполнен- neür­genç­li ussa»­ ady bi­len tanal­ ­ýan Khojaniyazov, who lives in Dashoguz ные им гончарные изделия вобрали Bag­ty­ýar Ho­ja­ny­ýa­zo­wyň iş us­sa­ha­ velayat and famous by name of «Ko- в себя память о различных исто- na­syn­da bo­la­ny­myz­da, onuň tä­sin, neurgench Master». Articles, created рических событиях, в них находят owa­dan we çuň ma­ny­ly kü­lal önüm­le­ri отражение наше культурное насле- bi­ziň ün­sü­mi­zi özü­ne çek­di (7 we 8 su­ by him, differ by variety and substan- дие, духовные ценности. Например, rat­lar). Onuň dö­red­ýän kü­lal önüm­le­ri­ tiveness (Pic. 7 and 8). Dishes with niň gör­nüş­le­ri dür­lü­li­gi, çuň many­ ­ly­ly­ various ornaments and one-meter выполненное мастером гончарное gy bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. Ola­ryň için­de height gift jugs are among them. The изделие: кувшин «Великолепный dür­li na­gyş­ly ta­bak­lar, sow­gat­lyk üçin pottery articles, made by him, reflect век», украшенный различными узо- ýa­sa­lan bo­ýy bir met­re ýet­ýän küý­ different historical events, our cultural рами, является подлинным произ- ze­ler bar. Onuň ýa­san kü­lal önüm­le­ri heritage and spiritual values: for ex- ведением искусства (Рис. 9). На bi­ziň mede­ ­ni mira­ ­sy­my­zy, ru­hy gym­ ample, made by master pottery arti- кувшине «Магтымгулы» размещен mat­lyk­la­ry­my­zy be­ýan ed­ýän dür­li канонический портрет велико- cles: jug «Wonderful Age», decorated ta­ry­hy wa­ka­la­ry öz içi­ne al­ýar. Mysal­ го поэта и философа Магтымгулы with different patterns, is true a work üçin, onuň ýasan­ ku­lal önüm­le­ri: «Aja­ Пырагы. А на кувшине «Лейли и of art. (Pic. 9). The image of great the ýyp asyr» at­ly küý­ze, dür­li na­gyş­lar bi­ Меджнун», изображение влюблен- poet and philosopher Magtymguly len be­ze­len sun­gat ese­ri­dir (9 su­rat). ных выполнено разными красками «Magtym­ ­gu­ly» at­ly küý­zä­niň orta­ ­syn­ Fragy is drawn on «Маgtymguly» jug. и покрыто глазурью. На кувшине da türk­me­niň be­ýik şa­hy­ry Ma­tym­gu­ly­ The image of lovinj couple is depicted «Комплекс Куняургенча» красоч- nyň şe­ki­li ýer­leş­di­ri­lip­dir. «Leý­li – Mež­ on the jug «Leyli and Mejnun», per- но изображены памятники города, nun» atly­ uly küý­ze bol­sa, dür­li reňkler­ formed with the help of various colours бывшего в древности центром на- we syr­ça bi­len ör­tü­lip, on­da Leý­li bi­len and coated with glaze. The colourful Mež­nu­nyň keşp­leri­ jan­lan­dy­ry­lyp­dyr. уки и знаний. monuments of Koneurgench city are «Kö­neür­gen­jiň top­lu­my» atly­ küýze­ ­de Значимые произведения наших depicted on the jug «Complex of Ko- yl­myň, bili­ ­miň ga­dy­my mer­ke­zi bo­lan мастеров-гончаров воплощают в Kö­neür­gen­jiň ýa­dy­gär­lik­le­ri şe­kil­len­di­ neurgench», which was ancient centre себе трудолюбие древнего туркмен- ri­lip, dür­li reňk­ler bi­len be­ze­lip­dir. of science and knowledge. ского народа, полно раскрывая му- Bi­ziň kü­lal us­sa­la­ry­my­zyň şeý­le çuň The significant works of our master- дрость нации её жизненную фило- ma­ny­ly eser­le­ri, ga­dy­my türk­men hal­ potters reveal wisdom of the philo- софию. ky­nyň zäh­met­sö­ýer­li­gi bi­len bir ha­tar­ sophic thought of our ancestors along Роль изучения гончарного искус- da, ola­ryň akyl-paý­has­ly­ly­gy­ny, pel­se­ with their diligence. ства и передачи его будущим поко- pe­wi pi­kir­le­ri­ni do­ly açyp gör­kez­ýär. Importance of studying of the pottery лениям в Год почитания наследия, Ga­dy­my kü­lal­çy­lyk sun­ga­ty­ny öw­ art and passing it to future generation преобразования Отчизны еще боль- ren­mek we gel­jek ne­sil­le­ri­mi­ze ýe­tir­ in the Year of Honouring Heritage and mek Mi­ra­sa sar­pa goý­mak, Wa­ta­ny ше возрастает. Гончарное искусство öz­gert­mek ýy­lyn­da özü­niň äh­mi­ýe­ti­ni Transforming Fatherland has been является одним из воплощений has-da artdyr­ ­ýar. Kü­lal­çy­lyk sun­ga­ty increasing more. The pottery art is материальной и духовной сущно- hal­ky­my­zyň mad­dy we ruhy­ ha­ky­da­ material and spiritual essence of our сти нашего народа, неиссякаемым sy, me­de­ni­ýe­ti­mi­ziň eg­sil­mez baý­ly­gy people, inexhaustible wealth of our художественным богатством нашей bo­lup dur­ýar. culture. культуры.

EDEBIÝATLAR LITERATURE ЛИТЕРАТУРА

1. Berdimuhamedow G. Türk­men me­de­ni­ýe­ti. Aşga­ ­bat: Ylym, 2015. 2. М. Беленицский, И. Б. Бентович, О. Г. Большаков. Средневековый город Средней Азии. Ашхабад, 1973. 3. Бяшимова Н. Поливная керамика южного Туркменистана. Ашхабад, 1989. 4. Каракумские древности. Вып . VIII. Ашхабад, 1979. 5. Löl­le­ko­wa O. Türk­me­nis­ta­nyň gady­ ­my gap-gaç­la­ry. //Türkme­ ­nis­ta­nyň ýa­dy­gär­lik­leri.­ 1980. №1. 6. Mere­ ­dow A., Ahal­ly S. Türk­men klas­sy­ky edebi­ ýa­ ­ty­nyň söz­lügi.­ Aş­ga­bat: Türk­me­nis­tan, 1988. 7. Пиркулиева А. Домашние промыслы и ремесла туркмен долины Средней Амударьи во второй половине ХIХ начале ХХ в. – Ашхабад, 1973. 8. Sa­ria­ni­di W. Mar­guş. Aş­ga­bat, 2002. 9. Занятия и быт народов Средней Азии. Ашхабад, 1971. 10. Magtym­ ­gu­ly.Eser­ler ýygyn­ ­dy­sy, Aşga­ ­bat, «Ylym» ne­şir­ýa­ty, 2013, 1 jilt. Sah. 247. 11. Махтумкули. Избранные стихотворения. Ашхабат, «Ылым», 2014. Стр. 64.

MIRAS 67 S. ATA­ÝEW, M. BABA­ ­ÝE­WA (Türk­me­nis­tan) TI­MAR­LANMAK­ BI­LEN BAGLA­ ­NY­ŞYK­LY DÄP-DES­SUR­LAR

S. ATAYEV, M. BABAYEVA (Turkmenistan) THE TRADITIONS, CONNECTED WITH CARE FOR OWN APPEARANCE

С. АТАЕВ, М. БАБАЕВА (Туркменистан) ТРАДИЦИИ, СВЯЗАННЫЕ С УХОДОМ ЗА СОБСТВЕННОЙ ВНЕШНОСТЬЮ

Ti­mar­lan­mak­da ula­ny­lan se­riş­de­ The ways and means tradition- Способы и средства, традицион- ler mad­dy mede­ ­ni­ýe­tiň bir gör­nü­şi­ne ally used to care for yourself, make но используемые для ухода за со- de­giş­li­dir. Olar­da etni­ ­ki tary­ ­ha de­giş­ a separate layer of material culture бой, составляют отдельный пласт li däp-des­sur­lar, so­sial gat­na­şyk­lar of each nation. Concealing certain материальной культуры каждой на- we ideo­lo­gi­ýa­nyň kä­bir ele­mentle­ ­ sacral sense, they reflect the tradi- ции. Таящие в себе определенный ri – ynanç­lar, es­te­ti­ki ka­da­lar bar­dyr. tions concerning culture of ethnos, re- сакральный смысл, они отражают Şo­nuň üçin olaryň­ etnog­ ­ra­fi­ýa taýdan­ lations, formed between members of традиции, относящиеся к культуре der­ňel­me­gi hal­kyň dün­ýä­ga­raý­şy­ny, all society or separate social groups gö­zel­li­ge düşü­ ­ni­şi­ni kesgit­ ­läp bi­ler. этноса, отношения, сложившиеся and some elements of ideology of be- Dün­ýä halk­la­ry­nyň äh­li­sin­de be­zen­ между членами всего общества или lief, aesthetic norms, representations mek­li­ge, timar­ ­lan­mak­ly­ga uly äh­mi­ отдельных социальных групп, и не- ýet ber­lip­dir. Orta­ Aziýa­ ­nyň ga­dy­my which have been developed from time которые элементы идеологии ве- halk­la­ry hem gün­de­lik dur­muş­da ti­ immemorial about the beautiful. There- рования, эстетические нормы, т.е mar­lan­mak üçin ge­rek­li se­riş­de­ler­den fore, their ethnographic research can сложившиеся испокон веков пред- furnish the clue to understanding the giň­den peýda­ ­la­nyp­dyr­lar. Bu se­riş­de­ ставления о прекрасном. Поэтому outlook of people, their perception of le­riň al­ny­şy, peý­da­la­ny­ly­şy, äh­mi­ýe­ti их этнографическое исследование aesthetic ideals. All world nations at- ba­ra­da ygty­ ­bar­ly orta­ asyr çeşme­ ­le­ может дать ключ к пониманию миро- ri hök­mün­de al-Hekim at-Termeziniň tached great value to attire, processes воззрения народа, его восприятию «Al-Jamy as-Sahyh», ýa-da «Sunan of care for own appearance. From эстетических идеалов. Все народы at-Termezi» atly hadyslar ýygyndysy time immemorial the people of Central мира большое значение придавали (1 surat), Ibn Si­na­nyň «Luk­man­çy­lyk Asia widely used conditioning agents нарядам, процессам ухода за соб- yl­my­nyň kanun­ ­la­ry» (2 surat), Mu­ in daily life. The collected hadises ственной внешностью. Уже с древ- ham­met Gaýmaz­ Türkme­ ­niň «Py­gam­ «Al Jami as-Sakhikh», or «Sunan at- ber te­bip­çi­li­gi», Abu Bekr ar-Ra­zy­nyň Termezi» by Al-Khakim at-Termezi ности народы Средней Азии широ- «Syr­la­ryň sy­ry ki­ta­by» ýaly­ eserlerini (Pic.1), «Canons of Medicine» by Ibn ко использовали в повседневной gör­kez­mek bo­lar. Sina (Pic.2) , «Healing of the Proph- жизни средства ухода за собой. В Aýal-gyz­la­ryň öz­le­ri­ne zynat­ ber­ ets» by Mukhamed Gaymaz Turk- качестве надежных средневековых mek­le­ri ga­dym­dan bä­ri do­wam edip men, «Book of Secret of Secrets» by источников о способах получения, gel­ýän däp bo­lup­dyr. Se­bä­bi b. e. öň­ki применения, о назначении этих II-I asyrla­ ­ra de­giş­li bolan­ aýal şe­kil­le­ Abu Bakhr Mukhammed ibn Zakariya средств можно назвать сборник ха- ri­niň bir­nä­çe­sin­de ola­ryň bo­ýun­la­ry ar-Razi.can be called as reliable me- дисов «Аль-Джами ас-Сахих», или mon­juk­lar we gül­ýa­ka­lar bi­len be­ze­ dieval sources of methods of getting, lip­dir. Beý­le­ki Gün­do­gar halk­la­ry ýa­ly application, about purpose of these «Сунан ат-Термези» ал-Хакима ат- türk­men­ler­de hem üst-ba­şy­ňa se­ret­ means. Термези (Рис. 1) , «Каноны медици- mek, be­zen­mek, timar­ ­lan­mak ha­la­ Care of women for own appearance, ны» Ибн Сины (Рис. 2) , «Целитель- nyl­ýan hä­si­ýet bo­lup­dyr. Ti­mar­lan­ her upgrading by means of decora- ство пророков» Мухамеда Гаймаза mak esa­sy mak­sat bo­ýun­ça ýe­ri­ne tions is the rather ancient tradition. Туркмена, «Книга тайны тайн» Абу

Serdar Ataýew, Magtymguly adyndaky TDU-nyň Taryh fakultetiniň arheologiýa we etnologiýa kafedrasynyň uly mugallymy, taryh ylymlarynyň kandidaty. Maýa Babaýewa, Magtymguly adyndaky TDU-nyň jemgyýeti öwreniş ylymlary kafedrasynyň mugallymy.

Serdar Atayev, Senior Teacher of the Archeology and Ethnology Department of the History faculty of Magtymguly Turkmen State University, Candidate of History. Maya Babayeva, Teacher of Social Science of Magtymguly Turkmen State University.

Сердар Атаев, ст. преподаватель кафедры археологии и этнологии истори- ческого факультета ТГУ им. Махтумкули, кандидат исторических наук. Мая Бабаева, преподаватель кафедры обществоведения ТГУ им. Махтумкули.

68 MIRAS ýe­ti­ril­ýär we bu mak­sat­la­ra be­zen­ýä­ The bright evidence of it is that in the Бакра Мухаммед ибн Закария ар- niň jem­gy­ýet­de özü­ni hor­mat­lat­mak, course of archeological excavations, Рази. di­ni ynanç­la­ryň ta­la­by, baý­lyk we ş.m. a statuette of women, related to II-I Уход женщинами за собственной mak­sat­lar ýa­tan­dyr. Şonuň­ üçin özü­ne centuries BC, images of beads and внешностью, её облагораживание la­ýyk, gel­şik­li geý­nip, be­ze­men ge­zen brooch were found. As other eastern с помощью украшений является adam­la­ra dur­muş­da hor­mat goý­lup­ people, among Turkmen people care древнейшей традицией. Об этом dyr. Türk­men­ler­de ti­mar­lan­mak bi­len for clothes, face was considered as свидетельствует то, что найденные bag­la­ny­şyk­ly däp­ler ga­dym­dan bel­li positive feature of each person. Care в ходе археологических раскопок bo­lup­dyr. Mu­ňa halk ara­syn­da aý­dyl­ for own appearance, decoration of фигурки женщин, относящиеся к ýan «Be­zen­me­ýän­den aýal bol­maz, outlook was made for the sake of the II-I векам до н.э., имели изображе- öwün­me­ýän­den – är» di­ýen na­kyl overall objective which basis is desire ния украшений бусами и брошью. hem şaýat­ ­lyk edýär.­ «Türk­men di­li­niň of the human to gain respect in soci- Как у других восточных народов, и у söz­lü­gin­de»: Bezeg­ ‒ dür­li şaý-sep, ety, requirements of religious beliefs, туркмен уход за собой за одеждой, owa­dan­lyk üçin ula­nyl­ýan zat­lar, na­ gyş. Be­zen­mek, özü­ňi be­ze­mek, owa­ show aspiration to luxury, noble pri- за лицом считался положитель- dan gör­nü­şe, gel­şi­ge girmek,­ ti­mar­lan­ vate world, etc. Therefore, the people ным свойством каждого человека. mak. Be­zeg şaýla­ ­ry bi­len timar­ ­lan­mak who looked elegantly, dressed with Уход за собственной внешностью, di­ýen ma­ny­la­ry ber­ýär di­ýip aý­dyl­ýar taste used to have public prestige. украшение облика осуществлялись [7]. Among Turkmen people, the traditions ради главной цели, в основе кото- «Etno­ ­lo­gi­ýa bo­ýun­ça adal­ga­lar» at- connected with upgrading of own ap- рой лежат требования религиозных ly türk söz­lü­gin­de be­zen­mek­li­ge şeý­le pearance are known from time imme- верований, желание человека до- tes­wir­leme be­ril­ýär: «Be­zen­mek (türk­ morial. The national proverb: «there биться уважения в обществе, по- çe ‒ süs­len­mek) diý­lip, şun­da be­de­ is no woman, not loving to care of казать своё стремление к роскоши,

Margianadan (Goňurdepe) tapylan, bürünçden ýasalan, kosmetiki gaplar. Bronze cosmetic bottles from Margiana (Gonur-depe). Бронзовые косметические флаконы из Маргианы (Гонур-депе).

MIRAS 69 herself, there is no man, not loving to свой благородный внутренний мир be praised» testifies it. In «Dictionary и т. п. Поэтому общественным пре- of » the following стижем пользовались люди, оде- meaning is given to the word «attire»: вающиеся нарядно, со вкусом. У «Attire, various decorations, means, туркмен издавна известны тради- applied for appearance care, patterns. ции, связанные с облагораживани- To decorate herself with various jew- ем собственного облика. Об этом elries» [7]. свидетельствует и народная посло- In the Turkish dictionary «Terms вица: «Не бывает женщин, не лю- on ethnology», such definition to the бящих прихорашиваться, не бывает word «smarten oneself up» is given: мужчин, не любящих хвалиться». В «To smarten oneself up» is changing «Словаре туркменского языка» сло- by various ways of natural view of cer- ву «наряд» дается следующее зна- tain places of a body, doing their more чение: «Наряд – различные укра- attractive; it means make up, wearing шения, предметы, применяемые of jewelries, attires. «To smarten one- для красоты, узоры. Приукрашивать self up» was made for the sake of the себя различными украшениями» [7]. main goal is desire of the person to В турецком словаре «Термины gain respect in society and so on. «To по этнологии» дается такое опре- деление слову «прихорашивание»: 1 surat. Рic. 1 Рис. 1 smarten oneself up» means wearing «Прихорашивание – изменение niň bel­li ýer­le­ri­niň te­bi­gy bol­şu­ny we of jewelries, make up of eyes, face, различными способами естествен- gör­nü­şi­ni dür­li ýol­lar bi­len üýt­get­mek hair, using of aromatic means, attire» ного вида определенных мест тела, ýa-da has gö­ze ilginç­ etmek;­ şu mak­ [2]. делая их более привлекательными; sat bi­len bo­ýan­mak, be­zeg zat­la­ry­ny Antimony is one of means which к этому относится прикрашивание, da­kyn­mak, geýin­ ­mek hem şu­ňa meň­ were often used with special stick for ношение украшений, наряды и т. п. zeş­ler de­giş­li­dir. Ti­mar­lan­mak esa­sy drawing on eyes and eyebrows. In Прихорашивание осуществлялось mak­sat bo­ýun­ça ýe­ri­ne ýe­ti­ril­ýär we classical literature and destans this во имя главной цели и в основе bu mak­sat­la­ra be­zen­ýä­niň jem­gy­ stick for antimony drawing appears этой цели лежат желание человека ýet­de özü­ni hor­mat­lat­mak we ş.m. basically, as «tutiya». In «Dictionary добиться уважения в обществе и т. mak­sat­lar ýa­tan­dyr. Be­zen­mek­li­ge of the Turkmen Classical Literature» п. К прихорашиванию относятся но- dür­li şaý-sep­le­ri dak­mak, göz-gaş be- a word «tutiya» means the following: шение различных украшений, окра- шивание лица, глаз, бровей, волос, пользование ароматическими сред- ствами, одежда» [2]. Сурьма является одним из средств, которые часто использо- вались с помощью специальной палочки для нанесения на глаза и брови. В классической литературе и дестанах эта палочка для нанесе- ния сурьмы фигурирует, в основном, как «тутийа». В «Словаре туркмен- ской классической литературы» слову «тутийа» дается следующее определение: «сурьма, камень, на- тираемый на глаза (якобы, этот «камень» увеличивает зоркость глаз) [6]. В одном из стихотворений Махтумкули Фраги есть строки, ярко раскрывающие цель использования «тутийа»:

Если сможешь найти храбреца истины, Его пыль сделай сурьмой для 2 surat. Рic. 2 Рис. 2 своих глаз [186].

70 MIRAS Abu Bekr Muhammet ibn Zakariýýa ar-Razynyň ýadygärligi. Wena (Awstriýa). Monument of Abu Bakr Muhammed ibn Zakariya ar-Razi. Vienna(Austria). Памятник Абу Бакр Мухаммеду ибн Закария ар-Рази. Вена (Австрия). zemek , sa­çy boýa­ ­mak, ysly­ seriş­ ­de­ «antimony, stone, rubbed on eyes (os- В «Словообразовательном слова- ler­den peýda­ ­lan­mak, ge­ýin­mek hem tensibly, this «stone» raises vigilance ре туркменского языка» известного de­giş­li­dir» [2]. of eyes) [6]. In one of poems of Mag- туркменского ученого С. Атаниязова Göz we gaş be­ze­mek­de örän köp tymguly Fragi there are the lines, vi- слову «тутийа» дается следующее ula­ny­lan se­riş­de sür­me bo­lup ony brantly opening the purpose of use of определение: «Тутийа – корень это- sür­me ça­lyn­ýan çö­püň köme­ ­gi bi­ «tutiya»: го слова, обозначающего камень, len ça­lyp­dyr­lar. Sür­me çö­pi nus­ga­wy применяемый для лечения неко- ede­bi­ýat­da we des­san­lar­da, köp­lenç, If you can find the courageous man торых глазных болезней, усиления «to­tu­ýa» diý­lip at­lan­dy­ry­lyp­dyr. «Türk­ of truth, зоркости глаз и нанесения сурьмы, men klas­sy­ky ede­bi­ýa­ty­nyň söz­lü­gin­ His dust makes antimony for eyes. считается персидским» [1]. Несмо- de» «to­tu­ýa» sür­me; gö­ze sür­tül­ýän тря на принципиальное совпадение daş; (gö­ýä, ol «daş» gö­züň gör­şü­ni In «Word-Formation Dictionary of обоих определений в двух назван- art­dyr­ýar­myş) diýen­ dü­şün­je be­ril­ýär Turkmen Language» of well known ных словарях, тем не менее, име- [6]. Turkmen scientist S.Ataniyazov, the ются некоторые смысловые оттен- Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­nyň goş­gu­la­ry­ word «tutuya» has the following defini- ки. «Тутийа» являлась драгоценной nyň bi­rin­de «to­tu­ýa­nyň» mak­sa­dy­ny tion: «Tutiya is the root of this word, рудой (Рис. 3). В работе Абу Бакра aý­dyň beýan­ ed­ýän şey­le se­tir­ler bar: designating a stone, applied for treat- Мухамеда ибн Закариййа ар-Рази MIRAS 71 (865-925 гг. н.э.) «Книга тайны тайн» содержится полное исследование химического состава этой руды. В этой работе говорится, что «тутийа» бывает различных видов: считается индийской такая руда с тонкой обо- лочкой белого цвета, затем следует руда желтого цвета, считающаяся Хазарской, а руда зеленого цве- та считается Керманской. Иногда «тутийа» встречается в рудниках в печи для плавки руды» [3]. Такое разделение этой руды на естественную и искусствен- ную встречается в работе ар-Рази «Мадхал». Он включает эту руду и в состав камней, и в состав искус- ственно получаемых веществ. Руду, относящуюуся к первой группе, сле- дует понимать как цинковую руду, например, «каламин». Это цинк с угольной щелочью (шпат цинка

Zn CO3 – минерал, распадающийся на части правильной формы при на- правленном ударе о землю); ее зе- леный отблеск получается благода- ря добавлению железа с угольной щелочью. А искусственная «тутийа» является сгустком, остающимся в Abu Aly ibn Sinanyň aramgähi. Hemedan (Eýran). печи после сжигания вышеназван- Mausoleum of Abu Ali-Ibn Sina. Hamadan (Iran). ных видов руды и получения латуни Мавзолей Абу Али ибн Сины. Хамадан (Иран). (это окись цинка). Однако, слово ment of some eye illnesses, strength- «тутийа» ныне используется и для Ta­pa­bil­seň ha­ky­ka­tyň mer­di­ni, ening of vigilance of eyes and anti- обозначения купороса [3]. Также Çeş­mi­ňe to­tu­ýa kyl­gyl ger­di­ni [13]. mony drawing, is considered Persian» широко распространен камнеобраз- [1]. Despite basic coincidence of both ный вид «тутийа». Bel­li türk­men aly­my S. Ata­ny­ýa­zo­ definitions in two named dictionaries, В результате археологических рас- wyň «Türkmen­ dili­ ­niň sözkö­ ­ki söz­ nevertheless, there are some seman- копок найдены несколько каменных lü­gin­de» «to­tu­ýa» şeý­le tes­wir­leme tic inflections. (Pic. 3) «Tutiya» was приспособлений, предназначавших- be­ril­ýär. «To­tu­ýa» käbir­ göz kesel­ ­le­ri­ precious ore. In the work of Abu Bakr ся для нанесения сурьмы. Об этом ni be­jer­mek, gör­şü­ňi go­wu­lan­dyr­mak Muhamed ibn Zakariya ar-Razi «Book есть сведения в статье ученого we sür­me çal­mak üçin gö­ze sür­tül­ýän of Secret of Secrets» (865-925 AD) da­şy aň­lad­ýan bu sö­züň kö­ki, pars­ça there is full research of chemical com- ha­sap­lan­ýar [1]. Bu iki sözlük­ ­de hem position of this ore. In this work it is ge­ti­ril­ýän mag­lu­mat­lar dog­ry bol­sa-da, said, that «tutiya» can be of various kä­bir nä­ta­kyk­lyk­lar hem bar. «To­tu­ýa» gym­mat ba­ha­ly mag­dan bo­lup­dyr (3 kinds: such ore with a thin cover of su­rat). Bu mag­dan ba­ra­da Abu Bekr white colour is considered Indian, then Mu­ham­met ibn Za­ka­riý­ýa ar-Ra­zy­nyň the ore of yellow colour considered as (865-925ýý.) «Syrla­ ­ryň sy­ry ki­ta­by» Hazar, and ore of green colour is con- di­ýen işin­de «totu­ ­ýa­nyň» hi­mi­ki dü­ sidered Kerman. Sometimes «tutiya» zü­mi doly­ derňel­ ­ýär. Bu eser­de «totu­ ­ is met in mines in furnace for ore fu- ýa­nyň» dür­li gör­nüş­ler­de bol­ýan­dy­gy sion» [3]. aý­dyl­ýar: «Ýu­ka­jyk ga­byk gör­nüş­li ak Such division of this ore into natural reňk­li­si­ne hin­di­le­riň­ki di­ýip aýd­ýar­lar, and artificial is met in «Madhal» work soň­ra sary­ gel­ýär, oňa Haza­ ­ryň­ky di­ of ar-Razi. It includes this ore in struc- 3 surat. Рic. 3 Рис. 3 ýil­ýär, ýaşyl­ reňk­li­si bol­sa Ker­ma­nyň­ky ture of stones, in structure of artificially

72 MIRAS Al-Hekim at-Termeziniň aramgähi. Termez (Özbegistan). Mavzoley al-Khakim at-Termezi. Termez (Uzbekistan). Мавзолей аль-Хакима ат-Термези. Термез (Узбекистан). diý­lip at­lan­dy­ryl­ýar. «Totu­ ­ýa» kä­wagt received substances. Ore, related to Н. Г. Горбуновой «Древний фер- mag­dan kän­le­rin­de de­mir ere­dil­ýän the first group, it is necessary to appre- ганский косметический прибор» peç­ler­de hem duş gel­ýär» [3]. hend as zinc ore, for example, «cala- [12]. В древних оседлых местах «Totu­ ­ýa­nyň» şu­nuň ýa­ly tebi­ ­gy we mine». It is zinc with coal alkali (spar of ферганской долины были найдены eme­li di­ýen ýa­ly ikä bö­lün­me­gi ar- несколько небольших палочек из zinc Zn CO3 ‑ the mineral, breaking to Ra­zy­nyň «Madhal»­ ese­rinde­ hem parts of the right form at directed blow камня для нанесения сурьмы. Они, duş gel­ýär. Ol «totu­ ­ýa­ny» daş­la­ryň on ground); its green reflexion turns будучи камнями для сурьмы, широ- dü­zü­mi­ne hem, eme­li usul­da alyn­ out thanks to addition of iron with coal ко использовались в ежедневной ýan zat­la­ryň dü­zü­mi­ne hem goşýar.­ жизни. Помимо них, были обнару- alkali. The artificial «tutiya» is a clot Bi­rin­ji topa­ ­ra degiş­ ­li «totu­ ­ýa» diý­lip, жены и графитовые частички. Эти remaining in the furnace after burning sink mag­da­ny­na dü­şün­me­li, me­se­lem палочки из камня для нанесения of the above-named sorts of ore and «ka­la­min». Ol ga­byk gör­nüş­de duş­ сурьмы имели тонкий вид, один за- reception of brass (it is oxide of zinc). ýan kö­mür aş­gar­ly sink­dir, (sink­li şpat остренный конец, длиной 5-8 см, а However, the word «tutiya» nowadays Zn CO3 bel­li bir ugur bo­ýun­ça ýere­ ur­ тупая сторона была плотной и раз- lan­da dog­ry for­ma­ly bö­le­ge bö­lün­ýän is used for designation of vitriol [3]. мером не менее 1 см. Эти камни mi­ne­ral); on­da­ky ýaşyl­ öwüş­gin kö­mür Stone-shaped kind of «tutiya» is wide- для нанесения сурьмы считаются aş­gar­ly dem­riň go­şul­ma­gy ne­ti­je­sin­de spread as well. самыми ранними и датируются VI-III bol­ýar. Ikinji­ eme­li «to­tu­ýa» ýo­kar­da As a result of archeological excava- тысячелетиями до н.э. ag­za­lan mag­dan­lar ýa­ky­lan­da we la­ tions, some stone adaptations, intend- В Индии тоже существовал обы- tun al­nan­da peç­ler­de gal­ýan düýt­dir ing for drawing of antimony are found. чай насурмления. Однако для этих (bu sin­kiň oki­si ). Ýö­ne in­di, «to­tu­ýa» There is data in article of scientist целей использовались не палочки sö­zi, ku­po­ros mag­da­ny­ny aň­lat­mak N. G. Gorbunova «Ancient Fergana из камня для нанесения сурьмы, а

MIRAS 73 4 surat. Рic. 4 Рис. 4

Cosmetic Set» [12]. Small sticks from косметические приборы из бронзы a stone for antimony drawing were и костей. Эти сведения свидетель- found in the ancient settled places of ствуют о том, что история культуры the Fergana valley. They, being stones насурмления уходит своими корня- for antimony, were widely used in daily ми в глубокую древность. life. Besides them, graphite particles Существовало несколько наиме- have been found out as well. These нований сурьмы. В работе ар-Рази sticks from a stone for antimony draw- «Книга тайны тайн» об этом есть ing had the thin shape, one pointed такие сведения: «Исмид это эссен- end with 5-8 s.m length, and another ция свинца. Исмид арабское слово side was dense with not less than 1 и называется оно (имеет аналогию s.m size. These stones for antimony – ред.) как «кухл», а по-персидски drawing are considered as the earliest сурьма». В этой работе о «кухл» приводятся такие сведения: «Кухл» and dated to VI-III millennia BC. бывает двух видов, один из них на- In India, antimony drawing was зывается «мудаммат зуджаджи ал- spread as well. However for these мукассар Разби», а другой «мухаб- purposes not sticks from a stone for баб исфахани» [3]. antimony drawing were used but cos- Как явствует из работы Мухамеда metic sets from bronze and bones. Гаймаза Туркмена «Целительство These data testify that the cultural his- пророков», под «исмидом», в основ- tory of antimony drawing is rooted into ном, подразумевается исфаганская depths of antiquity. сурьма. Она является веществом, There were some names of antimo- имеющим сухую, холодную струк- ny. In work of ar-Razi «Book of Secret туру, улучшающим и защищающим of Secrets» there is such data about it: здоровье человека. Пророк говорит «Ismid is a lead essence. Ismid is the об этом так: «Самой лучшей из всех Arabian word and it is called (has anal- сурьм, которыми вы пользуетесь, ogy - red.) as «kuhl» but in Persian является исмид. Она увеличит зор- «antimony». In this work about «kuhl» кость ваших глаз, сделает пышны- 5 surat. Рic. 5 Рис. 5 the following data is given: Kuhl» can ми ваши брови». За этими выска- be of two kinds, one of them is called зываниями Пророка кроется мысль «mudammat zudjaji al-mukassar Raz- о необходимости беречь здоровые

74 MIRAS üçin hem ula­nyl­ýar. [3]. Şeý­le-de «to­ bi» and another «muhabbab isfahani» глаза, не доводить дело до лечения tu­ýa­nyň» da­şa meň­zeş gör­nü­şi hem [3]. больных органов зрения. giň­den ýaýrap­ ­dyr. As it comes from the work of Mu- Но, в общем, сурьма является Ar­heo­log­la­ryň ga­zuw-ag­ta­ryş iş­le­ hamed Gaymaz Turkmen «Healing of средством, широко распространен- ri­niň ne­ti­je­sin­de birnä­ ­çe sür­me­daş­lar prophets», under «ismid», basically ным у всех народов Востока как hem tapyl­ ­ýar. Bu bara­ ­da alym N. G. is meant isfagan antimony. It is the средство придания своей внеш- Gor­bu­no­wa­nyň «Ga­dy­my Ferga­ ­na­ substance having dry, cold structure, ности большей выразительности. nyň kos­me­ti­ki gu­ra­ly» [12] atly­ ma­ka­ improving and protecting health of the В этой связи возникли термины, la­syn­da şeý­le mag­lu­mat­lar bar, ýag­ny, person. The prophet tells about it like связанные с сурьмой. Эти термины Fer­ga­na jül­ge­sin­dä­ki ga­dy­my otu­rym­ that: «The best antimony which you использовались в классической ли- ly ýer­ler­de hem bir­nä­çe uly bol­ma­dyk use, is ismid. It raises vigilance of your тературе для воспевания красоты. daş taýa­ ­jyk­lar tapyl­ ­ýar. Olar «sür­me­ eyes, make your eyebrows superb». Некоторые из них можно интерпре- daş­lar» bo­lup, gün­de­lik dur­muş­da These statements of the Prophet told тировать таким образом: giň­den ula­ny­lyp­dyr. «Sür­me­daş­la­ryň» about necessity to protect healthy «Сурме» – черный цвет, наноси- ýa­nyn­dan gra­fit bö­le­jik­le­ri­ni hem tap­ eyes, not to lead to treatment of eyes. мый на основание ресниц (глагол ýar­lar. Ol «sür­me­daş­lar» in­çe­jik, bir ta­ But in general, antimony is wide- сурьмить наносить сурьму, укра- ra­py ýi­tel­di­len bo­lup, uzyn­ly­gy 5-8 sm, spread among all people of the East шать глаза сурьмой). kü­tek tara­ ­py tege­ ­lek bo­lup, ga­lyň­ly­gy 1 sm-den az bol­man­dyr. Bu «sür­me­ daş­lar» iň irki­ döwrüň önimi ha­sap­lan­ ýar we mila­ ­dy­dan öň­ki VI-III müňýyl­ ­lyk bi­len se­ne­len­ýär. Hin­dis­tan­da hem gö­ze sür­me çek­ mek ada­ty bo­lup­dyr. Ýö­ne mu­nuň üçin daş­dan ýa-da gra­fit­den bo­lan «sür­ me­daş­lar» ula­nyl­man, bürünç­ ­den we süňk­den edi­len kos­me­ti­ki gu­rallar­ ula­ ny­lyp­dyr. Şu mag­lu­mat­lar sürme­ çal­ mak me­de­ni­ýe­ti­niň ta­ry­hy­nyň örän ga­ dy­my döwür­ ­le­re uzaýan­ ­dy­gy­ny habar­ ber­ýär. Sür­mä­niň bir­nä­çe hi­li at­lan­dy­ry­ly­şy bo­lup­dyr. Ar-Ra­zy­nyň «Syr­la­ryň syry­ ki­ta­byn­da» bu ba­ra­da şeý­le mag­lu­ mat­lar bar: «Ismit»­ – gur­şu­nyň es­ sen­si­ýa­sy. «Is­mit» bu arap sö­zü­dir we ony «kuhl» di­ýip at­lan­dyr­ýar­lar, pars­ça bol­sa sür­me» [3]. Kuhl ba­ra­da bu ki­tap­da şeý­le mag­lu­mat ge­ti­ril­ýär: «Kuhl iki gör­nüş­de bol­ýar, ola­ryň biri­ «mu­dam­mat zud­žad­ži al-mu­kas­sar Raz­bi», beý­le­ki­si «muhab­ ­bab is­fa­ha­ ni» [3]. Mu­ham­met Gaý­maz Türk­me­niň «Py­gam­ber tebip­ ­çil­gi» di­ýen işin­de be­ýan edi­li­şi­ne gö­rä, «Is­mit» diý­lip, esa­san, Yspy­ ­han sür­me­si göz öňün­ de tu­tul­ýar. Ol so­wuk-gu­rak te­bi­gat­ly, göz deg­na­la­ry­ny güýç­len­dir­ýän, sag­ ly­gy go­ra­ýan se­riş­de­dir. Resu­ ­lal­la bu hak­da: «Si­ziň ulan­ýan sür­me­le­ri­ňi­ziň iň oňa­dy is­mit. Ol gö­re­ji­ňi­zi ýi­tel­der, kir­pi­gi­ňi­zi ösdü­ ­rer» diý­di. Py­gam­be­ri­ mi­ziň bu sözü­ ­niň aňyr­syn­da dert­li gö­zi be­jer­mek däl-de, sag­dyn gö­zi go­rap sak­la­mak hakda­ ­ky many­ ýa­tyr. Umu­man, sür­me Gün­do­gar ýurt­la­ ry­nyň halk­la­ry­nyň ähli­ ­sin­de giň­den 6 surat. Рic. 6 Рис. 6

MIRAS 75 7 surat. Рic. 7 Рис. 7 ula­ny­lan bezeg­ se­riş­de­si bo­lup­dyr. as means of bringing expressiveness «Сурме чуб» – маленькая палочка Şo­nuň üçin sür­me bi­len bag­la­ny­şyk­ly to appearance. Thereupon there were для нанесения сурьмы на глаза. bir­nä­çe adal­ga­lar dö­räp­dir. Bu adal­ the terms connected with antimony. «Сурме-кеш» – тот, кто наносит ga­lar ti­mar­lan­mak bi­len bag­la­ny­şyk­ly These terms were used in the clas- кому-либо сурьму на глаза. bo­lup nus­ga­wy ede­bi­ýat­da gö­zel­li­gi sical literature for praising of beauty. «Сурме-и дунбаледар» – малень- wasp etmek­ ­de ula­ny­lyp­dyr. Ola­ryň kä­ Some of them can be interpreted like кая линия из сурьмы, проведенная bi­ri­ne şeý­le tes­wir­le­me be­rip bo­lar: this: за пределами глаз (Рис. 4). «Sür­me – kir­pik­le­riň düýp­le­ri­ne sür­ «Antimony» the black dye, put on tü­len ga­ra boýag­ (iş­lik bo­lup ge­len­de tips of eyebrows. A verb «to dye» is to «Сурме-и хифа» – сурьма, кото- sür­me çek­mek, göz­le­ri sür­me bi­len wear antimony, to decorate eyes with рая не видна. bo­ýa­mak). antimony. «Сурмели сиф» – тот, кому нане- Sür­me çub – bu sür­me ta­ýa­jy­gy, gö- «Antimony of forelock» a small stick сена сурьма. ze sür­me çal­mak üçin ula­ny­lan ki­çi­jik for antimony drawing on eyes. «Сурмедан» (от персидского сло- çöp. «Antimony of cache» the one who Sür­me-keş sür­me ça­ly­jy, sürme­ çe­ ва «сурме» и окончания «дан») ki­ji diý­lip at­lan­dy­ry­lyp­dyr. puts antimony on eyes. – шкатулка из дерева или кости, Sür­me-i dün­ba­le­dar – gö­züň da­şy­ «Antimony and dunbaledar» a small предназначенная для хранения line from the antimony, made outside na çyk­ýan ki­çi­jik bir sür­me çy­zy­gy (4 сурьмы. Для османских женщин та- of eye edge (Pic. 4). su­rat). кая шкатулка изготавливалась из Sür­me-i hi­fa – gö­rün­me­ýän sür­me. «Antimony and hifa» antimony золота или серебра. На внутренней Sür­me­li sif – Sür­me­si bo­lan, sür­me which is not visible. стороне крышки шкатулки хранился çe­ki­len di­ýen ma­ny­ny ber­ýär. «Antimony sif» the one to whom an- Sür­me­dan (pars­ça, sür­me we dan timony is drawn. прибор для насурмления (Рис. 5). go­şul­ma­syn­dan bo­lan söz) – agaç­ «Surmedan» (from the Persian word «Сурмелик» – небольшая шкатул- dan ýa-da süňk­den ýa­sa­lan we içi­ne «surme’ and ending «dan») ‑ a casket ка для хранения сурьмы [4].

76 MIRAS 8 surat. Рic. 8 Рис. 8 sür­me go­ýul­ýan gap. Sür­me­dan Os­ from tree or bone, intended for antimo- Еще одним средством, использо- man­ly döw­le­ti­niň aýal­la­ry üçin al­tyn­ ny storage. For Osman women such вавшимся для украшения облика dan ýa-da kü­müş­den ýasal­ ­ýan eken. casket was made from gold or silver. человека, является хна. Sür­me­da­nyň ga­pa­gy­nyň iç tara­ ­pyn­da On interior side of a casket cover, set Хна – 1) Небольшое дерево, дли- sür­me çek­mä­ge ýa­ram­ly bo­lan bir gu­ for antimony was stored (Pic. 5). ной до 2 метров, листья которого ral goý­lup­dyr (5 surat). «Surmelik» a small casket for stor- сходны с листьями граната, цветы Sür­me­lik – sür­me go­ýul­ýan ki­çi­jik age of antimony [4]. белого цвета и обладающие арома- gap, sür­me hokka­ ­sy [4]. One more means used for decora- том (Рис. 6); 2) Листья этого дере- Be­zen­mek mak­sa­dy bi­len ula­ny­lan tion of appearance of the person is ва используются для окрашивания se­riş­de­le­riň ýe­ne-de bi­ri hy­na­dyr. henna. волос. По-персидски называется Hy­na. 1). Boýy­ iki metre­ go­laý bo­lan Henna 1) Small tree, with 2 meters ki­çi­jik agaç, ýap­ra­gy na­ryň ýap­ra­gy­ «хана» (Рис. 7) [5]. length which leaves are similar to na meňzeş,­ gül­le­ri ak we hoş­boý ysly­ pomegranate leaves, flowers of white Цвет хны неизменно – жгучий bol­ýar (6 surat); 2). Şu aga­jyň ýap­ra­ colour and possessing aroma (Pic. Весами золото мучай [14]. gyn­dan al­nyp, saç reňk­le­mek üçin ula­ 6); 2) Leaves of this tree are used for nyl­ýan bo­ýag. Pars di­lin­de «ha­na» di­ или ýil­ýär (7 surat) [5]. dyeing of hair. In Persian it is called «hana» (Pic. 7) [5]. Руки хною обагрила, Hy­na­ny ýak­saň, reň bo­lar. Что на кровь мою похожа [14]. Colour of henna is invariably burning Gy­zy­ly sök­seň seň bo­lar [13]. With scales gold torment. Эти строки взяты из стихотворе- ний Махтумкули Фраги, в которых Ýa-da Or повествуется об использовании хны Eli­ne goýan­ hy­na­sy, Hands with henna are empurpled, в жизни туркмен в качестве сред- Gö­ýä gy­zyl na­ra meň­zär [13]. That similar to my blood. ства ухода за внешностью. MIRAS 77 Margianadan (Goňurdepe) tapylan, bürünçden ýasalan, kosmetiki gapjagazlar. Bronze cosmetic battle from Margiana (Gonurdepe). Бронзовые косметические флаконы из Маргианы (Гонурдепе). Bu goş­gy se­tir­le­ri akyl­dar şa­hy­ry­ These lines are taken from poems Хна (Хизап) – известна на Восто- myz Mag­tym­gu­ly Py­ra­gy­dan al­nyp of Magtymguly Fragi in which it is told ке с древности. Порошок розового on­da hy­na­nyň türk­men dur­mu­şyn­da about usage of henna in life of Turk- цвета, полученный из сухих ли- be­zeg hök­mün­de ula­ny­ly­şy ba­ra­da men as care for appearance. стьев, использовался при окраши- gür­rüň be­ril­ýär. Henna (Hizap) - is known in the east вании волос и бород. Народы Вос- Hy­na (Hy­zap) Gün­dogar­da ga­dy­my from the antiquity. The powder of pink тока использовали хну не только как dö­wür­ler­den bä­ri bel­li­dir. Gu­ry ýap­ colour, received from dry leaves, and косметическое средство, но и как rak­lar­dan ýa­sa­lan hy­na­nyň gül­gü­ne used at dyeing of hair and beards. The целебное, так как издревле были из- kül­ke­si saç we sak­gal bo­ýa­mak­da ula­ East people used henna not only as вестны исцеляющие свойства хны. ny­lyp­dyr. Gün­do­gar halk­la­ry hyna­ ­ny cosmetic means, but also as curative, Хной пользовались как средством di­ňe be­zeg se­riş­de­si hök­münde­ däl, because from antiquity healing prop- защиты лица от солнечных лучей и eý­sem, der­man­lyk se­riş­de hök­mün­ erties of henna were known. Henna против возникновения морщин на de hem ula­nyp­dyr­lar. Se­bä­bi hy­na­nyň was used as protection of the person лице в холодных условиях. В право- be­je­ri­ji­lik hä­si­ýet­le­ri ga­dy­my dö­wür­ler­ from solar beams and against occur- вых документах XVI века упомина- den bel­li bo­lup­dyr. Hy­na­ny ýüzüň­ de­ rence of wrinkles on the face in cold ются продавцы хны (Рис. 8). ri­si­ni gü­ne ýan­mak­dan we so­wuk­da conditions. In legal documents of XVI ýy­gyrt at­mak­dan go­ra­ýar di­ýip ça­lyp­ century, sellers of henna are men- Клонишься, просящим взглядом, dyr­lar. XVI asy­ryň hu­kuk resmi­ ­na­ma­ tioned.(Pic. 8) На тебе золотые украшения.

78 MIRAS la­ryn­da hy­na sat­ýan­lar – hy­na­çy­lar You tend with asking sight, В светлых руках красная хна, ýat­la­nyl­ýar (8 su­rat). On you golden jewelries. Плачь, Сенем, сегодня In light hands red henna, день разлуки. Boý­nuň bu­rup, me­lul-me­lul ba­ky­ban, Cry, Senem, today is separation day. Dal ger­de­ne tyl­la heý­kel da­ky­ban, Каждый обычай обладает своим Ak gol­la­ra gyzyl­ hy­na çe­ki­ban, эстетическим смыслом. Это особен- Each custom possesses the aes- Ag­la, Se­nem, aýra­ ­ly­gyň gü­nü­dir [11]. но проявляется в обычаях ухода за thetic sense. It is especially revealed собственной внешностью. У многих Her bir däp-des­su­ryň es­te­ti­ki tara­ ­ in customs of care for own appear- восточных народов накануне заму- py bol­ýar. Be­zen­mek des­sur­la­ryn­da ol ance. Among many eastern people жества девушки проводились тор- aý­ra­tyn­lyk has-da aý­dyň ýü­ze çykýar.­ on the eve of marriage of the girl, the жества, называемые «Ночь хны». Gün­do­gar halk­la­ry­nyň kö­pü­sin­de gyz celebrations named «night of henna» Проведение этих торжеств широ- dur­mu­şa çyk­ma­zy­nyň öň­ýa­nyn­da­ky were held. Holding of these celebra- ко описано в «Словаре османских gün­de «Hy­na gi­je­si» at­ly da­ba­ra ge­ исторических выражений и терми- çi­ri­lip­dir. Bu da­ba­ra­nyň ge­çi­şi ba­ra­da tions is widely described in «Diction- нов». В этих торжествах, как прави- «Os­man­li ta­rih de­ýim­le­ri we te­rim­le­ ary of Osman historical expressions ri söz­lü­gi» di­ýen söz­lük­de gi­ňiş­le­ýin and terms». In these celebrations, as a ло, принимают участие как зрелые be­ýan edil­ýär. Bu da­ba­ra aýal-gyz­lar rule, both mature women, and friends женщины, так и подруги невесты. История обычаев, связанных с we dur­mu­şa çykýan­ gyzyň­ jo­ra­la­ry of the bride take part. The history of уходом за собственной внешно- gatnaş­ ­ýar. Öz göz­ba­şy­ny ga­dy­my dö­ the customs connected with care for wür­ler­den alyp gaýd­ýan ti­mar­lan­mak стью, берущая свое начало из глу- own appearance, originating from the bi­len bag­la­ny­şyk­ly däp-des­sur­la­ryň бин веков, является неотьемлемой depths of centuries, is an integral part ta­ry­hy gö­zel­li­giň syr­ly dün­ýä­si­niň aý­ частью таинственного мира кра- ryl­maz bir bö­le­gi bo­lup dur­ýar. Şo­nuň of the mysterious world of beauty. соты. Поэтому данные обычаи не üçin hem bu däp-des­sur­lar bi­ziň gün­ Therefore, these customs have not утратили свое значение и в наши le­ri­miz­de-de öz äh­mi­ýe­ti­ni ýi­tir­me­ýär. lost the value even present days. дни.

EDEBIÝATLAR LITERATURE ЛИТЕРАТУРА

1. Ata­ny­ýa­zow S. Türk­men di­li­niň söz­kö­ki söz­lü­gi. A. 2002. Sah. 354. 2. DOÇ. DR. SE­DAT VEÝIS ÖRNEK.­ Etno­ ­lo­ji söz­lü­gi. AN­KA­RA. 1971. Sah. 214-215. 3. Каримов У. И. Неизвестное сочинение ар-Рази «Книга тайны тайн». Ташкент. 1957. Стр. 132, 147. 4. MEÝDAN­ LA­ROUSSE.­ Bü­ýük LU­GAT ve AN­SIK­LO­PE­DI. SIG-TAF. 18.1992. Sah. 413. 5. Мередов А. Магтымгулының дүшүндиришли сѳзлүги. III бѳлүм. Т-Я. Гонбед Кабус. 1997. Sah. 987. 6. Мередов А. Ахаллы С. Түркмен классыкы эдебиятының сѳзлүги. А. 1988. Sah. 388. 7. Түркмен дилиниң сѳзлүги. А. 1962. Sah. 84. 8. Muham­ ­met Gaý­maz Türk­men. Py­gam­ber te­bip­çi­li­gi. Aş­ga­bat: Mi­ras, 2005. Sah. 53. 9. OS­MAN­LI TARIH­ DEYIM­LE­RI VE TERIM­ ­LE­RI SÖZ­LÜ­GÜ II. Mehmet­ Ze­ki Pa­ka­lin. Istan­ ­bul, 1993. Sah. 267. 10. Р. Г. Мукминова Очерки по истории ремесла в Самарканде и Бухаре в ХVI веке. Ташкент. 1976. Стр. 90. 11. Шасенем-Гарып. Ашгабат. 1979. Сaх. 80. 12. Горбунова Н. Г. Древний Ферганский косметический прибор.// Культура и искусство древнего Хорезма. Москва: Наука. 1981. Стр. 178-179. 13. Magtym­ ­gu­ly.Eser­ler ýy­gyn­dy­sy, Aşga­ ­bat, «Ylym» ne­şir­ýa­ty, 2013, 1 jilt. Sah. 378, 290, 169. 14. Махтумкули. Избранные стихотворения. Ашхабат, «Ылым», 2014. Стр. 250, 135.

MIRAS 79 YLMY WE MEDENI DURMUŞ HABARLARY

CHRONICLES OF SCIENTIFIC AND CULTURAL LIFE

ХРОНИКА НАУЧНОЙ И КУЛЬТУРНОЙ ЖИЗНИ

80 MIRAS GA­RAŞ­SYZ TÜRK­ME­NIS­TANYŇ­ JEM­GY­ÝET­ÇI­LIK, YL­MY WE ME­DE­NI DUR­MU­ŞY­NYŇ WA­KA­LA­RY­NA SYN (iýul-sent­ýabr)

REVIEW OF THE EVENTS OF THE SOCIAL, SCIENTIFIC AND CULTURAL LIFE OF INDEPENDENT TURKMENISTAN (JULY-SEPTEMBER)

ОБЗОР СОБЫТИЙ ОБЩЕСТВЕННОЙ, НАУЧНОЙ И КУЛЬТУРНОЙ ЖИЗНИ НЕЗАВИСИМОГО ТУРКМЕНИСТАНА (июль-сентябрь)

2016-njy ýy­lyň üçün­ji çärýe­ ­gi türk­ The third quarter of 2016 accumu- Третий квартал 2016 года аккуму- men jem­gy­ýe­ti­ni we döw­le­ti­ni de­mok­ lated events, having important sig- лировал в себе события, имеющие ra­ti­ýa­laş­dyr­mak­da, ýurdu­ ­my­zyň ykdy­ ­ nificance for process of democrati- важное значение для процесса де- sa­dy hem-de ruhy­ müm­kin­çi­lik­le­ri­ni zation of the Turkmen society and мократизации туркменского обще- dur­mu­şa ge­çir­mek­de mö­hüm äh­mi­ýe­ti state, realization of the economic and ства и государства, реализации bo­lan wa­ka­la­ry özün­de jem­le­di. Aş­ga­ spiritual potential of the country. The экономического и духовного потен- циала нашей страны. Ключевым bat şä­he­rin­de Türk­me­nis­ta­nyň Pre­zi­ key event of the period under review событием обозреваемого периода den­ti Gurbanguly Berdimuhamedowyň became the regular session of the стало очередное заседание Со- ýol­baş­çy­ly­gyn­da Ýaşu­ ­lu­la­ryň no­bat­ Elders’ Council held under the chair- manship of the President Gurbanguly вета старейшин, состоявшееся da­ky masla­ ­ha­ty­nyň ge­çi­ril­me­gi syn под председательством Президента Berdimuhamedov in Ashgabat. New be­ril­ýän döw­rüň esa­sy wa­ka­la­ry­nyň Гурбангулы Бердымухамедова в edition of the Constitution of Turkmeni- bi­ri bol­dy. Ýaşulularyň maslahatynda Ашхабаде. На совете старейшин stan – Main law of the country, on the Türk­me­nis­ta­nyň Kons­ti­tu­si­ýa­sy­nyň была одобрена, затем депутатами Esa­sy Kanu­ ­ny­nyň re­je­le­nen gör­nü­şi firm basis of which will develop our Меджлиса Туркменистана утверж- ma­kul­la­nyl­dy, soň­ra Türk­me­nis­ta­nyň Independent and Neutral Homeland дена новая редакция Конституции Mej­li­si­niň de­pu­tat­la­ry ta­ra­pyn­dan tas­ was approved at the session of the Туркменистана – Основного За- syk­la­nyl­dy. Bu Ka­nu­nyň berk bin­ýa­dy­ Elders’ Council and then confirmed by кона страны, на прочном фунда- nyň esa­syn­da Ga­raş­syz, Bita­ ­rap Wa­ the deputies of Mejlis of Turkmenistan. менте которого будет развиваться The preparation to the jubilee sol- ta­ny­myz mun­dan beý­läk hem öser. наша независимая нейтральная emn actions in honour of the 25th an- Şo­nuň ýa­ly-da, Türk­me­nis­ta­nyň Отчизна. niversary of the Independence of Turk- şan­ly Garaş­ ­syz­ly­gy­nyň 25 ýylly­ ­gy my­ В обозреваемый период также в menistan, ASIADA-2017 and actions центре внимания находились под- na­sy­bet­li baý­ram­çy­lyk da­ba­ra­la­ry­na, of the Year of Honouring Heritage and готовка к юбилейным торжествам в Azia­da-2017-ä taýýar­ ­lyk we Mi­ra­sa Transforming Fatherland was in the честь 25-летия независимости Турк- sar­pa goý­mak, Wa­ta­ny öz­gert­mek ýy­ centre of attention in the period under менистана, Азиаде-2017 и меропри- ly­nyň çä­re­le­ri üns mer­ke­zin­de bol­dy. review as well. ятия Года почитания наследия, пре- Üçün­ji çär­ýek­de mil­li baý­ram­la­ry­ The national holiday Galla Bayramy образования Отчизны. myz bo­lan Gal­la baý­ra­my we Türk­men (holiday of wheat harvest) and Turk- В третьем квартале широко от- ga­wu­ny­nyň gü­ni giň­den bel­le­nil­di. Uly men Melon Day were widely celebrat- мечались национальные праздники baý­ram­çy­lyk mak­sat­na­ma­sy­nyň çäk­ ed in the third quarter. The solemn – Галла байрамы (праздник урожая le­rin­de paý­tag­ty­myz­da we we­la­ýat­ meetings and honouring of the heroes пшеницы) и День туркменской дыни. la­ry­myz­da daba­ ­ra­ly du­şu­şyk­lar we of the wheat harvest time and famous В рамках большой праздничной программы в столице и регионах со- eder­men gal­la­çy­la­ry gut­la­mak çä­re­ water melon, melon and gourd grow- стоялись торжественные встречи и le­ri, yl­my mas­la­hat­lar, bäs­le­şik­ler, aý­ ers, scientific conferences, contests, чествования героев хлебной страды dym-saz çy­kyş­la­ry, sport ýaryş­ ­la­ry we concerts, sport competitions and horse и известных бахчеводов, научные at ça­py­şyk­la­ry bo­lup geç­di. Mu­zeý­ler­ races were held in the framework of de we me­de­ni mer­kez­ler­de çe­per te­ конференции, конкурсы, концерты, big holiday programme in the capital спортивные и конные состязания. В ma­ti­ki ser­gi­ler we beý­le­ki me­de­ni-köp­ and regions. The thematic art exhibi- музеях и культурных центрах прош- çü­lik çä­re­le­ri geçi­ ­ril­di. Türkme­ ­nis­ta­nyň tions and other cultural and mass ac- ли тематические художественные äh­li künjek­ ­le­rin­de saçak­ ­lar giň­den ýa­ tions took place in the museums and выставки и другие культурно-массо- zyl­dy, ha­ryt bazar­ ­la­ry gural­ dy.­ cultural centres. Rich desterhans-ta- вые мероприятия. Во всех уголках Däp bol­şy ýaly,­ güýzüň­ il­kin­ji aýy bles were laid and fairs were opened Туркменистана развернулись бога- Bi­lim­ler we ta­lyp ýaşla­ ­ry­nyň gü­ni bi­ in all parts of Turkmenistan. тые дастарханы и ярмарки. len baş­lan­dy, şonuň­ ýa­ly-da, sent­ýabr The first month of autumn tradition- Первый месяц осени традицион- aýyn­da dost­lu­gyň we hoş­ni­ýet­li­li­giň, ally begins with Day of Knowledge and но начался Днем знаний и студен- yn­san­per­wer­li­giň we öza­ra sy­lag-hor­ Student Youth, the Gurban Bayram ческой молодежи, в сентябре так-

MIRAS 81 ma­tyň baý­ra­my bo­lan Gurban­ baý­ – the holiday of friendship and kind- же был отмечен Гурбан байрамы ra­my hem bel­lenil­ ­di. Eme­le ge­len heartedness, humanity and mutual re- – праздник дружбы и добросерде- däp bo­ýun­ça Gur­ban baý­ra­my­nyň spect was also celebrated in Septem- чия, гуманности и взаимоуважения. öň ýa­nyn­da Aş­ga­bat şä­he­rin­den we ber. Traditionally, 188 our countrymen По сложившейся традиции, в канун we­la­ýat­la­ry­myz­dan bo­lan 188 sa­ny – representatives of velayats and the Гурбан байрамы 188 наших соот- il­de­şi­miz mu­kad­des Kä­bä zy­ýa­rat et­ city of Ashgabat went to the Kingdom ечественников – представителей mek üçin dün­ýä­niň dürli­ kün­jek­le­rin­ of Saudi Arabia on threshold of the велаятов и города Ашхабада от- den ge­len mil­lion­lar­ça zy­ýa­rat­çy­la­ra Gurban Bayram, where they joined правились в Королевство Саудов- go­şul­mak üçin Sa­ud Ara­bys­ta­ny Pa­ to the millions of pilgrims, who came ская Аравия, где присоединились ty­şa­ly­gy­na ug­ra­dy­lar. Mil­li Li­de­ri­miz from all parts of the world to bow to the к миллионам паломников, прибыв- Gurbanguly Berdimuhamedowyň gör­ holy Kaaba. By order of the Leader of ших со всех уголков мира, чтобы kez­me­si bo­ýun­ça «Türkmen­ ­ho­wa­ýol­ Nation Gurbanguly Berdimuhamedov, поклониться священной Каабе. la­ry» Döw­let mil­li gul­lu­gy zy­ýa­rat­çy­lar «Turkmenhovayollary» State National По распоряжению лидера нации Гурбангулы Бердымухамедова Госу- üçin ýö­ri­te uçar gat­na­wy­ny gu­ra­dy. Service organized the special air flight дарственная национальная служба Iýul aýyn­da­ky wa­ka­la­ra do­la­nyp, bu for the Turkmen residents. «Туркменховаёллары» организова- aýyň Türkme­ ­nis­ta­nyň sag­ly­gy gora­ ­ Returning to the events of July, let’s ла для туркменистанцев специаль- ýyş we der­man se­na­ga­ty işgär­ ­le­ri­niň note that month was saturated with ный авиарейс. gü­nü­ne ba­gyş­la­nan giň ge­rim­li çäre­ ­le­ scaled actions, dedicated to the Day of Возвращаясь к событиям июля, re baý bo­lan­dy­gy­ny bel­läp geç­me­li­di­ Workers of Healthcare and Medical In- отметим, что месяц был насыщен ris. Bu bol­sa öz-özün­den düş­nük­li­dir, dustry of Turkmenistan. And, it is quite масштабными мероприятиями, по- se­bä­bi ýur­du­my­zyň sag­ly­gy go­ra­ýyş explainable because development of священными Дню работников здра- ul­ga­my­ny ös­dür­mek­lik yzy­gi­der­li dur­ sphere of national healthcare is one of воохранения и медицинской про- mu­şa ge­çi­ril­ýän, dur­mu­şa na­zar­la­nan the main priorities of the consecutively мышленности Туркменистана. И это döw­let syýa­ ­sa­ty­nyň esa­sy ile­ri tutul­ ­ carried out the socially oriented state вполне объяснимо, ибо развитие ýan ugur­la­ry­nyň bi­ri­dir. Baýram­ ­çy­lyk policy. The representatives of the au- сферы отечественного здравоох- şat­lyk­la­ry­ny türk­men hal­ky bi­len ab­ thoritative international organizations ранения является одним из глав- raý­ly hal­ka­ra gu­ra­ma­la­ry­nyň we dün­ and healthcare sphere of many states ных приоритетов последовательно ýä­niň bir­nä­çe döw­let­le­ri­niň sag­ly­gy of the world shared the holiday with проводимой социально ориентиро- go­ra­ýyş ul­gam­la­ry­nyň we­kil­le­ri paý­ the Turkmen people. In this connec- ванной государственной политики. laş­dy­lar. Şu­nuň bi­len bag­ly­lyk­da, her tion, it is significant the participation Праздник с туркменским народом

82 MIRAS ýyl­da ge­çi­ril­ýän, 20-22-nji iýul­da Aş­ga­ of the professionals in different sphere разделили представители автори- batda­ bo­lup geçen­ «Saglyk-2016»­ at­ly of medicine from 42 countries in the тетных международных организа- Hal­ka­ra ser­gi­si­ne we ylmy­ masla­ ­ha­ta annual International Exhibition and ций и сферы здравоохранения мно- 42 ýurt­dan lukman­ ­çy­ly­gyň dür­li ugur­ Scientific Conference «Health-2016», гих государств мира. В этой связи la­ryn­dan ussat­ ­la­ryň gat­na­şan­dy­gy held on July 20-22 in Ashgabat. показательно участие в ежегодной hem bel­lär­lik­li­dir. During the years of holding, the Международной выставке и науч- Bu ýö­ri­te­leş­di­ri­len forum­ özü­niň specialized forum won the reputation ной конференции «Здоровье-2016», ge­çi­ri­len äh­li ýyl­la­ry­nyň do­wa­myn­da of one of the largest and most pres- состоявшейся 20-22 июля в Ашха- hä­zir­ki­za­man luk­mançy­ ­lyk ylmy­ ­nyň, tigious, promoting demonstration and баде, профессионалов в различных prak­ti­ki sag­ly­gy go­ra­ýyş ul­ga­my­nyň introduction of the modern achieve- областях медицины из 42 стран. Специализированный форум за ga­za­nan­la­ry­ny gör­kez­mä­ge we ola­ry ments of the medical science and prac- годы проведения завоевал репута- dur­mu­şa or­naş­dyr­ma­ga ýardam­ ber­ tical healthcare. The exhibits of 240 цию одного из самых крупных и пре- ýän iň iri we ýoka­ ­ry de­re­je­li foru­ ­myň companies – manufacturers of wide стижных, способствующих показу и ab­ra­ýy­na eýe bol­dy. Ýurdu­ ­my­zyň mi­ spectrum pharmaceutical production, внедрению современных достиже- nistr­lik­le­ri­niň we pu­dak eda­ra­la­ry­nyň, modern medical-diagnostic medical ний медицинской науки, практиче- şy­pa­ha­na­la­ry­nyň stendle­ ­ri bi­len bir­ equipment and consumable materials, ского здравоохранения. Наряду со lik­de, farma­ ­sew­ti­ka önüm­le­ri­niň giň rendering services in various spheres стендами государственных мини- gör­nüş­le­ri­ni, hä­zir­ki­za­man luk­man­çy­ of healthcare system were displayed стерств и ведомств, санаториев на- lyk-anyk­la­ýyş en­jam­la­ry­ny we harç­la­ at the exhibition along with stands of шей страны на выставке были пред- nyl­ýan se­riş­de­le­ri ön­dür­ýän, sag­ly­gy the state ministries and departments, ставлены экспонаты 240 компаний go­ra­ýyş ul­ga­my­nyň dür­li ugur­la­ry­nyň sanatoriums of our country. – производителей широкого спектра hyz­mat­la­ry­ny ed­ýän 240 sa­ny kom­pa­ Leading local and foreign special- фармацевтической продукции, со- ni­ýa­nyň eks­po­nat­la­ry hem görke­ ­zil­di. ists, world-known scientists took part временного медико-диагностиче- Yl­my mas­la­ha­ta ýur­du­my­zyň we at the scientific conference. The heads ского медицинского оборудования и da­şa­ry ýurtla­ ­ryň esa­sy hünär­ ­menle­ ­ri, and representatives of the European расходных материалов, предостав-

MIRAS 83 ady dün­ýä­de bel­li alym­lar gat­naş­dy­ Bureau of the World Health Organi- ляющих услуги в различных обла- lar. Ola­ryň ara­syn­da Bü­tin­dün­ýä sag­ zation and UN Children’s Fund, large стях системы здравоохранения. ly­gy go­ra­ýyş gura­ ­ma­sy­nyň Ýew­ro­pa international scientific-clinical centres, В научной конференции приняли býu­ro­sy­nyň, BMG-niň Çaga­ ­lar gazna­ ­ medical institutions and higher educa- участие ведущие отечественные и sy­nyň, iri hal­ka­ra ylmy-kli­ ­ni­ki merkez­ ­ tional establishments as well as ex- зарубежные специалисты, ученые le­ri­niň, medi­ ­si­na eda­ra­la­ry­nyň we ýo­ perts of companies-developers of new с мировым именем. В их числе ру- ka­ry okuw jaý­la­ry­nyň ýol­baş­çy­la­ry we technologies for sphere of education ководители и представители Евро- we­kil­le­ri, şeýle­ hem bi­lim we sag­ly­gy and healthcare are among them. Di- пейского бюро Всемирной органи- go­ra­ýyş ul­gam­lary­ üçin täze­ teh­no­lo­ rectly on the day of the professional зации здравоохранения и Детского gi­ýa­la­ry işläp­ dü­zü­ji kom­pa­ni­ýa­la­ryň holiday of the Turkmen medical work- фонда ООН, крупных международ- bi­ler­men­le­ri bar. ers – on July 21, the commissioning ных научно-клинических центров, медицинских учреждений и вузов, а Türk­men luk­manla­ ­ry­nyň gö­nü­den- of the four large facilities of the medi- также эксперты компаний-разработ- gö­ni hü­när baý­ram­çy­ly­gy­nyň bel­le­nil­ cal sphere – the Morphological Cen- чиков новых технологий для сферы ýän gü­ni bo­lan 21-nji iýul­da paý­tag­ tre, International Centre of Neurol- образования и здравоохранения. ty­myz­da Türkme­ ­nis­ta­nyň Pre­zi­den­ti ogy, Centre of the Public Health and Непосредственно в день профес- Gurbanguly Berdimuhamedowyň gat­ Catering and Centre of Prophylaxis of сионального праздника туркменских naş­ma­gyn­da luk­man­çy­lyk ul­ga­my­nyň Specially Dangerous Infections was медиков – 21 июля в столице при dört sa­ny iri des­ga­sy bo­lan Mor­fo­lo­ taken place in the capital with par- участии Президента Гурбангулы gi­ýa mer­ke­zi­ni, Hal­ka­ra new­ro­lo­gi­ýa ticipation of the President Gurbanguly Бердымухамедова состоялся ввод mer­ke­zi­ni, Jem­gy­ýet­çi­lik sag­ly­gy we Berdimuhamedov. The same day, the в эксплуатацию четырех крупных iý­mi­ti mer­ke­zi­ni we Aýra­ ­tyn howp­ly solemn ceremony of presentation of объектов медицинской сферы – ýo­kanç­la­ryň öňü­ni alyş mer­ke­zi­ni ula­ our country with the international cer- Морфологического центра, Меж- ny­şa giriz­ ­mek daba­ ­ra­sy bo­lup geç­di. tificates of World Health organization дународного центра неврологии, Hut şol gü­nüň özün­de hem Türkme­ ­ on elimination of measles and Ger- Центра общественного здоровья nis­ta­nyň Döw­let luk­man­çy­lyk uni­wer­ man measles, as well as prestigious и питания и Центра профилактики si­te­ti­niň mej­lis­ler za­lyn­da gy­za­my­gyň awards in sphere of immovable proper- особо опасных инфекций. В этот we gy­zyl­ja ke­se­li­niň so­ňu­na çy­ky­lan­ ty in nomination «Architecture», given же день в актовом зале Государ- dy­gy üçin bi­ziň ýur­du­my­za Bü­tin­dün­ýä to the abovementioned new medical ственного медицинского универ-

84 MIRAS sag­ly­gy go­ra­ýyş gu­ra­ma­sy­nyň hal­ka­ facilities was held in Assembly Hall of ситета Туркменистана состоялась ra ser­ti­fi­kat­la­ry­ny, şeýle­ hem «Bi­na­ State Medical University of Turkmeni- тожественная церемония вручения gär­lik» ug­run­dan goz­gal­ma­ýan em­läk stan. This fact is an acknowledgement нашей стране международных сер- ba­bat­da ýo­kar­da ag­za­lan tä­ze luk­ of high level of the national healthcare, тификатов Всемирной организации man­çy­lyk des­ga­la­ry­na ber­len ýo­ka­ry effectiveness of the works, realized in здравоохранения об элиминации de­re­je­li sy­lag­la­ry gow­şur­mak da­ba­ra­ this sphere, including, on provision of кори и краснухи, а также престиж- sy bol­dy. Bu bol­sa ýur­du­my­zyň sag­ wide inclusion of the planned immuni- ных наград в области недвижимости ly­gy go­ra­ýyş ul­ga­my­nyň ýo­ka­ry de­ zation of the population of the country. в номинации «Архитектура», при- re­je­si­niň, bu ugur­da ama­la aşy­ryl­ýan In this connection, it should be noted сужденных вышеперечисленным iş­le­riň ne­ti­je­li­li­gi­niň, şol san­da ýur­duň that the Consultative Forum of high новым медицинским объектам. Этот ila­ty­ny me­ýil­na­ma­la­ýyn san­jym et­me­ level on prevention of opportunity of факт – признание высокого уровня отечественного здравоохранения, giň giň ge­ri­mi­niň üp­jün edil­ýän­di­gi­niň relapse of the malaria in the European результативности осуществляемых yk­rar edil­me­si­dir. region of World Health Organization работ в данной сфере, в том числе Şu­nuň bi­len bag­ly­lyk­da, 21-22-nji was held on July 21-22 in the Turkmen по обеспечению широкого охвата iýul­da türk­men paý­tag­tyn­da Bü­tin­ capital. Organized by the government плановой иммунизацией населения dün­ýä sag­ly­gy go­ra­ýyş gura­ ­ma­sy­nyň of Turkmenistan and the European страны. Ýew­ro­pa sebi­ ­tin­de gyzzyr­ ­ma­nyň gaý­ Regional Bureau of the World Health В этой связи следует отметить, что ta­lan­mak müm­kin­çi­li­gi­niň öňü­ni al­mak Organization, it was aimed at discus- 21-22 июля в туркменской столице bo­ýun­ça ýo­ka­ry de­re­je­de mas­la­hat sion of the wide range of issues on прошел консультативный форум be­riş fo­ru­my­nyň bo­lup ge­çen­di­gi­ni bel­ prevention of opportunity of relapse of высокого уровня по предупрежде- le­me­li­dir. Türkme­ ­nis­ta­nyň Hö­kü­me­ti the malaria in the region, exchange of нию возможности рецидива маля- we Bütin­ ­dün­ýä sag­ly­gy go­ra­ýyş gu­ra­ experience and defining of the urgent рии в Европейском регионе ВОЗ. ma­sy­nyň Ýew­ro­pa se­bit­le­ýin býu­ro­sy directions for further making common Организованный правительством ta­ra­pyn­dan gu­ra­lan bu çä­re se­bit­de efforts for the purposes of solution of Туркменистана и Европейским реги- gyz­zyr­ma­nyň gaý­ta­lan­mak mümkin­ ­ the set tasks. ональным бюро ВОЗ, он был наце- çi­li­gi­niň öňü­ni almak­ bo­ýun­ça me­se­ Health of nation is a complex pro- лен на обсуждение широкого спек- le­le­riň giň toplu­ ­my­ny ara alyp mas­ gramme in which the important role тра вопросов по предотвращению la­hat­laş­ma­ga, tej­ri­be alyş­ma­ga we is given to the physical training and возможности рецидива малярии в MIRAS 85 регионе, обмен опытом и опреде- ление актуальных направлений для дальнейшего сложения общих уси- лий в целях решения поставленных задач. Здоровье нации – комплексная программа, в которой важная роль отводится физической культуре и спорту. Сегодня в Туркмениста- не все активнее идет подготовка к предстоящему проведению на высшем уровне в Ашхабаде в 2017 году V Азиатских игр в закрытых по- мещениях и по боевым искусствам. В июле эстафету конного пробега, проходящего в честь предстояще- го спортивного форума, принял Балканский велаят – живописный, благодатный край, с древней исто- рией и самобытными традициями. По словам Президента Гурбангулы Бердымухамедова, «конный пробег призван стать отражением нашей богатейшей культуры, историко- культурного наследия, традиций и обычаев, нынешних высоких дости- жений». Серьезным экзаменом в плане подготовки национальной сбор- ной к Азиаде-2017 стало участие туркменских атлетов в XXXI Олим- пийских играх. В последних числах июля состоялись проводы туркмен- ских спортсменов на XXXI Олим- пийские игры, проходившие с 5 по 21 августа в Рио-де-Жанейро (Бра- öň­de dur­ýan we­zi­pe­le­ri çözmek­ üçin sport. Today, the preparation for the зилия). mun­dan beý­läk hem umu­my tagal­ ­la­la­ coming holding at the highest level В числе значимых событий обо- зреваемого периода – реализация ry bir­leş­dir­me­giň der­wa­ýys ugur­la­ry­ny in Ashgabat in 2017 of V Asian In- door and Martial Arts Games is go- проекта единой электронной би- kes­git­le­mä­ge gö­nük­di­ril­di. блиотечной системы, созданной в Mil­le­tiň sag­ly­gy top­lum­la­ýyn mak­ ing on more actively. In July, the Bal- kan velayat – the picturesque, land соответствии с Постановлением sat­na­ma bo­lup, on­da be­den­ter­bi­ýä we of plenty with ancient history and Президента Туркменистана в це- лях дальнейшего развития нацио- spor­ta mö­hüm orun be­ril­ýär. Şu gün­ unique traditions picked up the ba- нальной культуры, совершенство- ler Türk­me­nis­tan­da Ýa­pyk bi­na­lar­da ton of the horse race, taken place in вания библиотечного дела и услуг, we sö­weş sun­ga­ty bo­ýun­ça 2017-nji honour of the coming sport forum. Ac- оказываемых населению в данном ýyl­da ýo­ka­ry dere­ ­je­de Aşga­ ­bat­da ge­ cording to the President Gurbanguly сегменте. Ее презентация прошла çi­ril­jek V Azi­ýa oýun­la­ry­na bar­ha işjeň­ Berdimuhamedov, «the horse race is 29 июля в Государственной библи- taý­ýar­lyk gö­rül­ýär. Öň­de du­ran sport called to become the reflection of our отеке Государственного культурного fo­ru­my­na bagyş­ ­la­nan atly­ ýö­ri­şe baş­ richest culture, historical and cultural центра. la­mak ge­ze­gi­ni iýul aýyn­da aja­ýyp heritage, traditions and customs, the Сводная электронная база дан- te­bi­ga­ty, ga­dy­my ta­ry­hy we özbo­ ­luş­ current high achievements». ных объединила 76 центральных The participation of the Turkmen ath- ly däp­le­ri bo­lan Bal­kan we­la­ýa­ty ka­ библиотек столицы и других регио- letes in XXXI Olympic Games became нов страны. Это система позволяет bul et­di. Türkme­ ­nis­ta­nyň Pre­zi­den­ti the serious examination in aspect of обслуживать более 600 тысяч чита- Gurbanguly Berdimuhamedowyň aý­ preparation of the national team to the телей, а технические возможности dy­şy ýa­ly, «at­ly ýö­riş bi­ziň baý me­ ASIADA-2017. In the first days of July, комплекса серверов позволяют ре- de­ni­ýe­ti­mi­ziň, tary­ ­hy-me­de­ni mi­ra­sy­ the send-off ceremony of the Turkmen гистрировать до 11 миллионов за- my­zyň, däp-des­sur­la­ry­my­zyň, hä­zir­ki sportsmen to XXXI Olympic Games писей хранящихся экземпляров.

86 MIRAS ýe­ten be­lent sep­git­le­ri­mi­ziň be­ýa­ny was held on August 5-21 in Rio-de- Кроме того, благодаря новому bol­ma­ly­dyr». Janeiro (Brazil). технологическому ресурсу можно Türk­men at­le­ti­ka­çy­la­ry­nyň XXXI The realization of the project of the пользоваться переведенными в Olim­pi­ýa oýun­la­ry­na gat­naş­mak­la­ single electronic library system, cre- цифровой формат печатными тек- ry mil­li ýy­gyn­dy­my­zyň Azia­da-2017-ä ated in accordance with Resolution of стами, осуществлять поиск инфор- taý­ýar­ly­gy ba­bat­da çyn­la­kaý sy­nag Turkmenistan President with purpose мации, получать электронные вари- bol­dy. Iýul aýynyň­ soň­ky gün­le­rin­de of further development of national cul- анты книг. Безусловно, возможности 5-nji awgust­ ­dan 21-nji aw­gus­ta çen­ ture, perfection of the library science «Электронной библиотеки» будут широко использованы в работе по li Rio-de-Ža­neý­ro­da (Bra­zi­li­ýa) ge­çen and services, rendered to the popula- сохранению и популяризации на- XXXI Olim­pi­ýa oýun­la­ry­na türk­men tion in this segment is among the sig- ционального наследия, приобрета- tür­gen­le­ri­ni ug­rat­mak da­ba­ra­sy bol­dy. nificant events of the period under re- view. Its presentation was held on July ющей особое значение в контексте Syn beril­ ­ýän döw­rüň äh­mi­ýet­li wa­ объявленного в нашей стране Года 29 in State Library of State Cultural ka­la­ry­nyň ara­syn­da mil­li mede­ ­ni­ýe­ti почитания наследия, преобразова- Centre of Turkmenistan. mun­dan beý­läk hem ös­dür­mek, kitap­ ­ ния Отчизны. The aggregate electronic data base ha­na işi­ni we ila­ta bu ba­bat­da edil­ýän Следует отметить, что меропри- united 76 central libraries of the capi- hyz­mat­la­ry kä­mil­leş­dirmek­ mak­sa­dy ятия Года набирают обороты, во- tal and other regions of the country, bi­len, Türkme­ ­nis­ta­nyň Pre­zi­den­ti­niň влекая в свою орбиту людей разных ka­ra­ry­na la­ýyk­lyk­da dö­re­di­len bi­te­wi the system makes it possible to serve возрастов и профессий, что под- elekt­ron ki­tap­ha­na ul­ga­my­nyň tasla­ ­ more than 600 thousand readers, and черкивает непреходящее значение ma­sy­nyň dur­mu­şa ge­çi­ril­me­gi hem the technical potentials of the complex школы преемственности, благода- bar. Onuň ta­nyş­dy­ry­lyş da­ba­ra­sy 29- of servers allow registration up to 11 ря которой национальная культура njy iýul­da Döw­let me­de­ni­ýet mer­ke­ million records of the kept copies. сохранила свою самобытность во zi­niň Döw­let ki­tap­ha­na­syn­da bo­lup Besides, due to new technologi- всем ее многообразии. cal resource it is possible to use the geç­di. Сохранение и популяризация printed texts, converted into the digital Mag­lu­mat­la­ryň jem­leý­ji elekt­ron bin­ духовного наследия – цель много- format, to carry out the search of infor- ýa­dy paý­tag­ty­my­zyň we ýur­du­my­zyň численных творческих смотров ны- mation and get electronic versions of beý­le­ki se­bit­le­ri­niň 76 sa­ny mer­ke­zi нешнего года. Так, вначале августа the books. Undoubtedly, the potential творческий смотр, организованный ki­tap­ha­na­sy­ny bir­leş­dir­ýär. Bu ul­gam of «Electronic Library» will be widely специалистами Управления по не- 600 müň­den gow­rak okyja­ hyz­mat applied in the work on preservation материальному культурному насле- et­mä­ge müm­kin­çi­lik ber­ýär, ser­wer­le­ and popularization of the national heri- дию Министерства культуры, объ- riň top­lu­my­nyň teh­ni­ki müm­kin­çi­lik­le­ri tage, obtaining particular significance единил в административном центре bol­sa, sak­la­nyl­ýan nus­ga­la­ryň 11 mil­ in the context of the announced in our Лебапского велаята финалистов lio­na çen­li ýaz­gy­la­ry­ny bel­li­ge al­ma­ga country of the Year of Honouring Heri- национального фольклорного фе- ýar­dam ed­ýär. tage and Transforming Fatherland. стиваля «Эхо преемственности», Mun­dan baş­ga-da, tä­ze tehno­ ­lo­gi­ýa­ It should be noted that actions of продемонстрировавших жанровое и la­ryň kö­me­gi bi­len san­ly gör­nü­şe ge­ the Year gains in strength, involving стилистическое многообразие му- çi­ri­len ne­şir önüm­le­ri bilen­ tanyş­ ­mak, people of various ages and profes- зыкально-песенного искусства турк- mag­lu­mat­la­ry göz­le­mek, kitap­ ­la­ryň sions, which stresses everlasting sig- мен. В этом же месяце стартовал elekt­ron gör­nüş­le­ri­ni al­mak müm­kin­ nificance of the school of succession, фестиваль «Дестан, наполнивший dir. Ýur­du­myz­da yg­lan edi­len Mi­ra­sa owing to which the national culture мир». Конкурс, посвященный искус- ству исполнения дестанов, прохо- sar­pa goý­mak, Wa­ta­ny öz­gert­mek has preserved its uniqueness in all its дит во всех регионах страны, объе- ýy­lyn­da aý­ra­tyn äh­mi­ýe­te eýe bol­ýan diversity. диняя как прославленных дестанчи mil­li mi­ra­sy­my­zy go­rap sak­la­mak we The preservation and popularization (исполнители дестанов), так и их dün­ýä ýaý­mak iş­lerin­ de­ «Elekt­ron ki­ of the spiritual heritage is a purpose of юных учеников. Заключительный tap­ha­na­sy­nyň» müm­kin­çi­lik­le­ri­niň giň­ numerous creative festivals of the cur- den ula­nyl­jak­dy­gy gür­rüň­siz­dir. гала-концерт этого смотра состоит- rent year. So, in the beginning of Au- ся в первых числах ноября в Дашо- Şu ýy­lyň çä­re­le­ri­niň öz çyg­ry­na dür­li gust, the creative festival, organized гузском велаяте. Фестивальная па- ýaş­ly we hü­när­li adam­la­ry çe­kip, bar­ by the specialists of the Management литра сентября включала итоговый ha iş­jeň­leş­ýän­di­gi­ni bel­läp geç­me­li­dir. for Non-Material Cultural Heritage of концерт творческого смотра «Звуки Bu bol­sa mi­ras ge­çi­ri­ji­lik mek­de­bi­niň the Ministry of Culture, united the fi- туйдука (дудук) – отрада души», öç­me­jek äh­mi­ýe­ti­ni nyg­tap gör­kez­ýär. nalists of the national folklore festival нацеленного на популяризацию ис- Şu se­bäp­li hem mil­li me­de­ni­ýe­ti­miz «Echo of Succession» in the adminis- кусства игры на национальном ин- öz­bo­luş­ly­ly­gy­ny äh­li öwüş­gin­le­ri bi­len trative centre of Lebap velayat, which струменте туйдук. Подведение его sak­lap gel­ýär. demonstrated the genre and stylistic итогов состоялось в Марыйском Ru­hy mi­ra­sy­my­zy go­rap sak­la­mak diversity of the musical and song art велаяте, где это искусство получи- we dün­ýä ýaý­mak şu ýylda­ ge­çi­ril­ýän of the Turkmens. The festival «Epos, ло наибольшее распространение. В köp­san­ly dö­re­di­ji­lik göz­den ge­çi­riş­le­ famous all over the world» started the сентябре также прошло состязание MIRAS 87 ri­niň maksa­ ­dy­dyr. Şeý­le­lik­de, aw­gust same month. The contest, dedicated знатоков устного народного твор- aýy­nyň başla­ ­ryn­da Türkme­ ­nis­ta­nyň to the art of performance of the des- чества. Его участники, в том числе Me­de­ni­ýet mi­nistr­li­gi­niň Maddy­ däl tans (epics) is held in all regions of the юные туркменистанцы, продемон- me­de­ni mi­ras bo­ýun­ça mü­dir­li­gi­niň country, uniting both the famous sing- стрировали знание пословиц и по- hü­när­men­le­ri ta­ra­pyn­dan gu­ra­lan dö­ ers of destans and their young pupils. говорок, считалок, скороговорок и re­di­ji­lik göz­den ge­çi­ri­şi Le­bap we­la­ The final gala concert of this festival загадок. ýa­ty­nyň do­lan­dy­ryş mer­ke­zin­de «Do­ will take place in the first dates of О проявляемом в мире интересе wa­ma­tyň yaň­la­ry» at­ly mil­li folk­lor November in Dashoguz velayat. The к духовной сокровищнице нашего народа свидетельствует факт про- fes­ti­wa­ly­nyň ýe­ňi­ji­le­ri­ni ýyg­na­dy. Bu festival palette of September included ведения 3 августа в Ашхабаде IX со- fes­ti­wal türk­men aý­dym-saz sun­ga­ the final concert of the creative festival вещания Азиатского комитета «Ска- ty­nyň žanr we sti­lis­tik köp­dür­lü­li­gi­ni «Melody of tuyduk (pipe) player is a spring of soul», aimed at populariza- зительное искусство», в который gör­kez­di. Şol aý­da hem «Dün­ýä do­ входят пять государств Централь- tion of art of playing the national wind lan des­sa­nym» at­ly fes­ti­wa­la ba­dal­ga ноазиатского региона и Республи- instrument – «tuyduk». Summing up be­ril­di. Des­san aýtmak­ sun­ga­ty­na ba­ ка Корея. Его работа направлена its results was taken place in Mary ve- gyş­la­nan bäs­le­şik meş­hur des­san­çy­ на популяризацию богатого наци- layat, where this art has got the most la­ry we ola­ryň ýaşa­ ­jyk şägirt­ ­le­ri­ni bir­ онального достояния стран Азии, spread. The contest of the connois- leş­di­rip, ýur­du­my­zyň äh­li se­bit­le­rin­de активизацию их взаимодействия. ge­çi­ril­ýär. Bu göz­den geçi­ ­ri­şiň jem­leý­ji seurs of verbal folklore was also held Совместные исследования, а так- kon­ser­ti no­ýabr aýy­nyň il­kin­ji gün­le­ in September. Its participants, includ- же сбор древних легенд и сказаний rin­de Da­şo­guz we­la­ýa­tyn­da ge­çi­ri­ler. ing young Turkmen residents, demon- каждой страны с последующей их Sent­ýabr aýyn­da ge­çi­ri­len fes­ti­wal­ strated the knowledge and proverbs цифровой архивацией способству- lar mil­li tüý­dük saz gu­ra­ly­ny çal­ma­gy and sayings, counting-out rhymes, ют сохранению и распространению dün­ýä ýaý­ma­ga gö­nük­di­ri­len «Tüý­ tongue twisters and riddles. культурного наследия, делают их The fact of holding on August 3 in dü­giň owa­zy – gö­wün­le­riň ýa­zy» at­ly доступными для специалистов и Ashgabat of IX Meeting of the Asian dö­re­di­ji­lik göz­den ge­çi­ri­li­şi­niň jem­leý­ji широкого круга читателей. Committee «Narrator’s Art», to which kon­ser­ti­ni öz içi­ne al­dy. Onuň jem­le­ri В ходе совещания были пред- enter five states of Central Asian re- bu sunga­ ­tyň has giň ýaýran­ ýeri­ bo­lan ставлены национальные обзоры gion and the Republic of Korea testi- по изучению устного народного Ma­ry we­la­ýa­tyn­da jem­le­nil­di. Şo­nuň fies to interest shown in the world to творчества, созданию единой базы ýa­ly-da, sentýabr­ aýyn­da halk dö­re­di­ the spiritual treasury of our people. Its оригинальных произведений. Осо- ji­li­gi­niň us­sat­la­ry­nyň ýa­ry­şy hem bo­ work is aimed at popularization of the бое внимание было уделено проек- lup geç­di. Oňa gat­na­şy­jy­lar, şol san­da rich national heritage of the countries там подготовки иллюстрированных ýa­şa­jyk türkme­ ­nis­tan­ly­lar, na­kyl­lardyr­ of Asia, and activization of their coop- сборников сказок для детей в пере- ata­lar söz­le­ri­ni, sa­na­waç­lar­dyr ýa­ eration. The joint researches as well воде на разные языки. Образцы ňylt­maç­la­ry we tap­ma­ça­la­ry bi­liş­le­ri­ni as collection of the ancient legends туркменского сказительного искус- ayan et­di­ler. and stories of each country with fol- ства уже не в первый раз включают- 3-nji aw­gustda­ Aş­ga­bat şähe­ ­rinde,­ lowing their digital archiving promotes ся в выпускаемые Комитетом иллю- «Er­te­ki gür­rüň be­ri­ji­lik sun­ga­ty» bo­ preservation and spread of the cultural стрированные сборники. ýun­ça Azi­ýa ko­mi­te­ti­niň, onuň düzü­ ­mi­ heritage, make them accessible for Участники форума, впервые про- ne gir­ýän Mer­ke­zi Azi­ýa se­bi­ti­niň bäş specialists and wide reading public. ходившего в Ашхабаде, были озна- döw­le­ti­niň we Ko­re­ýa Res­pub­li­ka­sy­ The national reviews on study of комлены с многоаспектной работой, проводимой в нашей стране по из- nyň gat­naş­ma­gyn­da IX masla­ ­ha­ty­nyň verbal folklore, creation of the single учению, сохранению и обогащению ge­çi­ril­me­gi dün­ýä­de hal­ky­my­zyň ruhy­ base of the original works of literature духовного наследия народа. Гости ha­zy­na­sy­na bil­di­ril­ýän gy­zyk­lan­ma were presented in the course of the также получили возможность услы- şa­ýat­lyk edýär.­ Onuň işi Aziýa­ ýurt­la­ meeting. The particular attention was ry­nyň baý mil­li ga­za­nan­la­ry­ny dün­ýä шать исполнителей туркменских де- given to the projects of preparation of станов и встретиться с писателями, ýaý­ma­ga, ola­ryň öza­ra hyz­mat­daş­ly­ the illustrated collected fairy-tales for благодаря которым новое звучание gy­ny iş­jeň­leş­dir­mä­ge gö­nük­di­ri­len­dir. children in translation into the native получает жанр сказаний. Bi­le­lik­dä­ki yl­my der­ňew­ler, şeýle­ hem languages. The patterns of the Turk- Особую актуальность в Год по- her bir ýurduň­ ga­dy­my ro­wa­ýat­la­ry­nyň men narrator’s art have been included читания наследия, преобразования we er­te­ki­le­ri­niň ýyg­nal­ma­gy hem-de not once into the illustrated collected Отчизны приобретают работы по ola­ryň soňra­ sanly­ görnüş­ ­de arhiw­ ­ works, published by the Committee. изучению, консервации и восста- leş­di­ril­me­gi mede­ ­ni mira­ ­sy go­rap sak­ The participants of the forum, held новлению бесценных памятников la­ma­ga we dün­ýä ýaý­ma­ga ýar­dam for the first time in Ashgabat, were fa- прошлого. В этом контексте показа- ber­ýär, ola­ry hünär­ ­menle­ ­re we giň miliarized with multiple-aspect work, тельно продолжающееся сотрудни- oky­jy­lar köp­çü­li­gi­ne el­ýe­ter­li ed­ýär. carried out in our country on studying, чество с авторитетными междуна- Mas­la­ha­tyň bar­şyn­da ag­ze­ki halk preservation and enrichment of the родными организациями и фондами, dö­re­di­ji­li­gi­ni öw­ren­mek, eser­le­riň asyl spiritual heritage of the people. The в том числе Фондом посла США по

88 MIRAS nus­ga­sy­nyň bi­te­wi bin­ýa­dy­ny dö­ret­ mek bo­ýun­ça mil­li syn­lar gör­ke­zil­di. Ça­ga­lar üçin dür­li dil­le­re terji­ ­me edi­len we su­rat­lar bi­len be­ze­len er­te­ki­ler ýy­ gyn­dy­la­ry­ny taýýar­ ­la­ma­gyň tas­la­ma­ la­ry­na aý­ra­tyn üns be­ril­di. Türk­men er­te­ki sun­ga­ty­nyň nus­ga­la­ry Komi­ ­tet ta­ra­pyn­dan ne­şir edil­ýän, surat­ lar­ bi­ len be­ze­len ýy­gyn­dy­la­ra eý­ýäm bir­nä­ çe ge­zek gi­ri­zil­di. Aş­ga­batda­ il­kin­ji ge­zek ge­çi­ri­len fo­ ru­ma gatna­ ­şy­jy­lar hal­ky­my­zyň ruhy­ mi­ra­sy­ny öw­ren­mek, go­rap sak­la­mak we baý­laş­dyr­mak bo­ýun­ça ýurdu­ ­myz­ da al­nyp ba­ryl­ýan köp­ta­rap­ly iş­ler bi­ len ta­nyş­dy­ryl­dy. Şo­nuň ýa­ly-da, myh­ man­lar türk­men des­san aý­dy­jy­la­ry­ny diň­le­mä­ge we ýa­zy­jy­lar bi­len du­şuş­ ma­ga müm­kin­çi­lik al­dy­lar. Olaryň­ ýe­ ri­ne ýe­tir­me­gin­de er­te­ki žan­ry tä­ze­çe ähe­ňe eýe bol­dy. Mi­ra­sa sar­pa goý­mak, Wa­ta­ny öz­ gert­mek ýylyn­ ­da geç­mi­şiň taýsyz­ ýa­ dy­gär­lik­le­ri­ni öw­ren­mek, kon­ser­wa­si­ ýa et­mek we di­kelt­mek boýun­ ­ça iş­ler aý­ra­tyn der­wa­ýys­ly­ga eýe bol­ýar. Bu ba­bat­da ab­raý­ly hal­ka­ra gu­ra­ma­la­ry we gazna­ ­la­ry, şol san­da Mil­li mi­ra­sy go­rap sak­la­mak bo­ýun­ça ABŞ-nyň Il­ çi­si­niň gaz­na­sy bi­len do­wam ed­ýän hyz­mat­daş­lyk nus­ga alar­lyk­dyr. Şu ýyl onuň gol­da­ma­gyn­da Le­bap we­la­ ýa­tyn­da Da­ýa­ha­tyn ker­wen­sa­ra­ýyn­da we Da­şo­guz we­la­ýa­tyn­da Ysma­ ­myt ata at­ly bi­na­gär­lik top­lu­myn­da di­kel­ diş iş­le­ri tamam­ ­lan­dy. Aw­gust aýy­nyň ikin­ji on­gün­lü­gin­de Şe­kil­len­di­riş sun­ ga­ty mu­ze­ýin­de Änew­dä­ki Se­ýit Je­ ma­led­din met­ji­di­niň ýüz tara­ ­pyn­da­ky XV asyr mo­zai­ka­sy­nyň di­kel­diş iş­le­ ri­niň ta­mam­la­nyş da­ba­ra­sy bol­dy. Üç ýyl mun­dan öň ba­dal­ga ber­len bu tas­ la­ma Şe­kil­len­di­riş sun­ga­ty mu­ze­ýi­niň guests also got opportunity to hear сохранению культурного наследия. we Döw­let çeper­ ­çi­lik aka­de­mi­ýa­sy­ the performers of the Turkmen eposes В этом году при его поддержке за- nyň hü­när­men­le­ri ta­ra­pyn­dan üs­tün­ and to meet with writers, due to whom вершились реставрационные рабо- lik­li ama­la aşyryl­ ­dy. Hut şol mu­zeý­de the genre of stories gets new sound- ты на средневековом караван-са- hem 6-njy sentýabr­ da­ Mil­li mi­ra­sy go­ ing. рае Даяхатын в Лебапском велаяте rap sakla­ ­mak boýun­ ­ça ABŞ-nyň Ilçi­ ­ The works on study, conservation и на архитектурном комплексе Ыс- si­niň gaz­na­sy­nyň maksat­ ­na­ma­sy­nyň and restoration of the invaluable mon- мамыт-ата в Дашогузском велаяте. no­bat­da­ky ýeňi­ ­ji­si sylag­ ­lan­dy. Dür­li uments of the past gain the particular Во второй декаде августа в Музее me­de­ni­ýet eda­ra­la­ryn­dan bäs­le­şi­ge vitality in the Year of Honouring Heri- изобразительных искусств состоя- gatnaş­ ­mak üçin ber­len köp­san­ly ar­za­ tage and Transforming Fatherland. лась церемония завершения работ la­ryň ara­syn­dan, dö­re­di­len ýö­ri­te to­ The continued cooperation with au- по реставрации мозаики XV в. с par, Türk­me­nis­ta­nyň tary­ ­hy we me­de­ thoritative international organizations фасада мечети Сейит Джемалед- ni ýa­dy­gär­lik­le­ri go­ra­mak, öw­ren­mek and funds, including, the Fund of the дина в Анау. Данный проект, стар- we di­kelt­mek bo­ýun­ça mil­li mü­dir­li­gi­ USA Ambassador on preservation of товавший три года назад, успешно niň Bal­kan wela­ ­ýa­tyn­da­ky «Ga­dy­my cultural heritage is demonstrative in осуществлен специалистами Музея MIRAS 89 De­his­tan» Döw­let tary­ ­hy-me­de­ni go­ this context. This year, the restoration изобразительных искусств и Госу- rag­ha­na­sy­nyň çäkle­ ­rin­de ýerleş­ ­ýän, works on the medieval caravanserai дарственной академии художеств.6 XIII asyryň­ baş­la­ry­na de­giş­li bi­na­gär­ Dayakhatyn in Lebap velayat and the сентября в этом же музее был на- lik ýa­dy­gär­li­gi bo­lan, Ho­rezm şa­sy architectural complex Ysmamut-Ata гражден очередной победитель Mu­ham­met II-niň met­ji­di­ni di­kelt­mek, in Dashoguz velayat were completed программы Фонда посла США по kon­ser­wa­si­ýa et­mek we re­je­le­mek bo­ with his support. In the second decade сохранению культурного наследия. Из многочисленных конкурсных за- ýun­ça ar­za­sy­ny saý­lap al­dy. of August, the ceremony of completing явок, поступивших от различных Türk­me­nis­ta­nyň Russi­ ­ýa Fe­de­ra­si­ works on restoration of the mosaic of учреждений культуры, специальная ýa­syn­da­ky me­de­ni­ýet gün­le­ri Mi­ra­sa XV century from the facade of the Sey- it Jemalleddin mosque in Anev took комиссия выбрала проект, выдви- sar­pa goý­mak, Wa­ta­ny öz­gert­mek нутый Национальным управлением ýy­lyn­da me­de­ni-yn­san­per­wer ul­gam­ place in the Fine Arts Museum. This project, started three years ago, was Туркменистана по охране, изучению da hal­ka­ra hyzmat­ ­daş­ly­gy­nyň iş­jeň­ и реставрации памятников истории successfully implemented by the spe- leş­ýän­di­gi­niň ýe­ne-de bir my­sa­ly­dyr. и культуры консервация и рестав- cialists of the Fine Arts Museum and Dö­re­di­ji­lik çä­re­si deň­hu­kuk­ly we uzak рация памятника архитектуры на- State Academy of Arts. On September möh­let­le­ýin hä­si­ýe­te eýe bo­lan ne­ti­je­ чала XIII века – мечети хорезмша- 6, the next winner of the programme li iki­ta­rap­la­ýyn gatna­ ­şyk­la­ry mundan­ ха Мухаммеда II, расположенного of the Fund of the USA Ambassador beý­läk hem pug­ta­lan­dyr­ma­ga öz go­ на территории Государственного on preservation of cultural heritage историко-культурного заповедника şan­dy­ny goşup,­ aw­gust aýynyň­ soň­ky was awarded in the same museum. on­gün­lü­gin­de Mosk­wa we Wla­di­mir «Древний Дехистан» в Балканском The special commission has chosen велаяте. şä­her­le­rin­de bolup­ geç­di. the project, set forward by the Na- Еще один пример активизации Me­de­ni­ýet gün­le­ri­niň mak­sat­na­ma­ tional Management of Turkmenistan международного сотрудничества sy­ny «Al­tyn hal­ka» aý­dym-saz mil­li for Preservation, Studying and Res- в культурно-гуманитарной сфере teat­ryn­da­ky türk­men saz­ly ope­ra we toration of the Monuments of History в Год почитания наследия, преоб- est­ra­da sah­na­sy­nyň at­ly aý­dym­çy­la­ and Culture-conservation and restora- разования Отчизны – Дни культуры ry­nyň, folklor-tans­ to­par­la­ry­nyň gat­ tion of the monument of architecture Туркменистана в Российской Фе- naş­ma­gyn­da­ky kon­ser­ti, şeýle­ hem of the beginning of XIII century – the дерации. Творческая акция состо- Wla­di­mir şä­he­rinde­ iki ýurduň­ sun­gat mosque of Khoresmshah Mukhammet ялась в последней декаде августа

90 MIRAS us­sat­la­ry­nyň bi­le­lik­dä­ki çy­kyş­la­ry düz­ II, located in the territory of «Ancient в Москве и во Владимире, внеся di. Dekhistan» State Historical and cultur- свой вклад в дальнейшее укрепле- Türk­men amaly-ha­ ­şam sun­ga­ty­nyň al reserve in Balkan velayat from the ние результативного двустороннего eser­le­ri­niň we muzeý­ gymmat­ ­lyk­la­ry­ numerous contest applications came диалога, носящего равноправный и nyň sergi­ ­si­niň çäkle­ ­rinde­ Russi­ ­ýa­nyň from various institutions of culture. долгосрочный характер. paý­tag­tyn­da türk­men zer­gär­le­ri­niň The Days of Turkmenistan in the Программу Дней составили кон- XIX asyrda,­ ХХ asy­ryň baş­la­ryn­da Russian Federation is one more ex- церт в Национальном театре музыки ýa­sa­lan şaý-sep­le­ri, mil­li ly­ba­syň nus­ ample of activization of the interna- и песни «Золотое кольцо» с участи- ем ведущих солистов туркменской ga­la­ry, Türkme­ ­nis­ta­nyň Döw­let me­ tional cooperation in the cultural and музыкальной оперной и эстрадной de­ni­ýet mer­ke­zi­niň Döw­let mu­ze­ýi­niň humanitarian sphere in the Year of сцены, фольклорно-танцевального gaz­na­la­ryn­dan hal­kyň çe­per se­net­çi­lik Honouring Heritage and Transforming Fatherland. The creative action took коллектива, а также совместное вы- önüm­le­ri we saz gu­ral­la­ry gör­ke­zil­ ступление мастеров искусств двух place in the last decade of August in di. Türk­men hal­ky­nyň mede­ ­ni­ýe­ti we стран в городе Владимир. Moscow and in Vladimir, making its däp­le­ri ba­ra­da gür­rüň ber­ýän eks­po­ В рамках выставки произведений contribution to further strengthening of nat­lar sun­ga­ty öw­re­ni­ji­ler­de, et­nog­raf­ туркменского декоративно-приклад- the efficient bilateral dialogues, having lar­da we gün­do­gar­şy­nas­lar­da, şeý­le ного искусства и музейных ценно- the equal and long-term character. hem giň jem­gy­ýet­çi­lik­de uly gy­zyk­lan­ стей в российской столице были ma dö­ret­di. The concern in National Theatre of представлены ювелирные украше- Ýur­du­my­zyň Rus­si­ýa Fe­de­ra­si­ýa­ Music and Song «Gold Ring» with par- ния мастеров-зергеров (ювелиров), syn­da­ky me­de­ni­ýet gün­le­ri­niň mak­ ticipation of the leading soloists of the созданные в XIX – первой полови- sat­na­ma­sy­na giren­ ähli­ çäre­ ­ler şu Turkmen musical opera and variety не ХХ вв., образцы национальной gün­ki gün­de mede­ ­ni gatna­ ­şyk­la­ryň stage, folklore-dancing collective as одежды, изделия народных художе- öza­ra hyz­mat­daş­ly­gyň çäkle­ ­ri­ni gi­ well as joint performance of the mas- ственных ремесел и музыкальные ters of art of both countries in the city ňeld­ýän we ony baý­laş­dyr­ýan hal­ka­ra инструменты из фондов Государ- of Vladimir made up the programme of gatna­ ­şyk­la­ry­nyň möhüm­ düzüm­ bö­le­ ственного музея Государственного the Days. gi­ne öw­rü­len­di­gi­ne şayat­lyk edyär. Bu культурного центра Туркменистана. The jewelry decorations of the mas- çä­re­ler iki döw­le­tiň hem mede­ ­ni dur­ Экспонаты, повествующие о куль- ters-zergars (jewelers), created in XIX- туре и традициях туркменского на- mu­şyn­da mö­hüm wa­ka bol­dy. the first half of XX centuries, patterns рода, вызвали огромный интерес Şo­nuň ýaly-da,­ bu ba­bat­da Türk­ of the national garments, articles of искусствоведов, этнографов и вос- me­nis­ta­nyň Prezi­ ­den­ti Gurbanguly folk artistic crafts and musical instru- токоведов, а также широкой обще- Berdimuhamedowyň Ger­ma­ni­ýa Fe­ ments from funds of State Museum of ственности. de­ra­tiw Res­pub­li­ka­sy­na iş sapa­ ­ry­nyň State Cultural Centre of Turkmenistan Все мероприятия, вошедшие в çäk­le­rin­de bo­lup ge­çen ýo­ka­ry de­re­ were presented in the framework of программу Дней культуры нашей je­li türk­men-ger­man gep­le­şik­le­ri­niň the exhibition of the works of the Turk- страны в Российской Федерации, jem­le­ri bo­ýun­ça aw­gust aýy­nyň soň­ky men decorative and applied art and стали заметными событиями в куль- gün­le­rin­de gol çe­ki­len res­mi­na­ma­lar museum values in the Russian capi- турной жизни обоих государств, hem bel­lär­lik­li­dir. Ylym-bi­lim ul­ga­myn­ tal. The exhibits telling about culture подтвердив тот факт, что сегодня da hyz­mat­daş­ly­gy ös­dür­mä­ge gö­nük­ and traditions of the Turkmen people, культурные связи превратились в di­ri­len resmi­ ­na­ma­la­ryň ara­syn­da S. A. arouses a great interest of the art crit- важную составную часть междуна- Ny­ýa­zow adyn­da­ky Türkmen­ oba ho­ ics, ethnographers and orientalists as родных отношений, расширяющих границы взаимодействия и обога- ja­lyk uniwer­ ­si­te­ti bi­len GFR-iň «Umax well as the general public. щающих его. Tra­de GmbH» kom­pa­ni­ýa­sy­nyň ara­ All actions, entered in programme of В этой связи также показатель- syn­da öza­ra hyzmat­ ­daş­lyk hakyn­ ­da the Days of culture of our country in ны документы, подписанные в Ähtna­ ­ma, şeý­le hem D. Azady­ adyn­ the Russian Federation became the последних числах августа по da­ky Türk­men mil­li dün­ýä dil­le­ri ins­ti­ visible event in the cultural life of both tu­ty bi­len Mar­tin Lýu­ter adyn­da­ky Gal­ итогам туркмено-германских пере- states, testifying to the fact that today, говоров в верхах, состоявшихся в le-Wit­tenberg­ uni­wer­si­te­ti­niň (GFR) the cultural links have turned into the рамках рабочего визита Президента ara­syn­da Özara­ dü­şü­niş­mek ha­kyn­da important component part of the inter- Гурбангулы Бердымухамедова в Фе- Ähtna­ ­ma bar. national relations, widening borders of деративную Республику Германия. Däp bol­şy ýa­ly, aw­gust aýyn­da cooperation and enriching them. В числе документов, направленных «Awaza»­ mil­li syýa­ ­hat­çy­lyk zola­ ­gyn­ In this connection, the docu- на развитие сотрудничества в науч- da Türk­me­nis­ta­nyň uzak möh­let­li, ments, signed in the last dates of но-образовательной сфере – Мемо- gel­je­ge gö­nük­di­ri­len te­bi­ga­ty go­ra­ýyş August according to the results of рандум о взаимном сотрудничестве sy­ýa­sa­ty­ny dün­ýä ýaý­ma­ga, şeý­le the Turkmen-German top-level talks, в сфере образования между Турк- hem eko­lo­gi­ýa ba­bat­da hal­ka­ra hyz­ held in the framework of the work- менским сельскохозяйственным mat­daş­ly­gy­ny pug­ta­lan­dyr­ma­ga we ing visit of the President Gurbanguly университетом имени С. А. Ниязова gi­ňelt­mä­ge, äh­lu­mu­my dur­nuk­ly ösüş Berdimuhamedov to the Federal Re- и компанией «Umax Trade Gmb H» MIRAS 91 üçin şertle­ ­ri dö­retmä­ ­ge gö­nük­di­ri­ public of Germany, are demonstra- ФРГ, а также Меморандум о взаимо- len çäre­ ­le­riň biri­ Ha­zar deň­zi­niň gü­ni tive. The Memorandum on mutual понимании между Туркменским на- bel­le­nil­di. Türkme­ ­nis­ta­nyň Da­şa­ry iş­ cooperation in sphere of education циональным институтом мировых ler mi­nistr­li­gi, Türkme­ ­nis­ta­nyň Daş­ky between Turkmen Agricultural Uni- языков имени Д. Азади и Галле-Вит- gur­şa­wy go­ra­mak we ýer se­riş­de­le­ri versity named after S. A. Niyazov and тенбергским университетом имени ba­ra­da­ky döw­let ko­mi­te­ti, Türk­me­nis­ «Umax Trade Gmb H» Company of Мартина Лютера (ФРГ). ta­nyň Pre­zi­den­ti­niň ýa­nyn­da­ky Ha­zar FRG as well as the Memorandum on Традиционно в августе в Нацио- deň­zi­niň me­se­le­le­ri bo­ýun­ça döw­let mutual understanding between Turk- нальной туристической зоне «Ава- за» был отмечен День Каспийского kär­ha­na­sy, Bal­kan wela­ ­ýat hä­kim­li­gi men National Institute of World Lan- моря – акция, направленная на ши- ta­ra­pyn­dan gu­ra­lan Ha­zar deň­zi­niň guages named after Dovletmammed рокую популяризацию долгосроч- gü­nü­niň mak­sat­na­ma­sy­ny «Türkme­ ­ Azady and Halle-Wittenberg Univer- sity named after Martin Luther (FRG), ной, нацеленной на перспективу nis­ta­nyň Ga­raş­syz­ly­gy­nyň 25-nji ýu­bi­ природоохранной политики Туркме- leý ýyly:­ Ha­zar deňzi­ ­niň de­ňiz gurşa­ ­ are among the documents, oriented to the development of cooperation in the нистана, а также на укрепление и wy­ny gora­ ­mak ba­bat­da ga­za­ny­lan­lar» расширение международного со- at­ly yl­my-ama­ly mas­la­hat, me­de­ni-aň- scientific and educational sphere. Traditionally, the action, oriented to трудничества в области экологии, bi­lim we sport çäre­ ­le­ri düz­di. Foru­ ­myň создание условий для всеобщего wide popularization of the long-term, bar­şyn­da Türkme­ ­nis­ta­nyň glo­bal eko­ устойчивого развития. Программу aimed at perspective of nature pro- lo­gi­ýa me­se­le­le­ri­ni, şol san­da Ha­zar Дня Каспийского моря, организо- tection policy of Turkmenistan as well me­se­le­le­ri bi­len bag­ly we­zi­pe­le­ri çöz­ ванного Министерством иностран- as strengthening and expansion of mä­ge goş­ýan ägirt uly goşan­ ­dy nyg­ta­ ных дел, Государственным коми- international cooperation in sphere of lyp ge­çil­di. тетом Туркменистана по охране ecology, creation of conditions for uni- окружающей среды и земельным Syn be­ril­ýän dö­wür­de türk­me­nis­ versal sustainable development, was tan­ly­lar uly ru­hu­be­lent­lik bi­len ýurt ресурсам, Государственным пред- celebrated the Caspian Sea Day in Au- приятием по вопросам Каспийско- Ga­raş­syz­ly­gy­nyň şan­ly 25 ýyl­lyk baý­ gust in «Avaza» National Tourist Zone. ram­çy­ly­gy­na taý­ýar­lyk gör­dü­ler. Mä­ го моря при Президенте Туркмени- The scientific-practical conference стана и хякимликом Балканского lim bol­şy ýaly,­ bu şan­ly baý­ram­çy­ly­ga «The Jubilee 25th year of Indepen- велаята, составили научно-практи- ba­gyş­lap, jem­le­ri jem­le­mek hä­si­ýet­ dence of Turkmenistan: Achievements ческая конференция «Юбилейный li­dir. Bu ba­bat­da il­kin­ji no­bat­da 14-nji in Sphere of Conservation of Sea En- 25-й год независимости Туркмени- sent­ýabr­da Aşga­ ­bat şähe­ ­rinde­ Türk­ vironment of the Caspian Sea», cul- стана: достижения в области ох- me­nis­ta­nyň Prezi­ ­den­ti Gurbanguly tural-educational and sport activities раны морской среды Каспийского Berdimuhamedowyň ýol­baş­çy­ly­gyn­da made up the programme of the Cas- моря», культурно-просветительные bo­lup ge­çen, türk­men jem­gy­ýet­çi­lik pian Sea Day, organized by Ministry of и спортивные мероприятия. В ходе gur­lu­şy­nyň iň ga­dy­my gör­nüş­le­ri­niň Foreign Affairs of Turkmenistan, State форума подчеркивался огромный biri bo­lan we türk­men hal­ky­nyň özü­niň Committee on Environmental Protec- вклад Туркменистана в решение ata-ba­ba­la­ry­nyň paý­has­ly wes­ýet­le­ri­ tion and Land Resources of Turkmeni- глобальных экологических задач, в

92 MIRAS ne we de­mok­ra­tik däp­le­ri­ne üýt­gew­ stan, State Enterprise on Issues of the том числе связанных с Каспийской siz yg­rar­ly­dy­gy­nyň ny­şa­ny­na öw­rü­len Caspian Sea at the President of Turk- проблематикой. Türk­me­nis­ta­nyň Ýa­şu­lu­la­ry­nyň mas­ menistan and Hakimlik (Municipality) В обозреваемый период турк- la­ha­ty­ny bel­läp geç­me­li­dir. of Balkan velayat. The great contribu- менистанцы с огромным энту- Döw­let baş­tu­ta­ny­nyň mak­sat­na­ma­ tion of Turkmenistan to the solution of зиазмом готовились к славному la­ýyn çy­ky­şyn­da Türk­me­nis­ta­nyň Ga­ the global ecological tasks including празднику – 25-ой годовщине не- raş­syz­lyk ýyl­la­ryn­da­ky ösü­şi­ne syn those ones, connected with the Cas- зависимости страны. Как известно, be­ril­di we ýurdu­ ­myz­da ýaý­baň­la­nan pian problems was stressed in the для юбилея характерно подведе- ние итогов. Прежде всего, в этом öň­de­ba­ry­jy dur­muş-yk­dy­sa­dy hem-de course of the forum. контексте следует отметить состо- de­mok­ra­tik öz­gert­me­le­ri we re­for­ma­ In the period under review, the Turk- явшееся 14 сентября в Ашхабаде la­ry gyşar­ ­nyk­syz dur­mu­şa ge­çir­me­ men people prepared with great en- thusiasm to the glorious holiday-the под председательством Президента giň ile­ri tutul­ ­ýan we­zi­pe­le­ri bel­le­nil­di. Гурбангулы Бердымухамедова за- Türk­me­nis­ta­nyň Pre­zi­den­ti Ga­raş­syz­ 25th anniversary of Independence of the country. As known, the summing седание Совета старейшин Турк- lyk ýyl­la­ryn­da hal­kyň aňyn­da, me­de­ni менистана, являющегося одним из we ru­hy dur­mu­şyn­da ägirt uly öz­ge­riş­ up the results is characteristic for the jubilee. First of all, the session of the древнейших институтов устройства lik­le­riň bo­lup ge­çen­di­gi­ni, düý­bün­den туркменского общества и олицетво- Elders’ Council of Turkmenistan, being tä­ze­çe jemgy­ ­ýet­çi­lik gatna­ ­şyk­la­ry­nyň ряющего неизменную привержен- one of the most ancient institutions of ke­ma­la ge­len­di­gi­ni ka­na­gat­lan­ma bi­ ность турк-менского народа мудрым the system of the Turkmen society and len nyg­tap, «Biz ata Wa­ta­ny­my­zyň заветам предков и своим исконным embodying the firm adherence of the Ga­raş­syz­lyk eý­ýa­my­nyň ta­ry­hy­na gu­ демократическим традициям. Turkmen people to wise precepts and wan­ma­ga hak­ly­dy­rys!» diýdi.­ В программном выступлении own age-old democratic traditions, un- главы государства был дан обзор Bel­le­nip ge­çi­li­şi ýa­ly, Ýaşu­ ­lu­la­ryň der the chairmanship of the President mas­la­ha­tyn­da Türkme­ ­nis­ta­nyň Kons­ развитию Туркменистана в годы Gurbanguly Berdimuhamedov, held независимости, и обозначены при- ti­tu­si­ýa­sy­nyň re­je­le­nen gör­nü­şi­niň tas­ on September 14 in Ashgabat should la­ma­sy ma­kul­lan­dy, milli­ par­la­men­tiň оритетные задачи неуклонной ре- be noted in this context. ализации развернутых в нашей de­pu­tat­la­ry bol­sa ýurduň­ Kons­ti­tu­si­ýa­ The review of the development of стране прогрессивных социально- sy­nyň re­je­le­nen gör­nü­şi­ni tas­syk­la­ma Turkmenistan during the Indepen- экономических и демократических ba­ra­da Türk­me­nis­ta­nyň Kons­ti­tu­sion dence years was given in the policy преобразований и реформ. «Мы Ka­nu­ny­ny bi­ra­gyz­dan ka­bul et­di­ler. speech of Head of State and empha- вправе гордиться историей эпохи Kons­ti­tu­si­ýa 28 sa­ny täze­ mad­da­ny, sized the priority tasks of steady real- независимости родной Отчизны!», 107 sa­ny mad­da­ny öz içi­ne alyp, ola­ra ization of the started in our country the – сказал Президент Туркменистана, üýt­get­me­ler we goş­ma­ça­lar hem-de progressive social-economic and dem- с удовлетворением констатировав, tä­ze bir bap gi­ri­zil­di. Umu­my­mil­li fo­ ocratic transformations and reforms. что за это время произошли огром- ru­myň ga­ra­ma­gy­na hö­dür­len­ýän­çä, «We have the right to be proud of his- ные перемены в сознании, куль- Esa­sy Ka­nu­nyň täze­ ­le­nen tasla­ ­ma­sy tory of the epoch of Independence of турной и духовной жизни народа,

MIRAS 93 ýur­du­my­zyň ähli­ kün­jek­le­rinde,­ şeý­le the native Homeland!», – said Presi- сформировались абсолютно новые hem mil­li we hal­ka­ra bi­lermen­ ­le­ri­niň, dent of Turkmenistan, stating with sat- общественные отношения. döw­let hä­ki­mi­ýet eda­ra­la­ry­nyň, jem­ isfaction that great transformations in Как уже отмечалось, на заседа- gy­ýet­çi­lik gu­ra­ma­la­ry­nyň, alym­la­ryň, mind, cultural and spiritual life of the нии Совета старейшин получил ýa­şu­lu­la­ryň, äh­li ila­tyň tu­tuş­ly­gy­na people have taken place, and the ab- одобрение проект новой редакции işeň­ňir gatnaş­ ­ma­gyn­da giň de­mok­ra­ solute new public relations have been Конституции Туркменистана, депу- tik esas­lar­da ara alnyp­ mas­la­hat­la­şyl­ formed during this time. таты национального парламента dy. Garaş­ ­syz­lyk, he­mi­şe­lik Bi­ta­rap­lyk, As it has been mentioned above, a единогласно приняли Конститу- ционный Закон Туркменистана об döw­le­ti­mi­ziň hukuk,­ dün­ýe­wi we de­ draft of new edition of the Constitution утверждении новой редакции Кон- mok­ra­tik hä­si­ýe­ti, şeýle­ hem beý­le­ of the country has been approved at ституции страны. Она включает в ki esa­sy ka­da­lar ba­ra­da­ky düz­gün­ler the session of the Elders’ Council. It includes 28 new articles, 107 articles, себя 28 новых статей, 107 статей, в üýt­gew­siz gal­dy. Şo­nuň ýa­ly-da, ýur­ которые были внесены изменения и to which were introduced amend- du­my­zyň re­je­le­nen görnüş­ ­li Konsti­ ­tu­ дополнения, и один новый раздел. ments and additions, and one new si­ýa­sy döw­let hä­ki­mi­ýe­ti­niň we ýerli­ До вынесения на общенациональ- part. Before submitting to the nation- öz-özüňi­ do­lan­dy­ryş eda­ra­la­ry­nyň işi­ni ный форум проект обновленного wide forum, the draft of the renewed mun­dan beý­läk hem kä­mil­leş­dir­mek, Основного Закона был обсужден во Main Law was discussed in all parts şah­sy­ýe­tiň we döw­le­tiň öza­ra jo­gap­ всех уголках страны на широкой де- kär­çi­li­gi­ni ýo­kar­lan­dyr­mak, mil­li yk­ of the country on wide democratic мократической основе, а также при dy­sa­dy­ýe­tiň ba­zar ýö­relge­ ­le­ri­ne doly basis as well as with participation of активном участии национальных и geç­me­gi üçin ka­nu­ny müm­kin­çi­lik­le­ri the national and international experts, международных экспертов, пред- aç­ýar. representatives of the organs of gov- ставителей органов государствен- Dün­ýä tej­ri­be­sin­de umu­my ykrar­ ernment, public organizations, scien- ной власти, общественных органи- edi­len hu­kuk ka­da­la­ry­na we ülňü­ ­le­ri­ tists, elders, and the whole population заций, ученых, старейшин, всего in general. The items about Indepen- ne laýyk­ ­lyk­da, Türk­me­nis­ta­nyň Esasy­ населения в целом. Неизменными dence, permanent Neutrality as well Ka­nu­ny­nyň reje­ ­le­nen gör­nü­şi­ne Adam остались положения о независимо- as other fundamental regulations left hu­kuk­la­ry bo­ýun­ça yg­ty­ýar­ly we­ki­liň сти, постоянном нейтралитете, пра- invariable. New edition of the Consti- we­zi­pe­si gi­ri­zil­di. Döw­let gur­lu­şy­nyň вовом, светском и демократичном tution of the country also opens legal характере нашего государства, а me­se­le­le­ri­ni düz­gün­leş­dir­ýän ka­da­ opportunities for further perfection of также другие основополагающие по- lar hem ep-es­li öz­gert­me­le­re se­ze­war the activity of the system of organs of ложения. Новая редакция Конститу- bol­dy. Hu­su­san-da, dün­ýä jem­gy­ýet­ the government and local self-govern- ции страны также открывает право- çi­li­gin­de döw­let hä­ki­mi­ýe­ti­ni ka­nun ment, increase of mutual responsibil- вые возможности для дальнейшего çy­ka­ry­jy­lyk, ýe­ri­ne ýe­ti­ri­ji we ka­zy­ýet ity of person and state, full transition совершенствования деятельности ýa­ly üç sany­ öz­baş­dak şa­ha böl­me­ of the national economy to the market системы органов государственной giň umumy­ ka­bul edi­len ýörel­ ­ge­le­ri principles. In accordance with the uni- власти и местного самоуправления, göz öňün­de tu­tu­lyp, Kons­ti­tu­si­ýa­nyň versally acknowledged in the world повышения взаимной ответственно- tä­ze reje­ ­le­nen gör­nü­şi­niň tasla­ ­ma­ practice legal norms and standards, сти личности и государства, полного syn­da onuň hem dü­zü­mi üýt­ge­dil­di. the position of ombudsman was intro- перехода национальной экономики On­da beý­le­ki kons­ti­tu­sion tä­ze­lik­ler duced in new edition of the Main Law на рыночные принципы. В соответ- hem bar. Türk­me­nis­ta­nyň Prezi­ ­den­ti of Turkmenistan. The norms, regulat- ствии с общепризнанными в миро- Gurbanguly Berdimuhamedowyň ing issues of the state building were вой практике правовыми нормами и стандартами в новой редакции Ос- mak­sat­na­ma­la­ýyn çyky­ ­şyn­da ýur­ subjected to the significant reforming. новного Закона Туркменистана вве- du­my­zyň dur­muş-yk­dy­sa­dy ösü­şi­niň In particular, taking into account the дена должность Уполномоченного esa­sy ugur­la­ry kes­git­le­nip, olar Türk­ universally recognized in the world представителя по правам человека. me­nis­ta­nyň 2017-nji ýyl üçin Döw­let community principle of division of the Значительному реформированию býu­je­ti­niň tasla­ ­ma­syn­da göz öňün­de state power into three independent tu­tu­lar. подверглись нормы, регулирующие branches – legislative, executive and вопросы государственного строи- Mil­le­tiň Li­de­ri, he­mi­şe bol­şy ýa­ly, judicial, its structure was correspon- тельства. В частности, принимая во döw­le­ti­mi­ziň so­sial sy­ýa­sa­ty­nyň hal­ dently changed in the draft of new edi- внимание общепринятый в миро- ky­my­zyň hal-ýag­da­ýy­ny ýo­kar­lan­dyr­ tion of the Constitution. It also contains вом сообществе принцип разделе- ma­ga, sag­ly­gy go­ra­ýyş, bi­lim, mede­ ­ni­ other constitutional novelties. ния государственной власти на три ýet we durmuş­ hyz­mat­la­ry­nyň beý­le­ki The main vectors of the social and самостоятельных ветви – законо- gör­nüş­le­ri­niň ne­ti­je­li­li­gi­ni ýo­kar­lan­dyr­ economic development of the country, дательную, исполнительную и су- ma­gyň esa­syn­da ynsan­ poten­ ­sia­ly­ny which will be taken into account in the дебную, в проекте новой редакции ös­dür­mä­ge gö­nük­di­ri­ler di­ýip nyg­ta­dy. draft of the State Budget of Turkmeni- Конституции была соответственно Ga­raş­syz­ly­gy­my­zyň 25 ýyl­lyk baý­ stan for 2017, were also determined изменена и ее структура. В ней так- ram­çy­ly­gy­nyň öň ýa­nyn­da Türkme­ ­nis­ in the policy speech of the President же содержатся другие конституци- ta­nyň reje­ ­le­nen gör­nü­şin­dä­ki Kons­ Gurbanguly Berdimuhamedov. онные новации.

94 MIRAS ti­tu­si­ýa­sy­nyň ka­bul edil­me­gi ägirt uly As before, the social policy of the В программной речи Президен- ta­ry­hy wa­ka bol­dy. state will be oriented to the improve- та Гурбангулы Бердымухамедова Sent­ýabr aýyn­da bo­lup ge­çen hal­ ment of wellbeing of the people, de- были также определены основные ka­ra äh­mi­ýet­li çä­re­le­riň bir­nä­çe­si Ga­ velopment of the human potential on векторы социально-экономическо- raş­syz­lyk baý­ram­çy­ly­gy­na bagyş­ ­lan­ the basis of increase of efficiency of го развития страны, которые будут dy. Däp bol­şy ýaly,­ güýzüň­ il­kin­ji aýy the spheres of healthcare, education, учтены в проекте Государственно- ýur­du­myz üçin bel­li baýram­ ­çy­lyk­la­ryň culture and other kinds of the social го бюджета Туркменистана на 2017 год. bi­ri bo­lan Bi­lim­ler we talyp­ ýaş­lar gü- services, – stressed the Leader of Na- Как и прежде, социальная полити- ni bi­len baş­lan­dy. Şol gün paý­tag­ty­ tion. Adoption of the renovated Con- stitution of Turkmenistan on threshold ка государства будет ориентирова- myz­da we we­la­ýat­la­ry­myz­da 25 sa­ny на на повышение благосостояния bi­lim eda­ra­sy, şeý­le hem Oguzhan­ of the 25-year jubilee of the Indepen- dence became the grandiose histori- народа, развитие человеческого adyn­da­ky Inže­ ­ner­çi­lik teh­no­lo­gi­ýa­la­ry потенциала на основе повышения uni­wer­si­te­ti­niň toplu­ ­my açyl­dy. Mä­lim cal event. Many actions of the international эффективности сфер здравоох- bol­şy ýaly,­ nano,­ bio we mag­lu­mat­lar ранения, образования, культуры и significance, held in September, were teh­no­lo­gi­ýa­la­ry­ny, elektro­ ­ni­ka­ny, robot­ других видов социальных услуг, – dedicated to the coming jubilee of teh­nika­ ­sy­ny, ge­ne­ti­ka­ny, mo­le­kul­ýar подчеркнул лидер нации. Принятие the Independence. The first autumn bio­lo­gi­ýa­ny, in­no­wa­sion yk­dy­sa­dy­ýe­ обновленной Конституции Туркме- month traditionally began with sym- ti we ş.m. ösdür­ ­mä­ge ýar­dam ber­jek нистана в преддверии 25-летнего bolic for our country holiday – the ýo­ka­ry okuw ja­ýy­ny dö­retme­ ­giň tas­la­ юбилея независимости явилось Day of Knowledge and Student Youth. ma­sy Ýa­po­ni­ýa­nyň baş uni­wer­si­tet­le­ грандиозным историческим собы- This day, 25 educational institutions, тием. ri­niň tej­ri­be­si esa­syn­da iş­le­nip dü­zül­ as well as complex of the University di. Bu baş­lan­gyç ylym pu­da­gy­ny, il­kin­ji Предстоящему юбилею незави- of Engineering Technologies named симости был посвящен целый ряд no­bat­da Inno­ ­wa­si­ýa işi­ni ös­dür­me­giň after Oguz Khan were opened in the состоявшихся в сентябре меропри- 2015-2020-nji ýyl­lar üçin mak­sat­na­ capital and regions. As known, the ятий международного значения. ma­sy­ny, şeý­le hem Türkme­ ­nis­tan­da project of creation of the higher edu- Первый осенний месяц традици- yl­my işgär­ ­le­ri taýýar­ ­la­mak­ly­ga gö­nük­ cational establishment, which will онно начался со знакового для на- di­ri­len döw­let mak­sat­na­ma­la­ry­nyň bir­ make it possible to develop such sci- шей страны праздника – Дня знаний nä­çe­si­ni durmu­ ­şa ge­çir­me­giň ýolun­ ­da entific directions like nano-, bio- and и студенческой молодежи. В этот mö­hüm ädim bol­dy. information technologies, electronics, день в столице и регионах откры- Tä­ze ýo­ka­ry okuw ja­ýy­nyň dü­zü­ robotics, genetics, molecular biology, лись 25 образовательных учрежде- min­de hal­ka­ra ugur­ly himi­ ­ýa we na­ innovative economy and so on, was ний, а также комплекс Университета no­tehno­ ­lo­gi­ýa­lar, bio­teh­no­lo­gi­ýa we elaborated on the basis of the leading инженерных технологий имени Огуз

MIRAS 95 eko­lo­gi­ýa, komp­ýu­ter ylym­la­ry we universities of Japan. This initiative хана. Как известно, проект созда- maglu­ ­mat­lar teh­no­lo­gi­ýa­la­ry, aw­to­ became the important step on the way ния вуза, который позволит разви- ma­ti­ka we elekt­ro­ni­ka, in­no­wa­sion of realization of a number of state pro- вать такие научные направления, yk­dy­sa­dy­ýet ýaly­ bäş sa­ny fakul­ ­tet, grammes, aimed at the development как нано-, био- и информационные şeý­le hem Ylmy-bar­ ­lag mer­ke­zi, Dil­ of the scientific sphere, first of all, the технологии, электроника, робото- le­ri öw­re­niş mer­ke­zi we okuw jaýy­ ­nyň programme of development of inno- техника, генетика, молекулярная okuw, ylmy,­ usu­ly­ýet ede­bi­ýat­la­ry­nyň, vative activity for 2015-2020, as well биология, инновационная экономи- ка и т.д., был разработан на основе kö­mek­çi gol­lan­ma­la­ryň we mo­nog­ra­fi­ as training of the scientific workers in опыта ведущих университетов Япо- ýa­la­ryň uly möçbe­ ­ri bo­lan ki­tap­ha­na­sy Turkmenistan. There are five faculties in the struc- нии. Эта инициатива стала важным bar. Diýseň­ hä­zir­ki­za­man ýo­ka­ry okuw шагом на пути реализации ряда го- ja­ýy­nyň toplu­ ­myn­da köpu­ ­gur­ly sport- ture of new higher educational estab- lishment of the international orienta- сударственных программ, нацелен- sa­gal­dyş mer­ke­zi hem ýer­leş­di­ri­lip­dir. ных на развитие научной сферы, Däp bol­şy ýaly,­ 1-nji sentýabr­ ­da tion: chemical and nanotechnology, biotechnology and ecology, computer прежде всего, Программы развития Türk­me­nis­tanda­ ýol he­re­ke­ti­niň howp­ инновационной деятельности на science and information technology, suz­ly­gy­nyň bi­raý­ly­gy baş­lan­dy. Bu çä­ 2015-2020 гг., а также подготовки на- automatics and electronics, innovative rä­niň ge­çi­ril­me­gi döw­let baştu­ ­ta­ny­nyň учных работников в Туркменистане. economy, as well as Research Centre, so­sial syýa­ ­sa­ta gö­nük­di­ri­len ug­ru­nyň В структуре нового вуза между- Centre on Studying Languages and yzy­gi­der­li durmu­ ­şa ge­çi­ril­ýän­di­gi­ne, ol народной направленности пять фа- university library with a large fund of sy­ýa­sa­tyň esa­sy jäht­le­ri­niň bi­ri – mil­le­ культетов: химический и нанотехно- educational, scientific, methodological tiň sag­ly­gy­ny go­ra­mak­dan we ber­kit­ логии, биотехнология и экология, literature, subsidiary educational sup- компьютерные науки и информа- mek­den yba­rat­dy­gy­na şa­ýat­lyk ed­ýär. plies and monographs. The multi-func- Döw­let Ga­raş­syz­ly­gy­my­zyň baý­ ционные технологии, автоматика и tional sport and health-improvement электроника, инновационная эко- ram­çy­ly­gy my­na­sy­bet­li dö­re­di­ji­lik iş­ cluster is located in the super-modern номика, а также Научно-исследова- gär­le­ri­niň gatnaş­ ­ma­gyn­da güý­züň il­ university complex. тельский центр, Центр по изучению kin­ji aýyn­da ge­çi­ri­len me­de­ni çä­re­le­riň The traffic safety month started tra- языков и вузовская библиотека с ge­ri­mi giň­dir we köp­dür­lü­dir. Ola­ryň ditionally on September 1 in Turkmeni- большим фондом учебной, науч- kö­pü­si Türk­me­nis­ta­nyň Prezi­ ­den­ti­ stan, the fact of holding of which testi- ной, методической литературы, niň baş­lan­gy­jy bi­len ýur­du­myz­da her fies to the steadily taken place socially вспомогательных пособий и моно- ýyl ge­çi­ril­ýän ede­bi­ýat, me­de­ni­ýet we oriented course of policy of the Head графий. В суперсовременном ву- sun­gat iş­gär­le­ri­niň, hö­wes­jeň ýaş aý­ of State, one of the key aspects of зовском комплексе разместился и dym­çy­la­ryň we ze­hin­li çaga­ ­la­ryň ara­ which is preservation and strengthen- многофункциональный спортивно- syn­da ge­çi­ril­ýän bäs­le­şi­giň ýeňi­ ­ji­le­ri ing of health of nation. оздоровительный кластер.

96 MIRAS bol­du­lar. Däp boýun­ ­ça Türk­me­nis­ta­ Wide and diverse the palette of the 1 сентября в Туркменистане тра- nyň hor­mat­ly at­la­ry­na my­na­syp bo­lan­ cultural actions, held in the first month диционно стартовал месячник без- la­ry, «Türkme­ ­niň Al­tyn asy­ry» bäs­le­şi­ of autumn in honour of the jubilee of опасности дорожного движения, gi­niň ýe­ňi­ji­le­ri­ni sy­lag­la­mak da­ba­ra­sy the Independence of the state with сам факт проведения которого сви- döw­let baş­tu­ta­ny­nyň gat­naş­ma­gyn­da participation of the creative profes- детельствует о последовательно «Awaza»­ mil­li sy­ýa­hat­çy­lyk zo­la­gyn­da sions. Most of them became the lau- проводимом социально ориентиро- ванном курсе политики главы госу- ge­çi­ril­di. Ge­çen ýyl­lar­da-da bol­şy ýa­ly, reates of the initiated by President of дарства, одним из ключевых аспек- bu ýyl hem sylag­ ­la­nan­la­ryň ara­syn­da Turkmenistan the annually held in our тов которой является сохранение и da­şa­ry ýurt­la­ryň hem we­kil­le­ri bar. country the contest among workers of literature, culture and art, amateur укрепление здоровья нации. 9-njy sent­ýabr­da bu da­ba­ra­da çy­ Широка и многообразна палитра kyş edip, mil­le­tiň Lide­ ­ri Gurbanguly young singers and gifted children. Traditionally, the ceremony of award- культурных мероприятий, состояв- Berdimuhamedow şeý­le diý­di: «Biz шихся в первый месяц осени в честь ing of the creative workers, awarded milli­ me­de­ni­ýe­ti­mi­zi has-da ösdür­ ­mek юбилея независимости государства with honourary titles of Turkmenistan, we kä­mil­leş­dir­mek boyun­ça ge­çir­ýän с участием работников творческого and the winners of the contest «The iş­le­ri­mi­zi gel­jek­de hem giň ge­rim bi­len цеха. Многие из них стали лауреа- Gold Age of Turkmens» was held with do­wam ede­ris. Hal­ky­my­zyň me­de­ni тами инициированного Президен- participation of the Head of State in mi­ra­sy­ny düyp­li öw­ren­mek, yaş ne­sil­ том Туркменистана ежегодно про- «Avaza» National Tourist Zone. As be- водимого в нашей стране конкурса le­ri­mi­ze ye­tir­mek, me­de­ni­ýet we sun­ fore, the representatives of the foreign gat ussat­ ­la­ry­nyň täze­ ne­si­li­ni ýe­tiş­dir­ среди деятелей литературы, куль- states are among of the laureates this туры и искусства, самодеятель- mek üçin yzygi­ ­der­li ta­gal­la ede­ris». year. ных молодых певцов и одаренных Hä­zir­ki­za­man türk­men sun­ga­ty­nyň Making his speech at this solemn детей. По сложившейся традиции baý­ly­gy we öz­bo­luş­ly­ly­gy, onuň pa­ event, held on September 9, the leader церемония награждения творче- ra­hatçy­ ­lyk dö­re­di­ji maz­mu­ny Ha­zar of Nation Gurbanguly Berdimuhamedov ских работников, удостоенных по- deň­zi­niň türkmen­ kena­ ­ryn­da geçi­ ­ri­len stressed: «We will further continue the четных званий Туркменистана, и dö­re­di­ji­lik baý­ram­çy­ly­gyn­da­ky uly aý­ scaled work on perfection of the na- победителей конкурса «Золотой век dym-saz­ly çykyş­ ­lar­da hem öz be­ýa­ny­ tional culture, take steadfast steps on туркмен» состоялась при участии ny tap­dy. deep studying and bringing to youth of главы государства в Национальной

MIRAS 97 Şo­nuň ýaly-da,­ baý­ram­çy­lyk çy­kyş­ the heritage of the people, upbringing туристической зоне «Аваза». Как la­ry­nyň mak­sat­na­ma­sy­na şu ýyl­ky of new generation of the workers of и прежде, в нынешнем году среди «Türk­me­niň Al­tyn asy­ry» bäs­le­şi­gi­niň culture and masters of art». лауреатов были представители за- ýe­ňi­ji­si, W. Ba­ba­ri­ki­niň ýol­baş­çy­ly­gyn­ The richness and uniqueness of the рубежных государств. da­ky Bela­ ­rus Res­pub­li­ka­sy­nyň Pre­zi­ modern Turkmen art, its peacemak- Выступая 9 сентября на этом тор- dent or­kest­ri­niň çy­kyş­la­ry hem gi­ri­zil­ ing mission has found reflection in big жестве, лидер нации Гурбангулы di. Öz ýurdu­ ­nyň çäk­le­rin­den da­şar­da concert programme, accompanied the Бердымухамедов подчеркнул: «Мы hem ta­nal­ýan bu or­kestr öz çykyş­ ­la­ creative holiday in the Turkmen sea- и впредь будем продолжать мас- ry­na bela­ ­rus saz­la­ry­ny hem go­şup, side. штабную работу по совершенство- meş­hur türk­men kom­po­zi­tor­la­ry­nyň The performance of the President ванию национальной культуры, eser­le­rin­den dür­li saz­la­ry us­sat­lyk bi­ orchestra of the Republic of Belarus предпринимать последовательные len ýe­ri­ne ýe­tir­di. under the direction of V. Babarikin – шаги по глубокому изучению и до- ведению до молодежи наследия на- Ga­raş­syz­ly­gy­my­zyň 25 ýyl­ly­gy­ the laureate of the present contest рода, воспитанию нового поколения na ba­gyş­la­nan dö­re­di­ji­lik çä­re­le­ri­niň «The Gold Age of Turkmens» was also деятелей культуры и мастеров ис- ara­syn­da 24-25-nji sent­ýabr­da Türk­ in the programme of the festive con- кусства». me­nis­ta­nyň Me­de­ni­ýet mi­nistr­li­gi­niň cert. Famous far beyond the bounds Богатство и своеобразие совре- Awst­ri­ýa-türk­men jem­gy­ýe­ti bi­len bi­ of its country, the orchestra virtuosic менного туркменского искусства, le­lik­de ge­çi­ren çä­re­si hem bar. Il­kin­ji performed the potpourri from works of the outstanding Turkmen composers, его миротворческая миссия нашли no­bat­da bu We­na ba­ly­dyr. Bu tä­sir­li отражение в большой концертной çä­re türk­men we awst­ri­ýa­ly sa­zan­da­ including into its number the Byelorus- sian music as well. программе, сопровождавшей твор- la­ry, aý­dym­çy­la­ry, ho­reog­ra­fi­ýa sun­ ческий праздник в туркменском ga­ty­nyň we­kil­le­ri­ni ýyg­nap, Aşga­ ­bat­da The actions, jointly held on Septem- ber 24-25 by the Ministry of Culture of Приморье. üçün­ji ge­zek ge­çi­ril­ýär. Däp bol­şy ýa- В программу праздничного кон- Turkmenistan and the Austrian-Turk- ly, We­na ba­ly Türkme­ ­nis­ta­nyň Döw­let церта вошло также выступление men Society, are among the creative me­de­ni­ýet mer­ke­zi­niň üç sa­ny esa­sy Президентского оркестра Респу- dedications to the 25th anniversary of me­de­ni­ýet oja­gy bo­lan Mil­li ki­tap­ha­na­ блики Беларусь под управлением В. the Independence. First of all, it is the nyň, Muze­ ­ýiň we Mukam­ ­lar köşgü­ ­niň Бабарикина – лауреата нынешнего Vienna Ball. The bright spectacular mer­ke­zin­dä­ki meý­dan­ça­syn­da ge­çi­ конкурса «Золотой век туркмен». action is held in Ashgabat for the third ril­di. Awstri­ ­ýa­ly myh­man­la­ryň aýt­ma­ Известный далеко за пределами time, uniting the Turkmen and Austrian gy­na gö­rä, ada­ty bol­ma­dyk dö­re­di­ji­lik своей страны оркестр виртуозно ис- musicians, singers, representatives of ru­ha eýe bolan­ bu meýdan­ ­ça, We­na полнил попурри из произведений the choreographic art. According to ba­ly­nyň ada­myň ru­hy duý­gu­la­ry­ny be­ выдающихся туркменских компози- the tradition, the Vienna Ball was held len­de göter­ ­ýan saz­la­şy­gy­ny gör­kez­ торов, включив в свой номер и бе- on square of the State Cultural Centre ýän aja­ýyp ýer­dir. лорусскую музыку. of Turkmenistan, surrounded by three Bu çä­rä­niň daba­ ­ra­ly açy­ly­şyn­da В ряду творческих посвящений symbolic centres of culture – National 25-летию независимости – меро- onuň iki dost­luk­ly ýur­duň ara­syn­da­ky Library, Museum and Mukams (Melo- yn­san­per­wer gatna­ ­şyk­la­ry ös­dür­mek­ приятия, совместно проведенные dies) Palace. According to the Austrian в 24-25 сентября Министерством dä­ki hyz­ma­ty bel­le­nip ge­çil­di. guests – it is a wonderful place, having Ba­lyň mak­sat­na­ma­sy­na mil­li we культуры Туркменистана и Австрий- unusual creative aura and emphasiz- ско-туркменским обществом. Пре- dün­ýä nus­ga­wy saz­la­ry­nyň ha­zy­na­ ing the romantic organic matter of the жде всего – это Венский бал. Яр- syn­dan meşhur­ eserler,­ şol san­da A. Vienna Ball. кая зрелищная акция проводится в Ha­ça­tur­ýa­nyň, I. Ştrau­syň, D. Şosta­ ­ The role of this action in the devel- Ашхабаде в третий раз, объединяя ko­wi­çiň wals­la­ry giri­ ­zil­di. Bu ýer­de Ç. opment of the humanitarian dialogue туркменских и австрийских музы- Nu­ry­mo­wyň, R. Re­je­po­wyň, D. Hy­ of two friendly countries was stressed кантов, певцов, представителей dy­ro­wyň we beýle­ ­ki­le­riň iň meşhur­ at its solemn opening ceremony. хореографического искусства. По eser­le­ri ýaň­lan­dy. Aşga­ ­ba­dyň ma­ýyl The popular works from the treasury сложившейся традиции Венский ag­şam­la­ryn­da Frans Le­ga­ryň ope­ret­ of the national and world classic mu- бал состоялся на площади Госу- ta­la­ryn­dan, Ju­zep­pe Werdi­ ­niň we Ja­ sic, including waltzes by A. Khachatu- дарственного культурного центра ko­mo Puççi­ ­ni­niň ope­ra­la­ryn­dan aja­ ryan, J. Strauss and D. Shostakovich Туркменистана, в окружении трех ýyp aý­dym­lar ýaň­lan­dy. were included into the programme of знаковых очагов культуры – Нацио- We­na baly­ ­nyň myh­man­la­ry bi­ziň the ball. The most famous works by нальной библиотеки, Музея и Двор- ýur­du­my­za il­kin­ji ge­zek ge­len, We­na Ch. Nurymov, R. Rejepov, D. Khydy- ца мукамов (мелодий). По отзывам kon­ser­wa­to­ri­ýa­sy­nyň uçu­ru­my we rov and others were sounded here. австрийских гостей – это великолеп- Awst­ri­ýa­nyň «Io­gann Ştraus» to­pa­ The warm Ashgabat evening was filled ное место, обладающее необыкно- ry­na gat­naş­ýan, Günor­ ­ta Af­ri­ka­ly aý­ with amazing arias from operettas by венной творческой аурой и подчер- dym­çy gyz Jo­le­na Makk­le­lan­dyň ýe­ Franz Legar, operas by Giuseppe Ver- кивающее романтическую органику ke­lik­de ýe­ri­ne ýe­tir­ýän aý­dym­la­ry­na di and Giacomo Puccini. Венского бала.

98 MIRAS haý­ran gal­dy­lar. Aş­ga­bat­da ge­çi­ril­ýän The guests of the Vienna Ball were На торжественной церемонии от- We­na baly­ ­na yzygi­ ­der­li gatnaş­ ­ýan, te­ charmed by solo performances of the крытия акции отмечалась ее роль nor ses­li Le­went Gýund­ýu­zy, di­riž­ýor South African singer Jolena McClel- в развитии гуманитарного диалога Wolf­gang Har­re­ri ýygna­ ­nan­lar şow­ land – the graduate of the Vienna двух дружественных стран. hun­ly el çarpyş­ ­ma­la­ry bi­len gar­şy­la­dy­ Conservatory and participant of the В программу бала были включены lar. We­na ba­ly diy­len­de, il­kin­ji no­bat­da, Austrian ensemble «Johann Strauss», популярные произведения из сокро- meş­hur Io­gann Ştrau­syň wals­la­ry­dyr who visited our country for the first вищницы национальной и мировой pol­ka­la­ry göz öňü­ňe gelyär.­ Ýew­ro­ time. The gathered audience gave a музыкальной классики, в том числе вальсы А. Хачатуряна, И. Штрауса, pa ýurtla­ ­ryn­da ba­let tansy­ ­nyň ykrar­ storm of applause to the traditional Д. Шостаковича. Здесь прозвучали edi­len us­sa­dy Pau­la Ros­tas we meş­ participant of Ashgabat Vienna Balls самые знаменитые произведения hur­ly­gy on­dan kem bol­ma­dyk tansçy­ – tenor Levent Gyundyuz and con- ductor Wolfgang Harrer. The Vienna Ч. Нурымова, Р. Реджепова, Д. Хы- ta­ýy Žan Be­zak ady ag­za­lan tans­la­ry дырова и др. Теплый ашхабадский Ball is, first of all, waltzes and polkas ýe­ri­ne ýe­tir­mek­de ýo­ka­ry us­sat­ly­gy вечер был наполнен прекрасными by Johann Strauss. The ballet couple gör­kez­di­ler. Ýur­du­my­zyň esa­sy tans ариями из оперетт Франца Легара, of Paula Rostas – the acknowledged to­par­la­ryn­dan bo­lan wals tans­la­ry­ny опер Джузеппе Верди и Джакомо master of the ballet dancing in the ýe­ri­ne ýe­ti­ri­ji jü­büt­le­ri­miz her bir saz­ Пуччини. countries of Europe and her mot less ly çy­ky­şy alyp bar­dy­lar. «Bir demde­ Гости Венского бала были оча- ge­çen» tans­la­ryň şow­hu­ny, köp­san­ly famous partner-dancer Jan Bezak рованы сольными выступлениями ba­la gat­na­şy­jy­la­ry we myh­man­la­ry öz have demonstrated the highest skills впервые посетившей нашу страну gir­da­by­na gap­lap al­dy. of their execution. Practically, each южноафриканской певицы Джоле- Türk­men sa­zan­da­la­ry­nyň we ola­ryň musical number was accompanied ны Макклеланд – выпускницы Вен- da­şa­ry ýurtly­ kär­deş­le­ri­niň dö­re­di­ji­lik by performances of the ball couples, ской консерватории и участницы du­şu­şy­gy er­te­si Magtym­ ­gu­ly adyn­da­ representing the leading dance col- Австрийского ансамбля «Иоганн lectives of our country. The dancing ky Türk­men mil­li saz­ly-dra­ma teat­ryn­ Штраус». Бурными аплодисмента- rhythms involved into own noisy whirl- da do­wam et­di­ril­di. ми наградили собравшиеся тради- pool the numerous participants and Me­de­ni­ýet ul­ga­myn­da­ky döw­le­ta­ ционного участника ашхабадских guests of the ball, which was held «in ra geple­ ­şik­le­ri sent­ýabr aýynyň­ soň­ венских балов – тенора Левента a burst of inspiration». Гюндюза и дирижера Вольфганга ky gün­le­rin­de Türkme­ ­nis­ta­nyň Sa­ud The creative dialogue of the Turk- Харрера. Венский бал – это, прежде Ara­bys­ta­nyn­da­ky me­de­ni­ýet gün­le­ men musicians and their foreign col- всего, вальсы и польки знаменито- ri­niň çäkle­ ­rin­de dowam­ etdi­ ­ril­di. Çä­ leagues was continued next day in го Иоганна Штрауса. Высочайшее rä­niň da­ba­ra­ly açy­ly­şy we türkmen­ Turkmen national Music and Drama мастерство их исполнения проде- sun­gat us­sat­la­ry­nyň aý­dym-saz­ly Theatre named after Magtymguly. монстрировала балетная пара Па- çy­kyş­la­ry Er-Ri­ýad şä­he­rinde­ Pa­ty­ The intergovernmental dialogues in ула Ростас – признанный мастер şa Fahd adyn­da­ky Me­de­ni­ýet mer­ sphere of culture has found its contin- балетного танца в странах Европы ke­zin­de geç­di. Bu ýer­de ýur­du­my­zyň uation in the framework of the Days of и ее не менее известный партнер- ama­ly-ha­şam sun­ga­ty­nyň eser­le­ri­niň, Culture of Turkmenistan in the Saudi танцор Жан Безак. Практически mu­zeý gymmat­ ­lyk­la­ry­nyň we ne­şir Arabia, taken place on last dates of каждый музыкальный номер со- önüm­le­ri­niň ser­gi­si gu­ral­dy. September. The solemn opening of провождался выступлениями баль- Türk­men me­de­ni­ýet we sun­gat us­ the action and concert of the Turkmen ных пар, представляющих ведущие sat­la­ry­nyň hü­när de­re­je­si­niň ýo­ka­ masters of art was held in Riyadh in танцевальные коллективы нашей страны. Танцевальные ритмы за- ry­dy­gy ba­ra­da hal­ka­ra de­re­je­sin­de the Cultural Centre named after King хватывали в свой шумный водово- bar­ha köp aý­dyl­ýan­dy­gy­ny bel­läp geç­ Fahd. The exhibition of works of the рот многочисленных участников и me­li­dir. A. S. Puş­kin adyn­da­ky Döw­let decorative and applied art, museum гостей бала, который прошел «на rus dra­ma teat­ry­nyň dö­re­di­ji­lik to­pa­ry­ values and printing production of our одном дыхании». nyň «Be­la­ýa Weža»­ atly­ ХХI Hal­ka­ra country was organized in the foyer of teatr fes­ti­wa­ly­na gat­naş­ma­gy mu­nuň Творческий диалог туркменских the cultural centre. музыкантов и их зарубежных кол- my­sa­ly­dyr. Ga­raş­syz Döw­let­le­riň Ar­ It should be noted that profession- лег был продолжен на следующий ka­la­şy­gy­nyň 25 ýyl­ly­gy­na ba­gyş­la­nan alism of the Turkmen workers of cul- день в Туркменском национальном dö­re­di­ji­lik çä­re­si 9-njy sent­ýabr­dan ture and masters of art is emphasized музыкально-драматическом театре 16-njy sentýabr­ ara­ly­gyn­da Brest şä­ more at the international level. One of имени Махтумкули. he­rin­de (Be­la­rus Res­pub­li­ka­sy) geç­di. examples of it is participation of the Межгосударственный диалог в Fes­ti­wal­da 16 ýurt­dan teatr to­par­la­ry creative collective of the State Rus- сфере культуры нашел продолже- öz­le­ri­niň iň gowy­ oýun­la­ry­ny gör­kez­ sian Drama Theatre named after A. S. ние в рамках Дней культуры Турк- di­ler. Puşkin­ adyn­da­ky teatr bu festi­ ­ Pushkin in XXI International Theatre менистана в Саудовской Аравии, wa­lyň dip­lo­my­na myna­ ­syp bolan­ «Biz Festival «Belaya Vezha». The creative состоявшихся в последних числах hök­man du­şu­şa­rys» at­ly oý­nu­ny gör­ forum, dedicated to the 25th anniver- сентября. Торжественное открытие kez­di. sary of the Commonwealth of Inde- акции и концерт туркменских масте- MIRAS 99 Sent­ýabr aýyn­da Azia­da-2017-ä pendent States, was held in Brest (the ров искусств прошли в Эр-Рияде в taý­ýar­lyk işi do­wam et­di­ril­di. Şol aýyň Republic of Belarus) on September Культурном центре имени Короля ba­şyn­da türk­men tür­gen­le­ri Çol­pan- 9-16. The theatre collectives from 16 Фахда. В фойе культурного центра Ata şähe­ ­rin­de (Gyrgyz­ Res­pub­li­ka­sy) countries presented their best specta- была организована выставка про- изведений декоративно-прикладно- ge­çi­ri­len Çarwa­ ­dar­la­ryň II Bütin­ ­dün­ýä cles at the festival. The Pushkin The- atre showed spectacle «We will meet го искусства, музейных ценностей oýun­la­ry­na gat­na­şyp, dür­li de­re­je­li 23 without fail», which was awarded with и издательской продукции нашей sa­ny meda­ ­la eýe bol­du­lar. 20-nji sent­ diploma of this festival. страны. ýabr­da ola­ryň äh­li­si­ne döw­let baş­tu­ The theme of preparation for Следует отметить, что профес- ta­ny­nyň adyn­dan da­ba­ra­ly ýagdaý­ ­da ASIADA-2017 got further develop- сионализм туркменских деятелей tä­ze aw­to­mo­bil­le­riň açary­ gow­şu­ryl­dy. ment in September. In the beginning культуры и мастеров искусств все Spor­tuň et­ni­ki gör­nüş­le­ri bo­lan laçyn­ of the month, the Turkmen athletes чаще отмечается на международ- ном уровне. Один из примеров gu­şy bi­len aw awla­ ­ma­ga, ok-ýaý at­ took part at II World Games of No- тому – участие творческого кол- ma­ga, atly­ ça­py­şy­ga we beý­le­ki­le­re mads, in Cholpan-Ata (the Republic лектива Государственного русского of Kyrgyz) winning various-value 23 60-dan gow­rak ýurtdan­ 1000-e go­laý драматического театра имени А. medals. On September 20, in solemn tür­gen gat­naş­dy. С. Пушкина в ХХI Международном Oýun­la­ryň da­ba­ra­ly açy­ly­şyn­da atmosphere, on behalf of the Head of театральном фестивале «Белая our state, all of them were given keys «Gal­ky­nyş» at üstün­ ­dä­ki oýun­lar to­ Вежа». Творческий форум, посвя- from new cars. About 1000 sports- pa­ry çykyş­ etdi.­ Ýel­den ýüw­rük owa­ щенный 25-летию Содружества Не- men from more than 60 countries took dan ahal­te­ke atla­ ­ry, Türk­me­nis­tan­dan зависимых Государств, проходил в part in competitions on ethnic kinds of Бресте (Республика Беларусь) с 9 ge­len ça­pyk­su­war­la­ry be­genç­li gar­şy­ sport – falconry, archery, horse races по 16 сентября. На фестивале свои lan köp­san­ly toma­ ­şa­çy­la­ryň öňün­dä­ki and so on. лучшие постановки представили те- şow­hun­ly çy­kyş­la­ry bi­len uly üs­tün­li­ge The «Galkynysh» (Revival) horse- атральные коллективы из 16 стран. eýe bol­du­lar. acrobatic collective performed at the Пушкинский театр представил спек- такль «Мы обязательно встретим- ся», который был отмечен дипло- мом этого фестиваля. В сентябре дальнейшее развитие получила тема подготовки к Ази- аде-2017. В начале месяца турк- менские атлеты приняли участие во II Всемирных играх кочевников в Чолпан-Ата (Республика Кирги- зия), завоевав 23 медали разного достоинства. 20 сентября всем при- зерам в торжественной обстановке от имени главы нашего государства были вручены ключи от новых ав- томобилей. Всего в состязаниях по этническим видам спорта – соколи- ной охоте, стрельбе из лука, конных скачках и др., приняли участие око- ло 1000 спортсменов из более чем 60 стран. На торжественном открытии игр выступил конно-акробатический коллектив «Галкыныш» (Возрож- дение). Стремительные красавцы- ахалтекинцы произвели подлинный фурор среди многочисленных зри- телей, с восторгом встретивших вы- ступления «небесных» скакунов из Туркменистана. Большие торжества, посвящен- ные году, оставшемуся до откры- тия V Азиатских игр в закрытых помещениях и по боевым искус- ствам, а также вводу в строй ново-

100 MIRAS Ýa­pyk bi­na­lar­da we sö­weş sun­ga­ty solemn opening ceremony of the го Международного аэропорта сто- bo­ýun­ça V Aziýa­ oýun­la­ry­nyň açyl­ games. The swift graceful Akhalteke лицы, состоялись 17 сентября при ma­gy­na çen­li ga­lan ýyla,­ şeý­le hem horses created a furore among nu- участии Президента Гурбангулы paý­tag­ty­myz­da Hal­ka­ra ho­wa men­zi­ merous spectators who welcomed the Бердымухамедова на спортивной li­niň ula­ny­şa gi­ri­zil­me­gi­ne ba­gyş­la­nan performance of the «heavenly» racers арене многофункционального ста- uly da­ba­ra­lar 17-nji sentýabr­ da­ Türk­ from Turkmenistan with great admira- диона «Ашхабад». Развернувшееся me­nis­ta­nyň Prezi­ ­den­ti Gurbanguly tion. здесь яркое зрелищное представле- Berdimuhamedowyň gatnaş­ ­ma­gyn­ The large solemn actions, dedi- ние стало впечатляющим повество- da kö­pu­gur­ly «Aş­ga­bat» stadio­ ­ny­nyň cated to the year, left until opening ванием о широкой панораме жизни нашего Отечества, и, конечно же, о sport meý­dan­ça­syn­da ge­çi­ril­di. Bu of V Asian Indoor and Martial Arts вызывающей уже сейчас большой ýer­de ýaý­baň­la­nan aja­ýyp sah­na­lar Games, as well as commissioning of интерес Азиаде-2017, которая прой- ata Wa­ta­ny­my­zyň dur­mu­şy­nyň giň new International airport of the country дет под девизом «Здоровье. Вооду- were held on September 17 with par- ge­ri­mi­niň, şeýle­ hem «Sag­lyk. Yl­ham. шевление. Дружба». ticipation of the President Gurbanguly Dost­luk» şyga­ ­ry as­tyn­da geçi­ ­ril­jek Тема популяризации V Азиатских Berdimuhamedov at the sport arena of Azia­da-2017-ä bil­di­ril­ýän ul­la­kan gy­ игр в закрытых помещениях и по the multi-functional «Аshgabat» Sta- zyk­lan­ma­nyň tä­sir­li be­ýa­ny bol­dy. боевым искусствам превалировала dium. The bright spectacular perfor- V Azi­ýa oýun­la­ry­ny dün­ýä ýaý­mak и в повестке дня, состоявшегося в me­se­le­si Azi­ýa­nyň sport žur­na­list­le­ mance, started here, became impres- последней декаде сентября в Аш- ri­niň gü­nü­ne ba­gyş­la­nyp, sentýab­ ­ sive narration about wide panorama хабаде Международного медиа-фо- ryň soň­ky on­gün­lü­gin­de Aşga­ ­bat­da of life of our Homeland, and, certainly, рума, посвященного Дню спортив- ge­çi­ri­len Hal­ka­ra me­dia-foru­ ­my­nyň about ASIADA-2017, which will be ных журналистов Азии. Он собрал gün ter­ti­bin­de hem ag­dyk­lyk etdi.­ Ol held under the motto «Health. Inspi- в конференц-зале отеля «Спорт», me­dia-fo­ru­my 29 döw­let­den ge­len iri ration. Friendship» and which already входящего в комплекс объектов te­le- we ra­dio ýaý­lym­la­ry­nyň, met­bu­ now causes a kin interest. Олимпийского городка туркменской The theme of popularization of V gat ne­şir­le­ri­niň, hal­ka­ra we sebit­ ­le­ýin столицы, руководителей и ведущих Asian Indoor and Martial Arts Games as­so­sia­si­ýa­la­ry­nyň, şol san­da Sport специалистов крупнейших теле- и prevailed on the agenda of the inter- met­bu­ga­ty­nyň Hal­ka­ra as­so­sia­si­ýa­ радиоканалов, печатных изданий, national media-forum, dedicated to the международных и региональных sy­nyň (AIPS), Sport metbu­ ­ga­ty­nyň Day of Sport Journalists of Asia, which ассоциаций из 29 государств, в том Azi­ýa as­so­sia­si­ýa­sy­nyň ýol­baş­çy­la­ry­ took place in the last decade of Sep- числе Международной ассоциации ny we esa­sy hü­när­men­le­ri­ni türk­men tember in Ashgabat. It gathered the спортивной прессы (AIPS), Азиат- paý­tag­tyn­da­ky Olim­pi­ýa şä­her­ji­gi­niň heads and leading specialists of the ской ассоциации спортивной прес- «Sport» myh­man­ha­na­sy­nyň mej­lis­ler largest TV and radio channels, print- сы и др. Представители масс-медиа za­ly­na jem­le­di. Köp­çü­lik­le­ýin ha­bar ing editions, international and regional обсудили вопросы укрепления пло- be­riş se­riş­de­le­ri­niň we­kil­le­ri bu ugur­ associations from 29 states, includ- дотворных связей в этой сфере, а da ön­jeý­li gat­na­şyk­la­ry pug­ta­lan­dyr­ ing International Association of Press также повышения эффективности ma­gyň, şeý­le hem Azi­ýa oýun­la­ry­na Sport (AIPS), Asian Association of совместно принимаемых мер по taý­ýar­lyk gör­mek bo­ýun­ça bi­le­lik­de Sport Press and others in the confer- подготовке к Азиатским играм. gö­rül­ýän çä­re­le­riň ne­ti­je­li­li­gi­ni ýo­kar­ ence hall of «Sport» Hotel, entered the В частности, в ходе пленарных lan­dyr­ma­gyň me­se­le­le­ri­ni ara alyp complex of the facilities of the Olympic сессий рассматривалась роль СМИ mas­la­hatlaş­ ­dy­lar. Township of the Turkmen capital. в процессе подготовки и органи- зации спортивных мероприятий Hu­su­san-da, umu­my mej­lis­le­riň bar­ In particular, the role of Mass Media высокого уровня, подчеркивалось şyn­da ýo­ka­ry de­re­je­li sport çä­re­le­ri­ni in the process of preparation and or- особое место электронных изданий, taý­ýar­la­mak­da we gu­ra­mak­da köp­çü­ ganization of the high-level sport ac- работающих в режиме он-лайн, и lik­le­ýin ha­bar be­riş seriş­ ­de­le­ri­niň or­nu­ tions were considered, the particular организации прямых трансляций на na ga­ral­dy, on-laýn ter­ti­bin­de iş­le­ýän place of the electronic editions, work- elekt­ron ne­şir­le­ri­niň hem-de tele- we теле- и радиоканалах. Гости были ing in the on-line mode and organiza- ознакомлены с проводимой в нашей ra­dio­ýaý­lym­lar­da oýun­la­ry göni alyp tion of the direct transmissions on TV стране масштабной работой по про- gör­kez­me­gi gu­ra­ma­gyň aý­ra­tyn or­ny and radio channels, were stressed in паганде спорта и здорового образа ba­ra­da nyg­tal­dy. Myh­manlar­ spor­ty the course of the plenary sessions. жизни, подготовке спортсменов и we sagdyn­ durmuş­ ýö­relge­ ­si­ni wa­ The guests were familiarized with тренеров международного класса, gyz etmek,­ hal­ka­ra de­re­je­li türgen­ ­le­ scaled work on popularization of sport развитию волонтерского движения, ri we tür­gen­leş­di­ri­ji­le­ri taý­ýar­la­mak, and healthy lifestyle, carried out in our совершенствованию законодатель- meý­le­tin­çi­ler he­re­ke­ti­ni ös­dür­mek, country, the training of athletes and ства в этой области, воспитанию bu ba­batda­ ka­nun­çy­ly­gy kä­mil­leş­dir­ international class coaches, develop- физически здорового и духовно раз- mek, be­den taý­dan sag­dyn we ruhy­ ment of the volunteer movement, per- витого поколения. Знаменательным taý­dan ösen nes­li ter­bi­ýe­le­mek bo­ fection of legislation in this sphere, up- событием стало награждение Пре- ýun­ça ýurdu­ ­myz­da al­nyp ba­ryl­ýan giň bringing of the physically healthy and зидента Туркменистана Гурбангулы MIRAS 101 ge­rim­li iş­ler bi­len ta­nyş­dy­ryl­dy. Türk­ spiritually developed generation. The Бердымухамедова Золотой меда- me­nis­ta­nyň Prezi­ ­den­ti Gurbanguly awarding of the President of Turkmeni- лью Азиатского союза спортивной Berdimuhamedowyň Sport metbu­ ­ga­ stan Gurbanguly Berdimuhamedov прессы. ty­nyň Azi­ýa bir­leşi­ ­gi­niň Altyn­ me­da­ly with Gold medal of the Asian Union Президент Азиатского союза bi­len sy­lag­lan­ma­gy şan­ly wa­ka bol­dy. of Sport Press became a remarkable спортивной прессы Мохаммад Ка- Sport metbu­ ­ga­ty­nyň Azi­ýa bir­le­şi­gi­ date. сым в своём выступлении отметил niň pre­zi­den­ti Mo­ham­mad Ka­sym öz The President of the Asian Union огромные успехи нашей страны, çy­ky­şyn­da döw­let baştu­ ­ta­ny­nyň ýol­ of Sport Press Mokhammad Kasym достигнутые под руководством гла- вы государства не только в области baş­çy­ly­gyn­da di­ňe bir sport we köp­ in his speech noted the great suc- спорта и СМИ, но и в целом во всех çü­lik­le­ýin ha­bar be­riş se­riş­de­le­ri ul­ cesses of our country, achieved un- сферах социально-экономического ga­myn­da däl-de, eý­sem tutuş­ ­ly­gy­na der the leadership of Head of State not only in sphere of sport and Mass развития. Высоко оценив уровень dur­muş-yk­dy­sa­dy ösü­şiň äh­li ul­gam­ подготовки к Азиаде-2017, руково- Media but in general, in all spheres la­ryn­da ga­za­ny­lan ägirt uly üs­tün­lik­le­ri дитель Азиатского союза спортив- of social and economic development. bel­läp geç­di. Azia­da-2017-ä taýýar­ ­ly­ ной прессы выразил туркменскому Highly appraising the level of prepara- gyň ýoka­ ­ry de­re­je­de­di­gi­ni bel­le­mek лидеру глубокую признательность tion to ASIADA-2017, the head of the bi­len, Sport met­bu­ga­ty­nyň Azi­ýa bir­ за огромную поддержку и содей- Asian Union of Sport Press expressed le­şi­gi­niň ýol­baş­çy­sy Azi­ýa­nyň sport ствие в проведении в Ашхабаде žur­na­list­le­ri­niň günü­ ­ne we Ýa­pyk bi­ Turkmen leader deep appreciation for Международного спортивного ме- na­lar­da we söweş­ sun­ga­ty bo­ýun­ça V great support and assistance in hold- диа-форума, посвященного Дню Azi­ýa oýun­la­ry­ny dün­ýä ýaý­ma­ga ba­ ing in Ashgabat of the International спортивных журналистов Азии и по- gyş­lap, Aş­ga­bat­da Hal­ka­ra sport me­ sport media-forum, dedicated to the пуляризации V Азиатских игр в за- di­ýa-foru­ ­my­nyň geçi­ ­ril­me­gi­ne ul­la­kan Day of Sport Journalists and popular- крытых помещениях и по боевым gol­da­wy we ýar­da­my üçin türk­men ization of V Asian Indoor and Martial искусствам. Arts Games. baş­tu­ta­ny­na çuňňur­ ho­şal­lyk bil­dir­di. В сентябре в Ашхабаде также со- In September, in Ashgabat, the me- Şo­nuň ýa­ly-da, Aş­ga­bat şä­he­rin­de стоялся медиа-форум, организован- dia-forum, organized by the Ministry of Dur­nuk­ly ulag ul­ga­my bo­ýun­ça bi­rin­ji ный Министерством иностранных Foreign Affairs of the country was also glo­bal masla­ ­ha­ta taý­ýar­ly­gyň çäk­le­rin­ дел страны в рамках подготовки к held in the framework of preparation to первой Глобальной конференции de ýur­du­my­zyň Da­şa­ry iş­ler mi­nistr­li­ the first Global conference on sustain- по устойчивой транспортной систе- gi­niň gu­ra­ma­gyn­da hem me­di­ýa-fo­ able transport system. The heads and ме. В работе конференции приняли rum ge­çi­ril­di. Mas­la­ha­tyň işi­ne esasy­ representatives of the leading inter- участие руководители и представи- hal­ka­ra gu­ra­ma­la­ry­nyň we dü­züm­ national organizations and structures, тели ведущих международных орга- le­ri­niň, şol san­da BMG-niň Ýew­ro­pa including the UN European Economic низаций и структур, в том числе Ев- yk­dy­sa­dy topa­ ­ry­nyň (BMG-niň EYT), Commission (UN EEC), Economic ропейской экономической комиссии BMG-niň Azi­ýa we Ýu­waş um­ma­ny and Social Commission for Asia and ООН (ЕЭК ООН), Экономической üçin Yk­dy­sa­dy we sosial­ to­pa­ry­nyň the Pacific (ESCAP), Organization и социальной комиссии ООН для (AÝUYST), Ýew­ro­pa­da howp­suz­lyk for Security and Cooperation in Eu- Азии и Тихого океана (ЭСКАТО), we hyzmat­ ­daş­lyk bir­le­şi­gi­niň (ÝHHB), rope (OSCE), Organization for Euro- Организации по безопасности и со- Yk­dy­sa­dy hyz­mat­daş­lyk gu­ra­ma­sy­ pean Economic Cooperation (OEEC), трудничеству в Европе (ОБСЕ), Ор- nyň (YHG), Hal­ka­ra de­ňiz gu­ra­ma­ International Maritime Organization ганизации Экономического Сотруд- sy­nyň (HDG), Awto­ ­mo­bil ulag­la­ry­nyň (IMO), International Union for Motor ничества (ОЭС), Международной морской организации (ММО), Меж- hal­ka­ra bir­le­şi­gi­niň (AUHB) we beýle­ ­ Transport (IUMT) and so on, as well дународного союза автомобильного ki­le­riň ýol­baş­çy­lary­ we wekil­ ­le­ri, şeý­le as representatives of international in- транспорта (МСАТ) и др., а также hem hal­ka­ra maglu­ ­mat gul­luk­la­ry­nyň formation agencies and TV and radio представители международных ин- hem-de te­le- we ra­dio­ýaý­lym­la­ryň we­ channels took part in the work of the формационных агентств, теле- и kil­le­ri hem gatnaş­ ­dy­lar. conference. Du­şu­şy­gyň bar­şyn­da der­wa­ýys me­ радиоканалов. In the course of the meeting a num- В ходе встречи обсужден ряд ак- se­le­le­riň bir­nä­çe­si, hu­su­san-da, ulag ber of vital issues, in particular, on туальных вопросов, в частности- ul­ga­myn­da hyz­mat­daş­ly­gyň hä­zir­ki­ formation of the modern legal basis по формированию современной za­man hu­kuk bin­ýa­dy­ny ke­ma­la ge­ of cooperation in transport sectors, правовой базы сотрудничества в tir­me­giň, bu ul­gam­da Ýewra­ ­zi­ýa yk­ increase of mutually beneficial links транспортном секторе, наращи- ly­myn­da öza­ra bäh­bit­li gat­na­şyk­la­ry in this sphere on the Eurasian conti- ванию взаимовыгодных связей в art­dyr­ma­gyň mese­ ­le­le­ri we beý­le­ki­ler nent and so on were discussed. The данной сфере на Евроазиатском ara alnyp­ masla­ ­hat­la­şyl­dy. Şeý­le hem interested exchange of opinions about континенте и др. Также состоялся üs­ta­şyr geçir­ ­mek­li­gi ös­dür­me­giň, se­ perspectives of the development of заинтересованный обмен мнения- bit­de ýük­le­ri da­şa­ma­gyň möç­be­ri­ni transit, increase of volume of freight ми о перспективах развития транзи- art­dyr­ma­gyň gel­je­gi ba­ra­da gy­zyk­lan­ transportation in the region also took та, увеличении объемов перевозок ma bi­len pi­kir al­şyl­dy. Hä­zir­ki­za­man place. The particular attention of грузов в регионе. Особое внима-

102 MIRAS san­ly mag­lu­mat­lar teh­no­lo­gi­ýa­la­ry­nyň the experts was given to the role of ние экспертов было уделено роли asy­ryn­da masla­ ­ha­tyň işi­ni aý­dyň­laş­ Mass Media in coverage of the work средств массовой информации в dyr­mak­da köp­çü­lik­le­ýin ha­bar be­riş of the Conference in modern age of освещении работы Конференции se­riş­de­le­ri­niň or­nu­na bi­lermen­ ­ler ta­ the digital information technologies. в современный век цифровых ин- ra­pyn­dan aý­ra­tyn üns be­ril­di. Mag­lu­ The opportunities of the operational формационных технологий. Обсуж- mat­la­ry öz­wag­tyn­da ýe­tir­me­giň, şeý­le broadcasting of information, as well дались возможности оперативно- го транслирования информации, hem sosial­ metbu­ ­ga­tyň ösü­şi­niň äh­mi­ as changes of the traditional role of а также изменения традиционной ýe­ti göz öňün­de tu­tu­lyp, köp­çü­lik­le­ýin Mass Media with taking into account роли СМИ с учетом растущего зна- ha­bar be­riş se­riş­de­le­ri­niň ada­ty or­nu­ the growing significance of the social media were discussed. чения социальных медиа. ny üýt­getme­ ­giň müm­kin­çi­lik­le­ri hem В контексте развития отечествен- ara al­nyp masla­ ­hat­la­şyl­dy. It also should be mentioned in the context of development of the national ных СМИ, их интеграции в общее Ýur­du­my­zyň köp­çü­lik­le­ýin ha­bar be­ информационное пространство, Mass Media, their integration to the riş se­riş­de­le­ri­ni, ola­ryň umu­my mag­ следует также упомянуть об уча- general information space about par- lu­mat­lar giňiş­ ­li­gi­ne goşu­ ­lyş­ma­gy­ny стии туркменской делегации в Ка- ticipation of the Turkmen delegation in ös­dür­mek bi­len bag­ly­lyk­da türk­men спийском медиа-форуме-2016, the Caspian media-forum-2016, held we­ki­li­ýe­ti­niň 22-23-nji sent­ýabr­da Ast­ состоявшемся 22-23 сентября в on September 22-23 in Astrakhan (the ra­han­da (RF) ge­çi­ri­len Ha­zar met­bu­ Астрахани (РФ). Для нашей страны, Russian Federation). This forum be- в последние годы активно усилива- gat foru­ ­my-2016-a gat­na­şan­dy­gy­ny came one more step in development hem ýatla­ ­ma­ly­dyr. Soň­ky ýyllar­ ­da ющей свое присутствие на между- of the professional contacts for our народных площадках, в том числе özü­niň hal­ka­ra meý­dan­ça­la­ry­na, şol country, in the recent years actively медийных, данный форум стал еще san­da met­bu­gat meý­dan­ça­la­ry­na strengthening its presence on the in- одним шагом в развитии професси- hem gatnaş­ ­ma­gy­ny bar­ha güýçlen­ ­ ternational areas, including the media ональных контактов. dir­ýän bu forum­ ýur­du­myz üçin hünär­ ones. 25-летию независимости Туркме- gatna­ ­şyk­la­ry­ny ös­dür­mek­de ýe­ne-de Many actions, held in the last dates нистана, подготовке к Азиаде-2017 bir ädim bol­dy. of September in the Zi-ning city – the и достижениям образовательной Türk­me­nis­ta­nyň Garaş­ ­syz­ly­gy­nyň administrative centre of Qinghai prov- политики нашей страны за годы 25 ýylly­ ­gy­na, Azia­da-2017-ä taýýar­ ­ ince of the People’s Republic of China, суверенитета был посвящен ряд

MIRAS 103 ly­ga we ýur­du­my­zyň Garaş­ ­syz­lyk were dedicated to the 25th anniversa- мероприятий, состоявшихся в по- ýyl­la­ryn­da­ky bi­lim sy­ýa­sa­ty­nyň ga­ ry of the Independence of Turkmeni- следних числах сентября в городе za­nan­la­ry­na ba­gyş­la­nyp, Hy­taý Halk stan, preparation to ASIADA-2017 Синин – административном центре Res­pub­li­ka­sy­nyň Sin­haý we­la­ýa­ty­nyň and achievements of the educational провинции Цинхай Китайской На- ýol­baş­çy­lyk mer­ke­zi bo­lan Sinin­ şähe­ ­ policy of our country within the sover- родной Республики. rin­de sent­ýab­ryň soň­ky gün­le­rin­de bir­ eign years. Форум открыла презентация до- nä­çe çä­re­ler ge­çi­ril­di. The presentation of achievements of стижений нашей страны в спорте, Fo­rum 26-njy sent­ýabr­da ýurdu­ ­my­ our country in sport, education, econ- образовании, экономике, состояв- zyň sportda,­ bilim­ ­de, ykdy­ ­sa­dy­ýet­de omy, held on September 26 in Uni- шаяся 26 сентября в Университете ga­za­nan­la­ry­nyň Sin­haý we­la­ýa­ty­nyň versity of Nationalities of the Qinghai национальностей провинции Цин- Mil­let­ler uni­wer­si­te­tin­de bo­lan ta­nyş­ province, opened the forum. хай. dy­ry­lyş da­ba­ra­sy bi­len açyl­dy. The Executive Committee for Prep- Совместную экспозицию в Сини- не представили Исполнительный Si­nin şä­he­rin­de bi­le­lik­dä­ki gur­na­ aration to V Asian Indoor and Martial комитет по подготовке V Азиатских lan eks­po­zi­si­ýa­lar V Azi­ýa oýun­la­ry­ Arts Games, the State Committee for игр, Госкомитет по туризму и Ми- ny taý­ýar­la­mak bo­ýun­ça ýe­ri­ne ýe­ Tourism and Ministry of Education of нистерство образования нашей ti­ri­ji ko­mi­tet, Syýa­ ­hat­çy­lyk ba­ra­da­ky our country presented the joint ex- страны. Внимание посетителей вы- döw­let komi­ ­te­ti we ýur­du­my­zyň Bilim­ position. The books by the President ставки привлекли книги Президента mi­nistr­li­gi ta­ra­pyn­dan gör­ke­zil­di. Türk­ Gurbanguly Berdimuhamedov, in- Гурбангулы Бердымухамедова, в me­nis­ta­nyň Prezi­ ­den­ti Gurbanguly cluded published in Chinese, attracted том числе изданные на китайском Berdimuhamedowyň kitap­ ­la­ry, şol attention of the visitors of the exhibi- языке. Здесь также широко были san­da ola­ryň hytaý­ dilin­ ­de ne­şir edi­ tion. Editions and materials, telling представлены издания и матери- len­le­ri ser­gä gelen­ ­le­riň ünsü­ ­ni çekdi.­ about rich national heritage and mod- алы, рассказывающие о богатом Şo­nuň ýa­ly-da, bu ýer­de Türkme­ ­nis­ta­ ern life of Turkmenistan, recreation национальном наследии и совре- nyň baý mil­li mira­ ­sy we hä­zir­ki­za­man potential of our country, and national менной жизни Туркменистана, ре- dur­mu­şy, ýur­du­my­zyň ra­ýat­la­ry­nyň cuisine were widely displayed here. креационных возможностях нашей ru­hy we fi­zi­ki taydan­ di­kel­diş müm­kin­ The production with symbols of Turk- страны, национальной кухне. Среди çi­lik­le­ri, mil­li ta­gamla­ ­ry ba­ra­da gür­rüň menistan and future Games – torch of экспонатов продукция с символи- ber­ýän ne­şir­ler we mag­lu­mat­lar hem ASIADA-2017, souvenirs, textile, uni- кой Туркменистана и будущих Игр gör­ke­zil­di. Eks­po­nat­la­ryň ara­syn­da form of the volunteers and others are – факел Азиады-2017, сувениры, Türk­me­nis­ta­nyň ny­şan­la­ry­ny aň­lad­ among the exhibits. текстиль, форма волонтёров и др.

104 MIRAS ýan önüm­ler we gel­jek­de ge­çi­ril­jek, That day, the ceremony of signing of В этот же день в Синине состоя- Azia­da-2017-niň ala­wy, su­we­nirler,­ Memorandum on cooperation between лась церемония подписания Мемо- dok­ma önüm­le­ri, meýle­ ­tin­çi­le­riň ly­bas­ the Ministry of Education of Turkmeni- рандума о сотрудничестве между la­ry we beý­le­ki­ler bar. stan and Department of Education of Министерством образования Турк- Hut şol gü­nüň özün­de Si­nin şähe­ ­ the Qinghai province, which supposes менистана и Департаментом обра- rin­de Türkme­ ­nis­ta­nyň Bi­lim mi­nistr­li­gi expansion of partnership in the frame- зования провинции Цинхай, который предполагает расширение партнер- bi­len Sin­haý we­la­ýa­ty­nyň Bi­lim de­ work of the student exchange, mutual ства в рамках студенческого обме- par­ta­men­ti­niň ara­syn­da hyz­mat­daş­ training of specialists in studying of на, взаимной подготовки специали- lyk ha­kyn­da Äht­na­ma gol çekmek­ the Turkmen and Chinese languages, which is particularly vital in the aspect стов по изучению туркменского и da­ba­ra­sy bol­dy. Bu Ähtna­ ­ma ta­lyp­la­ китайского языков, что особенно ак- ry alyş­ma­gyň, türkmen­ we hytaý­ dil­le­ of the planned work on strengthening of the teaching the Chinese language туально в свете намеченной работы ri­ni öwren­ ­mek bo­ýun­ça hü­när­menle­ ­ri по углублению преподавания ки- in the educational institutions of our öza­ra taýýar­ ­la­ma­gyň çäk­le­rinde­ hyz­ тайского языка в образовательных country took place in Zi-ning. And on mat­daş­ly­gyň giňel­ ­dil­me­gi­ni göz öňün­ учреждениях нашей страны. А 27 September 27, the Memorandum on de tutýar.­ Bu bol­sa ýur­du­my­zyň bi­lim сентября в китайском городе Урум- cooperation between Turkmen State eda­ra­la­ryn­da hytaý­ di­li­ni okatma­ ­gy чи был подписан Меморандум о со- University named after Magtymguly çuň­laş­dyr­mak babat­ ­da bel­le­nen işler­ трудничестве между Туркменским and University of Xinijiang province, государственным университетом bi­len bag­ly­lyk­da aý­ra­tyn der­wa­ýys­dyr. called to promote leading to new 27-nji sent­ýabr­da Hy­ta­ýyň Urum­çy şä­ имени Махтумкули и Университетом level the cooperation of the educa- провинции Синдзянь, призванный he­rin­de Mag­tym­gu­ly adyn­da­ky Türk­ tional institutions of both countries in способствовать выводу на новый men döw­let uni­wer­si­te­ti bi­len Sindz­ exchange of experience and method- уровень взаимодействия образова- ýan we­la­ýat uni­wer­si­te­ti­niň arasyn­ ­da ological elaborations, was signed in тельных учреждений двух стран в hyz­mat­daş­lyk ha­kyn­da Äht­na­ma gol the Chinese Urumqi city. обмене опытом, методическими на- çe­kil­di. Bu Ähtna­ ­ma hem iki ýurduň­ The specialized branch forums, held работками. ara­syn­da tej­ri­be, usu­ly­ýet iş­läp düz­ in the third quarter of the year in the Достижениям различных сфер за me­le­ri­ni alyş­mak bi­len iki ýurduň­ bi­lim Exhibition Centre of the Chamber of годы независимого развития госу- eda­ra­la­ry­nyň öza­ra gat­na­şyk­la­ry­ny tä- Commerce and Industry, were dedi- дарства были посвящены специа- MIRAS 105 ze de­re­jä çy­kar­ma­ga ýar­dam ber­mä­ cated to the achievements of various лизированные отраслевые форумы, ge ni­ýet­le­nen­dir. spheres within the years of the inde- проходившие в третьем квартале Şu ýylyň­ üçün­ji çär­ýe­gin­de Söw­ pendent development of the state. года в выставочном центре Торгово- da-sena­ ­gat eda­ra­sy­nyň sergi­ mer­ The International exhibition «Turkmen промышленной палаты. В их числе ke­zin­de bo­lup ge­çen ýö­ri­te­leş­di­ri­len Construction - 2016» and conference Международная выставка «Туркмен- pu­dak­la­ýyn fo­rum­lar döw­le­ti­mi­ziň ga­ «Development of Construction Sector строй-2016» и конференция «Разви- raş­syz­lyk ýyl­la­ryn­da­ky ösü­şün­de dür­li of Turkmenistan», International exhibi- тие строительной отрасли Туркме- ul­gam­lar­da ga­za­ny­lan üs­tün­lik­le­re ba­ tion and conference «Main Directions нистана», Международная выставка gyş­lan­dy. Ola­ryň ara­syn­da «Türk­men­ of Development of Energy Industry of и конференция «Основные направ- gur­lu­şyk-2016» at­ly hal­ka­ra ser­gi we Turkmenistan», X International exhibi- ления развития энергетической про- «Türk­me­nis­ta­nyň gur­lu­şyk pu­da­gy­nyň tion and scientific conference on tele- мышленности Турк-менистана», X ösü­şi» atly­ masla­ ­hat, «Türkme­ ­nis­ta­ communications, telemetry, informa- международная выставка и научная nyň ener­ge­ti­ka se­na­ga­ty­nyň ösü­şi­niň tion technologies «Turkmentel-2016», конференция по телекоммуникаци- ям, телеметрии, информационным esa­sy ugur­la­ry» at­ly hal­ka­ra ser­gi we are among them. In the last dates of технологиям «Туркментел-2016». В mas­la­hat, Te­le­kom­mu­ni­ka­si­ýa­lar, te­ September, the International tourist последних числах сентября в На- le­met­ri­ýa, maglu­ ­mat tehno­ ­lo­gi­ýa­la­ry exhibition and conference «Tourism циональной туристической зоне bo­ýun­ça «Türkmen­ ­tel-2016» at­ly X and Travelling» was held in «Avaza» «Аваза» состоялась Международ- hal­ka­ra ser­gi we ylmy­ mas­la­hat bar. National Tourist Zone. In conclusion ная туристическая выставка и кон- Sent­ýabr aýynyň­ soňky­ gün­le­rin­de of the review, we will traditionally tell ференция «Туризм и путешествия». «Awaza»­ mil­li sy­ýa­hat­çy­lyk zo­la­gyn­da about achievements of the publishing В завершение обзора традицион- «Sy­ýa­hatçy­ ­lyk we geze­ ­lenç» at­ly Hal­ sphere and new book products of the но расскажем о достижениях изда- ka­ra syýa­ ­hat­çy­lyk sergi­ ­si we mas­la­hat third quarter. тельской сферы и книжных новин- bo­lup geç­di. This year, the book production, ках третьего квартала. Syn ber­me­gi ta­mam­la­mak bi­ published by Turkmen State Publish- В нынешнем году высоких на- len,adat­ça üçün­ji çär­ýek­de ne­şir­ýat ul­ ing Service was again awarded high град конкурса «Искусство книги», ga­my­nyň ga­za­nan­la­ry we täze­ ki­tap­lar prizes of the contest «Art of Book», проводимого в столице Российской ba­ra­da gür­rüň ede­liň. held in the capital of the Russian Fed- Федерации в рамках ежегодной Rus­si­ýa Fede­ ­ra­si­ýa­sy­nyň paý­tag­ eration in the framework of annual Московской международной книж- tyn­da her ýyl­da ge­çi­ril­ýän Mosk­wa Moscow International Book Fair. The ной выставки-ярмарки, вновь hal­ka­ra ki­tap ser­gi-ýar­mar­ka­sy­nyň book by the President Gurbanguly удостоилась книжная продукция, çäk­le­rin­de ge­çi­ri­len «Kitap­ sun­ga­ Berdimuhamedov «Neutral Turkmeni- выпущенная Туркменской государ- ty» bäs­le­şi­gi­niň ýo­ka­ry syla­ ­gy­na, ýe­ stan» was acknowledged the owner of ственной издательской службой.

106 MIRAS the main prize in nomination «Grand Prize». The collection of folk proverbs and sayings, united and systematized by the Turkmen Leader in the work «Source of Wisdom» was awarded the diploma of the winner in nomina- tion «Commonwealth». The edition «My Neutral Motherland», addressed to the growing generation, is among the winners in nomination «Book for Children and Youth». The Scientific- popular work «Medieval Libraries of Merv and their Founders» is among the winners in nomination «Dialogue of Cultures». And, the book, dedicated to the phenomenon of Mary Art School – «Picturesque Legends of Ancient Merv», was awarded the diploma of the laureate of the contest in «Science and Innovations». In the aspect of achievements of the ne-de, Türk­men döw­let ne­şir­ýat gul­ national book publication and printing Обладателем главной награды кон- lu­gy ta­ra­pyn­dan şu ýyl ne­şir edi­len industry, the annually held in the Turk- курса в номинации «Гран-при» при- ki­tap önü­mi myna­ ­syp bol­dy. «Gran- men capital International Book Fair знана книга Президента Гурбангулы pri» nomi­ ­na­si­ýa­sy bo­ýun­ça Türk­ and the scientific conference «Book Бердымухамедова «Нейтральный me­nis­ta­nyň Prezi­ ­den­ti Gurbanguly is Way to Cooperation and Progress» Туркменистан». Собрание народ- Berdimuhamedowyň «Bita­ ­rap Türk­ deserves particular attention. The ini- ных пословиц и поговорок, объ- tiated by the President Gurbanguly me­nis­tan» at­ly ki­ta­by bäs­le­şi­giň baş единенных и систематизирован- Berdimuhamedov and aimed at wide baý­ra­gy­na my­na­syp diý­lip yk­rar edil­di. ных туркменским лидером в труде international cooperation, Ashgabat «Источник мудрости», удостоено Türk­men baştu­ ­ta­ny­nyň «Paý­has çeş­ book fair is one of the central and im- диплома победителя в номинации me­si» at­ly ki­ta­byn­da ýyg­na­lan we bir pressive events in the cultural life of «Содружество». Адресованное под- ul­ga­ma sal­nan halk na­kyl­la­ry­nyň we our country and invariably arouses растающему поколению издание ata­lar söz­le­ri­niň ýy­gyn­dy­sy «Ar­ka­la­ a kin interest of the specialists from «Нейтральная Родина моя» вошло şyk» no­mi­na­si­ýa­sy boýun­ ­ça ýeňi­ ­ji­ many states of the world. The empha- в число победителей в номинации niň dip­lo­my­na my­na­syp bol­dy. Ösüp sis was made in designing and the- «Книга для детей и юношества». gel­ýän ýaş nes­le ni­ýet­le­nen «Bita­ ­rap matic organization of the current XI Среди победителей в номинации Wa­ta­nym» at­ly ne­şir «Ça­ga­lar we International Book Fair on the preser- «Диалог культур» – научно-популяр- ýet­gin­jek­ler üçin ki­tap» no­mi­na­si­ýa­sy vation of the cultural heritage, and its ный труд «Средневековые библио- bo­ýun­ça ýeňi­ ­ji­le­riň ha­ta­ry­na go­şul­dy. popularization in the world. теки Мерва и их основатели». А в «Me­de­ni­ýet­le­riň gat­na­şy­gy» no­mi­na­ The book forum demonstrated the номинации «Наука и инновации» диплома лауреата конкурса удосто- si­ýa­sy bo­ýun­ça ýe­ňi­ji­le­riň ara­syn­da achievements of the national and ена книга, посвященная феномену «Mer­wiň or­ta asyr­lar döw­rü­niň ki­tap­ world industry of book publication and марыйской художественной школы ha­na­la­ry we ola­ry esas­lan­dy­ry­jy­lar» printing art, promoted popularization – «Живописные легенды древнего at­ly yl­my-po­pul­ýar iş hem bar. «Ylym of their best patterns, development of Мерва». we in­no­wa­si­ýa­lar» no­mi­na­si­ýa­sy bo­ international cultural cooperation. In В плане достижений отече- ýun­ça Ma­ry çe­per­çi­lik mek­de­bi­niň this context, it should be noted that ex- aý­ra­tyn­ly­gy­na bagyş­ ­la­nan «Gady­ ­my ственного книгоиздания и поли- hibitors from 19 countries of the world графической промышленности Mer­wiň şekil­ ­le­rdä­ki ro­wa­ýa­ty» at­ly ki­ took part in the work of XI International особого внимания заслуживает еже- tap bäs­le­şi­giň ýe­ňi­ji­si­niň dip­lo­my­na Book fair. The heads and representa- годно проходящая в туркменской my­na­syp bol­dy. tives of the sphere of culture of a num- столице Международная книжная Ýur­du­my­zyň ki­tap ne­şir­le­ri­niň we ber of countries, large foreign com- выставка-ярмарка и научная кон- po­lig­ra­fi­ýa se­na­ga­ty­nyň ga­za­nan­la­ry panies, publishing houses, printing ференция «Книга – путь к сотруд- ba­bat­da türkmen­ paý­tag­tyn­da her ýyl­ establishments, public organizations, ничеству и прогрессу». Иницииро- da ge­çi­ril­ýän «Ki­tap hyz­mat­daş­ly­gyň famous writers, masters of translation, ванная Президентом Гурбангулы we ösü­şiň ýo­ly» at­ly hal­ka­ra ki­tap ser­ scientists, artists-illustrators, journal- Бердымухамедовым и нацеленная gi-ýar­mar­ka­sy we yl­my masla­ ­ha­ty aý­ ists and managers were members на широкое международное взаи- ra­tyn üns ber­mä­ge my­na­syp­dyr. Türk­ of the delegations. The stands of the модействие, ашхабадская книжная MIRAS 107 me­nis­ta­nyň Prezi­ ­den­ti Gurbanguly выставка-ярмарка является одним Berdimuhamedowyň baş­lan­gy­jy bi­len из центральных и ярких событий в ge­çi­ril­ýän we giň hal­ka­ra hyz­mat­daş­ культурной жизни нашей страны и ly­gy­na gö­nük­di­ri­len Aşga­ ­bat kitap­ ser­ неизменно вызывает огромный ин- gi-ýar­mar­ka­sy ýur­du­my­zyň me­de­ni терес специалистов из многих госу- dur­mu­şy­nyň esasy­ we tä­sir­li waka­ ­la­ дарств мира. В оформлении и тема- ry­nyň bi­ri­dir. Ol dün­ýä­niň bir­nä­çe döw­ тической организации нынешней XI let­le­ri­niň hü­när­men­le­rin­de ägirt uly Международной книжной выставки- ярмарки акцент был сделан на со- gy­zyk­lan­ma döred­ ­ýär. Şu ge­zek geçi­ ­ хранение культурного наследия и ri­len XI Hal­ka­ra ki­tap ser­gi-ýar­mar­ka­ его популяризации в мире. sy be­ze­len­de we te­ma­ti­ki taý­dan gu­ra­ Книжный форум продемонстри- lan­da, mede­ ­ni mi­ra­sy­my­zyň sakla­ ­nyp ровал достижения национальной и gal­ma­gy­na, onuň dün­ýä ýa­ýyl­ma­gy­na мировой индустрии книгоиздания и aý­ra­tyn üns be­ril­di. полиграфического искусства, содей- Bu ki­tap fo­ru­my mil­li we dün­ýä möç­ ствовал популяризации их лучших be­rin­de ki­tap ne­şir edi­ji­lik se­na­ga­ty­ образцов и развитию международ- nyň we polig­ ­ra­fi­ýa sun­ga­ty­nyň gaza­ ­ ного культурного сотрудничества. nan­la­ry­ny gör­kez­di, ola­ryň iň go­wy В этом контексте следует отметить, nus­ga­la­ry­ny dün­ýä ýaý­ma­ga, hal­ka­ra что в работе XI Международной me­de­ni hyzmat­ ­daş­ly­gy­ny ös­dür­mä­ge книжной выставки-ярмарки приня- ýar­dam etdi.­ Şunuň­ bi­len bag­ly­lyk­da, ли участие экспоненты из 19 стран XI Hal­ka­ra ki­tap ser­gi-ýar­mar­ka­sy­nyň large foreign higher educational es- мира. В составе делегаций были ру- işi­ne dün­ýä­niň 19 ýur­dun­dan eks­po­ tablishments – Moscow Polytechnic ководители и представители сферы nent­le­riň gat­na­şan­dy­gy­ny bel­läp geç­ University, Cambridge University and культуры ряда стран: крупных зару- me­li­dir. We­ki­li­ýet­le­riň ara­syn­da bir­nä­ University of California, Berkeley as бежных компаний, издательств, ти- çe ýurt­la­ryň me­de­ni­ýet ul­gam­la­ry­nyň, well as Intergovernmental Fund for пографий, общественных организа- iri da­şa­ry ýurt kom­pa­ni­ýa­la­ry­nyň, ne­ Humanitarian Cooperation of CIS ций, известные писатели, мастера перевода, ученые, художники-ил- şir­ýat­la­ry­nyň, çap­ha­na­la­ry­nyň, jem­ country-members, celebrating this люстраторы, журналисты, менедже- gy­ýet­çi­lik gu­ra­ma­la­ry­nyň ýol­baş­çy­la­ry year its tenth anniversary were pre- ры. На площадке книжного форума we we­kil­le­ri, meş­hur ýa­zy­jy­lar, us­sat sented on the area of the book forum. были представлены стенды круп- The book forum promotes activiza- ter­ji­me­çi­ler, alym­lar, be­zeý­ji su­rat­keş­ ных зарубежных вузов – Москов- ler, žurna­ ­list­ler, mene­ ­jerler­ bar. Ki­tap tion of the interest in book and book ского политехнического универси- fo­ru­my­nyň meý­dan­ça­syn­da gör­nük­li science, getting information about in- тета, Кембриджского университета da­şa­ry ýurt okuw jaý­la­ry bo­lan Mosk­ novations of the branch, and gaining и Калифорнийского университета wa­nyň po­li­teh­ni­ki uni­wer­si­te­ti­niň, the mutually useful experience. These «Беркелей», а также Межгосудар- Kemb­rij uni­wer­si­te­ti­niň we Kali­ ­for­ni­ýa­ issues were in the centre of attention ственного фонда гуманитарного со- nyň «Ber­ke­leý» uni­wer­si­te­ti­niň, şeý­le of the participants of the scientific con- трудничества стран-участниц СНГ, hem şu ýyl özüniň­ on ýylly­ ­gy­ny bel­le­ ference «Book is Way to Cooperation отмечающего в нынешнем году свое ýän GDA gatnaş­ ­ýan ýurtla­ ­ryň Ynsan­ ­ and Progress». In the cause of its десятилетие. per­wer hyz­mat­daş­ly­gy­nyň döw­le­ta­ra work, the participants were familiar- Книжный форум способствует ак- gaz­na­sy­nyň ge­ti­ren stend­le­ri gör­ke­ ized with achievements of the publish- тивизации интереса к книге и книж- zil­di. ing sector of Turkmenistan and other ному делу, получению информации Ki­tap fo­ru­my ki­ta­ba we ki­tap işi­ne countries, experience of introduction об инновациях отрасли, приобре- de­giş­li, pu­da­gyň in­no­wa­si­ýa­la­ry ba­ of the latest technologies to the pro- тению взаимополезного опыта. Эти ra­da­ky mag­lu­mat­la­ryň we özara­ bäh­ duction of book and other printing вопросы находились в центре вни- bit­li tej­ri­bä­niň alyn­ma­gy­na bo­lan gy­ production, creation of the network of мания участников научной конфе- ренции «Книга – путь к сотрудниче- zyk­lan­ma­ny işjeň­ ­leş­dirmä­ ­ge ýar­dam the electronic services, transferring ству и прогрессу». В ходе ее работы ber­ýär. Bu me­se­le­ler «Ki­tap hyz­mat­ of information and spread of books in собравшиеся были ознакомлены с daş­ly­gyň we ösü­şiň ýoly»­ atly­ yl­my the electronic format. The interested достижениями издательской отрас- mas­la­ha­ta gat­na­şy­jy­la­ryň üns mer­ exchange of opinions on issues of es- ли Туркменистана и других стран, ke­zin­de bol­dy. Onuň işi­niň bar­şyn­da, tablishment of close partner links be- опытом внедрения новейших тех- bu ýe­re ýygna­ ­nan­lar Türkme­ ­nis­ta­nyň tween the core structures, including in нологий в производство книжной и we beý­le­ki ýurtla­ ­ryň ne­şir­ýat ulgam­ ­ sphere of training of specialists of the другой полиграфической продук- la­ry­nyň ga­za­nan­la­ry, ki­tap we beý­le­ki publishing industry and printing tech- ции, создания сети электронных po­lig­ra­fi­ýa önüm­le­ri­niň önüm­çi­li­gi­ne iň nologies, translation activity, library услуг, передачи информации и рас- tä­ze teh­no­lo­gi­ýa­la­ryň or­naş­dy­ry­ly­şy, interaction and creative contacts took пространения книг в электронном elekt­ron hyzmat­ ­lar ulga­ ­my­nyň dö­re­ place. формате. Состоялся заинтересо-

108 MIRAS di­li­şi, elekt­ron öl­çeg­de mag­lu­mat­la­ryň The scientific-practical conference ванный обмен мнениями по вопро- ge­çi­ri­li­şi we ki­tap­la­ryň ýaý­ra­dy­ly­şy bi­ «Role of the book in the preservation сам налаживания тесных партнер- len ta­nyş­dy­ryl­dy. Ugur­daş dü­züm­le­riň and popularization of the ancient heri- ских связей между профильными структурами, в том числе в области ara­syn­da, şol san­da ne­şir­ýat işi we tage of the peoples» with participation подготовки специалистов издатель- po­lig­ra­fi­ýa teh­no­lo­gi­ýa­la­ry, terji­ ­me­çi­lik of the local scientists and specialists işi, ki­tap­ha­na­la­ryň öza­ra we döre­ ­di­ji­lik ского дела и полиграфических тех- of the library science, their colleagues gatna­ ­şyk­la­ry bo­ýun­ça hü­när­menle­ ­ri нологий, переводческой деятельно- from the countries of the Common- taý­ýar­la­mak ba­bat­da ýyg­jam hyz­mat­ сти, библиотечного взаимодействия wealth of Independent States was и творческих контактов. daş­lyk gatna­ ­şyk­la­ry­ny ýo­la goý­mak В рамках XI Международной книж- ba­ra­da gy­zyk­lan­ma bilen­ pi­kir al­şyl­dy. held in State Library of State Cultural ной выставки-ярмарки и научной «Ki­tap hyz­mat­daş­ly­gyň we ösü­şiň Centre in connection with announce- конференции «Книга – путь к со- ment of the city of Dashoguz the cul- ýoly» atly­ XI Hal­ka­ra ki­tap ser­gi-ýar­ трудничеству и прогрессу» в связи mar­ka­sy­nyň we yl­my mas­la­ha­ty­nyň tural capital of CIS-2016 in the frame- с провозглашением города Дашогуз çäk­le­rin­de Da­şo­guz şä­he­ri­niň 2016- work of XI International Book Fair and культурной столицей СНГ-2016 в Го- njy ýyl­da GDA-nyň me­de­ni paý­ сударственной библиотеке Госу- tag­ty diý­lip yg­lan edil­me­gi bi­len дарственного культурного центра bag­ly­lyk­da, Döw­let me­de­ni­ýet состоялась научно-практическая mer­ke­zi­niň Döw­let ki­tap­ha­na­ конференция «Роль книг в со- syn­da ýur­du­my­zyň ki­tap­ha­na işi хранении и пропаганде древнего bo­ýun­ça alym­la­ry­nyň we hü­när­ наследия народов» с участием men­le­ri­niň, ola­ryň Ar­ka­la­şy­gyň отечественных ученых и специ- ýurt­la­ryn­dan ge­len kär­deş­le­ri­niň алистов библиотечного дела, их gatnaş­ ­ma­gyn­da «Halk­la­ryň ga­dy­ коллег из стран Содружества. my mi­ra­sy­ny go­ra­mak­da we wa­ Традиционно в Государствен- gyz et­mek­de kitap­ ­la­ryň or­ny» at­ly ной академии художеств про- yl­my-ama­ly mas­la­hat bo­lup geç­di. шла творческая встреча худож- ников-иллюстраторов из разных Däp bol­şy ýa­ly, Döw­let çeper­ ­ стран мира. В ходе другой твор- çi­lik aka­de­mi­ýa­syn­da dün­ýä­niň ческой встречи за «круглым dür­li ýurt­la­ry­nyň be­zeý­ji su­ratkeş­ ­ столом» с участием писателей, le­ri­niň dö­re­di­ji­lik du­şu­şy­gy geç­di. журналистов, представителей Beý­le­ki bir dö­re­di­ji­lik du­şu­şy­gy­nyň студенчества обсуждены вопро- bar­şyn­da ýazy­ ­jy­laryň,­ žur­na­list­le­ сы популяризации националь- riň, ta­lyp ýaş­la­ryň gat­naş­ma­gyn­ ного достояния, книг, издавае- da «tege­ ­lek stoluň»­ ba­şyn­da mil­li мых по инициативе Президента ga­za­ny­lan­la­ry we Mi­ra­sa sar­pa Гурбангулы Бердымухамедова goý­mak, Wa­ta­ny öz­gert­mek ýy­ в Год почитания наследия, пре- lyn­da Türkme­ ­nis­ta­nyň Prezi­ ­den­ образования Отчизны. Детские MIRAS 109 ti Gurbanguly Berdimuhamedowyň scientific conference «Book is Way to прозаики и поэты из разных стран baş­lan­gy­jy bi­len ne­şir edil­ýän ki­tap­ Cooperation and Progress». мира рассмотрели актуальные на- la­ry dünýä­ ýaýma­ ­gyň mese­ ­le­le­ri ara Traditionally, the creative meeting of правления развития творчества для al­nyp mas­la­hat­la­şyl­dy. Dün­ýä­niň dür­li artists-illustrators from different coun- детей во время встречи «Путеше- ýurt­la­ryn­dan ge­len ça­ga­lar üçin kys­sa tries of the world was held in State ствие в страну сказок». Тема еще we şygyr­ döre­ ­diji­ ­ler «Erte­ ­ki­ler dün­ýä­ Academy of Art. The issues of popular- одного творческого мероприятия на si­ne sy­ýa­hat» at­ly du­şu­şyk ma­ha­lyn­ ization of the national heritage, books, полях форума – искусство перево- da ça­ga­lar üçin dö­re­di­ji­li­gi ös­dür­me­giň published on the initiative of the Presi- да. За «круглым столом» встрети- der­wa­ýys ugur­la­ry­na ga­ra­dy­lar. Fo­ru­ dent Gurbanguly Berdimuhamedov in лись писатели, деятели культуры, myň çäk­le­rin­de ge­çi­ri­len ýe­ne-de bir the Year of Honouring Heritage and работники редакционных коллегий, dö­re­di­ji­lik çäre­ ­si­niň tema­ ­sy­na terji­ ­me Transforming Fatherland were dis- туркменских и зарубежных СМИ. sun­ga­ty de­giş­li­dir. «Te­ge­lek sto­luň» cussed in the course of other creative Руководителям издательств, кни- ba­şyn­da ýa­zy­jy­lar, mede­ ­ni­ýet işgär­ ­ «round-table» meeting. The children’s готорговых сетей, писателям, пред- ставителям библиотечного и обра- le­ri, re­dak­sion to­par­la­ryň, türkmen­ we prose writers and poets from various зовательного сообществ, деятелям da­şa­ry ýurt­ly köp­çü­lik­le­ýin ha­bar be­riş countries of the world considered vi- культуры были представлены книж- se­riş­de­le­ri­niň iş­gär­le­ri du­şuş­dy­lar. tal directions of the development of ные новинки. Ne­şir­ýat­la­ryň, ki­tap söw­da­sy­ny the creativity for children during the В их числе – восьмой том энци- ama­la aşyr­ýan ul­gamla­ ­ryň ýol­baş­çy­ meeting «Travelling to the country of клопедического труда Президента la­ry­na, ýazy­ ­jy­la­ra, ki­tap­ha­na we bi­lim fairy-tales». The theme of one more Туркменистана, академика Акаде- be­riş jem­gy­ýet­çi­li­gi­niň we­kil­le­ri­ne, me­ creative action in the framework of the мии наук страны, доктора медицин- de­ni­ýet iş­gär­le­ri­ne tä­ze ki­tap­lar gör­ke­ forum is art of translation. The writers, ских наук, профессора Гурбангулы zil­di. workers of culture, representatives Бердымухамедова «Лекарственные Ola­ryň ara­syn­da Türk­me­nis­ta­nyň of the editorial boards, Turkmen and растения Туркменистана». Презен- Pre­zi­den­ti, ýurdu­ ­my­zyň Ylym­lar aka­ foreign Mass Media met at « round тация этого издания состоялась 18 de­mi­ýa­sy­nyň aka­de­mi­gi, luk­man­çy­ table». июля в конференц-зале Министер- lyk ylym­la­ry­nyň dok­to­ry, pro­fes­sor New books were presented to the ства здравоохранения и медицин- Gurbanguly Berdimuhamedowyň heads of publishing houses, book-sell- ской промышленности. «Türk­me­nis­ta­nyň der­manlyk­ ösüm­lik­ ing networks, writers, representatives Восьмой том «Лекарственные le­ri» atly en­sik­lo­pe­di­ki işi­niň se­ki­zin­ji of the library and educational commu- растения Туркменистана» открыва- jil­di hem bar. Bu ne­şi­riň ta­nyş­dy­ry­lyş nities, workers of culture. ется статьей, отражающей после- da­ba­ra­sy 18-nji iýul­da Türk­me­nis­ta­ Volume 8 of the encyclopedic work довательные и целенаправленные nyň Sag­ly­gy go­ra­ýyş we der­man se­ of the President of Turkmenistan, шаги, предпринимаемые по разви-

110 MIRAS na­ga­ty mi­nistr­li­gi­niň mej­lis­ler za­lyn­da Academician of the Academy of Sci- тию отечественной сферы здраво- ge­çi­ril­di. ences of the country, Doctor of Medi- охранения. Книга включает 108 рас- «Türk­me­nis­ta­nyň der­man­lyk ösüm­ cal Sciences, Professor Gurbanguly положенных в алфавитном порядке lik­le­ri­niň» seki­ ­zin­ji jil­di ýur­du­my­zyň Berdimuhamedov «The Medicinal наименований растений, сведения sag­ly­gy go­ra­ýyş ulga­ ­my­ny ösdür­ ­mek Plants of Turkmenistan» is among об их применении в народном вра- bo­ýun­ça ädil­ýän yzy­gi­der­li we mak­ them. The presentation of this edition чевании и современной фармако- sa­da gö­nük­di­ri­len ädim­le­ri şöh­le­len­ was held on July 18 in the conference- пее. dir­ýän ma­ka­la bi­len baş­lan­ýar. Kitap­ hall of the Ministry of Healthcare and Фотоиллюстрации позволяют представить масштабы реализации elip­biý terti­ ­bin­de ýerleş­ ­di­ri­len 108 Medical Industry of Turkmenistan. Государственной программы «Здо- sa­ny ösüm­li­giň ady­ny, ola­ryň halk Volume 8 of «The Medicinal Plants ровье». На снимках возведенные te­bip­çi­li­gin­de we hä­zir­ki­za­man der­ of Turkmenistan» is opened with ar- не только в столице, но и в велаятах man sena­ ­ga­tyn­da ula­ny­ly­şy ba­ra­da­ky ticle reflecting consecutive and pur- poseful steps, taken on development новые клиники и медицинские цен- mag­lu­mat­la­ry öz içi­ne al­ýar. тры, использующие в своей работе of the national sphere of healthcare. Ýer­leş­di­ri­len su­rat­lar «Sag­lyk» Döw­ самые передовые достижения нау- The book includes 108 arranged in al- let mak­sat­na­ma­sy­nyň dur­mu­şa ge­çi­ri­ ки и техники. Здесь можно увидеть phabetical order names of plants, data li­şi­niň ge­ri­mi­ni göz öňü­ne ge­tir­mä­ge объекты санаторно-курортной сфе- about their use in folk medical treat- müm­kin­çi­lik ber­ýär. Su­rat­lar­da di­ňe bir ры, индустрии оздоровительного ment and modern pharmacopoeia. paý­tag­ty­myz­da däl-de, eý­sem we­la­ отдыха и туризма, широкий спектр ýat­la­ry­myz­da hem gur­lan, öz iş­le­rinde­ The photo illustrations make it pos- изготавливаемых в нашей стране yl­myň we teh­ni­ka­nyň iň tä­ze gaza­ ­nan­ sible to imagine the scales of realiza- фармацевтических препаратов из tion of the State «Health» Programme. la­ry­ny ulan­ýan täze­ has­sa­ha­na­lar we местного лекарственного сырья. New clinics and medical centres, luk­man­çy­lyk mer­kez­le­ri gör­ke­zi­len. Bu Замечательным подарком всем which use in their work the latest ýer­de şypa­ ­ha­na, sagal­ ­dyş, dynç alyş соотечественникам стала новая achievements of the science and tech- we sy­ýa­hat­çy­lyk ul­ga­my­nyň des­ga­la­ книга главы государства «Музыка nology, erected not only in the capital ry­ny, ýur­du­myz­da ýer­li der­man­lyk çig мира, музыка дружбы и братства», but in velayats are on the pictures. ma­lyn­dan taý­ýar­la­nyl­ýan der­man se­ представленная читательской ау- One can see here the facilities of the riş­de­le­ri­niň dür­li gör­nüş­le­ri­ni gör­mek дитории 19 сентября. Издание sanatorium-resort sphere, industry of рассказывает о легендарном тур- bol­ýar. the heath-improvement recreation and кменском музыканте Шукур-бахши, Döw­let baş­tu­ta­ny­nyň 19-njy sent­ tourism, wide range of pharmaceutical который безоружным, взяв с собой ýabr­da oky­jy­la­ra hö­dür­le­nen «Pa­ra­ preparations from local medicinal raw только музыкальный инструмент hatçy­ ­lyk sa­zy, dost­luk, do­gan­lyk sa- stuff, produced in our country. дутар, отправился в стан к врагу zy» atly­ ki­ta­by äh­li il­deş­le­ri­mi­ze aja­ýyp New book of the Head of State «Mu- освобождать своего брата из пле- sow­gat bol­dy. Ne­şir­de eli ýa­rag­syz, sic of Peace, Music of Friendship and на. Победив в музыкальном состя- diňe du­ta­ry­ny alyp, aga­sy­ny ýesir­ ­lik­ Brotherhood», presented to reading зании самого лучшего музыканта den bo­şat­mak üçin duş­ma­nyň mes­ audience on September 19 became вражеского племени, он добился ge­ni­ne ug­ran, ady ro­wa­ýa­ta öw­rü­len a wonderful gift to all compatriots. своей цели. Новый труд Президента Şü­kür bag­şy ba­ra­da gür­rüň be­ril­ýär. The edition tells about legendary Гурбангулы Бердымухамедова от- Duş­ma­nyň iň us­sat bag­şy­sy­ny du­ Turkmen musician Shukur-Bagshy, личается глубокими философскими tar çal­mak­da ýe­ňip, ol öz mak­sa­dy­na who unarmed, taking only musical размышлениями автора о судьбе ýet­ýär. Türk­me­nis­ta­nyň Prezi­ ­den­ti instrument-dutar, went to the camp современного мироустройства. Рас- Gurbanguly Berdimuhamedowyň tä- of the enemy to release his brother крывая в книге образ Шукур-бахши, глава государства подчеркивает ze ki­ta­by aw­to­ryň hä­zir­ki­za­man dün­ from captivity. Winning in the musical общечеловеческий смысл идеи, за- ýä­si­niň gur­lu­şy­nyň ykba­ ­ly bara­ ­da­ky contest the best musician of the en- ложенной в этом образе. Эта идея – çuň­ňur pel­se­pe­wi oýlan­ ­ma­la­ry bi­len emy tribe, he obtained his goal. New миротворческая миссия искусства и ta­pa­wut­lan­ýar. Ki­tap­da Şü­kür bag­ work of the President Gurbanguly искусство миротворчества вообще. şy­nyň keşbi­ ­ni surat­ ­lan­dyr­mak bi­len, Berdimuhamedov differs by deep Издание включает 13 глав и по- döw­let baş­tu­ta­ny bu keşp­de jem­le­nen philosophical thoughts of the author слесловие, в котором автор, подво- ide­ýa­nyň umu­ma­dam­zat äh­mi­ýe­ti­ni about fate of the modern world or- дя читателя к главному выводу, при- nyg­tap görkez­ ­ýär. Bu ide­ýa sunga­ ­tyň der. Revealing in the book the image водит известное выражение: «Когда pa­ra­hatçy­ ­lyk dö­re­di­ji­lik hä­si­ýe­ti­dir we of Shukur-Bagshy, the Head of State говорят пушки, музы молчат», озна- umu­man pa­ra­hatçy­ ­lyk dö­re­di­ji­lik sun­ stresses the universal meaning of the чающее, что искусство утрачивает ga­ty­dyr. idea, put into this image. This idea is силу, когда начинается война. Пре- Ne­şir 13 bap­dan we söz­so­ňu­dan the peacemaking mission of art and зидент Туркменистана убежден, что yba­rat bo­lup, on­da aw­tor oky­jy­ny esa­ art of peacemaking in general. сегодня настало время придать это- sy ne­ti­jä eltmek­ bi­len, bel­li aňlat­ ­ma­ The edition includes 13 chapters and му высказыванию более актуаль- ny ge­tir­ýär: «Top­lar güm­mür­de­ýär­kä, afterword, in which author, bringing ное звучание: «Когда говорят музы, sun­gat­lar dymmak­ bilen­ ­dir». Bu bol­sa reader to the main conclusion, gave пушки молчат!» MIRAS 111 uruş baş­lan­sa, sun­ga­tyň öz güýjü­ ­ni ýi­ the famous expression: «When guns Книга «Музыка мира, музыка tir­ýän­di­gi­ni aň­lad­ýar. Türkme­ ­nis­ta­nyň tell, muses keep silent», which means дружбы и братства» оформлена Pre­zi­den­ti bu gün­ki gün­de bu aň­lat­ma that art loses power when war begins. красочными иллюстрациями, ре- has der­wa­ýys many­ ber­me­giň wag­ty­ The President of Turkmenistan is sure продукциями картин известных тур- nyň ge­lip ýe­tendi­ ­gi­ne ynan­ýar: «Sun­ that time has come to attach this ex- кменских художников и рисунками, gat­lar söh­betleş­ ­ýär­kä, top­la­ryň se­si pression more vital sounding: «When а также кадрами из киноленты Бу- çyk­ma­ýar!» muses tell, guns keep silent!». лата Мансурова, снятой по повести «Pa­ra­hatçy­ ­lyk sa­zy, dost­luk, do­ The book «Music of Peace, Music писателя Нурмурата Сарыханова gan­lyk sa­zy» at­ly ki­tap reňk­li su­rat­lar, of Friendship and Brotherhood» is «Шукур-бахши». meş­hur türk­men su­rat­keş­le­ri­niň çe­ken designed by colourful illustrations, re- В числе ярко иллюстрирован- su­rat­la­ryn­dan al­nan bö­lek­ler, Nur­my­ productions of the pictures of famous ных изданий, вышедших в свет rat Sa­ry­ha­no­wyň «Şü­kür bag­şy» po­ Turkmen artists and pictures as well в третьем квартале года, – книга wes­ti­niň esa­syn­da Bu­lat Man­su­ro­wyň as shots from movie by Bulat Mans- «Международный аэропорт Ашха- su­ra­ta dü­şü­ren çe­per filmin­ ­den bö­lek­ urov, made according to the narra- бада», выпущенная в свет Туркмен- ler bi­len be­ze­lip­dir. tive «Shukur-Bagshy» by Nurmyrat ской государственной издательской Şu ýylyň­ üçün­ji çär­ýe­gin­de Türk­ Sarykhanov. службой к открытию нового объ- men döw­let ne­şir­ýat gul­lu­gy ta­ra­ The book «International Airport of екта и посвященная крупнейшему pyn­dan çap edi­lip, baý beze­ ­len ne­ Ashgabat», published by Turkmen в регионе аэровокзальному ком- şir­le­riň ara­syn­da 17-nji sent­ýabr­da State Publishing Service to the open- плексу Ашхабада, ввод в строй ко- Türkme­ nis­ ta­ nyň­ Pre­ziden­ ti­ Gurbanguly ing of new facility and dedicated to the торого состоялся 17 сентября при Berdimuhamedowyň gat­naş­ma­gyn­da largest in the region airport complex of участии Президента Гурбангулы Бердымухамедова. В новом из- ula­ny­şa gi­ri­zi­len tä­ze des­ga­nyň, se­ Ashgabat, commissioned on Septem- ber 17 with participation of the Presi- дании подробно рассказывается bit­de iň iri Aş­ga­bat howa­ men­zi­li­niň dent Gurbanguly Berdimuhamedov is об устройстве новой авиагавани, açy­ly­şy­na ba­gyş­la­nan «Aşga­ ­bat hal­ among the illustrated editions, pub- введенных здесь системах по обе- ka­ra ho­wa menzi­ ­li» atly­ ki­tap hem bar. lished in the third quarter of the year. спечению всех критериев безопас- Tä­ze ne­şir­de tä­ze ho­wa men­zi­li­niň It is told in detail in new edition about ности и регламентации в системе gur­lu­şy, bu ýer­de howp­suz­ly­gyň äh­li structure of new air harbor, introduced организации и управления, назем- ta­lap­la­ry­ny üp­jün et­mek, ho­wa gä­mi­ here systems of provision of all crite- ного движения воздушных судов, le­ri­niň ýe­rüs­ti gatnaw­ ­la­ry­ny gu­ra­ma­gy ria of safety and regulation I system of обслуживания пассажиров, обра- we do­lan­dyr­ma­gy, ýolag­ ­çy­la­ra hyz­mat organization and management, land ботки багажа и грузов в соответ- et­me­gi, el goş­la­ry­ny we ýükle­ ­ri ýo­ka­ry movement of the aircrafts, service of ствии с высокими международны- hal­ka­ra ül­ňü­le­ri­ne laýyk­ ­lyk­da gözden­ the passengers, processing of lug- ми стандартами. В книге изложено, ge­çir­me­gi düz­gün­leş­dirmek­ üçin gi­ri­zi­ gage and cargo in accordance with какие новые подходы и технологии len ul­gam ba­ra­da jik­me-jik gür­rüň be­ high international standards. It is stat- применены в пассажирском терми- ril­ýär. Kitap­ da­ ýo­lag­çy­lar ter­mi­na­lyn­ ed in the book which new approaches нале. Кроме технических характе- da nä­hi­li tä­ze­çe çe­me­leş­me­le­riň we and technologies were applied in the ристик возможностей всех служб teh­no­lo­gi­ýa­la­ryň ula­ny­lan­dy­gy be­ýan passenger’s terminal. Besides the аэропорта, издание дает читателю edil­ýär. Bu ne­şir, oky­jy­la­ra ae­ro­por­tuň technical characteristics of opportuni- представление и о некоторых спе- äh­li gul­luk­la­ry­nyň mümkin­ ­çi­lik­le­ri­niň ties of all services of the airport, edi- циальностях этой сферы. Познава- teh­ni­ki häsi­ ­ýet­na­ma­la­ryn­dan baş­ga- tion gives reader an imagination about тельное издание вышло в свет на da, bu ul­ga­myň käbir­ hü­när­le­ri ba­ra­da some specialities of this sphere as трех языках – туркменском, англий- hem dü­şün­je ber­ýär. Bu öw­re­ni­ji­lik äh­ well. The informative edition was pub- ском и русском и снабжено богатым mi­ýet­li neşir­ türk­men, iň­lis we rus dil­le­ lished in three languages – Turkmen, фотоматериалом. rin­de ne­şir edi­lip, ol su­rat­lar bi­len baý English and Russian and provided Главные «воздушные ворота» be­ze­lip­dir. with rich photo material. страны открывают новые возможно- Ýur­du­my­zyň esa­sy «ho­wa derwe­ ­ze­ The main «air gates» of the country сти для воплощения в жизнь гран- si» Türk­me­nis­ta­ny ykly­ ­myň iň iri ulag- open new opportunities for actualiza- диозного замысла по превращению lo­gis­ti­ka mer­ke­zi­ne öwür­mek, giň we tion of the grandiose plan on turning Туркменистана в крупнейший транс- köp­ta­rap­ly hal­ka­ra hyz­mat­daş­ly­gy­ny of Turkmenistan into the largest trans- портно-логистический центр кон- ös­dür­mek ba­ra­da­ky ägirt uly mak­sat­ port-logistic centre of the continent, тинента, дальнейшему развитию la­ry­my­zy dur­mu­şa geçir­ ­mek üçin tä­ze further development of wide and mul- широкого и многоаспектного между- müm­kin­çi­lik­le­ri aç­ýar. tiple-aspect international cooperation. народного сотрудничества.

Ma­ral Ga­ja­ro­wa Maral Kajarova Марал Каджарова

112 MIRAS