TÜRKMENISTANYŇ YLYMLAR AKADEMIÝASYNYŇ MILLI GOLÝAZMALAR INSTITUTY
NATIONAL INSTITUTE OF MANUSCRIPTS НАЦИОНАЛЬНЫЙ ИНСТИТУТ РУКОПИСЕЙ OF THE ACADEMY OF SCIENCES OF АКАДЕМИИ НАУК ТУРКМЕНИСТАНА TURKMENISTAN
№3 (63), 2016
YLMY-KÖPÇÜLIKLEÝIN POPULAR SCIENTIFIC НАУЧНО-ПОПУЛЯРНЫЙ ŽURNAL JOURNAL ЖУРНАЛ
ESASLANDYRYJY — THE FOUNDER – УЧРЕДИТЕЛЬ – TÜRKMENISTANYŇ YLYMLAR NATIONAL INSTITUTE OF НАЦИОНАЛЬНЫЙ ИНСТИТУТ AKADEMIÝASYNYŇ MILLI MANUSCRIPTS OF THE ACADEMY РУКОПИСЕЙ АКАДЕМИИ НАУК GOLÝAZMALAR INSTITUTY OF SCIENCES OF TURKMENISTAN ТУРКМЕНИСТАНА
Baş redaktor Editor-in-Chief Главный редактор A. Aşyrow A. Ashyrov А. Аширов
Redkollegiýa: Editorial Board: Редколлегия: P.N. Agamyradow, P. N. Agamyradov, П.Н. Агамырадов, A. Garajaýew, A. Garajayev, А. Гараджаев, G.N. Hanmyradow, G.N. Hanmyradov, Г.Н. Ханмурадов, S. Çaryýew, S. Charyyev, С. Чарыев, O. Gurbanow O. Gurbanov О. Гурбанов
Baş redaktoryň orunbasary Deputy Editor-in-Chief Заместитель главного редактора A. Hojagulyýewa A. Hojagulyyeva А. Ходжагулыева
Jogapkär kätip Executive Secretary Ответственный секретарь Ý. Weliýewa Ya. Veliyeva Я. Велиева MAZMUNY CONTENTS СОДЕРЖАНИЕ
GARAŞSYZ, HEMIŞELIK BITARAP TÜRKMENISTANYŇ MEKDEP OKUWÇYLARYNA,TALYP ÝAŞLARYNA, MUGALLYMLARYNA WE BILIM IŞGÄRLERINE
TO SCHOOLCHILDREN, STUDENTS, TEACHERS AND WORKERS OF EDUCATION SPHERE OF 4 INDEPENDENT NEUTRAL TURKMENISTAN
ШКОЛЬНИКАМ, СТУДЕНЧЕСКОЙ МОЛОДЕЖИ, ПРЕПОДАВАТЕЛЯМ И РАБОТНИКАМ СФЕРЫ ОБРАЗОВАНИЯ НЕЗАВИСИМОГО НЕЙТРАЛЬНОГО ТУРКМЕНИСТАНА
J. JURAÝEW (Özbegistan Respublikasy) KOMÝOBYŇ ESERLERI – TÜRKI HALKLARYNYŇ TARYHYNY ÖWRENMEGIŇ MÖHÜM ÇEŞMELERIDIR
J. JURAYEV (Republic of Uzbekistan) WORKS OF LITERATURE OF KOMEB – IMPORTANT SOURCES OF 9 STUDYING OF HISTORY OF THE TURKIC PEOPLES
Д. ДЖУРАЕВ (Республика Узбекистан) ПРОИЗВЕДЕНИЯ КОМЁБА – ВАЖНЫЕ ИСТОЧНИКИ ИЗУЧЕНИЯ ИСТОРИИ ТЮРКСКИХ НАРОДОВ
Р. ALLAGULOW (Türkmenistan) YLYM WE FOTOGRAFIÝA: ÖZARA BÄHBITLI ARABAGLANYŞYK
P. ALLAGULOV (Turkmenistan) SCIENCE AND PHOTOGRAPHY: MUTUALLY BENEFICIAL RELATION
П. АЛЛАГУЛОВ (Туркменистан) 21 НАУКА И ФОТОГРАФИЯ: ВЗАИМОВЫГОДНАЯ СВЯЗЬ
О. BABAKOW, O. SAPARMÄMMEDOWA (Türkmenistan) SOLTANGALADAN WE SAHABALARYŇ ÝADYGÄRLIKLER TOPLUMUNDAN ALNAN KRANIOLOGIK TAPYNDYLARYŇ HÄSIÝETLENDIRILIŞI
О. BABAKOV, О. SАPАRМАММEDOVA (Тurkmenistan) CHARACTERISTICS OF THE CRANEOLOGICAL FINDINGS OF SOLTANGALA AND THE «ASKHABS MAUSOLEUMS» 34 О. БАБАКОВ, О. САПАРМАММЕДОВА (Туркменистан) ХАРАКТЕРИСТИКА КРАНИОЛОГИЧЕСКИХ НАХОДОК ИЗ ПАМЯТНИКОВ СУЛТАНГАЛА И АРХИТЕКТУРНОГО КОМПЛЕКСА АСХАБОВ
2 MIRAS
MAZMUNY CONTENTS СОДЕРЖАНИЕ
B. ÝÜJEL (Türkiýe Respublikasy) BABYRYŇ «DIWANYNDAKY» MESNEWILER
B. YUJEL (Republiс of Turkish) 45 MESNEVI IN BABUR’S DIVAN Б. ЮДЖЕЛ (Турецкая Республика) МЕСНЕВИ В «ДИВАНЕ» БАБУРА
G. NEPESOW. G. KAKAÝEWA (Türkmenistan) KÜLALÇYLYK SUNGATY – MEDENI MIRASYMYZYŇ BIR BÖLEGIDIR
G. NEPESOV, G. KAKAYEVA (Turkmenistan) 56 CERAMICS – COMPONENT PART OF OUR NATIONAL HERITAGE
Г. НЕПЕСОВ, Г. КАКАЕВА (Туркменистан) ГОНЧАРНОЕ ИСКУССТВО – СОСТАВНАЯ ЧАСТЬ НАШЕГО НАЦИОНАЛЬНОГО НАСЛЕДИЯ
S. ATAÝEW, M. BABAÝEWA (Türkmenistan) TIMARLANMAK BILEN BAGLANYŞYKLY DÄP-DESSURLAR
S. ATAYEV, M. BABAYEVA (Turkmenistan) THE TRADITIONS, CONNECTED WITH CARE 68 FOR OWN APPEARANCE
С. АТАЕВ, М. БАБАЕВА (Туркменистан) ТРАДИЦИИ, СВЯЗАННЫЕ С УХОДОМ ЗА СОБСТВЕННОЙ ВНЕШНОСТЬЮ
GARAŞSYZ TÜRKMENISTANYŇ JEMGYÝETÇILIK, YLMY WE MEDENI DURMUŞYNYŇ WAKALARYNA SYN (iýul-sentýabr)
REVIEW OF THE EVENTS OF THE SOCIAL, SCIENTIFIC AND CULTURAL LIFE OF INDEPENDENT TURKMENISTAN 81 (July-September)
ОБЗОР СОБЫТИЙ ОБЩЕСТВЕННОЙ, НАУЧНОЙ И КУЛЬТУРНОЙ ЖИЗНИ НЕЗАВИСИМОГО ТУРКМЕНИСТАНА (июль-сентябрь)
MIRAS 3 GARAŞSYZ, HEMIŞELIK BITARAP TÜRKMENISTANYŇ MEKDEP OKUWÇYLARY NA, TALYP ÝAŞLARYNA, MUGALLYMLARYNA WE BILIM IŞGÄRLERINE TO SCHOOLCHILDREN, STUDENTS, TEACHERS AND WORKERS OF EDUCATION SPHERE OF INDEPENDENT NEUTRAL TURKMENISTAN ШКОЛЬНИКАМ, СТУДЕНЧЕСКОЙ МОЛОДЕЖИ, ПРЕПОДАВАТЕЛЯМ И РАБОТНИКАМ СФЕРЫ ОБРАЗОВАНИЯ НЕЗАВИСИМОГО НЕЙТРАЛЬНОГО ТУРКМЕНИСТАНА
Hormatly mugallymlar we Dear teachers and workers of Уважаемые преподаватели и bilim işgärleri! education sphere! работники сферы образования! Mähriban talyplar, eziz okuwçylar! Dear students and schoolchildren! Дорогие студенты и школьники!
Sizi Mirasa sarpa goýmak, Watany I wholeheartedly congratulate you Сердечно поздравляю вас с Днем зна- özgertmek ýylyn da ýurdu myzda giň on the Day of Knowledge and Stu- ний и студенческой молодежи празд- ником, широко отмечаемым в нашей den bellenýän baýram Bilimler we ta dents, a holiday, widely marked in our стране в Год почитания наследия, пре- lyp ýaşlar güni hem-de täze okuw ýy country in a year of honoring heritage, образования Отчизны, а также с нача- lynyň başlanmagy bilen tüýs ýürekden transforming Fatherland, and begin- gütlaýaryn! лом нового учебного года! ning of the new academic year! Beýik özgertmeleriň, ösüşleriň ýoly Уверенно следуя по пути великих пре- Confidently following the way of bilen öňe barýan Türkmenistan döw образований и прогресса, Туркменистан great transformations and progress, letimiz, mähriban halkymyz şan-şöh и наш родной народ переживают слав- Turkmenistan and our native people rata beslenen taryhy döwri başdan ный период своей истории. Скоро мы geçirýär. Biz ýakyn wagtda mukaddes experience glorious period of the his- будем широко отмечать 25-летний юби- Garaşsyzlygymyzyň 25 ýyllyk şan tory. Soon, we will widely celebrate лей священной независимости. Наш ly baýramyny giňden belläp geçeris. 25-anniversary of sacred indepen- мужественный народ, устремленный к Merdana halkymyz bu beýik baýrama dence. Our courageous people, di- высоким целям, встречает этот великий праздник большими трудовыми успе- ýokary ruhubelentlik, uly zähmet üs rected to the high goals, meet this хами, в атмосфере особого духовного tünlikleri, belent maksatlar bilen bar great holiday with huge labor success- подъема. ýar. es, in atmosphere of special spiritual В эпоху могущества и счастья каждый Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk stimulating. гражданин страны, преисполненный döwründe ýurdumyzyň her bir raýa In the prosperous epoch of the pow- гордости за родную Отчизну, мирную ty eziz Watanymyza, asuda, abadan erful state, each citizen of the country, и благополучную жизнь, следуя свя- durmuşymyza guwanyp ýaşaýar, ata- full with pride for Fatherland, peace- щенным традициям предков, самоот- babalarymyzyň mukaddes ýörelgeleri ful and safe life, following sacred tra- верженно трудится, учится, строит и ne eýerip, döwletimiziň mundan beý ditions of ancestors, self-denyingly созидает во имя ее дальнейшего про- läk-de gülläp ösmegi ugrunda yhlasly works, studies, builds and creates for цветания. zähmet çekýär, okaýar, döredýär we the sake of its further prosperity. Сегодня в рамках реализуемых все- gurýar. Today in the framework of realized объемлющих реформ мы придаем осо- Häzirki döwürde ýurdumyzda amala universal reforms we attach special бое значение сфере образования, рас- aşyrylýan özgertmeleriň çäginde bilim significance to the education sphere, сматривая ее как базовую основу для ulgamyna aýratyn orun berilýär. Bilime considering it as a basis for further дальнейшего прогресса общества и jemgyýetimiziň öňe gitmeginiň, döwle progress of society and state. An over- государства. Главная цель проводимой timiziň mundan beýläk-de ösmeginiň all objective of the educational policy нами образовательной политики – обе- binýady hökmünde garalýar. Biziň bi carried out by us is ensuring global спечение всеобщей доступности обра- lim syýasatymyzyň esasy maksady зования, создание оптимальных усло- availability of education, creation of ýurdumyzyň her bir raýaty üçin bilim вий, чтобы каждый гражданин страны optimum conditions that each citizen almagyň elýeterli bolmagyny gazan мог в полной мере задействовать свои makdyr. Her bir adamyň bilim babatda of the country could involve totally the способности и талант. öz ukyby ny, zehinini doly ulanyp bil abilities and talent. В образовательной деятельности не- megi üçin ähli şertleri döret mekdir. In the education activity it is required обходимо учитывать общечеловеческие Bilim işinde umuma damzat gym to consider nationwide values and ценности и опыт развитых стран мира. matlyklary, dünýäniň ösen döwletleri experience of developed world coun- Вместе с тем система образования niň tejribesi göz öňünde tutulmalydyr. tries. Along with it, education system должна гармонично развиваться на ос- Şeýle hem, bilim ulgamy halkymyzyň should harmoniously develop on the нове национальных духовно-культур-
4 MIRAS medeni, milli-ru hy ýörel geleri, däp- basis of national spiritual-cultural tra- ных традиций и принципов нашего на- dessurlary bilen sazlaşykly ösmelidir. ditions and principles of our people. рода.
Gadyrly mekdep okuwçylary! Dear schoolchildren! Дорогие школьники! Mähriban talyp ýaşlar! Dear students! Дорогая студенческая молодежь!
Со стороны государства проводится Siziň bagtyýar durmuşda ýaşa ma State carries out much work that you большая работа, чтобы вы жили счаст- gyňyz, okamagyňyz, öwrenmegiňiz, live happily, study, get knowledge, and döwrümiziň ýokary derejeli hünärmen ливо, учились, овладевали знаниями, become professionals. In our sover- leri bolup ýetiş megiňiz üçin döwletimiz стали профессионалами своего дела. В eign Fatherland for youth, favorable tarapyndan uly işler amala aşyrylýar. нашей суверенной Отчизне молодежи opportunities are created for getting Berkarar Wata nymyzda ýaşlaryň islän создаются широкие возможности для hünärleri boýun ça bilim almak lary üçin education on selected specialty. Year получения образования по избранной giň mümkin çilikler döre dilýär. Orta hü from year, a number of specialized специальности. Год от года растет чис- när we ýoka ry okuw mekdep leriniň, and higher educational institutions and ло средних профессиональных и выс- olara kabul edilýän talyp laryň sany students accepted in them grows. Ac- ших учебных заведений и принимаемых ýyl-ýyldan artdyrylýar. Ykdysadyýe cording to priorities of development of в них студентов. В соответствии с прио- tiň ösüş aýra tynlyklaryna laýyklykda, economy new specialties are opened ритетами развития экономики в высших ýokary okuw mekdep lerinde täze hü in the higher schools. The youth gets школах открываются новые специаль- närler açylýar. Ýaşlarymyz zerur ugur education by demanded directions in ности. Молодежь получает образование lardan daşary ýurtlaryň okuw mekdep foreign higher schools. по востребованным направлениям и в зарубежных вузах. lerinde bilim alýarlar. In our country, education is free. В нашей стране бесплатное государ- Ýurdumyzda döwlet tarapyndan bi Schoolchildren, students and teachers lim bermek işi mugt amala aşyryl ýar. ственное образование. Школьники, сту- are provided with necessary training- денты и преподаватели обеспечивают- Mekdep okuwçylary, talyplar, mugal technical equipment, methodical liter- ся необходимым учебно-техническим lymlar zerur okuw-tehniki enjamla ature and textbooks. Modern schools, оборудованием, учебно-методической ry, okuw kitaplary, gollanmalar bilen kindergartens, recreation centers are литературой и пособиями. Строятся но- üpjün edilýär. Täze, döwrebap mek under construction, financial - techni- вые современные школы, детские сады, depler, çagalar baglary, çagalar dynç cal basis of educational-pedagogical оздоровительные центры, планомерно alyş we sagaldyş merkez leri gurul establishments systematically be- укрепляется материально- техническая ýar, bilim-terbiýeçilik edaralarynyň come stronger. As a vivid example of база образовательно-педагогических maddy-enjamlaýyn binýady yzygider учреждений. Ярким примером заботы li berkidilýär. Şu täze okuw ýylynda care of the state in this direction turns государства в этом направлении служит Türkmenistanyň Oguz han adyndaky out to be commissioning in new edu- и сдача в эксплуатацию в новом учеб- Inžener-tehnologiýalar uniwersitetiniň, cational year of the University of En- gineering Technology of Turkmenistan ном году Университета инженерных orta mekdepleriň we çagalar bagla технологий Туркменистана имени Огуз named after Oguz khan, tens of new rynyň onlarçasynyň täze binalarynyň хана, десятков новых средних школ и higher schools and kindergartens. ulanmaga beril megi hem döwletimiz детских садов. tarapyndan bu ugurda edilýän alada The care of youth shown at the Проявляемая на государственном nyň aýdyň mysa lydyr. state level brings results. The inspired уровне забота о молодежи приносит Ýaş nesil bara da döwlet derejesinde younger generation, betrayed to Fa- свои плоды. Формируется воодушев- edilýän alada öz miwe sini hem berýär. therland, and the people, attached to ленное молодое поколение, преданное Watanymyza, halkymyza, ata-baba high principles of ancestors and the Родине и народу, приверженное высо- larymyzyň ajaýyp ýörel gelerine, milli national traditions, directed to knowl- ким принципам предков и националь- däp-dessurlarymyza wepaly, ruhube edge, acquiring profession, is formed. ным традициям, устремленное к знани- lent, bilim almaga, hünär öwrenmä Last years, the number of Turkmen ям, овладению профессией, труду. ge, zähmet çekmäge höwesli ýaşlar students and schoolchildren who take В последние годы растет число турк- kemala gelýär. Soňky ýyllar da halkara prize-winning places on the interna- менских студентов и школьников, кото- bäsleşiklerde, sport ýaryş larynda baý tional Olympiads and sports competi- рые удостаиваются призовых мест на rakly orunlara mynasyp bolýan talyp tions grows. We are proud very much международных олимпиадах и спортив- larymyzyň, mekdep okuwçylarymyzyň ных соревнованиях. Мы очень гордимся of our talented, erudite youth suc- sany has-da artýar. Dünýäniň dürli нашей талантливой, эрудированной мо- cessfully acting in various corners of künjeklerinde Watanymyza, halkymy лодежью, успешно выступающей в раз- za mynasyp wekilçilik edip, üstünlikli the world, deservingly represents the личных уголках мира, которая достойно çykyş edýän zehinli we başarjaň ýaş country and the people. представляет свою страну и народ. larymyza biz örän guwanýarys! Your holy duty is to love Fatherland Ваш священный долг – всем сердцем Pederlerimiziň ruhy siňen mukad selflessly, our blessed land, penetrat- любить Родину, нашу благословенную des topragymyzy, ata Watanymyzy ed by spirit of ancestors, protect it as землю, пронизанную духом предков, jandan söýmek, gözüň göreji deýin an eye pupil, having got modern edu- беречь и охранять ее как зеницу ока,
MIRAS 5 goramak, döwrebap bilim-terbiýe alyp, cation and worthy upbringing, pursu- получив современное образование и ylym bilen meşgullanyp we hünär öw ing science, having specialty, become достойное воспитание, занимаясь на- renip, jemgyýete peýdaly adamlar bo useful to society, direct knowledge, укой, овладев специальностью, стать lup ýetişmek, alan bilimiňizi, ylmy ňyzy, professional skills and abilities to en- полезными для общества, направить hünäriňizi halkymyzyň abadançylygy suring well-being for the people. You свои знания, профессиональные навы- ки и умения на обеспечение благополу- na bagyş etmek siziň mukaddes bor should acquire computer technolo- juňyzdyr. Siz häzirki zamanyň ösen чия народа. gies, the latest equipment, diligently enjamlaryna, kompýuter tehno logiýa Вы должны овладевать компьютер- study glorious history and cultural heri- laryna erk etme gi başarmalysyňyz, ными технологиями, новейшим обору- halkymyzyň şöhratly taryhyny, mede tage of our people, always achieve big дованием, прилежно изучать славную ni mira symyzy yhlasly öwrenmelisiňiz, successes, going deep into the world историю и культурное наследие наше- ylym-bilim çuňluklaryna içgin arala of knowledge. го народа, всегда добиваться больших şyp, hemişe uly üstün likleri gazanma успехов, углубляясь в мир знаний. lysyňyz. Dear teachers and workers of education sphere! Уважаемые преподаватели и Hormatly mugallymlar we работники сферы образования! bilim işgärleri! It is difficult to overestimate your Трудно переоценить ваши заслуги в merits in ensuring sovereignty of Fa- обеспечении суверенитета Отчизны, Eziz Wata nymyzyň berkararlygyny, therland, happiness for the native peo- счастья родного народа, популяризации mähriban halkymyzyň bagtyýarlygyny ple, popularization among rising gen- среди подрастающего поколения за- üpjün etmekde, ýurdumyzda gazanyl eration of remarkable achievements of мечательных достижений страны, при- ýan ajaýyp üstün likleri ýaş nesle wa the country, augmentation of tendency умножении устремленности молодежи gyz etmek de, ýaşla ry belent maksat la к благородным целям и делам. Обучая ra, asylly işle re ruhlan dyrmakda siziň of youth to noble goals and undertak- ings. Training young generation in the молодое поколение в свете современ- hyzmatyňyz örän uludyr. Siz nesilleri ных требований, воспитывая его в духе light of modern requirements, bring- mize watansöýüjilik, ynsanperwerlik, патриотизма, гуманизма и высокой ing up them in the spirit of patriotism, päk ahlak lylyk ruhunda döwrebap bi нравственности, вы вносите достойный lim-terbiýe bermek bilen, ýurdumyzda humanism and high morals, you bring вклад в осуществляемые в Туркмени- amala aşyryl ýan beýik işlere mynasyp well-meaning contribution to great ful- стане великие свершения. goşant goşýar syňyz. fillments, carried out in Turkmenistan. В нашей стране к преподавателям от- Biziň ýurdu myzda mugal lymyň mer In our country, teachers are honored носятся с особым почитанием. Созда- tebesi belent tutul ýar. Mugallymlaryň especially. All conditions are created ются все условия для их плодотворной netijeli zähmet çekmegi, ýaş nesle for their fruitful activity, giving youth of деятельности, предоставления моло- döwrebap bilim-terbiýe bermegi üçin modern education, for self-denying, дежи современного образования и вос- ähli şertler döre dilýär. Sebäbi, mugal diligent and creative activity of teach- питания, ибо самоотверженный, добро- lymyň çekýän halal, tutanýerli we dö ers is a source of all our successes совестный и творческий труд педагогов redijilikli zähme ti biziň gazan ýan üs это источник всех наших успехов и до- and achievements. tünliklerimiziň gözbaşydyr. стижений. I express firm confidence that you Siziň bilim ulgamyny dünýä tejri Выражаю твердую уверенность в том, besine hem-de milli ýörel ge lerimize according to world experience and что вы будете в соответствии с миро- laýyklykda, ylmy esasda döwrebap national traditions, on scientific basis вым опытом и национальными тради- ösdürjekdigiňize, ykdy sadyýetimiziň and in the spirit of present times will циями, на научной основе и в духе вре- dürli ugurla ry üçin ýokary derejeli hü develop domestic education sphere, мени развивать отечественную сферу närmenleri taýýarlamak boýunça ne hold effective work on preparation of образования, проводить эффективную tijeli işleri alyp barjakdygyňyza berk highly-skilled personnel for various работу по подготовке высококвалифи- ynanýaryn! branches of economy. цированных кадров для различных от- раслей экономики. Eziz watandaşlar! Dear compatriots! Дорогие соотечественники! Sizi Bilimler we talyp ýaşlar güni Once again I sincerely congratulate hem-de täze okuw ýyly nyň başlanma Еще раз искренне поздравляю вас с gy bilen ýene-de bir gezek tüýs ýürek you on the Day of Knowledge and Stu- Днем знаний и студенческой молодежи, den gutlaýaryn! Size berk jan saglyk, dents and on beginning of new aca- а также с началом нового учебного года! uzak ömür, maşgala abadançylygyny, demic year! I wish you sound health, Желаю вам крепкого здоровья, долголе- okuwda we işde uly üstünlikleri arzuw longevity, family well-being, big suc- тия, семейного благополучия, больших edýärin! cesses in study and work. успехов в учебе и труде. Türkmenistanyň Prezidenti President of Turkmenistan Президент Туркменистана Gurbanguly Berdimuhamedow. Gurbanguly Berdimuhamedov. Гурбангулы Бердымухамедов.
6 MIRAS MIRAS 7 AÇYŞLAR WE TÄZE IŞLÄP DÜZMELER
DISCOVERIES AND NEW DESIGNS
ОТКРЫТИЯ И НОВЫЕ РАЗРАБОТКИ
8 MIRAS J. JURAÝEW (Özbegistan Respublikasy) KOMÝOBYŇ ESERLERI – TÜRKI HALKLARYNYŇ TARYHYNY ÖWRENMEGIŇ MÖHÜM ÇEŞMELERIDIR J. JURAYEV (Republic of Uzbekistan) WORKS OF LITERATURE OF KOMEB – IMPORTANT SOURCES OF STUDYING OF HISTORY OF THE TURKIC PEOPLES Д. ДЖУРАЕВ (Республика Узбекистан) ПРОИЗВЕДЕНИЯ КОМЁБА – ВАЖНЫЕ ИСТОЧНИКИ ИЗУЧЕНИЯ ИСТОРИИ ТЮРСКИХ НАРОДОВ
Häzirkizaman ylym dünýäsi özbek The modern scientific world highly Современный научный мир высо- döwletiniň döremegi, kemala gelme valued the works of the historians of ко ценит труды историков прошло- gi we ösmegi bilen bagly baý mirasy the past, who left rich heritage, con- го, оставивших богатое наследие, goýup giden geçmiş taryhçylarynyň iş nected with origination, formation связанное с возникновением, ста- lerine ýoka ry baha berýär. Gynansak- and development of the Uzbek state. новлением и развитием узбекского da, ýurt döwlet garaşsyzlygyny alýan Unfortunately, before obtaining state государства. К сожалению, до об- ça, birnäçe işler dürli sebäp lere görä independence by the republic many ретения республикой государствен- ýeterlik derejede öwrenilmedi ýa-da works because of various reasons ной независимости многие труды по olar alymla ryň we hünärmenleriň az were not studied completely or they различным причинам были либо не- sanlysyna elýeterlidi. Ol taryh çylaryň were available only for rather limited достаточно изучены, либо доступны terjimehallary barada hem maglumat circle of scientists and specialists. весьма ограниченному кругу ученых lar diýseň az. Şolaryň biri hem Hywa The biographical data about these и специалистов. Довольно скудны и hany Seýit muhammediň ogly Seýit historians are rather scanty as well. биографические сведения об этих Hamytdyr. Sayid Khamid – a son of Khiva Khan историках. Одним из них являет- Seýit Hamydyň ömür we döredijilik Sayid Mukhammad is one of them. ся Сайид Хамид – сын Хивинского ýoly Hywa (1861-1930ýý.) bilen aýryl The life and creativity of Said Hamid хана Сайида Мухаммада. maz baglanyşyklydyr. Öz işle rini Kom is inseparably connected with Khiva Жизненный и творческий путь ýob tahallusy bilen döre dipdir we gol (1861-1930). He created his works Сайида Хамида неразрывно связан çekipdir. Ol Seýit muhammet hanyň and signed under nickname Komeb. с Хивой (1861-1930 гг.). Свои труды bäşinji ogly bolupdyr. Onuň doganla He was the fifth son of Sayid Mukh- создавал и подписывал под псевдо- ry Muhammetrahym han Feruz, Seýit ammadkhan. His brothers are Mukh- нимом Комёб. Он был пятым сыном Ahmet töre, Töremyrat töre, Allaýar ammad Rakhimkhan Feruz, Sayid Сайида Мухаммадхана. Его братья töre, Döwletýar töre dagylardyr. Ba Akhmad-Tura (tura-master), Turamu- Мухаммад Рахим хан Феруз, Сайид bajan Tarrahyň maglumatlaryna görä, rat-Tura, Ollokher-Tura, Davlatyar-Tu- Ахмад-тура (тура – господин), Тура- Muhammetrahym hanyň Çinijan bike ra. According to data of Bobojon Tar- мурад-тура, Оллохёр-тура, Давлат- atly gyzy bolupdyr [1, 54-58; 2, 87-88; rakh, Mukhammad Rakhimkhan had яр-тура. По сведениям Бобожона 3, 431b; 5, 191a; 6, 4; 7, 236а-b; 8, 70; a daughter by name Chinijon-Bike [1, Тарраха, у Мухаммада Рахим хана 9, 42; 10, 20]. 54-58; 2, 87-88; 3, 431b; 5, 191а; 6, 4; была дочь по имени Чинижон-бикe 1865-nji ýylda Seýitmuhammet han 7, 236а-b; 8, 70; 9, 42; 10, 20]. [1, 54-58; 2, 87-88; 3, 431б; 5, 191а; ölenden soňra, onuň uly ogly Muham In 1865, after death of Sayid Mukh- 6, 4; 7, 236а-б; 8, 70; 9, 42; 10, 20]. metrahym han (Feruz) tagta çykaryl ammadkhan his elder son Mukham- В 1865 году, после смерти Сайида ýar. Hökümdar bolmak bilen birlikde, mad Rakhimkhan (Feruz) was en- Мухаммадхана, на престол был воз- ol öz maşgala agzalarynyň we ýakyn throned. Being a ruler, he, at the same веден его старший сын Мухаммад
Juraýew Jamoliddin, A. Kadyry adyndaky Jyzak döwlet pedagogik institutynyň dil bilimi kafedrasynyň mugallymy, filologiýa ylymlarynyň kandidaty.
Jamoliddin Jurayev, Lecturer of Linguistics Department of Jizak State Pedagogical Institute named after A.Kadiri, Candidate of philology.
Джамолиддин Джураев, преподаватель кафедры языкознания Джизакского государственного педагогического института им. А. Кадири, кандидат филологических наук.
MIRAS 9 time, paid a great attention to the up- Рахим хан (Феруз). Являясь пра- bringing and education of members of вителем, он одновременно уделял own family and the nearest relatives. большое внимание воспитанию и Particular importance he gave to the образованию членов своей семьи и upbringing of Sayid Khamid. ближайших родственников. Особое Under the guardianship of Mukham- значение он придавал воспитанию mad Rakhimkhan Komeb got educa- Сайида Хамида. tion in madras of Arabmukhammad- Комёб под опекой Мухаммада khan on several courses from the Рахим хана в медресе Арабмухам- outstanding scholar of own time. He мадхана получил образование по had learnt the Arabic and Persian lan- нескольким курсам наук у выда- guages. His regular attendance of the ющихся учёных своего времени. literary parties with participation of the Он изучил арабский язык и фарси. statesmen, famous musicians and po- Его регулярное посещение лите- ets played significant role in formation ратурных вечеров с участием госу- of his world outlook and widening of дарственных деятелей, известных range of his knowledge. In spite of the fact that Sayid Kha- музыкантов и поэтов сыграло зна- mid-Tura was a khan’s son, he lived чительную роль в формировании Muhammetrahym han (Feruz). его широкого мировоззрения и рас- XIX asyryň ahyry. at the expense of the inherited small ширении круга знаний. Mukhammad Rakhim Khan (Feruz). plot of land. Those times, according to The end of XIX c. the traditions, originated in the period Несмотря на то, что Сайид Хамид- Мухаммад Рахим хан (Феруз). of ruling of Feruz, each well-to-do man тура был сыном хана, он жил за счёт Конец XIX в. had to construct the madras, mosque небольшого земельного участка, garyndaşlarynyň terbiýesine we bilim or other building, necessary for peo- перешедшего к нему по наследству. almaklaryna uly üns beripdir. Ol Seýit ple at his own expense. Following В те времена по традициям, воз- Hamydyň terbiýesine aýratyn ähmiýet these traditions, Komeb erected ma- никшим в период правления Феру- beripdir. dras with mosque near his house on за, каждый состоятельный человек Komýob Muhammet rahym hanyň saved means. Near Khoji Aloiddin he должен был за свой счёт построить howandarlygynda Arapmuhammet ha built mosque and «korikhona» (place медресе, мечеть или другое здание, nyň medresesinde öz döwrüniň meş where the Koran is read) in the cem- необходимое народу. Комёб, следуя hur alymlaryndan ylymlaryň dürli ugur etery, and in Khalimbay makhalla near этим традициям, на накопленные lary boýunça bilim alypdyr. Ol arap we Kilichbay – mosque, where teaching средства возвел возле своего дома pars dillerini öwrenipdir. Komýobyň was carried out by enlightened tutor, медресе с мечетью. Около Ходжи the labour of whom was paid by Sayid döwlet işgär leriniň, meşhur sazan da Алоиддина он построил мечеть и ко- Khamid [4, 196б-197а]. larynyň we şahyrlarynyň gatnaşma рихону (место, где читают Коран) на The collected poems, works «Tavor- gynda geçirilýän edebi agşamlarda кладбище, а в махалле Халимбай ikh ul-Khavonin» and «Muntakhab yzygiderli bolmagy onuň giň dünýäga около Киличбая – мечеть, где обу- ul-Vokeat» about history of Khorezm raýşynyň kemala gelmeginde we bilim чение осуществлялось просвещён- and notes about natural changes in derejesiniň artma gynda uly ähmiýete ными наставниками, труд которых Khorezm in the end of XIX – beginning eýe bolupdyr. оплачивался Сайидом Хамидом [4, of XX century from works of Komeb 196б-197а]. Seýit Hamyt töre hanyň ogludygyna were preserved till our time. Из трудов Комёба до нас дошли garamazdan, özüne miras galan ki It should be noted that besides of его сборник стихов, произведения çeňräk ýer böle giniň hasabyna ýaşap these works, Komeb had an idea to «Таворих ул-хавонин» и «Мунтахаб dyr. Şol ýyllarda, Feru zyň ýurdy do write one more historical book. And landyran döwründäki däbe görä, her the notes in the book «Muntakhab ul- ул-вокеат» об истории Хорезма и bir barjamly adam halka gerek bolan Vokeat»: «If God gives me strength, записи о природных изменениях в medresäni, metji di ýa-da başga bir bi then I shall write a book like «Ravzat Хорезме в конце XIX – начале XX nany öz serişdeleriniň hasabyna gur us-Safo» testify it. But we do not know вв. maga borçly bolupdyr. Komýob hem up to present day, whether he embod- Следует отметить, что помимо bu däbe eýerip, toplan serişdeleriniň ied his ideas [5, 282а]. этих трудов, у Комёба имелся замы- hasabyna öz öýüniň ýanynda medre His work «Tavorikh ul-Khavonin» is сел написать ещё одну историче- seli metjit gurdurýar. Ol Hoja Alaed dedicated to the history of the Khiva скую книгу, о чём свидетельствует diniň golaýynda metjit, guburystanyň Khanate. The manuscripts of the histo- запись в книге «Мунтахаб ул- golaýynda kary hana (Gurhan okalýan rians are kept in the Centre of Eastern вокеат»: «Если Бог даст мне силы, ýer) gurdurýar, Gylyçbaý obasynyň Manuscripts at the Institute of Oriental то я напишу книгу, подобную «Рав- golaýyndaky Halymbaý mähellesinde Studies under the number 7717/I, 853/ зат ус-сафо». Но до сегодняшнего
10 MIRAS (şäher etrapçasynda) bolsa metjit gur III, 3730/I. According to Sayid Khamid, дня нам неизвестно, воплотил ли он durýar. Bu metjit de aň-bilimli halypalar before starting writing this book, he свои замыслы [5, 282а]. okadypdyrlar, olara Seýit Hamydyň özi addressed to Mukhammad Rakim- Его произведение «Таворих ул- hak töläpdir [4, 196б-197а]. khan: «Under your patronage, I want хавонин» посвящено истории Хи- Komýobyň eserle rinden onuň goş to create such work, in the flower gar- винского ханства. Рукописи исто- gular ýygyn dysy, Horezmiň tary hy we den of which it is possible to grow a рика хранятся в Центре Восточных XIX asyryň ahyrlarynda we XX asyryň flower, cultivated on the best traditions рукописей при институте Востоко- başlarynda Horezmde howanyň üýt of the past, like is not anywhere else» ведения под номерами 7717/I, 853/ gemegi bara da ýazan «Tawo rih ul-ha [4, 11b]. So figuratively he expressed III, 3730/I. По свидетельству Сай- wonin» we «Muntahab ul-wokaýet» his wish to write historical work about ида Хамида, прежде чем присту- atly eserleri bize gelip ýetipdir. Khiva. Khan supported his idea and пить к написанию этой книги, он об- Bu işlerinden başga-da, Komýobyň asked to make a particular emphasis ратился к Мухаммаду Рахим хану: ýene-de tary hy kitaby ýazmak pikiriniň on those historical events, which were «Под вашим покровительством я bolandygyny belläp geçmelidir. Muňa not reflected by Shermukhammad хочу создать такое произведение, «Munta hab ul-wokaýet» kitabyndaky Munis and Mukhammad Rizo Orakhi, в цветнике которого можно вырас- ýazgy şaýat lyk edýär: «Alla güýç-kuw who also wrote history of the Khiva wat berse, men «Rawzat us-safo» ýa- Khanate. тить цветок, взрощенный на лучших ly kita by ýaza ryn». Ýöne häzirki güne The book «Tavorikh ul-Khavonin» традициях прошлого, подобно кото- çenli onuň öz niýetini amala aşyrandy consists of preface and five chapters. рому нет нигде» [4, 11b]. Так образ- gy bize belli däl [5, 282а]. Chapter 1: describes the period from но он выразил желание написать Komýobyň «Taworih ul-hawonin» Adam up to Nukh (Noah); Chapter историческое произведение о Хиве. atly eseri Hywa hanlygynyň taryhyna 2: from Yofas up to the events of the Хан поддержал его идею и попро- bagyşlanýar. Taryh çynyň golýazma Kungrad family; Chapter 3: data about сил сделать особый акцент на тех lary Gündo gary öwreniş institutynyň rules, came from the Kurlas dynasty; исторических событиях, которые не ýanyndaky Gündogar golýazmalary Chapter 4: data about padishah Kun- были отражены Шермухаммадом Merkezinde 7717/I, 853/III, 3730/I bel grad and his descendants; Chapter Мунисом и Мухаммадом Ризо Ога-
Arapmuhammet hanyň medresesi. Hywa (Özbegistan). Madrasah of Arap Mukhammad Khan. Khiwa (Uzbekistan). Медресе Арап Мухаммат хана. Хива (Узбекистан).
MIRAS 11 giler bilen saklanylýar. Seýit Hamydyň 5: data about descendants of Mu- хи, которые также писали историю şaýatlyk etmegine görä, bu kita byny khammad Amin-Inak, who governed Хивинского ханства. ýazmaga giriş mezden öň, ol Muham Khorezm, as well as there is a particu- Книга «Таворих ул-хавонин» со- metrahym hana ýüzlenipdir: «Siziň ho lar article in this Chapter giving infor- стоит из предисловия и пяти глав. wandarlygyňyzda men şeýle bir eser mation about life of the author and so- Глава 1: описывается период от Ада- döretmekçi. Onuň bagy-bos sa nynda cial system of the state of that period. ма до Нуха (Ной); глава 2: от Ёфаса до событий Кунградского рода; гла- geçmişiň iň gowy däpleri boýunça gül The first four chapters are like «clas- sic» ones (data are selected from ва 3: сведения о правителях, вы- ýetişdirmek bolar, ol gülüň hiç ýerde other historical sources). Here au- шедших из династии Курлас; глава taýy tapyl maz» [4, 11b]. Ol Hywa ha thor used works of such scholars like 4: сведения о падишахе Кунграде kynda tary hy eser ýazmak bara daky Shakhobiddin Nasaviy («Sirati Sulton и его потомках; глава 5: сведения о islegini şeýle täsirli beýan edipdir. Han Jaloliddin Manguberdi»), Nasiriddin потомках Мухаммада Амина-инака, onuň bu niýetini goldapdyr we Hywa Rabguzi («Kissai Rabguzi»), Amir которые правили Хорезмом, а также hanlygynyň taryhyny ýazan Şirmu Temur («Tuzuki»), Sharofiddin Ali Yaz- в этой главе имеется особая статья, hammet Muni siň we Muham metreza di («Zafornoma»), Mirkhand («Ravzat дающая сведения о жизни самого Agehiniň eserlerinde beýan edilmedik us-Safo»), Abulgazi Bakhadirkhan автора и социальном строе государ- taryhy wakalara aýratyn üns bermegi («Sharai Turk» and «Sharai Taro- ства того периода. tabşyrypdyr. kima») – sources giving data about Первые четыре главы являются как бы «хрестоматийными» (све- дения отобраны из других истори- ческих источников). Здесь автор использовал произведения таких ученых, как Шахобиддин Насавий («Сийрати султон Жалолиддин Мангуберди»), Насириддин Рабгузи («Киссаи Рабгузи»), Амир Тимурлан («Тузуки»), Шарафиддин Али Язди («Зафарнома»), Мирханд («Равзат ус-сафо»), Абулгази Бахадирхан («Шажараи турк» и «Шажараи таро- кима»), – источники, предоставляю- щие сведения о тюркских народах и истории Кунградского ханства, а также богатый фольклорный мате- риал. Пятая глава – «Таворих ул- хавонин» содержит наиболее цен- ные факты о жизни самого автора. В ней имеются также сведения о том, каким образом представители Кунграда достигли вершин власти и впоследствии вели непрерыв- ные войны за пограничные земли с Бухарой, а также народами, стре- мившимися к отделению от центра- лизованной власти страны и обра- зованию отдельного государства. В «Таворих ул-хавонин» кроме того, приводятся сведения, раскры- вающие причины подъема диплома- тических, военных и экономических взаимоотношений Хивы с Бухарой, Афганистаном, Ираном, Россией. В произведении также содержат- ся ценные сведения о влиянии на Gur Emiriň peştagy. Portal of Gur-Emir. Портал Гур-Эмира. управление государством ишанов и шейхов существовавших тогда
12 MIRAS Gur Emir. Emir Teýmirleňiň we onuň nesilleriniň aramgähi. Samarkant (Özbegistan). Gur-Emir. Family sepulchre of Timur and heirs. Samarkand (Uzbekistan). Гур-Эмир. Фамильная усыпальница Тимура и его наследников. Самарканд (Узбекистан). «Tawo rih ul-hawonin» atly eser söz Turkic peoples and history of the Kun- суфийских учений, раскрывается başydan we bäş bapdan ybarat bolup, grad Khanate, as well as rich folklore их суть, проповедуемые ими нрав- 1 bapda: Adam atadan Nuh pygam be material. ственные правила поведения. re çenli döwür beýan edilýär; 2 bapda: Chapter 5 – «Tavorikh ul-Khavonin» Второе историческое произведе- Ýafesden Goňrat tire sine çenli waka contains the most valuable data about ние Комёба, дошедшее до нашего lar; 3 bapda: Gurlas neslinden çykan life of the author. There are also data времени, – «Мунтахаб ул-вокеат». hökümdarlar barada maglumatlar; 4 how the representatives of Kungrad В настоящее время сохранился bapda: Goňrat patyşa we onuň ne achieved heights of the power and один экземпляр, который хранится silleri barada maglumatlar; 5 bapda: later, conducted continuous wars for в фонде Центра Восточных рукопи- Horezmi dolan dyran Muham me demin frontier lands with Bukhara as well сей при Институте востоковедения ynagyň nesilleri barada maglumatlar. as peoples, who strived for separa- под номером 3730/II. Şonuň ýaly-da, bu bapda awtoryň öz tion from the centralized power of the Здесь были использованы некото- durmuşy we döwletiň şol döwürdäki country and foundation of the sepa- рые сведения из книги «Таворих ул- sosial gurluşy barada maglumat ber rate state. хавонин» и из других исторических ýän aýratyn makala hem bar. Besides that, there is also data in трудов, посвященных Хивинскому Kitabyň ilkinji dört babyndaky mag «Tavorikh ul-Khavonin», which reveals ханству. По свидетельству автора, lumatlar beýleki taryhy çeşmeler the development of the diplomatic, чтобы сохранить многие ценные den alnyp dyr. Bu ýerde awtor Şa military and economic interrelations of данные, которые у него имелись, hobiddin Nasawy («Siýrati sulton Khiva with Bukhara, Afghanistan, Iran но не вошли в книгу «Таворих ул- Jaloliddin Manguberdi»), Nasiriddin and Russia. хавонин», он отобрал и разместил Rabguzy(«Kyssaýy Rabgu zy»), Emir The work also contains valuable их в соответствующем порядке, по- Teýmirleň («Tuzu ki»), Şara faddin data about influence of the existing этому книга называется «Мунтахаб Ali Ýezdi («Zafar nama»), Mirhond Sufi teachings on governance of state ул-вокеат». Она состоит из трёх («Rawzat us-safo»), Abylgazy Baha by ishans and sheikhs, reveals their глав. В первой главе речь идет о со- MIRAS 13 Hywa. Içki galanyň umumy görnüşi. Khiva. The general view of Ichan-Kala. Хива. Общий вид Ичан-кала. dyrhan («Şejereýi türk» we «Şeje reýi essence, moral rules of behavior prop- бытиях, происходящих в период от terakime») ýaly alymlaryň türki halklar agated by them. Адама до пророка Нуха. Во второй we Goňrat hanlygynyň tary hy barada «Muntakhab ul-Vokeat» is the se- главе освещены события от Ёфаса ky maglumat çeşmesi bolup durýan cond historical work by Komeb, came до Кунградского рода. Здесь автор eserlerinden, şeýle hem baý halk dö to our time. At present time, one more даёт сведения о появлении тюр- copy, stored in the fund of Centre of redijiliginiň maglumatlaryndan peýda ков и родовых линиях. В частно- Eastern Manuscripts at the Institute lanypdyr. сти, говоря об образовании родов of Oriental Studies under the number «Tawo rih ul-hawoniniň» bäşin ji ba Киёт, Кипчак, об этимологии этих 3730/II, was preserved. названий, Комёб приводит источ- bynda awtoryň öz ömri barada gym Some data from the book «Tavo- matly maglumatlar bar. Şonuň ýaly- ники, подтверждающие эти сведе- rikh ul-Khavonin» and other historical ния. В этой главе, как и в «Таворих da, bu bapda Goňratla ryň wekilleriniň works, dedicated to Khiva Khanate, ул-хавонин», основное внимание nädip döwlet (hökümet) başyna geliş were used here. According to the au- уделяется истории возникновения leri we soňra Buhara bilen çäkleşýän thor, he selected and placed in the cor- Кунградского рода и объясняется ýerleriň üstünde, şeýle hem merkezi responding order many valuable data, смысл слова «Кунград». hökümetden bölünip aýrylyp, aýratyn which he had but were not included into the book «Tavorikh ul-Khavonin» Третья глава состоит из двух ча- döwlet gurmaga ymtylýan halklar bilen стей. В первой части ее говорится о üznüksiz uruşla ry alyp baryş lary bara to preserve them, for this reason, the book is titled «Muntakhab ul-Vokeat». создании Элтузарханом Хорезмско- da hem maglumatlar bar. It consists of three chapters. Chapter 1 го ханства и времени его правления. Mundan başga-da, «Tawo rih ul- is about events, taken place in the pe- Во второй части описывается жизнь hawoninde» Hywanyň Buhara, Ow riod from Adam up to the Nukh Proph- знаменитых людей, живших в раз- ganystan, Eýran we Russiýa bilen et. The events from Yofas up to the ные исторические периоды, а также diplomatik, harby we ykdy sady ara Kungrad family are described in Chap- имеются стихи автора по различной gatnaşyklarynyň ýokary göterilmegi ter 2. Here author gives data about тематике. После описания каждого niň sebäplerini açyp görkezýän mag origination of Turk and his family lines. исторического события Сайид Ха- lumatlar hem getirilýär. In particular, telling about formation of мид дает свое заключение.
14 MIRAS Eserde döwleti dolandyrmaga işan laryň we şyhlaryň, sopu çylyk tagly matlarynyň eden täsiri barada hem gymmatly maglumatlar bar, olaryň mazmuny, wagyz eden ahlak düzgün leri açylyp görkezilýär. Komýobyň biziň günlerimize gelip ýeten ikinji taryhy eseri «Muntahab ul- wokaýetdyr». Häzirki wagtda Gündo gary öwreniş institutynyň ýanyndaky Gündogar golýazmalary Merke ziniň hazynasynda bu eseriň 3730/II belgi bilen saklanýan bir nusgasy galypdyr. Bu işde «Taworih ul-hawonin» kita byndan we Hywa hanlygynyň taryhyna bagyşlanan beýleki tary hy eserlerden alnan käbir maglumatlar ulanylypdyr. Awtor «Taworih ul-hawonin» kitaby na girmedik, özünde bar bolan, bir näçe gymmatly maglumatlary saklap galmak üçin, ol maglumatlary saýlap alyp, olary degişli tertip de ýerleş dirip dir, şonuň üçin hem kitap «Muntahab ul-wokaýet» diýlip atlan dyrylýar. Bu kitap üç bapdan ybarat. Birinji bapda Adam atadan Nuh pygambe re çenli döwürde bolup geçen wakalar barada gürrüň edilýär. Ikinji bapda Ýafesden Goňrat tiresine çenli wakalar beýan edilýär. Bu ýerde awtor Türküň we onuň nesil leriniň peýda bolşy barada maglumatlary berýär. Hususan-da, Kyýat, Gypjak tireleriniň döreý şi, bu atlaryň gelip çykyşy barada aýdanda, Komýob bu maglumatlary tassyk la Reşid ed-Diniň «Jamy at-Tawaryh» eseri. Golýazma 1620 belgi bilen Özbegistan ýan çeşmeleri hem getirýär. «Tawo rih Respublikasynyň YA-synyň Gündogary öwreniş institutynda saklanýar. ul-hawonin» atly kitabynda bolşy ýaly, «Jami at-Tavarikh» by Rashid ad-Din. Manuscript 1620. Stored at the Institute of Oriental Studies of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan. bu bapda hem Goňrat tiresiniň döreýiş Произведение Рашид ад-Дина «Джами ат-Таварих». Рукопись под № 1620 taryhyna esasy üns berilýär we «Goň хранится в Институте востоковедения АН Республики Узбекистан. rat» sözü niň aňladýan many sy düşün dirilýär. the Kiyet, Kipchak families, about ety- Например, в книге рассказывает- Üçünji bap iki bölekden durýar. mology of these names, Komeb gives ся, как после смерти Угузхана воз- Onuň birinji bölüminde Eltuzer hanyň sources, testifying to these data. The родился род Кунградов, как сложи- Horezm hanlygyny döre dişi we onuň main attention is paid in this chapter, лись судьбы Каёна, сына Элхана, dolandyran wagty barada gürrüň be as well as in the «Tavorikh ul-Khavo- и Никуза, сына Холина. Оставшись rilýär. Ikinji bapda dürli döwürlerde nin» to the history of origination of the в живых после вражеского наше- ýaşap geçen meşhur adamlaryň ömri Kungrad family and the meaning of the ствия, обе семьи перенесли очень beýan edilýär, şeýle hem awtoryň dür word «Kungrad» is explained as well. много страданий. В течение четы- li goşgulary berilýär. Her bir taryhy Chapter 3 consists of two parts. Part рёхсот лет формировался народ wakany beýan edenden soňra, Seýit 1 is about foundation of the Khorezm Кунграда, и члены двух выживших Hamyt olar barada öz jemleýji pikirini Khanate by Eltuzarkhan and time of ýazýar. his governance. Part 2 describes life of семей заново отвоевывали земли Mysal üçin, kitap da Oguz han ölen the famous people, who lived in differ- предков, в конце концов, восстано- den soňra, Goňrat tiresiniň gaýta dan ent historical periods as well as poems вив справедливость. Эти события, dikeldilişi, Ilhanyň ogly Kaýo nyň we of the author on various themes. After описываемые в прозе, заканчива- Holiniň ogly Nikuzyň ykballary bara description of each historical event ются поэтическим выводом. В этих da gürrüň berilýär. Duşman çozuşyn Sayid Khamid gives own conclusion. строках высоко оцениваются дей- dan soňra diri galyp, iki maşga la hem For example, it is told in the book how ствия борцов за свободу Родины: MIRAS 15 Çingiz han we onuň nesilleri. Reşid ed-Diniň «Jamy at-Tawaryh» eserinden miniatýura. Chengis Khan and his heirs. Miniature from manuscript «Jami at-Tavarikh» Rashid ad-Din. Чингизхан и его наследники. Миниатюра из рукописи «Джами ат-Таварих» Рашид ад-Дина. köp horluklary başdan geçirýär. Dört after death of Uguzkhan the Kungrad Снова восторжествовала свобода, ýüz ýylyň dowamynda Goňrat halky family was revived, as well as about Государство стало процветать, kemala gelýär, aman galan iki maşga fates of Kayon, son of Elkhan and Ni- Народ воссоединился и lanyň agza lary hem adalaty dikeldip, kus, son of Kholin. восторжествовала справедлвость [5]. ata-babalarynyň ýerle rini yzyna gaý Surviving after enemy invasion, taryp alýarlar. Kyssada beýan edilýän both families went through many suf- В третьей главе «Мунтахаб ул- bu wakalar şahyrana jemleme bilen ferings. The nation of Kungrad was вокеат» автор с болью пишет о tamamlanýar. Bu setir lerde Wata nyň formed during four hundred years нападении Чингизхана на Хорезм azatlygy ugrun da göreşenleriň here and members of two survived families и причиненных им разрушениях, ketlerine ýokary baha berilýär: again fought for lands of ancestors, re- ставших возможными в результа- establishing justice in the total. These те безответственности Мухаммада Täzeden erkinlik rowaçlandy, events, described in prose, are ended Хорезмшаха. Мощное государство Döwlet gülläp başlady, by poetic conclusion. The actions of оказалось в руках врага, а послед- Halk birleşdi the fighters for freedom of Motherland ние годы жизни бывший правитель Adalat dabaralandy. are highly appreciated in these lines: провел в странствии, и даже не был удостоен надлежащего погребения. «Muntahab ul-wokaýetiň» üçünji ba Again freedom triumphed, Сайид Хамид-тура, описывая bynda awtor Çingiz hanyň Horezme State becomes to prosper, многие исторические события, про- çozuşy we onuň geti ren weýrançylyk People are united исходившие в то время, указывает lary, munuň Muhammet Horezmşa And, justice triumphed. на необходимость единства и брат- nyň geleňsizligi netijesinde mümkin ства. В произведении «Мунтахаб ул- bolandygy barada gynanç bilen ýaz In Chapter 3 of «Muntakhab ul- вокеат» рассказывается, как Унгхан ýar. Kuwwatly döwlet duşmanyň eline Vokeat» author writes with pain about ведет борьбу с врагом и насколько в
16 MIRAS 1873-nji ýylyň Hywa ýörişi. Türküstan toparynyň gurap ýatan çöllükden geçişi. N. N. Karaziniň çeken suraty. 1888 ý. The Khiva campaign of 1873. Crossing of the Turkestan detachment the dead sands. Painter N. N. Karazin. 1888. Хивинский поход 1873 года. Переход Туркестанского отряда через мёртвые пески. Художник Н. Н. Каразин. 1888 г. düşýär, öňki hökümdar bolsa ömrüniň attack of Chengiz Khan on Khorezm ней была важна взаимоподдержка, soňky ýyllaryny sergezdançylykda ge and the ravages, which became pos- оказание своевременной помощи çirýär, mertebesine laýyk jaýlanmak sible in the result of irresponsibility of со стороны Туркомилхана. hem miýesser etme ýär. Mukhammad Khorezmshah. The pow- Рассказывая о судьбе Бердибека Şol döwürde bolup geçen birnäçe erful state turned out in hands of the – еще одного Хорезмского хана, он taryhy wakalary beýan edip, Seýit Ha enemy, and last years of life the for- пишет следующее. После смерти myt töre agzybirligiň we doganlygyň mer ruler spent in travelling and, even, Жанибека его сын Бердибек еди- zerurdygyny nygtaýar. «Muntahab was not favoured with proper burial. ногласно был возведен на престол. ul-wokaýet» eserinde Unghanyň duş While describing many historical Не оправдав возложенных на него man bilen alyp barýan göre şi we onda events, taken place that time, Sayid надежд, он проявил себя тираном arkalaşmagyň, Turkomil han tarapyn Khamid-Tura states the necessity of и злым человеком, несправедливо dan özwagtynda kömek berilmeginiň unity and brotherhood. It is told in the казнившим своих приближённых möhümdigi barada gürrüň berilýär. work «Muntakhab ul-Vokeat» how Un- и родственников. Он не отдавал Horezm hanlarynyň ýene-de biri bo gkhan conduct fights with enemy and себе отчета в том, что власть, как lan Berdibegiň ykbaly barada gürrüň how important was mutual support, и жизнь, не вечны. В 1762 году он berip, ol şeýle diýýär. Jany bek ölen giving timely help by Turcomilkhan. скончался. Наследник Батухана den soňra, onuň ogly Berdibek bira Telling about fate of Berdibek – one Бердибек оказался последним в gyzdan tagta çykarylýar. Özüne bildiri more Khorezm Khan, he writes the fol- правящей династии. Вслед за ним len ynamy ödemän, ol öz ýakynlaryny lowing. After death of Janibek, his son на престол взошли потомки Жуже- we garyndaşlaryny adalatsyzlyk bilen Berdibek was unanimously enthroned. хана. Комёб следующим образом jezalandyran zalym we rehimsiz adam Not living up the entrusted expecta- выражает своё отношение к этому: hökmünde tanad ýar. Ýöne ol hökum tions, he showed himself as tyrant and darlygyň hem ömür ýaly müdi mi däldi malicious man, unjustly putting his re- Был Бердибек тираном, gini bilmeýär. 1762-nji ýylda ol aradan tainers and relatives to death. But he Погубил своих родных, çykýar. Baty hanyň mirasdüşeri Berdi did not realize that power as well as Пришла смерть неминуемая. bek dolandyryjy nesliň iň soňkusy bol life, is not everlasting. И не смог оставить после себя ýar. Ondan soňra Žuže hanyň nesilleri He died in 1762. Berdibek, the de- ни богатства, ни наследника [5]. tagta geçýär. Komýob muňa öz garaý scendant of Batukhan, turned out the şyny şeýle beýan edýär: last one in ruling dynasty. The descen- Наряду с этим, сообщает Сайид dants of Zhuzhekhan were enthroned Хамид-тура, Султан Жаш и Элбарс MIRAS 17 Muhammetrahym hanyň medresesi. Hywa (Özbegistan). Madrasah of Mukhammad Rakhim Khan. Khiva (Uzbekistan). Медресе Мухаммад Рахим хана. Хива (Узбекистан). Berdibek zalym boldy, after him. Komeb expresses his atti- боролись за престол и богатство, Ýakynlaryny gyrdy, tude about it in the following way: вследствие этого были убиты их Gutulgysyz ölüm geldi, отцы и братья, полуторагодовалый Ol özüniň yzynda, Berdibek was a tyrant, сын султана Исфандияра. Автор Ne baýlyk, ne ogul goýdy. He killed own relatives, приводит некоторые исторические Unavoidable death came. события, схожие с этими, и утверж- Şunuň bilen birlikde, Seýit Hamyt And, he could not leave after him дает, что власть отцеубийц не может töre şulary habar berýär. Soltan Jaş Neither wealth nor heir. продлиться и семи месяцев. Впо- we Ilbars tagt we baýlyk üstünde uruş следствии Султан Жаш и Элбарс ýarlar, şol uruşda olaryň kakasy we Along with it, Sayid Khamid-Tura in- погибают от рук Исфандиярхана: doganlary, soltan Isfen diýar hanyň forms Sultan Zhash and Elbars fought bir ýarym ýaşly ogly öldürilýär. Awtor for thone and wealth, as a result of it Эти два бесчестных человека, şulara meňzeş käbir taryhy wakalary were killed their fathers and brothers, Которые покрыли мраком землю, mysal getirýär we kakalarynyň gany one-and-a-half-year-old son of sultan Не прожили и семи месяцев, na galan laryň hökumdarlygynyň ýedi Isfandiyar. Author gives some histori- Отправившись в темный aýa hem ýetme jekdigini aýdýar. Soňra cal events, similar to it, and states that потусторонний мир [5]. Soltan Jaş we Ilbars Isfen diýar hanyň power of the patricides cannot last elinden ölýärler: even seven months. Afterwards, Sul- Комёб выступает сторонником tan Zhash and Elbars were killed by справедливой власти. Например, Topragy tümlüge öwren, hands of Isfandiyarkhan: в произведении «Мунтахаб ул- Bu iki bihepbe, вокеат» воссевший на престол Му- Ýedi aý hem ýaşamadylar, These two dishonourable men, хаммад Рахим хан после смерти Göç edip garaňky göre. Who covered land with darkness, Сайида Мухаммадхана, приступая Did not live even seven months, к управлению государством, гово- Komýob adyl hökum darlygyň tarap Going to the dark other world. рит о необходимости быть справед- dary bolup çykyş edýär. Mysal üçin, ливым. Развивая мысль о предан-
18 MIRAS «Muntahab ul-wokaýet» eserinde Komeb is adherent of fair power. For ности граждан государству, Комёб Seýitmuhammet han ölenden soňra example, in the work «Muntakhab ul- органично увязывает это обстоя- tagta geçen Muhammet rahym hanyň Vokeat» Mukhammad Rakhimkhan, тельство со справедливым правле- döwleti dolandyrmaga giri şende, adyl who mounted the throne after death нием. Он говорит об этом так: «Если bolmagyň möhümdi gi barada aýdýar. of Sayid Mukhammad, starting gov- при управлении нет справедливой Raýatlaryň döwlete wepaly bolmaly erning of state, tells about necessity политики, то оплот государства рух- dygy baradaky pikiri ösdü rip, Komýob to be fair. Developing this idea about нет, а жизнь его граждан станет тя- bu ýagdaýy adyl dolandyryş bilen ut faithfulness of the citizens to the state, желой» [5, 1546]. gaşykly baglanyşdyrýar. Ol bu barada Komeb organically links this circum- Более полное развитие мысли о şeýle diýýär: «Eger dolandyryşda adyl stance with fair governing. He tells справедливости наблюдается во syýasat bolmasa, onda döwletiň sü about it so: «if there is no fair policy второй главе «Таворих ул-хавонин». tüni synar, raýatlarynyň ýaşaý şy hem during governing, then, the stronghold Комёб, давая сведения о тюркских agyr bolar» [5, 1546]. of the state will ruin, and life of its citi- правителях, их деятельности, исто- Adyllyk baradaky pikir «Taworih ul- zens will be difficult» [5, 1546]. рии государства, показывает свое- hawonin» kitabynda has doly ösdü ril The most complete development of образие каждого из них, говорит о ýär. Komýob türki hökümdarlar, olaryň the idea about justice is observed in том, что существование справедли- işleri, döwletiň taryhy bara da maglu Chapter 2 of «Tavorikh ul-Khavonin». вости является условием процвета- matlary berip, olaryň hersiniň özbo luş Giving information about the Turkic ния государства. Комёб также счи- lylygyny görkezýär, adyllygyň döwletiň rulers, their activity, history of state, тает, что первостепенное значение gülläp ösmeginiň şertidigi barada aýd Komeb shows the uniqueness of each в государственном управлении име- ýar. Şonuň ýaly-da, Komýob döwlet of them, tells that existence of justice ет чуткость правителя к нуждам на- dolandyryşynda hökümdaryň halkyň is a condition of prosperity of the state. рода, его осведомлённость о поло- hajatlaryna eserdeň gara magynyň, Komeb considers that responsiveness жении дел во всех сферах. Эти свои onuň ähli ugurlardaky işlerden habarly of the ruler to the needs of the people, взгляды он развивает в «Мунтахаб bolmagynyň uly ähmiýetiniň bardygy his awareness of state of the affairs ул-вокеат», где говорит о Турамура- ny aýdýar. Goňrady az wagtlyk basyp in all spheres has paramount impor- де-суфи, который завоевал Кунград alyp, ony Hywa nyň düzüminden aýran tance in the state governing. He de- на короткий срок и отделил его от Töremyrat sopy barada aýtmak bilen, velops all these views in «Muntakhab Хивы. В произведении показано, как awtor özüniň bu garaýyşlaryny «Mun ul-Vokeat», where he tells about Tura- суфи после взятия города теряет tahab ul-wokaýet» eserinde ösdürýär. murad-Sufi, who conquered Kungrad бдительность, предается разгулу и Eserde şäher alnandan soňra, sopy for short time and separated it from в результате терпит поражение. Из nyň hüşgär ligini ýiti rip, aýşy-eşrete Khiva. It is shown in the work how Sufi этого Комёб делает вывод: ýüz urandygy we neti jede ýeňlendigi after taking the city lost vigilance, went görkezilýär. Mundan Komýob şeýle on a wild spree and as a result, was Эмир, пребывающий в пьянстве и netije çykarýar: defeated. Komeb draws a conclusion праздности, from it: Потеряет своё государство. Keýpi-sapa, wagtyhoş bolýan emir, Уходят от него богатство и власть. Ýitirer öz döwletin. Emir who is in hard drinking and Итог его – смерть или бегство [5]. Ondan baýlyk, höküm gider, idleness, Soňy ölüm ýa gaçgaklyk. Will lose his state. Сайид Хамид-тура, говоря о до- Wealth and power will leave him. стоинствах человека, не ограни- Seýit Hamyt töre adamyň mertebesi Death or escape is a result of it. чивается этим, он раскрывает все barada aýtmak bilen çäklenmän, onuň стороны его характера. И, наоборот, häsýetleriniň hemme tarap laryny hem Sayid Khamid-Tura, telling about в стремлении быть объективным açyp görkez ýär. Şeýle hem has dog merits of human being, is not limited by он считает, что абсолютно плохих ruçyl bolmaga ymtylyp, düýbünden er it; he reveals all his character features людей не бывает, в каждом надо bet adamyň bolmaýandygyny, her bir as well. And, on the contrary, in aspira- искать какие-то положительные ка- adamyň haýsy-da bolsa bir gowy ta tion to be objective he considers that чества. В произведении «Мунтахаб raplaryny hem gözlemegiň gerekdigini there are no absolutely bad people, it ул-вокеат» об Исмаил-мирохуре он aýdýar. «Muntahab ul-wokaýet» ese is necessary to find positive qualities говорит: «Будучи бесчестным чело- rinde Ysma ýyl mira hur barada ol şeýle in each of them. He tells about Ismail- веком он одновременно был гордым diýýär: «Bihepbe bolsa-da, ol gedem Mirokhur in «Muntakhab ul-Vokeat»: и бесстрашным». we gaýduwsyz adamdy». «Being dishonourable man, he, at the Комёб с волнением вспоминал, Komýob günleriň birinde ýoldaşy same time, was proud and fearless». как однажды во время путешествия bilen syýa hat edip ýörkä, onuň batga Komeb remembered with excite- его спутник погряз в болоте, которое çümüşini, özüniň ony halas edişini tol ment how once during travelling his готово было его поглотить, и как он gunmak bilen ýatla ýar. Ol her bir sy fellow traveler got stuck in bog, which спас друга. Он считает, что у каждо- ýahatçynyň kynçylykly pursatda özüni was ready to absorb him, and how he го путешествующего должен быть
MIRAS 19 aýaman kömege geljek ynamly ýolda rescued his friend. He considers that надежный спутник, который в труд- şynyň bolmalydygyny aýdýar. Bu ba each traveler must have a reliable ную минуту, не жалея себя, придет rada ol şeýle diýýär: «Her bir adamyň travelling companion, who in difficult на помощь. Об этом он говорит так: gaýduwsyz ýoldaşy bolmalydyr, şonda minute, not sparing himself, will help «У каждого человека должен быть бесстрашный спутник, и тогда не бу- uzak ýol gorkuly bolmaz» [5, 271b]. you. He tells about is so: «Each man дет страха перед дальней дорогой» Seýit Hamyt töre özüniň Hywa nyň must have fearless companion, and then, there will not be fear before long [5, 271b]. Abylgazy, Bahadyr han, Şirmu hammet Можно сделать вывод, что Сайид Munis, Muhammetreza Agehi, Mu journey» [5, 271b]. One can draw a conclusion that Хамид-тура в обеих своих книгах, hammet Ýusup Baýoni ýaly taryh çy богатых историческими сведения- Sayid Khamid-Tura in both books, rich larynyň işleri ýaly ygty barly çeşme lere ми, основанными на достоверных in historical data, based on reliable esaslanýan, tary hy maglumatlara baý источниках, на трудах таких истори- sources, on works of such historians iki sany kita by bilen, Hywa hanlygy ков Хивы, как Абулгази Бахадирхан, of Khiva like Abulgazi Bakhadirkhan, Шермухаммад Мунис, Мухаммад- nyň we tutuşlygyna Merke zi Aziýanyň Shermuhammad Munis, Mukham- taryhyndaky boşlugyň ýeri ni doldu риза Огахи, Мухаммад Юсуф Баё- madriza Ogakhi, Mukhammad Yusuf ни, восполнил пробелы в истории randygy barada netijä gelmek bolýar. Bayoni, filled in the gaps in history of Хивинского ханства и Центральной Şonuň ýaly-da, onuň eserleriniň kyssa the Khiva Khanate and Central Asian Азии в целом. Также можно доба- däplerini we türki halklarynyň taryhy on the whole. It is also possible to add вить, что его произведения явля- boýunça işle ri derňemekde gymmatly that his works are a valuable source ются ценным источником исследо- çeşme bolup durýandygyny hem aý of research of traditions of prose and вания традиций прозы и трудов по dylanlaryň üstü ne goşmak bolar. works on Uzbek history. узбекской истории.
EDEBIÝATLAR LITERATURE ЛИТЕРАТУРА
1. Абдуллаева Б. Комёб ва унинг қўлёзма девонлари//Адабий мерос. 1988 год. № 2. 2. Аҳмедов Б. Ўзбекистоннинг атоқли тарихшунос олимлари.–Т.: Чулпон, 2003. 3. Баёни. Шажараи хоразмшохий. Центр Восточных рукописей при институте Востоковедения. Рукопись. Инв. № 274. 509 лл. 4. Комёб. Таворих ул-хавонин. Центр Восточных рукописей при институте Востоковедения. Рукопись. Инв. № 7717/I. 220 лл. 5. Комёб. Мунтахаб ул-вокеат. Центр Восточных рукописей при институте Востоковедения. Рукопись. Инв. № 3730/II. 294 лл. 6. Мадрахимов Э. Комёб/Хоразм хакикати. 1991, 31 августа. 7. Огахи. Гулшани давлат. Центр Восточных рукописей при институте Востоковедения. Рукопись. Инв. № 7572. 280 лл. 8. Раҳим Д., Матрасул Ш. Феруз-шоҳ ва шоир қисмати.–Т.: Издательско-полиграфическое объединение им. Гафура Гуляма, 1991. 9. Таррох Бобожон. Хоразм навозандалари. – Т.: Издательство литературы и искусства им. Гафура Гуляма, 1994. 10. Хоразмда битилган қўлёзмалар.//Составитель Г.Машарипова.–Т.: Институт востоковедения АН РУз, 1997. 11. Собрание Восточных Рукописей Академии наук УзССР, 7-том. – Т.: Фан, 1964.
20 MIRAS P. ALLAGULOW (Türkmenistan) YLYM WE FOTOGRAFIÝA: ÖZARA BÄHBITLI ARABAGLANYŞYK P. ALLAGULOV (Turkmenistan) SCIENCE AND PHOTOGRAPHY: MUTUALLY BENEFICIAL RELATION П. АЛЛАГУЛОВ (Туркменистан) НАУКА И ФОТОГРАФИЯ: ВЗАИМОВЫГОДНАЯ СВЯЗЬ
«…Taryhyň dürli döwürlerinde «…From positions of historical «…С позиций историко-куль- halkymyzyň milli aýratynlyklaryny and cultural development, memoirs турного развития, нам инте- açyp görkezýän, bolup geçen ta and notes are interesting for us, left ресны воспоминания и заметки, ryhy wakalar barada habar berýän during different periods of history оставленные в разные перио- beýleki ýurtlaryň abraýly we meş by well known writers and travelers ды истории известными писа- hur ýazyjy-şahyrlarynyň galdyran of many world countries about our телями и путешественниками ýazgylary, olaryň garaýyşlary bi original national culture. Our objec- многих стран мира о нашей са- ziň üçin taryhy nukdaýnazardan tive is to discover, collect and keep мобытной национальной куль- for descendants this valuable data hem,medeni babatda hem örän туре. Наша задача – изыски- as important historical documents, gyzyklydyr. Biziň wezipämiz tary вать, собирать и сохранять для evidence of the ancient history and hy geçmişiň bu gymmatly maglu потомков эти ценные сведения culture of our people». matlaryny gözlemek, ýygnamak we как важные исторические доку- olary biziň halkymyzyň gadymy ta менты – свидетельства древ- ryhynyň we medeniýetiniň subut President of Turkmenistan Gurbanguly Berdimuhamedov. ней истории и культуры нашего namalary hökmünde geljek nesille народа». rimiz üçin aýawly saklamak bolup The Turkmen science thanks to durýar». daily care of our scientist-president is Президент Туркменистана at a stage of prosperity and potential Гурбангулы Бердымухамедов. Türkmenistanyň Prezidenti gaining, allowing it to bring into the Gurbanguly Berdimuhamedow. world level. Our scientists expand Туркменская наука благодаря по- with every passing day a range and вседневной заботе нашего учено- Türkmen ylmy alym Prezidentimi do more deeper creative and scientific ziň gündelik aladalarynyň netijesinde го-Президента находится на этапе researches. In holding and expansion процветания и накапливает потен- pajarlap ösüp başlady we dünýä de of scales of scientific works, the photo rejesine çykmak üçin depginini barha циал, позволяющий ей выходить role is rather huge. «Art of imprinted на мировой уровень. Наши ученые batlan dyrýar. Alymla rymyz özleriniň moment», already after short period с каждым днем расширяют диапа- döredijilikli we hysyrdyly gözlegleri after occurrence, gained considerable зон и делают более глубокими свои ni günsaýyn ýaýbaň landyrýarlar we scientific value as the documentary творческие и научные исследова- çuňlaşdyrýarlar. Ylmy işle ri alyp bar evidence. It is possible to consider makda we ösdür mekde fotog rafiýanyň firmly that in any branch of scientific ния. В проведении и расширении orny diýseň uludyr. Fotografiýa döräp, and technical and other sciences, sci- масштабов научных работ весьма kän wagt geçmänkä onuň resminama entific researches are practically im- велика роль фотографии. «Искус- (dokument) hökmünde ylmylyk ähmi possible without use of possibilities of ство запечатленного мгновения», ýeti mese-mälim duýuldy. Ylmy-tehniki photo. уже спустя небольшой срок после gözlegleriň islendik pudagynda hem Ability of the human to view, observe своего возникновения, обрело ве- fotografiýany ulanmazdan, iş alnyp is one of the sides of display of his in- сомое научное значение в качестве barylmaýar diýip, kesgitli aýdyp bolar. tellectual possibilities. Various techni- документального свидетельства.
Perman Allagulow, Türkmenistanyň YA-nyň Taryh institutynyň dünýä türkmenleriniň taryhy bölüminiň müdiri.
Perman Allagulov, The Head of World Turkmеn History Department of the Institute of History of Аcademy of Sciences of Turkmenistan.
Перман Аллагулов, заведующий отделом истории туркмен мира Института истории АН Туркменистана.
MIRAS 21 Можно со всей определенностью утверждать, что в любой отрасли научно-технических и других наук научные исследования практиче- ски невозможны без использования возможностей фотографии. Способность человека видеть, на- блюдать является одной из сторон проявления его интеллектуальных возможностей. Различные техни- ческие приспособления и фото- графия, кардинально повышая ви- зуальные возможности человека, развивают, поддерживают его мыш- ление и память на определенном уровне, подводя его к логическому предвидению, которое в результате приводит к научным открытиям. Тут проявляется вторая сторона про- блемы – взаимосвязь (взаимоотно- шение) науки и фотографии, точ- нее научной фотографии. Научная Elektron mikroskop. Electron microscope. Электронный микроскоп. фотография является одним из но- вых аспектов развития интеллекта, cal adaptations and photo, drastically Adamyň görmek, synlamak ukyby – мышления человека. На некоторых onuň aňlaýyş we düşü niş mümkin çilik raising visual possibilities of the per- этапах исторического процесса раз- leriniň bir tara pydyr. Ýöne dürli tehni ki son, develop, support his thinking and вития мышления может изменяться enjamlar we fotografiýa adamyň görüş memory at certain level, bringing it to a функциональная роль органов вос- mümkinçiligini has-da ýokarlandyryp, logic prediction which as a result leads kämilleşdirip, onuň aňyna we huşuna to discoveries. There is the second приятия действительности. Осо- logiki taýdan öňden görüjilige goltgy side of the problem interrelation (mu- бое значение придается органам berýär, şol öňdengörüjilikler bolsa so- tual relation) of a science and a photo зрения, наблюдения. Поскольку ňy bilen uly ylmy açyşla ra getirýär. Şu is shown, to be more exact scientific зрительный ряд не подразумевает ýerde mese läniň ikinji tara py – ylmyň photo. The scientific photo is one of знание языка как обязательного ус- we fotografiýanyň aragatnaşygy (ara new aspects of development of intelli- ловия для коммуникации, понима- baglanyşygy), ýagny ylmy fotog rafiýa gence, thinking of the person. At some ния, устраняются и другие препят- ýüze cykýar. Ylmy fotog rafiýa adamyň stages of historical thinking develop- ствия. В связи с этим не возникают aňynyň, düşünjesiniň täze bir aspekti ment, the functional role of perception трудности в понимании научной dir. Aňyň tary hy ösüş prosesiniň käbir of the validity can change. фотографии, правильном восприя- tapgyrlarynda kabul ediş organlarynyň Special significance is attached to тии снятых фотографами, фотожур- orny üýtgäp durýar. Şolaryň arasynda vision, observing. As a visual seg- налистами снимков разных жанров, şu günler esasy orun görüş, synla ýyş ment does not mean knowledge of посвященных различным научным organyna degişlidir. Sebä bi oňa pikir language as obligatory condition for темам. communication, understanding, other В тематических фотографиях о obstacles are eliminated as well. In науке, научных исследованиях, в this connection there is no difficulty in основном, можно выявить две ка- understanding of the scientific photo, тегории: информацию и образы. correct perception, taken by photog- Поставленная цель достигается че- raphers, photo correspondents of dif- ferent genres, devoted to a variety of рез эти категории, доступные чита- scientific themes. телю. Эти выразительные средства In thematic photos about science, применяются также в научно-попу- scientific researches, basically, it is лярных и научно-фантастических possible to reveal two categories: in- работах. Некоторые фотоснимки, formation and images. The targeted выполненные во взаимосвязи этих Fobos, Mars planetasynyň hemrasy. goal is achieved through these cat- выразительных средств, по своей Fobos, Mars moon. egories, accessible to the reader. художественной ценности достига- Фобос, спутник планеты Марс. These expressive means are applied ют уровня произведения искусства.
22 MIRAS Ösümlikleriň tozgajyklarynyň mikroskopdan görnüşi. Pollen of plants under microscope. Пыльца растений под микроскопом. alyşmak, düşünişmek üçin dil bilmek in popular scientific and scientific-fic- Хотя взаимодействие науки и zerurlygy ýok, beýleki päsgelçilikler tion works. Some pictures, taken in in- фотографии является сложным и hem orta dan aýrylýar. Şunuň bilen terrelation of these expressive means, многосторонним, эта связь остается baglylykda ylmy fotografiýa düşün by its art value reach the level of art крайне выгодной для обеих сторон. mek, fotosuratçylaryň, fotožurnalistle work. Though science and photo inter- Особое место принадлежит науч- riň ylmy temalara bagyş lap alan dürli action is difficult and multilateral, this ной фотографии, имеющей практи- žanrlardaky fotosuratla ryna akyl ýe communication remains extremely ческое значение, так как она дает tirmek babat da kynçylyklar hem ýüze favorable to both sides. Special place возможность навсегда зафиксиро- çykyp durmaýar. belongs to scientific photo, having вать незаметные для глаза процес- Ylym, ylmy barlaglar barada taýýar practical value as it gives chance to fix сы. Например, с помощью фото- lanylýan tematiki fotosuratlarda, esa processes, imperceptible for an eye. графии возможно заснять мелкие san, iki zat göze ilýär: maglumatlar we For example, with the help of photo it предметы, увеличив их в 10 – 40 şekiller. Şu iki serişdäniň üsti bilen göz is possible to photograph small items, тыс. раз. Особенно большие пер- öňünde tutu lan maksada ýetil ýär, ýag having raised them by 10-40 thou- ny okyja düşnükli bolar ýaly edilýär. sand times. More grandiose perspec- спективы открываются в изучении с Şol iki serişdeden ylmy-populýar we tives are opened in studying it with the ее помощью просторов Вселенной. ylmy-fantastiki işlerde hem peýdala help of open spaces of the Universe. Возможности современной фото- nylýar. Şol serişdeleriň arabaglanyşy Possibilities of modern photo tech- техники позволяют ей преодолеть gynda alnan foto suratla ryň käbiri özü nology permit it to overcome earth пределы земли, выходя на просто- niň çeperçiligi babatda sungat eseri niň limits, coming out to open spaces of ры Вселенной. Уже в 1957 г. авто- derejesine çenli ýetip biler. the Universe. In 1957, the automatic матическая межпланетная станция, Ylym bilen fotog rafiýanyň arabagla interplanetary station, launched by the запущенная советскими учеными, nyşygy çylşyrymly we köptaraply bol Soviet scientists, has made pictures of сделала фотоснимки самой Луны и MIRAS 23 the Moon and its reverse side, which обратной ее стороны, которые были were extended all over the world. It распространены во всем мире. Ока- turned out, in the moment of shooting, зывается, в момент съемок рас- the distance between camera and the стояние между фотоаппаратом и Moon made up more than 60 thou- Луной составляло более 60 тыс. sand km. The president of Academy of км. Тогдашний президент Академии Sciences of the USSR A. N. Nesmey- наук СССР А. Н. Несмеянов писал anov wrote about it the following: «In об этом так: «В истории астрономии astronomy history the new epoch has началась новая эпоха – доказано, started – it is proved, that there are что есть возможности не только possibilities not only to study physical изучать физические планеты, но planets, but to do pictures of planets делать снимки планет с разных сто- from the different sides» [2]. By means рон» [2]. С помощью оптических и of optical and electronic microscopes электронных микроскопов произво- shootings of parts of atoms, cages of дятся съемки частичек атомов, кле- live organisms are made. ток живых организмов. The photo has turned into faith- Фотография превратилась в вер- ful assistant for scientists, who are ного помощника ученых, занимаю- engaged in nuclear physics. By it щихся ядерной физикой. Посред- means, scientists opened a radio-ac- ством нее учеными была открыта tivity. With photo application in 1927, Gündogary öwreniji rus alymy, professor радиоактивность. С применением it was made great discoveries in the W. A. Žukowskiý. фотографии в 1927 г. были сдела- nuclear physics. Scientist L. V. My- Russian orientalist, professor ны великие открытия в ядерной V. A. Zhukovskiy. sovskiy has managed to fix on a plate физике. Ученый Л. В. Мыcовский Русский востоковед, профессор with thick-layer emulsion of reflection сумел зафиксировать на пластине В. А. Жуко́ вский. of quickly charged particles which are с толстослойной эмульсией отра- sa-da, bu gatnaşyk iki tarap üçin hem launched by radioactive substances. örän bähbitli bolmagynda galýar. Esa Then N. A. Perfilov, professor of the жения быстро заряжаемых частиц, sy orun, amaly (praktiki) ähmiýetli ylmy Leningrad (St.-Petersburg) Radium испускаемых радиоактивными fotografiýa degişlidir, sebäbi ol ýöne Institute name dafter V. G. Hlopin by веществами. Затем Н. А. Перфи- keý göze ilmeýän proses leri hemişelik means of plate with the same layer of лов – профессор Ленинградского saklap galmaga mümkinçilik berýär. emulsion photographed disintegration (Санкт-Петербургского) Радиевого Mysal üçin, ylmy fotografiýa owunjak of protons of silver nucleus at 600 mil- института имени В. Г. Хлопина с по- zatlary10000 esseden 40000 essä lion electron-volt [3]. Scientists could мощью пластины с таким же слоем эмульсии заснял распад протонов ядра серебра при 600 млн. электрон- вольт [3]. Ученым также удалось зафиксировать на снимках распад ядра атома в синхрофазотронaх. Фотография сумела показать жизнь глубин морей и океанов, по- могла ученым-медикам рассмо- треть мельчайшие частички на теле человека и различных животных. С помощью микрофотографии ученые смогли зафиксировать уран в поля- ризационном свете, а в кремнии, смешанном с графитом, – рентге- новские лучи. Большинство ученых-археологов в своей профессиональной дея- тельности прибегают к фотосъемке. Они проводят немало времени на раскопках в экспедициях, а обна- руженные там различные памятни- Änew. Seýit Jemaleddiniň metjidi. 1890 ý. W. A. Žukowskiniň düşüren suraty. ки и артефакты во многих случаях Anau. Seyit Jemalleddin Mosque. 1890. Photo of V. A. Zhukovskiy. вызывают восхищение своей кра- Анау. Мечеть Сеит Джемаледдина. 1890 г. Фото В. А. Жуковского. сотой или уникальностью, припод-
24 MIRAS Hazar deňziniň kosmosdan alnan suraty. Photo of the Caspian Sea, taken from the space. Фотография Каспийского моря, сделанная из космоса.
MIRAS 25 Aýyň kosmosdan alnan suraty. Photo of Moon, taken from the space. Фотография Луны, сделанная из космоса.
çenli ulaldyp sura ta düşürip bilýär. fix in pictures disintegration of atom нимают завесу над тайнами древ- Älem giňişliklerini öwrenmek babatyn nucleus in synchrophasotron. ности. Поэтому руки сами тянутся da fotografiýa has köp mümkinçilikleri The photo could show life of depths к фотоаппарату, в итоге постепенно we şertleri döretmäge ukyplydyr. Hä of the seas and oceans, helped scien- накапливаются снимки предметов, zirkizaman foto tehnikalarynyň müm tists-physicians to view the smallest свидетельствующих о страницах kinçilikleri ýeriň çäklerinden çykyp, particles on the body of person and прошлого. Älem giňişliklerine aralaşdy. Baryp, various animals. By means of micro- Одним из первых ученых, внес- 1957-nji ýylda sowet alymlarynyň uçu photo, scientists could fix uranium in ших вклад в историческую и архе- ran planetaara awtomatiki stansiýasy polarizing light, in silicon mixed with ологическую науку Туркменистана, diňe bir Aýyň özüni däl, eýsem onuň graphite, X-rays. можно с полным правом назвать arka tara pyny hem surata düşürip, The majority of scientists-arche- профессора Санкт-Петербургского dünýä ýaýrat dy. Şol suratlar düşüri ologists in their professional activity университета Валентина Алексе- lende fotoapparat bilen Aýyň araly gy resort to photographing. They spend евича Жуковского. В 1890 г. он по- 60 müň km. gowrak ekeni. Bu bara da a lot of time for excavation in ex- бывал на древней земле Мерва и SSSR Ylymlar akademiýasynyň şol peditions, and various monuments ему предоставилась возможность wagtky prezidenti A. N. Nesmeýanow and artifacts found out there in many сделать снимки всех исторических şeýle ýazypdyr: «Astronomiýanyň ta cases arouse admiration by beauty or ryhynda täze eýýam başlan dy – Älem uniqueness, raise a veil over secrets памятников, собрать о них легенды, giňişliginiň fizi ki parametrlerini diňe of antiquity. Therefore hands reach for переписать надписи со стен строе- bir öwrenmäge däl, eýsem planeta the camera, as a result pictures of the ний и многочисленных надгробных lary dürli tarapdan surata düşürmäge items, testifying about pages of the камней, на основе топографических mümkinçilikleriň bardygy subut edildi» past, gradually are collected. снимков составить карту развалин [2]. Opti ki we elektron mikroskoplaryň One of the first scientists, who have Мерва, также он оставил записи о kömegi bilen atomyň bölejikleri, janly brought solid contribution to historical памятниках, следы которых могли organizmleriň kiçijik öýjükleri surata and archaeological science of Turk- навсегда затеряться. В итоге в 1894 düşürilýär. menistan is professor of St.-Peters- г. он издал книгу «Древности Зака- Fotogra fiýa ýadro fizikasy bilen burg University Valentin Alekseevich спийского края. Развалины старого meşgullanýan alymlaryň hem ýakyn Zhukovskiy. In 1890 he visited the an- Мерва», не утратившую научную ýardamçysyna öwrüldi. Fotog rafiýa cient land of Merv and he had chance ценность и в наши дни. Он сфото-
26 MIRAS nyň kömegi bilen alymlar radioaktiw to make pictures of all historical monu- графировал и другие древние па- ligi oýlap tapdy lar. Fotografiýany ýad ments, to collect legends about them, мятники Южного Туркменистана. ro fizi kasynda ulanmakda hakyky uly to copy inscriptions from walls of В 1896 г. Русское археологическое açyşlar 1927-nji ýylda bolup geçdi. structures and numerous tombstones, общество наградило его за эту на- Şonda alym L. W. Mysows kiý radioak on the basis of topographical pictures учную работу Золотой медалью. В tiw jisimleriniň bölüp çykarýan çalt to make a card of ruins of Merv, also последующие годы на основе сде- zarýadlanýan bölejik leriniň şekillerini he left records about the monuments ланных им бесценных фотосним- ýüzi galyň emulsiýaly plastinkanyň ýü which traces could be lost for ever. As ков многие исторические памятники zünde saklap galdyrmagy başarypdyr. a result in 1894 he published the book были восстановлены или находят- Ondan soňra Leningradyň (Sankt-Pe «Antiquities of Caspian land. Ruins of ся в процессе восстановления, им terburgyň) W. G. Hlopin adyndaky Ra the ancient Merv», not lost scientific стремятся возвратить их первона- diý institutynyň professory N. A. Perfi value even today. He photographed чальный вид и великолепие. low kümşüň ýadrosynyň proton bilen the other ancient monuments of Сорок лет назад на Устюрте и 600 mln. elektron-woltda dargadyly Southern Turkmenistan. In 1896 Rus- Мангышлаке работала научная экс- şynyň suratyny üsti galyň emulsiýaly sian Archaeological Society awarded педиция. Каждый день, в любую по- plastinkanyň kömegi bilen düşüripdir him for this scientific work with the году археологи вели исследования [3]. Şeýle hem sinhrofazotronlarda golden medal. The next years on the в различных направлениях, прибе- atomyň ýadrosynyň bölünişini suratda basis of invaluable pictures made by ebedilik galdyrmaklyk alymlara başart him, many historical monuments were гая к передвижению на вертолете, dy. restored or in the process of restora- даже пешим ходом передвигались Fotogra fiýa deňiz leriň we ummanla tion, their original shape and magnifi- по зыбучим пескам, каменистым ryň düýbündäki ýaşaýşy görkezip bildi, cence is tried to return. равнинам, крутым скалам и неожи- lukman alymlara adamlaryň we dürli Forty years ago on Ustyurt and данно обнаружили на узком пере- jandarlaryň enda mynyň göze görün Mangyshlak, the scientific expedi- ходе дороги, соединявшей в ранние meýän bölejiklerini görmäge ýardam tion had worked. Every day, in any эпохи Центральную Азию, Китай, berdi. Mikrofotografiýanyň kömegi bi weather archeologists conducted re- Индию и Поволжье (Российская len alymlar polýarizasion ýagtylykda searches in various directions, resort- Федерация), развалины каменных uranyň şekilini, garyşdyrylan grafit bi ing to movement by helicopter, even крепостей древнего города. Кро- len kremniýde bolsa rentgen şöhlesi on foot moved on quicksand, stony ме того, ученые наткнулись на не- niň suratyny düşürip, ony ebedilik sak plains, abrupt rocks and unexpectedly сколько каменных скульптур у двух lap bildiler. Arheologlaryň we alymla ryň agla basy öz işle ri bilen baglanyşykly pur satlarda fotosurat almaga ýykgyn ed ýärler. Olaryň özleri niň köp wagtlaryny ekspedisiýalarda geçirip, gazuw-agta ryş işleri döwründe ýüze çykaran ta pyndylary ýa-da dürli ýady gärlikleriň owadanlygy haýran galdyrýar. Şonuň üçin dessine olaryň eli fotoap parata tarap uzaýar we tapyndylary surata düşürmeklige girişýär, netijede, ýu waş-ýuwaşdan gady my geçmişimize şaýat zatlaryň toplumy döräp başlaýar. Türkmenistanyň taryh we arheo lo giýa ylmyna saldamly goşant goşan alymlaryň ilkinjisi hökmünde Sankt- Peterburg uniwersitetiniň professo ry Walen tin Alekseýewiç Žukowskini ynam bilen agzasak bolar. 1890-njy ýylda ol gadymy Merw topragyna ba ryp görüpdir we ähli tary hy ýadygärlik leri surata düşürmäge, olar baradaky rowaýatlary ýygnamaga, jaýlaryň di warlaryndaky we köpsanly guburüsti daşlardaky ýazgy lary göçü rip alma ga, topografik suratlar esasynda Merw Goňurdepäniň guşuçar belentlikden görnüşi. harabalyklarynyň kartasyny düzmäge Panorama of Gonur-depe from the height of bird’s flight. Панорама Гонур-депе с высоты птичьего полета. mümkinçiligi bolupdyr hem-de basym
MIRAS 27 ýitip gitjek ýadygärlikler barada ýaz found out on narrow transition of the высоких холмов. Некоторые из них gylary galdyrypdyr. Netijede, 1894-nji road connecting during early epoch были настолько велики, что их не- ýylda ol şu wagta çenli ylmy gymmaty the Central Asia, China, India and the возможно было сдвинуть с места. ny ýitirmedik «Zakas pi ülke siniň gady Volga region (Russian Federation), ru- Некоторые скульптуры достигали в mylygy. Köne Merwiň harabalyklary» ins of stone fortresses of the ancient высоту 4,5м, другие – 2м, а самая atly kitabyny çapdan çykarýar. Ol Gü city. маленькая из них – почти 1м. Ря- norta Türkmenistanyň beýleki gady my Besides, scientists came across on дом с ними лежали отвалившиеся ýadygärliklerini hem sura ta düşüripdir. some stone sculptures at two high от скульптур головы, части торса, 1896-njy ýylda Russi ýanyň arheo logik hills. Some of them were so great, огромные камни, которые по каким- jemgyýeti bu ylmy işi üçin ony Altyn that they could not be shifted from то причинам не успели отделать. medal bilen sylaglapdyr. Soňky ýyllar the place. Some sculptures reached Ученые уточнили, что до момента da onuň galdyran gymmatly foto surat 4,5 meters height, others – 2 meters разрушения скульптуры были рас- and smallest of them - almost 1meter. larynyň esasynda taryhy ýadygärlikle ставлены П-образно специально. Near them there were heads which riň ençemesi dikeldildi we dikeldilýär, Ученые представили, что эта скуль- have fallen off sculptures, torso parts, ilkibaşdaky owadan keşpleri olara птурная галерея, когда на них па- huge stones which for any reasons gaýtarylyp berilýär. дали лучи солнца, была способна had not time to finish. Scientists speci- Mundan 40 ýyl öňräk Üstýurtda we приобретать грандиозный, необыч- Maňgyşlakda (Müňgyşlakda) ylmy fied, that till the moment of destroying, the sculpture were placed P-shaped ный вид. Всех присутствующих это ekspedisiýa işläp di. Her günki yssy, заставило задуматься о том, с какой tüweleýli we tozan ly howada arheo on purposes. Scientists supposed that this sculptural gallery when sun целью на небольшой площади было loglar dürli ulaglarda, dikuçarda, hatda расположено более 70-ти скуль- pyýada ürgün çägelerde, durşuna daş beams fell on them, was capable to obtain grandiose and unusual view. птур, обращенных лицом на Запад. bolup duran düzlüklerde, kert gaýalar Подобные находки были найдены da ylmy-göz leg işlerini alyp bardylar All presented caused to think by which aim on small area there were situated на захоронениях саков в районах we garaşylmadyk ýagdaýda gadymy more than 70 sculptures, turned with Арала (VI-IVв. до н.э.). Ссылаясь на şäheriň, şeýle hem irki döwürlerde face to the West. Similar finds were них, известные археологи В. Ягодин Merkezi Aziýany, Hytaýy, Hindistany discovered on burial places of sacs in и Х. Юсупов считали, что «эти хол- hem-de Rus Powolž ýesini birleşdiren areas of Aral (VI-IV century BC). Re- мы и находки относятся к массаге- ýoluň inçejik geçelgesinde daşdan ferring to them, well-known archeolo- там» [4]. gurlan galalaryň galyndylaryny tapdy gists V. Yagodin and H. Yusupov con- Для современной исторической lar. Bulardan başga-da alymlar iki sa- sidered, that «these hills and finds are науки использование аэрофотогра- ny beýik depäniň golaýynda ençeme related to massagets» [4]. фии имеет исключительно важное daşdan ýasalan heýkelleriň üstünden For modern historical science, use of значение. С самолета с высоты в bardylar. Olaryň käbiri şeýle bir uludy aerophotography has exclusive value. 200-300 м делаются снимки опреде- welin, ýerinden gozgamak hem müm From the plane, from height in 200- kin däldi. Heýkelleriň käbiriniň boýy ленной местности, которые широко 300 meters, pictures of certain district используются в научных работах. 4,5 m., käbi riniňki 2 m. ýetýär di, iň are made which are widely used in sci- kiçileri bolsa 1 m. töwe regidi. Olaryň Этот метод, в основном, применяют entific works. This method, basically, для поисков развалин древних го- gapdalynda opurylyp, ýere gaçan heý is used for searches of ruins of ancient kelleriň kelleleri, bilden ýokar ky bölek родов, крепостей, жилищ в местах cities, fortresses, dwellings in places оседлого проживания, причем в leri, entek doly ýasalyp gutarylmadyk of settled residing, and in conditions условиях солнечной освещенности äpet daşlar ýatyr dy. Alymlar heýkel le of solar light, early in the morning or ранним утром или вечером в лучах riň, ýörite, şu ýagdaýa düşü rilendigini, in the evening in beams of the setting заходящего солнца, так как именно ýykylmazyndan öň olaryň «P» harp sun because in such period traces of в такое время следы развалин про- (kirillisada) görnüşinde durandyklary ruins are shown especially accurately. являются особенно четко. Ученых, ny anykladylar. Bu heýkeller galere There are quite a lot of scientists using ýasynyň ýagty günüň şöhle si düşende in their work such method. использующих в своей работе такой äpet, üýtgeşik görnüşleri emele getir The scientist with the world name метод, немало. ýändigini alymlar göz öňüne getir diler. Victor Ivanovich Sarianidi, conduct- Ученый с мировым именем Вик- Kiçiräk meýdançada 70-den gowrak ing excavation in the ancient Merv тор Иванович Сарианиди, ведя heýkelleriň ýerleşmegi we olaryň ýüz within almost 50 years, has made the раскопки в древнем Мерве в те- leriniň Günbatara seredýändigi hem discoveries, which amazed the world чение почти 50 лет, сделал откры- meleri oýlandyrýardy. Şuňa meňzeş scientific community. As a result of ar- тия, поразившие мировую научную tapyndylar saklaryň Aral sebitlerindäki chaeological excavations he testified, общественность. В результате ар- gonamçylyklaryndan (b.e.ö. VI-IV as.) that in Murgab oasis, 4 millennia ago, хеологических раскопок он засви- hem tapy lypdy. Şolara salgy lanyp, the settlement was created nowa- детельствовал, что в Мургабском belli arheologlar W. Ýagodin we H. days called Gonurdepe, that Margush оазисе 4 тысячелетия назад было Ýusupow «şol depeler we tapyn dylar country existed in III-II centuries BC, основано поселение, ныне именуе-
28 MIRAS massagetlere degişlidir» diýip hasap that between population of Mesopo- мое Гонурдепе, что страна Маргуш laýarlar [4]. tamia, Elam, coast of the river Indus существовала в III-II вв. до н. э., Häzirkizaman taryh ylmynda aero and Bactria trade and cultural rela- что между населением Месопота- fotosuraty ulanmak uly ähmiýete eýe tions were developed. In II-I centuries мии, Элама, побережья реки Инд и bolýar. 200-300 metr ýokar dan barýan BC, as residing places it is started to Бактрией были развиты торговые и uçardan göz öňünde tutulýan ýeriň su be used oases Togalak and Tahirbay. культурные отношения. Во II-I вв. до ratlary düşürilýär we ylmy işlerde giň It is observed the growth of a num- н.э. в качестве мест проживания на- den peýdalanylýar. Bu usul, esasan, ir ber of settlements, and B. C. Merv is чинают использоваться оазисы То- säherdäki ýa-da agşamlyk ýaşyp bar turned to the capital of Margiana King- галак и Тахирбай. Наблюдается рост ýan günüň şöhle leri bar wagty gady dom, being the main city on a route of количества поселений, и до нашей my şäher leriň, galala ryň, ýaşa ýyş bo the Great Silk Road. The well known эры Мерв превращается в столицу lan ýerleriniň galyndylaryny tapmakda scientist named above, based on re- Маргианского царства, становясь ulanylýar, sebäbi şol pursatlarda ola searches of Margush country, proved ryň yzla ry aýdyň görünýär. Öz işinde that territory of present Turkmenistan ключевым городом на маршруте Ве- şeýle usuly peýda lanýan alymlar örän is centre of the fifth world civilization. ликого Шелкового пути. Названный köp. In the works V. I. Sarianidi widely used выше известный ученый, основыва- Ady dünýä dolan alym Wiktor Iwano photo. It is vividly proved by hundreds ясь на исследованиях страны Мар- wiç Sarianidi gadymy Merw topragyn photos, placed in scientific works, гуш, однозначно доказал, что тер- da 50 ýyla golaý wagtlap gazuw-agta published by the scientist, made from ритория нынешнего Туркменистана ryş işlerini alyp baryp, dünýäniň ylmy «height of the bird’s flight». Lower we является центром пятой мировой jemgyýetini aňk eden açyşla ry etdi. Ol bring to your attention one of these цивилизации. В своих работах В. Murgap oazisinde mundan 4 müň ýyl photos. И. Сарианиди широко использовал ozal häzir Göňurdepe diýlip atlan dyryl ýan ilatly noka dyň düýbüniň tutu landy gyny, b. e. öňki. III-II asyrlar da Marguş ýurdunyň bolan dygyny, Mesopotami ýa we Elam bilen Ind derýasynyň ke naryndaky ilatyň we Baktriýanyň ara synda söwda, mede ni gatnaşyklaryň ösendigini arheologiki gazuw-agtaryş işleriniň üsti bilen aýan etdi. B. e. öňki II-I asyrlarda ýaşaýyş Togalak we Ta hyrbaý oazislerine geçýär. Ilatly ýerler ulalyp başla ýarlar we biziň eýýamy myza çenli Merw bütin Margia nanyň paýtagtyna öwrülýär hem-de Beýik Ýüpek ýolunyň ugrunda esasy şäher bolýar. Bu belli alym, tary hy ençeme müňýyllyklara uzap gidýän Marguş ýurdunda geçiren gözlegleriniň üsti bilen, häzirki Türkme nistanyň çäkleri niň dünýäniň bäşin ji siwilizasiýasynyň merkezidigini jedelsiz subut etdi. W. I. Sarianidi özüniň alyp baran ähli işle rinde fotografiýany giňden ulanypdyr. Alymyň çapdan çykaran ylmy kitap la rynda «guşuň uçýan belentliginden» alnan fotosuratlaryň ýüzler çesiniň ýerleşdirilendigi hem muny aňryýany bilen tassyklaýar. Aşakda şol surat lar dan biri hödürlenýär. Belli italýan alymy Barbara Çarazet ti indi ençeme ýyllar bäri biziň ýurdu myzda ylmy işle ri alyp barýar. Geçen Kükürt magdany. Derweze, kükürtli depeler, Garagum. Türkmenistan. 10-12 ýylyň dowa mynda meýdan iş FM nusgasy (№32407. A. Ýe. Fersman, D.I. Şerbakow). lerini geçirmek we arhiwleri ulanmak Sulfuric ore. Darvaza, sulfuric hillocks, Garagum. Turkmenistan. arkaly Murga byň allýuwial deltasynyň Sample FM (№32407. A. E. Fersman, D. I. Sherbakov). arheologik kartasyny düzýän wagty, Серная руда. Дарваза, серные бугры, Кара-Кумы. Туркменистан. ol, sebitiň howa şertlerine, topragyna, Образец ФМ (№32407. А. Е. Ферсман, Д. И. Щербаков).
MIRAS 29 The well-known Ital- фотографию. Это ярко подтверж- ian scientist Barbara дается сотнями фотографий, раз- Charazetti throughout мещенными в опубликованных уче- already several years ным научных работах, сделанным с conducts scientific «высоты птичьего полета». Ниже ы work in our country. предлагаем вашему вниманию одну Within 10-12 years, из этих фотографий. holding field works Известный итальянский ученый and using archive re- Барбара Чаразетти в продолжении cords at drawing of уже нескольких лет ведет в нашей the archaeological стране научную работу. В течение map of alluvial delta 10-12 лет проводя полевые рабо- of Murgab, she col- ты и используя архивные данные lected a considerable при составлении археологической number of the carto- Garagumuň jümmüşindäki kükürtli depeler. карты аллювиальной дельты Мур- D. I. Şerbakowyň düşüren suraty. graphical and statis- габа, она собрала большое коли- Sulfuric hillocks in Garagum. Photo of D. I. Sherbakov. tical data, connected чество картографических данных Серные бугры в Кара-Кумах. Фото Д. И. Щербакова. with environmental conditions, soil, flora и статистических сведений, свя- ösümlik dünýäsine we hojalygyna de and economy of regions, including re- занных с климатическими условия- gişli, şol sanda, XIX asyryň aýaklaryn mained in official establishments from ми, почвой, растительным миром и dan tä Ikinji Jahan urşuna çenli ara the end of XIX century before the Sec- хозяйством регионов, в том числе lykda döwlet edaralarynda saklanan ond World War. In one of the scientific сохранившимися в государствен- kartogra fik we statis tik maglu matlaryň works she writes: «In 332 year BC, af- ных учреждениях с конца XIX в. до köp sanlysyny topla dy. Ol ylmy işleri ter conquering of Alexander the Great, Второй Мировой войны. В одной из niň birinde şeýle ýazýar: «B. e. öňki in Margiana, in particular, Merv which своих научных работ она пишет: «В 332-nji ýylda Aleksandr Makedonski was the central city, reached high de- 332 году до н. э., после завоеваний niň ýeňiş lerinden soň, Margiana, hu velopment as one of broad points of Александра Македонского Марги- susan-da, merke zi şäher bolan Merw the Great Silk Road kept stable trade ана, в частности, Мерв, который Beýik Ýüpek ýolunyň iň bir işjeň noka relations with China. The data col- был центральным городом, достиг- dy hökmünde juda ösüpdir we Hytaý lected by us by means of shooting ла высокого развития как одна из bilen göni söwda gatnaşyklaryny sak of terrestrial surface with high height оживленных точек Великого Шелко- вого пути и сохраняла с Кита- ем стабильные торговые отно- шения. Сведения, собранные нами с помощью съемок зем- ной поверхности с большой высоты, позволили провести основательные научные-ис- следовательские изыскания об оборонительных системах, существовавших в Маргиане с железного века вплоть до средних веков. Снимки по- верхности Земли, сделанные с помощью искусственного спут- ника «NASA Landsat Mosaiс» (1999г.), имели огромное зна- чение в определении место- нахождения крепости на Ве- ликом Шелковом пути и при уточнении маршрута торгового пути Хекатомпилос, проходив- шего севернее Самарканда и пересекавшего Мерв через Abdylla han galasynyň derwezesi. 1890 ý. W. A. Žukowskiniň düşüren suraty. дельту Мургаба» [5]. Gate of Abdulla-khan kala. 1890. Photo of V. A. Zhukovskiy. Английский ученый Тимоти Ворота Абдулла-хан кала. 1890 г. Фото В. А. Жуковского. Дэвид Вильям в 2011 г. в рам-
30 MIRAS lapdyr. Uzak aralykdan Ýer üstüniň allowed to hold thorough scientific re- suratyny almak arkaly toplan maglu searches about defensive systems, matlarymyz bize demir eýýamyndan existing in Margiana from the Iron tä orta asyrlara çenli Margianadaky Age up to the Middle Ages. Pictures of bar bolan goranyş ulgamla ry barada the Earth surface, made by means of düýpli ylmy-barlag işlerini geçirmäge the artificial satellite «NASA Landsat mümkinçilik berdi. «NASA Landsat Mosaiс» (1999), had huge value in lo- Mosaic» (1999 ý.) emeli hemrasy ar cation definition of the fortress on the kaly alnan köp spektrli ýerüsti suratlar Great Silk Road and at specification of Beýik Ýüpek ýolunyň ugrundaky ga route of the commercial way of Hek- lanyň ýerle şen ýerini we Samar kan atompilos, passing to the north of Sa- dyň demirgazygyndan geçip gidýän markand and crossing Merv through Hekatompilos söwda ýoluny we onuň delta of Murgab» [5]. Murgabyň deltasy boýun ça Merwi ke English scientist Timoti David Wil- sip geçenligini anyklamakda juda uly liam in 2011 in the framework of the ähmiýeti boldy» [5]. project «Ancient Merv» conducted Iňlis alymy Timoti Dewid Wilýam aerographic research of Soltangala 2011-nji ýylda «Gadymy Merw» tas and studied it on the basis of topo- lamasynyň çäkle rinde Soltan galanyň graphical data. It created immense aerofotogra fik barla gyny geçirdi we possibilities for the analysis and study- ony topografik maglumatlar esasynda ing of morphology of the city. With the öwrendi. Bu bolsa şäheriň morfologi aim of studying of Soltangala and its ýasyny seljermekde we öwrenmekde vicinities it was made about 5200 pic- uly mümkinçilik döretdi. Soltangalanyň tures. These pictures proved that big Nusaý galasy. Akademik D. I. Şerbakowyň düşüren suraty. 1925 ý. tutuş töwe re gi ni öwrenmek üçin 5200-e possibilities they present for more Nisa Fortress. Photo of the academician D.I. golaý fotosurat alyndy. Alnan suratlar exact definition of outlines of build- Sherbakov. 1925. ol ýerdäki binalaryň, köçe leriň we aka ings, streets and water sources. At the Крепость Ниса. Фото академика Д. И. balaryň sudurlaryny juda aýdyň gör same time, the pictures made from Щербакова. 1925 г. kezmekde uly mümkin çiligiň barlygyny the big distance, create difficulties for ках проекта «Древний Мерв» про- subut edýär. Şeýle-de bolsa, uzakdan defining point appointments of build- вёл аэрофотографическое исследо- alnan suratlar binalaryň nähili maksat ings. Despite it, the sizes of buildings, вание Солтангалы и изучил его на lar üçin ulanylandygyny tapawutlan features of district and decor gave основе топографических сведений. dyrmakda kynçylyk döredýänligini gör chance to the British scientist on the kezdi. Muňa garamazdan, binalaryň basis of pictures to distribute received И это создало большие возможно- ölçegi, ýerli we bezeg aýratynlyklary data on several groups. By their func- сти для анализа и изучения мор- britaniýaly alyma suratlar esasynda tional features, the depicted objects it фологии города. С целью изучения alnan maglumatlary birnäçe toparla is possible to graduate as dwellings, Солтангала и ее окрестностей было ra bölmäge mümkinçilik berýär. Olary baths, caravans-sarays, madrasah, сделано около 5200 фотоснимков. ýaşaýyş jaýlaryna, hammamlara, ker mosques, minarets, open areas, etc. Эти снимки доказали, какие боль- wensaraýlara, medreselere, metjitle In general, research main objectives шие возможности они предостав- re, minaralara, açyk meýdançalara we were gathering of various data and ляют для более точного определе- beýlekilere bölmek bolar. Umuman, working off of criteria of their high- ния очертаний зданий, улиц и русел bu barlagyň esasy maksa dy maglu grade use. This data in the framework водных источников. Вместе с тем, matlaryň dürli görnüşlerini almakdan of the project «SGD» (system of geo- снимки, сделанные с большого рас- we olary talabalaýyk peýdalanyp bil graphical data) remain and used in стояния, создают трудности для mekden ybaratdyr. Ol maglumatlar electronic form. They include the pic- определения целевого назначения «GMU» (geografik maglumat ulgamy) tures, received by means of the artifi- зданий. Несмотря на это, размеры atly taslamanyň çäklerinde kompýu cial satellite of the Earth and drawings, зданий, особенности местности и terleşdirilen görnüşinde saklanýar we calculated models of relief, aerograph- декора дали возможность британ- ulanylýar. Ol maglumatlar fotosuratla ic data, the program of quantitative скому ученому на основе снимков ry, Ýeriň emeli hemrasy arka ly alnan data with certain features, etc. suratlary we ýerüsti çyzgylary, relýefiň One of the well known scientists, распределить полученные сведе- sanly modelini, aerofotografik mag coming to Turkmenistan for holding of ния по нескольким группам. По их lumatlary, anyklanan aýra tynlyklaryň scientific researches is academician функциональным особенностям sanly görnüşdäki programmasyny we D. I. Sherbakov. He is the scientist запечатленные объекты можно гра- ş. m. öz içine alýar. who has made immense discoveries дировать как жилые дома, бани, ка- Ylmy barlaglary geçirmek üçin Türk on ore deposits, metals, metallogeny раван-сараи, медресе, мечети, ми- menistana gelen belli alymlaryň biri and geochemistry. This scientist liked нареты, открытые площадки и др. В hem akademik D. I. Şerba kowdyr. Ol to photograph very much and in sub- общем, основными целями иссле-
MIRAS 31 дования являлись сбор различных сведений и отработка критериев их полноценного использования. Эти сведения в рамках проекта «СГС» (система географических сведений) сохраняются и используются в элек- тронном виде. Они включают в себя снимки, полученные с помощью ис- кусственного спутника Земли, и чер- тежи, рассчитанные модели релье- фа местностей, аэрографические сведения, программу количествен- ных сведений с определенными особенностями и т.п. Одним из известных ученых, пре- бывавших в Туркменистане для проведения научных исследований, является академик Д. И. Щербаков. Это – ученый, сделавший большие открытия по рудным месторождени- ям металлов, металлогении и гео- химии. Этот ученый очень любил фотографировать и в обоснование своих открытий широко исполь- зовал снимки, на основе которых были написаны научно-популярные статьи и составлены путеводители. О своей экспедиции в Каракумы он писал: «Помню, в 1925 году мы с академиком Ферсманом наткнулись на серные холмы, расположившие- ся в глубине Каракумов. Каждый из Abu Seýidiň (Mäne babanyň) aramgähi. W. A. Žukowskiniň düsuren suraty. 1896 ý. Russiýanyň YA-nyň foto arhiwi. нас не только радовался открытию Abu Said (Mane Baba) mausoleum. Photo of V. A. Zukovskiy. 1896. Photo archives of RAS. одного из ценнейших для промыш- Мавзолей Абу Саида (Мяне баба). Фото В. А. Жуковского. 1896 год. Фотоархив РАН. ленности сырья, но и был поражен magdan känleri, metallogeniýa we stantiation of the discoveries he widely самым разным колоритным цветам geohimiýa boýunça uly açyşlar eden used pictures on which basis popular этих серных холмов посреди горя- alymdyr. D. Şerba kow fotosurat alma scientific articles were written and чих песков. Представляю, если бы gy diýseň söýüp dir we öz ylmy açyş guidebooks were made. About the ex- была цветная фотопленка, какие бы larynda olardan peýdalanypdyr, olaryň pedition to Karagum wrote: «I remem- красивые виды получились. И все- esasynda ylmy-populýar makalalary, ber, in 1925 we together with aca- таки, не удержавшись, я сделал там ýol ýazgylaryny ýazypdyr. Ol Gara demician Fersman came across the несколько черно-белых снимков» gumda geçiren ylmy ekspedisiýasy sulfuric hills which were settled down [6]. Щербаков, проводя совместно barada şeýle ýatla ma galdyrypdyr: in the depths of Karagum. Each of us с академиком Ферсманом научные «Ýadyma düşýär, 1925-nji ýylda biz not only rejoiced to opening of one of исследования, побывал и в Нисе, akademik Fersman bilen Garagumuň the most valuable for the raw materi- фотографировал ее. На сделанных jümmüşinde ýerle şen kükürt depeleri als industry, but also was amazed with им снимках были запечатлены раз- niň üstünden bardyk. Biziň her birimiz the most different picturesque colors личные виды серных месторожде- diňe bir gymmatly sena gat çig malyny of these sulfuric hills in the middle of tapanymyza begenmän, eýsem gyz hot sand. I imagine, if there was the ний и это древнее поселение, на gyn çägeleriň içinde şol kükürt depe color film, what beautiful views could котором проводились археологиче- leriniň dürli öwüşginli reňklerine haý be made. And nevertheless, I could ские изыскания. Сказанное можно ran galýardyk. Göz öňüme getirýärin, not keep to make some black-and- иллюстрировать несколькими фото- eger-de reňkli fotoplýonka bolan bol white pictures»[6]. Sherbakov, con- графиями, сделанными Д. И. Щер- sa, şu görnüş nähili owadan düşerdi. ducting together with academician баковым. Şonda-da men saklanyp bilmän şol Fersman scientific researches, visited Фотографии – точные и беспри- ýerde birnäçe ak-gara reňkli surat dü Nisa, photographed it. On the pictures страстные свидетели вещей и явле-
32 MIRAS şürdim» [6]. Ol akademik Fersman made by him, it was depicted various ний, попавших в объектив. Поэтому bilen ylmy barlaglary geçirip ýörkä kinds of sulfuric deposits and this an- снимки, оставленные фотографами Nusaýa-da gelip görýär, ony surata cient settlement on which archaeo- в качестве наследия, являются не- düşürýär. Onuň düşüren suratla rynda logical researches were performed. обычайным сокровищем и ценным kükürt känleriniň we Nusaýyň şol dö Abovementioned can be illustrated by научным материалом для истори- würdäki keşpleri saklanyp galypdyr. several photos made by D. I. Sherba- ков, археологов, архитекторов. Они Mysal hökmün de D. Şerbakowyň dü kov. воссоздают живые свидетельства şüren surat laryndan birnäçesini gör Photos are exact and impartial wit- истории своего края для тех, кто ею kezmek bolar: nesses of things and phenomena интересуется. Эти бесценные сним- Fotosuratlar obýektiwiň üstünden which have got to lens. Therefore, ки, на которых запечатлены иногда görülýän zatla ryň aňrybaş takyk we the pictures left by photographers as утраченные навсегда памятники на- jedelsiz şaýat larydyr, sebäbi fotoap a heritage, are extraordinary treasure шего материального наследия на- parat kadra düşen ähli zady gös-göni and valuable scientific material for рода. Они в наши дни используют- «ýazga» geçir ýär. Şol sebäpli hem fo historians, archeologists, architects. ся как образец для восстановления tosuratçylaryň miras galdyran surat la They recreate live evidence of the некоторых оригинальных зданий и ry ajaýyp hazy nadyr hem-de taryhçy history of land for those who are inter- сооружений, реконструкции ценней- lar, arheologlar, arhitektorlar üçin ylmy ested in it. These invaluable pictures ших исторических объектов и арте- materialdyr. Şeýle hem öz ülkesiniň on which the monuments of our mate- фактов. taryhy bilen gyzyklanýanlar üçin jan rial heritage of people lost for ever are Явления и события, еще вчера по- ly subutna madyr. Bu bahasyna ýetip embodied. They are used today as the крытые пеленой тайны, ученые се- bolmajak suratlar diňe bir ýiti rilen mi sample for restoration of some original годня, совершая научные открытия, rasymyz barada ýadygärlik bolman, buildings and constructions, recon- могут воссоздать во всех подроб- eýsem häzirki günlerde şol binalaryň struction of the most valuable histori- ностях, раскрывая в их суть. Роль käbirlerini dikeltmekde olardan asyl cal objects and artifacts. фотографической науки чрезвычай- nusga hökmün de giňden peýdalan The phenomena and events still но велика в открытиях, важных для ýarlar. yesterday covered with a veil of se- человечества. Alymlar düýn-öňňin gizlin syrly ýag cret, scientists today, making discover- Не будет преувеличением ска- daýlaryň, hadysalaryň nämedigine bu ies can recreate in all details, opening зать, что и в нынешнюю эпоху мо- gün eýýäm ylmy açyşlaryň üsti bilen their essence. The role of photograph- göz ýetirip bilýärler. Adamzat üçin mö ing science is extremely great in dis- гущества и счастья при осущест- hüm ähmiýetli açyşlarda fotog rafiýa yl coveries, crucial for mankind. влении любых научно-технических mynyň tutýan orny örän uludyr. There is no exaggeration to tell, that исследований невозможно обой- Häzirki Berka rar döwletimiziň bag in the prosperous epoch of the power- тись без использования фотогра- tyýarlyk döwründe hem ylmy-tehniki ful state at realization of any scientific фии. Большинство фотоснимков, barlag işleriniň ählisinde diýen ýaly fo and technical researches it is impos- сделанных в ходе археологических tografiýadan peýda lanmazdan iş ge sible to do without photo use. The исследований или запечатлевшие çirip bolmaýar diýsek, öte geçmeris. majority of the pictures, made during исторические события, превратив- Taryh we arheologiýa ylmynda düşü archaeological researches or depicted шись в бесценный материал, вклю- rilen foto suratlaryň köpüsi gymmatly historical events, having turned to an чены в художественные альбомы, maglumatlara öwrülip, çeper surat al invaluable material, are included in art атласы, а также в книги, посвящен- bomlaryna, atlas lara, şeýle hem Wa albums, atlases, and also in the books ные различным периодам славно- tanymyzyň baý taryhynyň dürli döwür devoted to the various periods of the го прошлого нашей Родины. И это lerine bagyşlanan kitaplara girizildi we glorious past of our Fatherland. It is вполне закономерно, поскольку ис- ýene-de giriziler, sebäbi ylym bilen fo natural that photo use in scientific re- пользование фотографии в научных tografiýanyň arasyndaky bähbitli bag searches, undoubtedly, brings invalu- исследованиях, бесспорно, прино- lanyşyk hökmandyr. able advantage. сит неоценимую пользу.
EDEBIÝATLAR LITERATURE ЛИТЕРАТУРА 1 Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň mejlisi. Türkmenistan gazeti, 2012-nji ýylyň 15-nji sentýabry. 2. Первые фотографии обратной стороны луны. Изд. Академии наук СССР. Москва, 1959. 3. Советское фото, 1960, № 11. 4. Галкин Л. Каменные батыры Устюрта. Наука и жизнь, 1988, № 3. 5. «Türkmenistanyň orta asyr şäherleri Ýewraziýa siwilizasiýasynyň ulgamynda» atly halkara ylmy maslahatynyň nutuklary. – Aşga bat, 2012. 6. Советское фото, 1960, № 2.
MIRAS 33 O. BABAKOW, O. SAPARMÄMMEDOWA (Türkmenistan) SOLTANGALADAN WE SAHABALARYŇ BINAGÄRLIK TOPLUMYNDAN ALNAN KRANIOLOGIK TAPYNDYLARYŇ HÄSIÝETLENDIRILIŞI О. BABAKOV, О. SАPАRМАММEDOVA (Тurkmenistan) CHARACTERISTICS OF THE CRANEOLOGICAL FINDINGS OF SOLTANGALA AND THE ARCHITECTURAL COMPLEX OF ASHABS О. БАБАКОВ, О. САПАРМАММЕДОВА (Туркменистан) ХАРАКТЕРИСТИКА КРАНИОЛОГИЧЕСКИХ НАХОДОК ИЗ СОЛТАНГАЛА И АРХИТЕКТУРНОГО КОМПЛЕКСА АСХАБОВ
Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk In the epoch of might and happiness В эпоху могущества и счастья осо- döwründe türkmen halkynyň baý ga special attention is given to study of бое внимание уделяется научному dymy taryhyny hem-de medeni-ruhy rich ancient history and cultural spiritu- изучению богатой древней истории gymmatlyklaryny ylmy taýdan öwren al values of the Turkmen people. Our и культурно-духовных ценностей mäge aýratyn üns berilýär. Milli Lideri national leader opened wide possibili- туркменского народа. Наш наци- miz türkmen halkynyň baý medeniýe ties for preservation and studying of ональный лидер открыл широкий tini, tary hy-medeni mira syny we ruhy the rich culture, historical cultural heri- простор сохранению и изучению бо- gymmatlyklaryny gorap saklamaga tage and spiritual values of the Turk- гатой культуры, историко-культурно- we öwrenmäge giň ýol açdy. Hormat men people. As our respected Presi- го наследия и духовных ценностей ly Prezidentimiziň: «Güýçli döwletde dent said: «In powerful state science туркменского народа. Руководству- ylym esasy orny eýeleýär, diýmek, biz occupies main place, and it means ясь мудрым высказыванием уважа- ylmyň iň täze gazananlary bilen aýak that we have to keep abreast with the емого Президента: «В сильном го- daş gitmelidiris» [1] diýen parasatly latest achievements in science» [1], it сударстве наука занимает главное is reasonable to take care of preserva- sözlerinden ugur alyp, milli medeni- место, а это значит, что мы должны tion and deep scientific studying of the mirasymyzy gorap saklamak we ylmy идти в ногу с последними достиже- national cultural heritage. Complexes nukdaýnazardan düýpli öwrenmek ниями науки» [1], целесообразно за- of monuments – ancient Merv, Ko- maksadalaýykdyr. Gady my Merw, Kö ботиться о сохранении и глубоком neurgench and Nusay are introduced neürgenç ýadygärlikler toplumy we научном изучении национального into the World heritage list of UNES- Nusaý ÝUNESKO-nyň Bütindünýä mi культурного наследия. Комплексы CO. One of the biggest in size for- памятников – Древний Мерв, Куня- rasynyň sanawyna girizildi. Gady my tresses situated in the reserve of the Merw goraghanasynda ýerleşýän uly ancient Merv is called Soltangala. The ургенч и Нусай внесены в список galalaryň biri Soltangala diýlip atlan construction of this fortress started in Всемирного наследия ЮНЕСКО. dyrylýar. Seljuklar patyşasy Alp-Arsla the period of ruling of Seljuks’ Sultan Одна из самых значительных по nyň edara eden (1063-1072-nji ýyllar) Alp-Arslan (1063-1072). The walls размерам крепостей, находящихся döwründe bu galanyň düýbi tutu lypdyr. of the fortress were surrounded with в заповеднике Древний Мерв, назы- Gala diwarlary goranyş küňreleriniň about 200 defending towers. A deep вается Солтангала. Строительство 200-e gola ýy bilen gurşalypdyr. Gala ditch encircled the walls of the for- этой крепости началось в период nyň daş ýüzünde bolsa çuň garym bo tress and it was filled with water as in правления сельджукского султана lup, ol beýle ki orta asyr şäherlerinde the other countries in the Middle Age. Алп-Арслана (1063-1072гг.). Стены bolşy ýaly suwdan doldurylýan eken. Soltangala is one of the nicest histori- крепости были окружены около 200 Soltangala beýik seljuklar döwründen cal monuments which was preserved оборонительными башнями. С на- miras galan ajaýyp tary hy ýady gärlik for us as a heritage from the epoch of ружной стороны крепость окружал leriň biridir. the Great Seljuks. глубокий ров, и как в других средне-
Orazmuhammet Babakow, Türkmenistanyň YA-nyň Taryh institutynyň esasy ylmy işgäri, taryh ylymlarynyň kandidaty. Oraznabat Saparmämmedowa, Türkmenistanyň YA-nyň Taryh institutynyň uly ylmy işgäri
Orazmuhamed Babakov, the Leading Researcher of the Institute of History of the Academy of Sciences of Turkmenistan, Candidate of History. Oraznabat Sapamamedova, Senior Researcher of the Institute of History of the Academy of Sciences of Turkmenistan
Оразмухамед. Бабаков, ведущий научный сотрудник Института истории АН Туркменистана, кандидат исторических наук. Оразнабат Сапармамедова, старший научный сотрудник Института истории АН Туркменистана.
34 MIRAS Gadymy Merwiň harabalygy. Mary (Türkmenistan). S. M. Prokudin-Gorskiniň düşüren suraty, 1906-15 ýý. Ruins of the Ancient Merv (Turkmenistan). Photo by S.M.Prokudin-Gorskiy, 1906-15 yy. Развалины Древнего Мерва (Туркменистан). Фото С. М. Прокудина-Горского, 1906-15гг. Soltangala ýadygärliginde 1985- In 1985-1987 the excavations of the вековых городах, он был заполнен 1987–nji ýyllarda alym arheolog T. eighteenth group of Southern Turk- водой. Солтангала – один из пре- Hojanyýazowyň ýolbaşçylygynda Gü menistan archeological complex ex- красных исторических памятников, norta Türkme nistan arheologik komp pedition (STACE) were held under the доставшихся нам в наследство от leksleýin ekspedisiýasynyň (GTAKE- direction of scientist and archaeologist эпохи Великих сельджуков. niň) XVIII topary hem gazuw-ag taryş T.Hojaniyazov [6]. In the result of the В Солтангала 1985-1987гг. во- expedition in the southern-west part işlerini geçir di [6]. Alnyp barlan arheo семнадцатой группой Южно- Тур- of the fortress big burials in the north logik gazuw işleriň neti jesinde, galanyň кменистанской археологической direction of the fortress were found. günorta-günbatar böleginde demirga Burial places like simple deep hole, комплексной экспедиции (ЮТАКЭ) zyga tarap gazylan uly guburlaryň üsti containing the remains having definite были проведены раскопки под руко- açyldy. Guburlar gurluşy boýun ça diňe sequence and separated by raw and водством учёного-археолога Т Ход- ýönekeý çukur görnüşinde bolup, ol burned bricks. Method of burial people жаниязова [6]. В итоге этой экспеди- ýerde jesetler yzygiderli ýerleşdirilipdir in wooden boxes which were found ции в юго-западной части крепости hem-de çig we bişen kerpiçleriň bölek during the excavations also attracted были обнаружены большие захоро-
MIRAS 35 scientists’ attention. There were un- нения, располагающиеся в север- earthed remains which were ranged ном направлении. Захоронения, in anatomical order, and each of them имеющие вид простых глубоких ям, was enclosed with not high wooden содержат останки, имеющие опре- walls. деленную последовательность, Multilevel burial places are mainly и отделены стенами из сырого и met in Soltangala. In the layers of 30- жженного кирпича. Способ захоро- 40 centimeters of thickness two and нения людей в деревянных коро- more remains located in the antonym- бах, обнаруженных в ходе раскопок, ic order are not violated. In suchlike также привлёк внимание ученых. В burial places the remains are distin- них находились останки, располо- guished according to their poses. For example, in most of cases the remains женные в анатомическом порядке, are located in the pose of lying on а каждое из них было огорожено не- the back, hand along the body, feet высокими деревянными стенами. stretched, sometimes the remains are В Солтангала встречаются, глав- laid to the right side facing the west, ным образом многоуровневые за- some others – to the east (Рic. 1). хоронения. В слоях 30-40 санти- While diggings there were also метровой толщины не нарушено found burial places with the remains расположение двух и более в ана- that were badly preserved, and also – томическом порядке останков. В empty graves (kenotaf). It was set that подобных захоронениях останки the burial places were located close to отличаются по принятым позам. one another and that there are many Например, в большинстве случа- remains. There were discovered walls ев останки находятся в положении that were erected exclusively of bricks. лежа на спине, руки вдоль тулови- The existence of different mutilations ща, ноги вытянуты, иногда останки on the bones in such burials let us to уложены на правый бок лицом на suppose that necropolis was formed in запад, у некоторых – на восток (Рис. the result of big battle or some other 1). tragic circumstances (Pic. 2) [3]. При раскопках обнаружены захо- According to Martine’s methods (with the help of special anthropologi- ронения с плохо сохранившимися останками, а также пустые могилы 1 surat. Рic. 1 Рис. 1 cal devices the distance between defi- nite marked points on the bones are (кенотаф). lerinden örülen diwar bilen bölünipdir. measured) the measurements of the Было установлено, что захоро- Şeýle hem gazuw-ag taryş işleriniň do findings , unearthed in 1985-1987 in нения располагаются близко друг wamynda tapylan agaçdan ýasalan Soltangala were conducted. [2]. от друга и что в них находится не- gapyrjakda adamlary jaýlamak usuly, Characterizing the craniological мало останков. Между скоплениями alymlaryň ünsüni çekipdir. Onuň için findings from Soltangala, we need останков выявлены стены, возве- de anatomik tertip de ýerleş dirilen je to mention that the measures of the денные исключительно из кирпича. setler beýik bolmadyk agaç diwarlary men scalps are not ambiguous – from Наличие различных увечий на ко- bilen bölünipdir. metriocephaly (between round and стях в таком захоронении позволяет Soltangala ýadygärliginde esasan prolonged scalp, at which the width предположить, что некрополь обра- köpgatlakly guburlara duş gelinýär. of head makes up from 75 % till 80 зовался в результате большого сра- Olaryň 30-40 sm galyňlykda bolan % of the length) till brachycephaly жения или каких-либо других траги- gatlaklarynda iki ýa-da ondan hem (round-headed, at which the heads’ ческих обстоятельств (Рис. 2) [3]. köp anatomik tertipde ýerleşdirilen width makes up more than 0,80 % of По методике Мартина (с помощью jesetleriň ýerleşdirilişi bozulmandyr. its length) ‒ in average till 80,8 %. The специальных антропологических Şeýle görnüşli guburlarda jesetler ýer forehead’s bones are wide and slop- приборов измеряется расстояние leşişi boýunça tapa wutlanýarlar. My ing. The face’s bones are big ones, sal üçin, jesetler köplenç, arkanlaýyn, the eye-sockets are located high. The между определенными размечен- elleri göwräniň gapdalynda, aýaklary width of the malar bone is average. ными точками на костях) были про- uzadylan, sag egninde ýatyrylan, ýüzi The angle of the nose’s protrusion, ведены измерения находок, выяв- bolsa günbatara, käbirleri bolsa gün being a big one, (30°), corresponds ленных в 1985-1987 гг. в Солтангала dogara tarap bakdyrylan görnüşde to the height of the bridge of the nose [2]. jaýlanypdyr (1 surat). (look the table). To define the scalp’s Характеризуя краниологические Gazuw-agtaryş işleriniň dowamynda size it is necessary with the help of a находки из Солтангала, следует guburlarda adamyň süňk tapyn dylary caliper «of thickness» to measure its отметить, что показатели мужских
36 MIRAS nyň arasynda ýaramaz saklananlara we jesetsiz (kenotaf – adamyň jese di jaýlanmadyk gubur) boş guburlara hem duş gelindi. Guburlaryň biri-birine golaý ýerle şendigi we olarda köp jesetleriň jaý lanandygy anyklanyl dy. Jesetleriň arasynda diňe bir kerpiçden örülen diwarlar ýüze çyka ryldy. Olaryň şeýle jaýlanmagy we dürli görnüşli şikesleriň bolmagy uly söwe şiň ýa-da başga bir pajygaly ýagdaýyň bolandygyny çak lamaga esas berýär (2 surat) [3]. 1985-1987-nji ýyllarda Soltangala ýadygärliginden ýüze çykarylan ta pyndylarda Martinyň usuly ulanylyp, antro pologik (süňklerde ýörite nokatlar goýlup, aralaryny ýörite antropologik gurallar bilen ölçegler geçirmek usuly) ölçegler geçi rilipdir [2]. Soltangaladan alnan kraniologik ta pyndylar häsiýetlendirilende, erkek adamlaryň kelleçanak görkezijisiniň durnuksyzlygy mezokefallykdan (kelle süňküniň ininiň onuň uzynlygyna bo lan gatnaşygynyň 75 %-den 80 % ara lygynda bolmagy bilen häsiýetlenýän adamyň kellesiniň görnüşi) brahikefal lyga, ýagny kellänyň ininiň onuň uzyn lygyna bolan gatnaşygynyň 80 %-den köp ‒ ortaça 80,8 %-е deň bolandy gy görkezilýär. Maňlaý süňkle ri giň we ýapgyt. Ýüz süňkleri uly, göz hanalary bolsa beýik. Duluk süňküniň ini ortaça. Burnuň öňe çykmak lyk burçy uly (30°) bolup, ol hem seňrigiň beýikligi bilen utgaşýar (tablisa seret). Kelleçanagyň görkezijisini anykla mak üçin onuň ini 2 surat. Рic. 2 Рис. 2 ni we uzynlygyny «tolstot» sirku ly bi width and length, having divided the черепов неоднозначны – от мезо- len ölçemeli hem-de inini uzynlygyna width to the length, to multiply it to a bölüp ýüze (100) köpeltmeli, alnan кефалии (между круглым и про- hundred (100); the received numbers sanlar kelleçanak görkezijisi bolýar. долговатым черепом, при котором are the indicators of a scalp. If got Eger-de alan sany myz 74,9-a deň bol ширина головы составляет от 75 % number is equal to 74,9 then the scalp до 80 % длины) до брахикефалии sa, kelleçanak süýrikelle (dolokefal), is considered to be long (dolichoceph- 75,0-79,9 bolsa, orta uzynlykda ýa-da aly), if it equals to 75,0-79,9 – then (круглоголовость, при котором ши- (mezokefal), 80,0 we ýokary bolsa, it is considered to be of the medium рина головы составляет более 0,80 togalak kelle (brahikefal) diýlip hasap oblong metriocephaly), if it equals to % длины) ‒ в среднем до 80,8 %. edilýär. Ýokarda görkezilen görkeziji 80,0 and more – then it is considered Лобные кости широкие и покатые. leriň esasynda kelleçanak görnüşleri to be round (brachycephaly). The form Лицевые кости крупные, глазницы kesgitlenilýär. of the scalp is defined on the basis of расположены высоко. Ширина ску- Geçirilen ölçegleriň esasynda erkek the above mentioned data. ловой кости – средняя. Угол высту- adamlaryň kelleçanaklarynyň brahi It is witnessed on the basis of the пания носа, будучи большим (30°), kefal (toga lak) görnüşine degişlidi held measurements that the men соответствует высоте переносицы gi subut edildi (kelleçanak görkezijisi scalps are related to brachycephaly –80,8). (round) (the indicators of the scalp – (см. таблицу). 1). Для определения Soltangala ýadygärligindäki aýal 80,8). размеров черепа необходимо с по- maşgalalara degişli kraniologik ta In the women craniological findings мощью циркуля «толстот» изме- pyndylarda kelleçanaklaryň ölçegleri on the monument Soltangala the mea- рить его ширину и длину, разделив
MIRAS 37 erkek adamlaryňka görä kiçiräk göw sures of scalps, in comparison to the ширину на длину, умножить на сто rümde hem-de olar kelleçanak görke men ones, are smaller and according (100), полученные цифры и являют- zijisi boýunça peselýär (ortaça 78,2). to the measures of the scalp are de- ся показателями черепа. Если полу- Şeýle hem aýallaryň we erkekleriň creased (in average 78,2). And as well ченная цифра будет равна 74,9, то ýüz süňkleriniň ölçegleri deňeçer ýag as the measures of the men and wom- череп считается длинным (долихо- daýda bolup, olaryň ýewropeoidleriň en facial bones are proportional, then кефалия), если 75,0-79,9 – то сред- hindiortaýerdeňiz jynsy nyň gündogar it was defined that they relate to the ней вытянутости (мезокефалия), şahasyna degişlidikleri kesgitlenildi. eastern branch of Indo-Mediterranean если 80,0 и более – круглым (брахи- race. While conducting measure- Ölçegler geçirilende ýüze çykarylan кефалия). На основе вышеназван- ments the revealed changes may be üýtgeşmeleri adaty aýratynlyklary bi ных данных и определяется форма related to the common features (look len baglanyşdyrmak bolar (tabli sa se черепа. the table). ret). На основе проведенных измере- Orta asyr bilen senelenýän Soltan The anthropologic measurements ний засвидетельствовано, что муж- gala ýady gärliginde 1959-njy ýylda W. in Soltangala, which is referred to the ские черепа относятся к форме бра- Ýa. Zezen kowa tarapyndan antropo Middle Ages, were held in 1959 under хикефалия (круглые) (показатели logik gazuw-agtaryş işleri geçirilipdir. the leadership of V.Ya.Zazenkova. In черепа – 80,8). Netijede, 5 sany erkek adamyň we 4 the result there were revealed 5 men В женских краниологических на- sany aýal maşgalanyň kelleçanaklary and 4 women scalps. The received ходках на памятнике Солтангала ýüze çykarylýar. Alnan antropologik anthropologic materials are dated as maglumatlar orta asyr bilen senelen Middle Age ones and according to the мерки черепов, по сравнению с ýär we antro pologik şeki li, keşbi bo anthropologic outline, are character- мужскими, меньше и по показате- ýunça ýewropeoid jynsyna degişliligi ized as related to the Caucasian race лю черепа снижаются (в среднем bilen häsiýetlendirilýär [5]. [5]. 78,2). И поскольку мерки мужских и Thus, after the research of bones’ Umuman, Soltangala ýadygärligin женских лицевых костей пропорци- findings from Soltangals monument it däki süňk tapyn dylary seljerilip, olaryň ональны, было определено, что они was proved that they refer to the east- ýewropeoidleriň hindiortaýerdeňiz jyn относятся к восточной ветви индо- ern branch of the Indo-Mediterranian synyň gündogar şahasyna degişlidigi средиземноморской расы. При про- race of the Caucasian race. subut edildi. ведении измерений выявленные An architectural complex of Askhabs Soltanga lanyň günorta tarapynda изменения можно соотнести с обыч- – associates of the Mukhammed-Al sahabalaryň ‒ Muhammet pygambe ными чертами (см. таблицу). Khakim ibn Amr al-Gifari and Bureyda riň egindeşleri Al-Hekim ibn Amr al- В Солтангала, относящейся к ibn al-Khuseyb al-Aslami is located Gifarynyň we Bureý da ibn al-Huseýb on the southern side of Soltangala. средним векам, в 1959г. под руко- al-Aslamynyň binagärlik toplumy ýer According to the data of the Middle водством В. Я. Зезенковой были leşýär. Orta asyr alymlary Abu Seýit Age scientists Abu Said-as-Samani проведены антропологические рас- as-Samanynyň (XII asyr) we Ýakut (XII century) and Yakut al-Khamavi копки. В итоге было выявлено 5 al-Hamawynyň (XIII asyryň başlary) (beginning of XIII century), at the site мужских и 4 женских черепов. По- maglumatlary boýunça bu toplu myň of the location of this complex some- лученные антропологические мате- ýerleşýän meýda nynda Jassyn we time there were settlements, under риалы датируются средневековьем Tanurgeçan atly ilatly nokatlar bolup, the names Jassun and Таnurgechan. и по антропологическому контуру, wagtyň geçmegi bilen ol ýerler gu- In the course of time these places виду характеризуются как относя- burystanlyga öwrülipdir. 1987-nji ýylda turned to burial places. In 1987 a re- щиеся к европеоидной расе [5]. ýöriteleşdirilen ylmy-rejeleýiş önüm searcher of the SSROS (special sci- Таким образом, после исследова- çilik ussahanalary nyň (ÝYRÖU) ylmy entific restoration and production ния костных находок из памятника işgäri S. Swiridenko tarapyndan bina shops) S. Swiridenko held restoration Солтангала было доказано, что они gärlik toplumynda rejeliýiş işle ri alnyp work in the architectural complex. To относятся к восточной ветви индо- baryldy. Seljeriş işle rini we ölçegler conduct research and measurements средиземноморской расы европео- geçirmek üçin TYA-nyň Ş. Batyrow 17 scalps were brought to the Institute идов. adyndaky Taryh institutyna şol ýerden of History of the Academy of Sciences На южной стороне Солтангала tapylan 17 sany kelle çanak getirildi. of Turkmenistan. Nine of the scalps расположен архитектурный ком- Olaryň 9 sanysy erkek adamalara, ýe related to men, 7 – to women, and 1 disi ‒ aýal maşgalalara we biri çaga – to a child (look the table). According плекс асхабов ‒ сподвижников про- degişli kelleçanak (tablisa seret). S. to S.Sviridenko’s hypothesis, these рока Мухаммеда Ал-Хаким ибн Амр Swiridenkonyň çakla magyna görä ge scalps are dated by late Middle Ages ал-Гифари и Бурейда ибн ал-Хусейб tirilen kelleçanaklar giçki orta asyrlar – XVI-XVIII centuries. Men scalps ал-Аслами. По сведениям средневе- ‒ XVI-XVIII asyrlar bilen sene lenilýär. do not have injuries, they are of the ковых ученых Абу Саид ас-Самани Sahabalaryň binagärlik toplumyndan middle length (metriocephaly), the (XII в.) и Якута ал-Хамави (нача- alnan erkek adamlaryň kelleçanakla indexes of the scalps equal to 80,8. ло XIII в.), на месте расположения ry emeli ýol bilen üýtgedilmedik, olar The forehead’s bone according to the этого комплекса когда-то были на-
38 MIRAS Sahabalaryň binagärlik toplumy. Mary (Türkmenistan). Askhabs architectural complex. Mary (Turkmenistan) Архитектурный комплекс асхабов. Мары (Туркменистан).
orta uzynlykda (mezokefal) bolup, kel shape is sloping, a little bit flat chest. селенные пункты, под названиями leçanak görkezijisi 80,8. Maňlaý süňki A part of the scalp, which relates to Джассун и Танургечан. C течением ýapgyt, ýaýbaň rak görnüşde. Kelle the facial bones, is high (75,3 mm), of времени эти места превратились çanagyň ýüz süňklerine degişli bölegi medium width (131,7 mm), eye-sock- в кладбища. В 1987 году научный beýik (75,3 mm.), orta giňlikde (131,7 ets according to the height and to the сотрудник СНРМ (специальные mm.), göz hanalary orta beýiklikde we volume are medium, the nasal bone научные реставрационно-произ- giňlikde, burun süňki beýik (27,0 mm.), is high (27,0 mm), of the medium vol- водственные мастерские) С. Сви- orta giňlikde. Süňk tapyndylary antro ume. According to the anthropologic риденко провел реставрационную pologik görnüşi boýunça ýewropeoid type, the bone findings are related to leriň hindiortaýerdeňiz jynsynyň gün the eastern branch of the Indo-Medi- работу в архитектурном комплексе. dogar şahasyna girýär, mongol jyns terranean race of the Caucasian, the Для проведения исследования и из- alamatlarynyň gatan jy az mukdarda. portion of the characteristics of the мерений в Институт истории им. Ш. Geçirilen ölçegleriň neti jesinde, aýal mongoloid race is insignificant. In the Батырова Академии наук Туркмени- maşgalalara degişli süňk tapyn dylary result of the held measurements, the стана было привезено 17 черепов: hem erkek adamlar ýaly ýewropeoid bone findings, related to women as 9 из них принадлежало мужчинам, leriň hindiortaýerdeňiz jynsynyň gün well as the men ones, are related to 7 – женщинам, 1 – ребенку (см. dogar şahasyna girýär. the eastern branch of the Indo-Medi- таблицу). По предположению С. Baýramaly nekropolyndan (gadymy terranean race of the Caucasians. Свириденко эти черепа датируют- şäherleriň golaýynda ýerleş ýän gu- The craniological findings, un- ся поздним средневековьем – XVI- burlyk) alnan erkek adamlara degiş li earthed in the necropolis (the burials, XVIII вв. Мужские черепа не имеют kraniologik tapyndylar (kelleçanak we located not far from ancient towns) повреждений, они средней длины ýüz süňkleri) iriligi bilen tapawutlanyp, Bayramaly, related to men (the scalp ünsüňi özüne çekýär. Kelleçanaklaryň and the facial bones), attract attention, (мезокефалия), показатели черепов uzynlygy ortaça 187,4 mm. we beýik distinguishing by size. The length of равны 80,8. Лобная кость по фор- ligi 138,5 mm. barabar. Maňlaý süňk scalps in medium make up 187,4mm, ме покатая, несколько уплощенная. leri ep-esli ýapgyt we olaryň giňligi their height is equal 138,5 mm. The Часть черепа, относящаяся к ли- ortaça 101,2 mm. Duluk süňkleriniň forehead bones are flat, and their цевым костям, высокая (75,3 мм), MIRAS 39 средней ширины (131,7 мм), глаз- ницы по высоте и объему средние, носовая кость высокая (27,0 мм), среднего объема. По антропологи- ческому типу костные находки отно- сятсяк восточной ветви индо-среди- земноморской расы европеоидов, доля признаков монголоидной расы незначительна. В результате про- веденных измерений костные на- ходки, принадлежащие женщинам, также как и у мужчин, относятся к восточной ветви индо-средиземно- морской расы европеоидов. Найденные в некрополе (захоро- нения, расположенные неподале- ку от древних городов) Байрамали краниологические находки, при- надлежащие мужчинам (череп и лицевые кости), привлекают к себе внимание,отличаясь величиной. Длина черепов в среднем составля- ет 187,4мм, их высота равна 138,5 Soltan Sanjaryň aramgähi. Mary (Türkmenistan). S. M. Prokudin-Gorskiniň düşüren suraty, 1906-15 ýý. мм. Лобные кости довольно плоские Mausoleum of Soltan Sanjar. Mary (Turkmenistan). Photo by S.M.Prokudin-Gorskiy, 1906-15 yy. и их ширина в среднем составляет Мавзолей Солтана Санджара. Мары (Туркменистан). Фото С. М. Прокудина-Горского, 101,2 мм. Ширина скуловой кости в 1906-15гг. среднем 134,6мм, высота лицевых ini ortaça 134,6 mm, ýüz süňkleriniň width in average equals to 101,2 mm. костей 74,2мм. Лица ортогнатные beýikligi 74,2 mm. Ýüz şekil leri ortog The width of the malar bone in aver- (норма) – тонкие и высокие, глаз- nant (kada) görnüşinde inçeden beýik, age equals to 74,2mm. The faces are ницы низкие, угол выступа носовой göz hanalary pes, burun süňkleriniň orthognatic (norm) – thin and high, the кости – большой (34,2°) и сочетает- eye-sockets are low, the angle of the öňe çykyş burçy uly (34,2°) we beýik ся с высокой переносицей [4]. Итак, seňrik bilen utgaş ýar [4]. Şeýle likde, protrusion of the nasal bone is a big костные находки некрополя Байра- Baýramaly nekropolyndaky süňk ta one (34,2°) and is matched with the мали тоже можно охарактеризовать pyndylaryny hem ýewropeoidleriň high bridge of the nose [4]. So, the как относящиеся к восточной ветви hindiortaýerdeňiz jynsy nyň gündogar bone findings of Bayramaly necropolis şahasy bilen häsiýetlendirip bolar. Sel may also be characterized as related индо-средиземноморской расы ев- jeriş işleriniň netijesinde, erkek adam to the eastern branch of the Indo-Med- ропеоидов. В результате исследова- lar bilen aýal maşgalalara degişli süňk iterranean race of the Caucasians. In ний было установлено, что мужские the result of the research there was tapyndylarynyň arasyn da az-kem jyns и женские костные находки имеют set that men and women bone find- alamatlarynyň tapa wudynyň bardygy частичные отличия в половых при- ings have partial distinguishes in the anyklanyldy (tablisa seret). знаках (см. таблицу). sex characteristics (look the table). VII-VIII asyrla ra degişli Merw nek In the craniological findings, related В найденных в Мервском некро- ropolyndan alnan aýal maşgalalara to women and unearthed in the Merv поле VII-VIII вв. краниологических degişli kraniologik tapyndylarda kel necropolis of VII-VIII centuries, the находках, принадлежавших жен- leçanaklaryň uzynlygy 182, 9 mm., ini length of scalps equals to 182,9mm, щинам, длина черепов составляет bolsa 142 mm. bara bar. Kelleçanak and their width – 142mm. According to 182,9мм, а ширина – 142мм. По по- görkezijisi 77,3 bolup, Baýramaly nek the indices of the scalp (77,3) they are казателю черепа (77,3) они близ- ropolyndan alnan ölçeglere ýakyn we close to the findings from the Bayra- ки к находкам из Байрамалийского Soltangala ýadygärliginden alnan aýal maly necropolis and are distinguished некрополя и отличаются от находок maşgalalara degişli ölçeglerden tapa from findings in Soltangala (look the wutlanýar (tabli sa seret). W. Ýa. Ze table). According to V. Ya. Zazenko- из Солтангала (см. таблицу). По ха- zenkowanyň häsiýetlendirmegi bilen, va’s characteristics, these findings are рактеристике В. Я. Зезенковой, эти bu tapyndylar mezokran ýewropeoid related to the «metriocephaly» Cauca- находки относятся к «мезокефали- görnüşine degişli [5]. sian type [5]. ческому» европеоидному типу [5]. 40 MIRAS Soltangaladan we sahabalaryň binagärlik toplumyndan alnan kraniologik tapyndylaryň häsiýetlendirilişi Characteristics of craniological findings of Soltangala and the architectural complex ofAshabs Характеристика краниологических находок из Солтангала и архитектурного комплекса асхабов Tablisa Table Таблица
Ýerleşýän ýeri Location place Место расположения
Sahabalaryň binagärlik toplumy Soltangala Architectural complex of the Soltangala Askhabs Солтангала Архитектурный комплекс асхабов Döwri Epoch Эпоха Alamatlar XII asyr XVI-XVIII asyr XII century XVI-XVIII century Characteristics XII век XVI-XVIII века Awtor Аuthor Автор Признаки Babakow Babakow Babakov Babakov Martin boýunça belgi Бабаков Бабаков Маркировка по Мартину Marking according to Martin Jynsy Race Раса Erkek Aýal Erkek adam Aýal maşgala adamlar maşgala Men Women Men Women Мужчина Женщина Мужчина Женщина Kelleçanagyň uzynlygy 1. Length of scalp 182,4 (11) 175 (9) 176,2 (5) 172,7 (7) Длина черепа Kelleçanagyň ini 8. Width of scalp 154 (7) 136,4 (9) 150,75(4) 138,4 (7) Ширина черепа Kelleçanagyň beýikligi 17. Height of scalp 135,2 (9) 129,6 (5) 135,5 (4) 127,0 (6) Высота черепа Kelleçanagyň görkezijisi 8:1 Indexes of scalp 80,8 (6) 78,2 (8) 85,6 (4) 80,0 (7) Показатель черепа Kelleçanagyň beýikliginiň we ininiň görkezijisi 17:8 90,6 (6) 92,8 (4) 75,8 (4) 91,0 (6) Indexes of height and width of scalp Показатель высоты и ширины черепа Kelleçanagyň uzynlygynyň we beýikliginiň görkezijisi 17:1 72,5 (3) 72,5 (3) 88,6 (4) 73,0 (6) Index of length and height of scalp Показатель длины и высоты черепа Kelleçanagyň düýbüniň uzynlygy 5. Length of the bottom of scalp 95,7 (6) 95,7 (6) 98,5 (4) 95,6 (5) Длина дна черепа Maňlaý süňküniň darlygy 9. Narrowness of the forehead’s bone 99,5 (14) 95,6 (8) 97,0 (6) 92,4 (7) Узость лобной кости
MIRAS 41 Kelleçanagyň düýbüniň giňligi 11. Volume of the bottom of scalp 115,2 (8) 118,7 (6) 127,0 (4) 117,1 (7) Объем дна черепа Ýüzüň aşaky böleginiň (düýbüniň) uzynlygy Length of the lower part of face (the 40. 99,5 (10) 92,2 (4) 93,0 (1) 97,0 (2) base) Длина нижней части лица (основания)
Ýüzüň öňe çykyşynyň görkezijisi 40:5 Index of face’s protrusion 97,1 (7) 94,6 (3) 88,5 (1) 95,8 (1) Показатель выступа лица Ýüzüň ýokarky böleginiň beýikligi 48. Height of the upper part of face 71,5 (12) 67,2 (9) 75,3 (3) 66,0 (5) Высота верхней части лица Duluk süňküniň ini 45. Width of the malar bone 115,2 (5) 122,8 (7) 131,7 (4) 125,0 (6) Ширина скульной кости Ýüzüň ýokarky böleginiň görkezijisi 48:45 Index of the upper part of face 54,2 (6) 53,1 (3) 55,7 (2) 49,6 (1) Показатель верхней части лица Ýüzüň ýokarky bölegi bilen kelleçanagyň dikliginiň görkezijisi Index of verticality of the upper part of 48:17 54,4 (5) 54,2 (6) 55,7 (1) 52,2 (2) face and scalp Показатель вертикальности верхней части лица и черепа Burun-äň burçy (LNM) Jaw and nose angle 129,2 (4) 127,5 (2) 136,9 (5) 144,5 (5) Челюстно-носовой угол Duluk-äň burçy (LZM) Jaw and malar angle 126,5 (2) 124,5 (1) 132,4 (5) 127,9 (6) Челюстно-скульный угол Göz hanasynyň beýikligi 52. Height of eye-socket 34,2 (10) 34,6 (12) 35,2 (5) 34,0 (8) Высота глазницы Göz hanasynyň giňligi (mf) 51. Volume of eye-socket (mf) 43,2 (10) 41,8 (11) 43,6 (5) 41,1 (7) Объем глазницы (mf) Göz hanasynyň görkezijisi 52:51 Indexes of eye-socket 78, 1 (5) 80,3 (11) 80,7 (5) 81,3 (7) Показатель глазницы Burnuň beýikligi 55. Height of nose 45,4 (10) 51,3 (11) 56,0 (4) 49,7 (7) Высота носа Burnuň giňligi 54. Volume of nose 24,4 (4) 25,9 (9) 27,2 (4) 25,5 (8) Объем носа Burun görkezijisi 54:55 Indexes of nose 47,7 (7) 48,9 (9) 48,7 (4) 51,5 (7) Показатель носа Dakrial beýikligi DS Dakrial’s hight 11,2 (8) 10,5 (6) 12,0 (3) 9,8 (6) Высота Дакриала
42 MIRAS Dakrial giňligi DC Dakrial’s volume 21,7 (8) 21,4 (6) 22,0 (3) 21,8 (6) Объем Дакриала Dakrial görkezijisi DC:DS Dakrial’s index 51,5 (5) 49,1 (6) 56,0 (3) 45,2 (6) Показатель Дакриала Simotik beýikligi SS. Simotika’s height 5 (8) 4,4 (6) 5,75 (4) 4,08 (6) Высота Симотика Simotik ini SC. Simotika’s width 9,6 (8) 9,6 (6) 9,5 (4) 10,2 (6) Ширина Симотика Simotik görkezijisi SC: SS. Simotika’s index 50,8 (5) 46,3 (6) 60,2 (4) 39,7 (6) Показатель Симотика Umumy ýüz burçy 72. Face’s common angle 85,8 (5) 88,4 (6) 92,0 (1) 85,0 (4) Общий угол лица Burnuň öňe çykyş burçy 75. Nose’s protrusion angle 30,0 (3) 29,2 (6) 27,0 (1) 29,7 (4) Угол выступа носа
Geçirilen ölçegleriň esasynda ýerli On the basis of the conducted mea- На основе проведенных изме- türkmenlere mahsus bolan doli hose surements we may state that dolicho- рений можно констатировать, что faliýanyň (süýri kelleligiň) seýrek duş cephalism (long-headedness), which присущая местным туркменам до- is appropriate to local Turkmen, is лихоцефалия (длинноголовость) gelýändigini delillendirmek bolar. Rus come across rarely. And anthropolo- встречается редко. И российские antro pologlary hem öz ylmy işlerinde gists from Russia in their scientific антропологи в своих научных рабо- Margiananyň gadymy ilatynyň ýewro works underline, that Margiana’s an- тах отмечают, что древнее населе- peoid jynsyna degişlidigini belläp geç cient population was related to the ние Маргианы относилась к европе- ýärler [4]. Caucasian race [4]. оидной расе [4]. Süňk tapyndylarynyň öwre- It was proved in the result of re- В результате изучения костных nilmegi netijesinde, umuman aý- search of bones’ findings that in gen- находок было доказано, что, в dylanda, häzirki Mary welaýatynda eral, according to the outlook and to общем, по внешнему виду, и типу the type, people, who populated in the люди, населявшие в средние века orta asyrlarda ýaşan ilatyň keşpleri, Middle Ages the territory of the pres- территорию нынешнего Марыйского görnüşi boýunça ýewropeoidleriň ent Mary velayat, relate to the east- велаята, относятся к восточной вет- hindiortaýerdeňiz jynsynyň gündogar ern branch of the Indo-Mediterranean ви индо-средиземноморской расы şahasyna degişlidigi subut edildi. race of the Caucasian. европеоидов.
EDEBIÝATLAR LITERATURE ЛИТЕРАТУРА
1. Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr. – Aşgabat: Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2007. – Sah.142. 2. В. П. Алексеев Г. Ф. Дебец. Краниометрия. Методика антропологических исследований. М.: 1964. Стр. 15. 3. Бабаков О. Средневековое население Туркменистана. – А.: 1988. Стр. 112. 4. Гинзбург В. В. Трофимова Т. А. – Палеоантропология Средней Азии. М.:Изд. «Наука», 1972. – Стр. 72. 5. Зезенкова В. Я. Краниологические материалы с территории Мерва XII в. – 1964. – Вып. 18. – Стр. 86. 6. Ходжаниязов Т., Лунина С. Б. Динамика развития Мерва VIII-XII века. Культурные ценности. Международный ежедневник. – С-Петербург.1999.
MIRAS 43 MEDENIÝETLERIŇ, HALKLARYŇ WE SIWILIZASIÝALARYŇ ÖZARA GATNAŞYKLARY
INTERACTION OF CULTURES, NATIONS AND CIVILISATIONS
ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ КУЛЬТУР, НАРОДОВ И ЦИВИЛИЗАЦИЙ
44 MIRAS B. ÝÜJEL (Türki ýe Respub li ka sy) BABYRYŇ «DIWANYN DA KY» MESNEWI LER
B. YUJEL (Turkish Republic) MESNEVI IN BABUR’S «DIVAN»
Б. ЮДЖЕЛ (Турецкая Республика) МЕСНЕВИ В «ДИВАНЕ» БАБУРА
Babyryň «Diwanynyň» Stambul In the lists of «Divan», by Babur kept В списках «Дивана» Бабура, uniwersitetiniň kitaphanasynda (No: in the libraries of Istanbul university хранящихся в библиотеке Стам- 3743, 2b-12a) we Rampuryň Raza ki (№ 3743, 2b-12a) and in the library бульского университета (№ 3743, taphanasynda (T. 129, 1b-12a) saklan of Rampur – Raza (T.129, 1b-12a) a 2b-12a) и библиотеке Рампура Раза translated work, which is at their be- ýan nusgalarynyň başynda ýerleş ýän, (Т. 129, 1b-12a), помещенное в их ginning, is «Risale and Validiye», writ- начале произведение переводного terjime häsiýetli «Risale-yi Validiyye» ten in verse. In spite of the fact that характера «Рисале-и Валидийе» atly eseri şygyr bilen ýazylypdyr. Ol bu it is included into the «Divan», it was «Diwana» girizilen hem bolsa, Baby mentioned in the articles and books написано в стихотворной форме. ryň eserleri barada ýazy lan kitap lar about Babur, that it is an independent Несмотря на то, что оно включено da we makalalarda onuň özbaş dak work. It has a sufi characteristics, be- в «Диван», в книгах и статьях о про- eserdigi hakda maglumat berilýär. Na ing a poetic translation from Farsi into изведениях Бабура отмечается, что gyşbendi tarykatynyň görnükli wekili the Turkic language, of a work of a это – самостоятельное произведе- prominent representative of the follow- Ubeýdullah Ahraryň tasaw wufa degişli ние. Оно носит суфийскую направ- ers of Nakshbendi Ubeydullakh Akhrar ленность, будучи поэтическим пе- «Walidiýýe» atly pars dilindäki eseri «Valadiyye» and consists of five parts. реводом с фарси на тюркский язык niň şygyr bilen türki diline edilen terji In the first part, which consists of произведения видного представите- mesi bolan bu eser 5 (bäş) bölümden seven beyts, there is the apotheo- ля последователей пути Накшбенди ybaratdyr. sis of Allah. It begins with the words Убейдуллаха Ахрара «Валадийе», и Birinji bölümde ýedi beýt bolup, bu «Bismillah ve Hak tagalaga deyiň состоит из пяти частей. beýtlerde Allatagala hamd-u sena hamd ü sipas Künhiga yetmes anyň В первой части, состоящей из edilýär. Ilkibaşda: «Bismillah ve Hak wehm ü kyýas» («I’ll glorify in songs and am thankful to a real God»), then семи бейтов, содержится прослав- tagalaga deyiň hamd ü sipas / Kün the image of Allah is revealed in these ление Аллаха. Ее открывает бейт higa yetmes anyň wehm ü kyýas» beytsq, and this chapter finishes with «Bismillah ve Hak tagalaga deyiň («Haktagala hamd aýdaýyn we şükür the phrase that it is impossible to ex- hamd ü sipas (Künhiga yetmes anyň edeýin. Hakyň aslyny we hakykatyny press thankfulness to God by words. wehm ü kyýas») «Воспою славу и aňlamakdan hyýal güýji we meňzet In the work there is a part consist- буду благодарен Истинному Богу»), me ejiz geler») diýen beýt gelip, şon ing of 6 beyts «Hezreti Resulyň sallal- затем в последующих бейтах рас- dan soňky beýtlerde Allatagalanyň lahu aleyhi ve selem naaty» («Praise крывается благодать Аллаха, и эта of Hezret Resul sallahu aleyhi ve nurundan söz açylýar we bu bölüm di часть заканчивается фразой о том, selem»). In it Babur glorifies sacred liň şükür etmek üçin ýeter lik bolmaja что невозможно словами выразить Muhammed, stating that the world is gy baradaky jümle bilen tamamlanýar. founded on his love and had been cre- безграничную благодарности Богу. Eserde «Hezreti Resulyň (sallalla ated by Allah in the name of love, that В произведении имеется часть hu aleyhi ve selem) naaty (öwgüsi)» he is the king of all the prophets, and из шести бейтов, называющаяся diýlip atlandyrylan alty beýtlik bölüm that he is sent to point to all peoples («Hezreti Resulyň sallallahu aleyhi ve bar. Bu bölümde Babyr älemiň hezreti the right way, and he prays about as- selem naaty») «Похвала Хезрету Ре-
Bilal Ýüjel, Jumhuryýet uniwersitetiniň edebiýat fakultetiniň müdiri, professor.
Bilal Yujel, Jumhuriyet University, Faculty of Letters, Dean, Professor.
Билал Юджел, декан факультета литературы университета Джумхурыет, профессор.
MIRAS 45 сулу саллалаху алейхи ве селем». В ней Бабур прославляет святого Мухаммеда, утверждая, что мир зиждется на его любви и создан Аллахом во имя этой любви, что он царь пророков и ниспослан, дабы указать всем народам верную доро- гу, и молит о содействии в нахожде- нии своей правильной стези, позво- ляющей избавиться от опасности, не впасть в отчаяние и оградить от страданий. Затем следует часть, называемая «Причина, по которой это произве- дение написано стихами», и состо- ит она из четырнадцати бейтов. В этой части Бабур повествует о том, что Ходжа Убейди написал «Вали- дийе» по предложению своего отца, что сам он посредством стихотвор- ных строк произведения отразил смысл произведения, надеясь по- Rampuryň «Raza» kitaphanasy (Hindistan). Library of Rampur «Raza» (India). лучить творческое вдохновение, и Библиотека Рампура «Раза» (Индия). отмечает свою скромную роль пере- водчика этого произведения. Далее Muhammediň yşky bilen aýlanyp dur sistance in finding his path, which он высказывается о том, что пере- ýandygyny we diňe onuň haty rasyna allows to get rid of danger, not to be водил это произведение с надеж- ýaradylandygyny, onuň pygam berleriň driven into despair and to protect from sufferings. дой, что это позволит выздороветь serweridigini, halklaryň ählisine dogry ему самому, подобно тому, как ис- ýoly görkezmek üçin gönderilendigi Then there comes a part that is called «The Reason Why This Work is целился от паралича арабский поэт ni aýdyp, waspyny ýetirýär we özüniň Written in Verses» and it consists of Кадр ибн Зухейрин, удостоенный за dogry ýoly tapmagyna, umytsyzlyga 14 beyts. In it Babur narrates about чтение перед Пророком (саллала- düşmezligine we derdiniň dermanyny Khodja Ubeydi who had written «Va- ху алейхи ве селем) своей касыды tapmagyna ýardam bermegini dileg lidiye» on the suggestion of his father, подношением от него – одеждой edýär. that he himself through poetic lines of дервиша, что – вероятно, послужи- Soňra on dört beýtden ybarat «Bu his work will reflect the meaning of the ло важной причиной происшедших eseriň şygyr bilen ýazylmagynyň se work, hoping to receive a creative in- с Бабуром после достижения воз- bäbi» diýen bölüm gelýär. Babyr bu spiration, and notes about his modest раста сорока лет изменений в его bölümde Hoja Ubeýdiň öz kakasynyň role of an interpreter of this work. Then образе жизни, взглядах на жизнь. teklip etmegi bilen «Walidiýýe» atly he tells that that he translated this Четвертая, основная часть, состо- work with the hope that it would help bir eser ýazandygyny, ondaky sözler ящая вместе с айатами из 214 бей- him to be cured from the illness as it тов, названа («Risale Şüruı») «Глава den ylhamlanmak umydy bilen eserde happened to the Arab poet Kadr ibn aňladylanlary şygryň üsti bilen beýan трактата». В ней в ходе повествова- Zuheyrin, who got rid of paralysis, who ния о суфизме перечисляются ус- edendigini we özüniň bu eseriň diňe was honored to read to the Prophet ловия, необходимые для достиже- terjimeçisidigini belläp geçýär. Ol Py (sallahu aleyki ve salem) his kadysa ния степени суфия. Для этого надо gamberimiziň (sallallahu aleyhi ve se gifts on his part – the dervish’s dress – овладеть марифетом (4\4) и под- lem) öňünde okan kasydasy üçin onuň which, probably, might become an im- чиниться Пророку (тебайет:4\6-7). hyrkasyny sowgat alma ga myna syp portant reason of changing in his life- style, views on life, that happened to Для подчинения Пророку выдви- bolan arap şahy ry Kagp ibn Züheý riň гаются такие требования; быть до- ysmaz keselinden gutulyşy ýaly, özü Babur after he reached the age of 40. The forth, main part, consisting to- бронравным, связанным сюннетом, niň hem keselinden gutulmagyna se gether with ayats of 214 beyts, is совершать добрые дела, быть бла- bäp bolar umydy bilen bu eseri terjime named «Risale Şüruı» («The Chapter годарным, не проявлять алчность, edendigini aýdan hem bolsa, ol kyrk of a Treatise»). In it in the course of обрести качества, присущие Проро- ýaşyndan soňra Babyryň ýaşaýyş ter narration about Sufism, are enumerat- ку. В этой части также есть бейты, zinde we durmuşa bolan garaýşynda ed conditions, which are necessary for раскрывающие суть таких понятий, ýüze çykan üýtgeşiklikleriň netijesi reaching the level of sufi. For it is nec- как явное (внутреннее) и скрытое
46 MIRAS hem-de möhüm delili bolan bolsa ge essary to become proficient in rek. marifet, received through heart’s Dördünji we esasy bölüm aýat bilen experience (4\4) and to subordi- birlikde 214 beýtden ybarat bolup, ol nate to the Prophet (tebayet: 4\6- 7). To subordinate the Prophet (Risa le Şüru) «Risalanyň başy» diý such requirements are brought lip atlandyrylypdyr. Onda sopuçylyk forth: to be well-behaved, be dan söz açylyp, sopulyk derejesine tired with circumcision, to act ýetmek üçin zerur bolan şertler sana good deeds, to be noble, not to lyp geçilýär. Munuň üçin marifete eýe display avidity, to obtain quali- (4/4) we Pygam bere tabyn bolmak ties, which are characteristic to (tebaiýýet: 4/6-7) gerek. Pygam be the Prophet. In this part there are re tabyn bolmak üçin hem edebi terk also such beyts, which disclose the essence of such notions as etmezlik, sünnete baglanmak, gowy obvious (inner) and hidden en- işleri etmek, şükürde bolmak, nebse lightenment, reflection (mirror: a uýmazlyk, Pygam beriň sypatlaryna place where one can see Allah’s eýe bolmak ýaly ündewler öňe sürül light (65, 66), mentioning about ýär. Şonuň ýaly-da, bu bölümde zahir God, withdrawal from all worldly we batyn (açyk we gizlin), tejelli (ýag things, uniting with God, con- tylyk), gözgi (aýna: Allatagalanyň tejel nection with Allah and Prophet lisi (nury) görünýän ýer (65,66), zikir, through mediation of sheikh (4\212, 213). masiwadan (Allatagaladan başga her The tercet «Hatimede» («Con- bir zatdan, dünýäniň barlyklaryndan) clusion»), which makes up the uzaklaşmak, wuslat (Allatagala go fifth part, contains the wish to one wuşmak), rabita (şeýhiň araçylygy bi another and the date of the end len Allatagala we Pygambere baglan of translation (the year of 935 ma) (4/212, 213) adalgalary barada of hidrah). According to «Babur- düşünjeleri berýän beýtler bar. name», Babur started to trans- Bäşinji bölümi emele getirýän üç late «Baburname» on 27th of the Imperator Babyr, Hindistanda Beýik Mogollaryň döwletini esaslandyryjy (1526 ý.). beýtlik «Hatimede» («Soňlamada») Sapar month of the year 935 of hidrah (6 November, 1528) on Babur emperor, founder of the Great Mogols dileg edilýär we terjimäniň tamamla states (1526) in India. Tuesday evening and on 8 of the Император Бабур, основатель государства nan wagty (hijri hasaby boýunça 935- month Rebbiyuevvel of the same Великих Моголов (1526) в Индии. nji ýyl) barada habar berilýär. «Babyr year of the hidrah (21 Novem- (наружное) просветление, отраже- nama» görä, Babyr bu eseri terji me ber, 1528), and finished on Saturday ние (зеркало: место, где виден свет etmäge hijri hasaby boýunça 935-nji («Baburname»:393-394).1 Аллаха (65,66), упоминание Бога, ýylyň sapar aýynyň 27-sine (1528-nji According to the rhyme and the уход от всего мирского, соединение ýylyň 6-njy noýabry), sişen be gije topics touched upon, other mesnevi с Богом, связь с Аллахом и Проро- si başlap, ony şol ýylyň rebbiülewwel of «Divan» correspond to the verses form of mesnevi, but they do not in- ком через посредничество шейха aýynyň 8-ine (1528-nji ýylyň 21-nji no clude all its elements, as the classical (4\212, 213). ýabry), şenbe güni tamam lapdyr («Ba works written in this form do. All its ele- 1 Составляющее пятую часть трех- bürname»: 393-394). ments (bisimillah, tevhud, mynadjat, стишие («Hatimede») «Заключение» «Diwandaky» beýleki mesne wiler naat, miras, mugdjyzat, medh-I and setirleriniň kapyýalaşyşy we gozga charyyar and so on). Out of 368 beyts содержит пожелание и дату оконча- ýan temalary boýunça mesnewi şy and 18 mesnevis or part of mesnevis, ния перевода (935 г. хиджры). Со- gyr görnüşine laýyk gelýärler, emma, that are included into it, 8 are located гласно «Бабурнаме», Бабур начал umuman nusgawy edebiýata mahsus between gazelles and rubai, 9 – in the переводить это произведение 27 end of «Divan», and are centered in bolan mesnewi görnüşinde ýazylan числа месяца сапар 935 г. хиджры one place, one is in the middle. Be- eserlerdäki bölümleriň ählisini (bis (6 ноября 1528 г.) во вторник вече- low we’ll give short characteristics of ром и 8 числа месяца реббиюлев- millah, tewhid, myna jat, naat, miraç, mesnevi according to the order of their mugjyzat, medh-i çaryýar we şuňa arrangement in the «Divan». вел этого же года хиджры (21 ноя- meňzeşler) öz içine almaýarlar. 368 In the first part, consisting of 8 mes- бря 1528 г.), окончил в субботний beýtden ybarat bolan bu 18 sany mes nevi, coming from the notion of «love», день (Бабурнаме»:393-394).1 1 Bu ýerde we mundan soňra gelýän sanlar 1 Here and further the numerals indicate the 1 Здесь и далее приводимые цифры – чис- «Bâbür Dîvânı» (Bilâl Yücel, Bâbür Dîvânı, number of verses in the book «Babur’s Divan» ловые обозначения стихов в книге «Диван Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 1995) atly (Bilal Yujel, Babur’s Divan, The Cultural Center Бабура» (Билал Юджел, Диван Бабура, Куль- kitapdaky şygyrlaryň san belgileridir. of Ataturk Yayni, Ankara, 1995). турный центр Ататюрка Яйни, Анкара, 1995).
MIRAS 47 По рифме и затрагиваемым в них темам другие месневи «Дивана» соответствуют стихотворной фор- ме месневи, но они не включают в себя, подобно произведениям клас- сической литературы, написанным в этой форме, все его элементы (бисмилла, тевхуд, мынаджат, наат, мирас, мугджызат, медх-и и чарыяр и т.п.). Из включающих в себя 368 бейтов 18 месневи или части мес- неви 8 размещены между газелями и рубаи, 9 – в конце «Дивана», при- чем сосредоточены в одном месте, одно – в середине. Ниже дадим краткую характеристику месневи согласно порядку их расположения в «Диване». В первой части из 8 месневи, ис- ходя из понятия «любовь», автором была поставлена цель ознакомить читателей с общими понятиями, дать людям представление о нрав- ственном воспитании. Рассмотрим содержание этих месневи дидакти- ческого характера. Месневи № 125 из 17 бейтов – это письмо, отправленное с утренним ветром любимой, подобной розе. В этом письме Бабур говорит о том, что влюблен в девушку и испытыва- ет невыносимые муки, которые ста- нут еще более нестерпимыми, если она срочно не даст ответ на письмо. В месневи № 126 из 41 бейта рас- светный ветерок как предвестник светлых чувств выходит на перед- ний план. Бабур рассказывает о пе- чали, постигшей его из-за разлуки с любимой, просит ее быть милосерд- ной, не сердиться, не доверять лжи- вым словам, потому что он открыто говорит о том, что у него на душе, и не способен полюбить никого друго- го. Месневи № 127 из 33 бейтов, в котором снова использована мета- Aw sahnasy. Orta asyr miniatýurasy. Hunting scene. Medieval miniature. фора, написано в форме обраще- Сцена охоты. Средневековая миниатюра. ния к ветру. Бабур сообщает, что, не newiniň ýa-da mesnewi parçasynyň 8 the author was aimed at introduction получая ответа на свои письма, он sanysy gazallaryň we rubagylaryň ara of readers with the general notions, впадает в отчаяние, а с приходом to give people conception about the хотя бы одной весточки от девушки lygynda, 9 sanysy «Diwanyň» ahyrra moral education. Let us consider the надежда снова может возродиться. gynda bir ýerde, biri hem ortarasynda content of these mesnevi of didactic Он просит ветер довести до люби- ýerleşdirilipdir. Aşakda bu mesnewiler character. мой, что не отступит от сказанного, Mesnevi № 125 of 17 beyts is a let- сдержит обещание. И в месневи barada «Diwandaky» tertiplerine la ter, sent with the morning breeze to № 128 из 35 бейтов Бабур снова ýyklykda gysgaça gürrüň ederis. a beloved girl, beautiful like a rose. просит содействия утреннего ветра.
48 MIRAS 8 sany mesnewiden ybarat birinji In this letter Babur tells that he is in Хотя он и сетует на то, что вместо bölekde «yşk» düşünjesinden ugur al love with a girl and sufferers unbear- уверений в верности любимая до- nyp, okyjyny umumy düşünjeler bilen ably, and these sufferings will become ставляет ему сердечные муки, но tanyşdyrmaklyk, ahlak taýdan adam more unendurable if she won’t give an они все равно будут вместе, в то же lara terbiýe bermeklik maksat edinilip answer to the letter. In mesnevi № 126 время упрекая в неправильном по- dir. Geliň, didak tiki (öwüt-ündew) häsi consisting of 41 beyts, the morning ступке, потому что возлюбленная не breeze as a herald of radiant feelings ýetli bu mesnewileriň mazmuny bilen ответила ни на одно письмо, а ему comes out to the foreground scene. tanyş bolalyň: недостаточно ответа, отправленно- Babur tells about the sorrow that hap- 17 beýtden ybarat 125 belgili mes го с посыльным, он желает получить pened to him for he had parted with письмо-поддержку, и, проявляя из- newi bägüli ýatladýan söýgülisine his beloved, he asks her to be merci- вестную дерзость, желает свидания säher şema lyndan ugradylan hatdyr. ful, not to be angry, not to trust to hol- и скорого ответа. Babyr bu hatynda gyza aşyk bolandy low words, because he openly tells В самом объемном месневи gyny, emma onuň özüne çekip-çydap what he has at heart and is not able bolmajak jepa çekdirýändigini, ondan to love anybody else. Mesnevi № 127 (№129) из 74 бейтов в «Диване» Ба- gyssagly jogap gelmese, jebir-jepasy consists of 33 beyts, where a meta- бур перечисляет все, что ему дове- nyň häzirkisinden has artyk boljagyny phor is used again, and it is written in лось видеть и перенести. В начале aýdýar. 41 beýtden ybarat 126 belgi the form of address to the wind. Ba- месневи он пишет, что, несмотря на li mesnewide bu gezek säher şemaly bur announces that, not receiving an страдания, перенесенные от люби- habarçy hökmünde orta çykýar. Babyr answer to his letters, he was driven мой, на свое затворничество, снова начал заниматься государственны- ýaryndan uzaga düşenligi sebäpli çek into despair and with the coming of ми делами, в течение шести меся- ýän gam-gussasyndan söz açyp, on at least one news from the beloved girl, his hopes may again be revived. цев завоевал шесть престолов, со- dan merhemet etme gini haýyş edýär, ýalan sözlere ynanyp, gahar etmezli gini, çünki özüniň başgasyna göwün bermejegini, köňlünde näme bar bol sa, ony açyk beýan edendigini aýdýar. 33 beýtden ybarat 127 belgili mesne wide hem janlandyrma usuly ulanylyp, ýene «şemala» ýüzle nilip ýazy lypdyr. Babyr ýaryna namalar (hatlar) ibe rendigine garamazdan, ondan jogap almandygyny, jogap almaga bolan umydynyň tüke nen mahaly, gyzdan gelen bir hatyň gelmegi bilen, umydy nyň gaýtadan janlanandygyny mälim edýär we beren sözünden dänmän, wadasynda tapylmagyny isleýändigini oňa ýetir megini şemaldan haýyş ed ýär. 35 beýtden ybarat 128 belgili mes newide Babyr ýene säher şemalyndan ýardam dile ýär. Ol özüniň wepasynyň deregine ýarynyň jebri-jepa berýänligi ni, bularyň birek-bi rege gowuşjakdyk laryny buşla ýandygyna garamazdan, beýle etmeginiň dogry däldigini, çünki magşugynyň ýeke hat hem ýolla man dygyny, jogap edip iberen ilçisiniň özi üçin ýeterlik däldigini, ondan ýardam hatyny hem isleýändigini, has hem öte gidýän ýaly bolup görünse-de, aslyn da oňa gowuşmagy arzuw laýandygy ny we gyssagly jogaba garaşýandygy ny aýdýar. «Diwandaky» 74 beýtden ybarat iň Babyryň esgerleri. Soldiers of Babur. Воины Бабура. uzyn mesnewide (129 belgili) Babyr
MIRAS 49 görenleriniň we başyndan geçirenleri He asks the wind to let his beloved жалеет, что его предкам не суждено niň hasabyny ýöred ýär. Ol mesne wi know that he is not going to give up было стать свидетелями таких вели- niň başynda ýaryndan gören horluk to what he had said and that he will ких дел. Затем он высказывает не- keep to his word. And in the mesnevi laryny, terkidünýälige ýüz urandygyna довольство положением дел в этом № 128 consisting of 35 beyts Babur бренном мире и делится с людьми garamazdan, ýene döwlet işleri bilen repeatedly asks the morning wind to выводами, вынесенными из своего meşgullanmaga başlandygyny, alty assist him. Though he complaints that большого жизненного опыта. По его aýyň içinde alty tagty eýeländigini, instead of assuring in faithfulness the мнению, прежде всего надо знать, ata-babalarynyň munuň ýaly uly işiň beloved brings him hearty sufferings, что самый опасный враг – алчность. but even though they will be together, şaýady bolmandyklaryny beýan edýär. Вторая опасная вещь – схождение с at the same time reproaching with Soňra ol bu pany dünýäden zeýren ýär истинного пути и падение в пучину wrong deed, because his beloved did we şunuň ýaly uly durmuş tejribesin безнравственности, третье – сплет- not answer him not even once. And ни, четвертая – отсутствие разумно- den çykaran netijelerini adamlar bi that the answer sent via messenger is len paýlaş ýar. Onuň pikiriçe, ilki bilen not enough for him, he wants to get го характера в делах и поступках, и nebsiň iň howply duşmandy gyny bil a letter as a support, and, displaying неведение. В заключение месневи поэт советует очнуться от сна за- meli. Howply zatla ryň ikinjisi hak ýoly a famous impudent he wants to meet бытья и, познав сотворенное Богом, terk etmek we ahlaksyzlykdyr, üçünjisi with her and waits for a quick answer. неустанно укреплять свою веру. gybatdyr, dördünjisi bolsa akylsyzlyk In the most voluminous mesnevi (№ 129) consisting of 74 beyts in the В самом кратком из пяти бейтов we gapyllykdyr. Mesne winiň ahyryn «Divan» Babur enumerates everything месневи (№ 130) Бабур рассказыва- da şahyr adamlara gafat ukusyndan what chanced to see and endure. In ет о своих чувствах к некоей краса- oýanyp, Taňrynyň edenlerine (marife the beginning of the mesnevi he writes вице. Он готов пожертвовать своей tine) düşünip, dine uýmak ynamyny that in spite of sufferings, which he had жизнью и обоими мирами за неё.
Babyryň guburynyň, metjidiniň, şeýle hem Babyryň bagynyň guşuçar belentlikden görnüşi. View to Babur burial vault, mosque as well as Babur’s garden from the height of bird’s flight. Вид на усыпальницу Бабура, мечеть, а также сад Бабура с высоты птичьего полета.
50 MIRAS Babyryň bagy. Kabul (Owganystan). Babur’s garden. Kabul (Afghanistan). Сад Бабура. Кабул (Афганистан).
(ygtykatlaryny) düzetmeklerini nesihat for his beloved, to his isolated life, he Поэт, несмотря на то, что красави- edýär. again began to deal with state affairs, ца доставила ему муки, не желает Bäş beýtlik iň gysga mesne wide in the course of 6 months he won 6 излечения от них, прося для себя (130 belgili) Babyr bir gözele bolan thrones, and regrets that his ancestors долгой жизни в окружении ее красо- duýgularyndan söz açýar. Ol bu gözel did not have a luck to witness such ты. В месневи № 131 из 18 бейтов üçin öz janyny we iki dünýäsini pida great affairs. Thereafter he expresses Бабур высказывает свою радость от his indignation with the state of things etmäge taýýardygyny aýdýar. Şahyr письма, полученного от любимой. in this world and shares his consid- derdini şol gözel beren bolsa, derman В месневи № 132 из 41 бейта поэт erations in the result of his great life подробно делится своими чувства- islemeýändigini aýdyp, onuň gözellik experience with people. According to leriň içinde uzak ömür sürmegi üçin ми, которые он испытывает при на- him, the greatest and most dangerous писании стихов, и дает наставления doga-dileg edýär. 18 beýtden ybarat enemy is avidity. The second danger- религиозного характера. По мысли 131 belgili mesnewide Babyr ýaryn ous thing is diverting from true way and Бабура, главные враги – алчность dan alan haty na begenişini beýan ed degradation into abyss of immorality, и стремление произвести как мож- ýär. 41 beýtden ybarat 132 belgili mes the third one – gossips, the forth one но более позитивное впечатление, newide şahyr şol sözleri ýazyp oturan – the absence of wise character in the пустить «пыль в глаза». Завоевав wagty başyndan geçir ýän ýagdaýyny business and actions, and ignorance. In the conclusion to the mesnevi the много стран, расположенных на düşündirip, olary ýeke-ýe ke den mälim пространстве от Хорасана до Индии edýär we dini-ahlak häsiýetli öwütler author advises to awaken from night dream and of drowsiness and, having и Китая, он пришел к убеждению: berýär. Babyryň pikirine görä, esasy known what was created by God, con- заставить людей служить – это «об- duşman nebis we duýgurlykdyr (şeh stantly strengthen your belief. ман» и «ничто». Главное – помощь retdir). Horasandan başlap, Hindista In the shortest mesnevi out of all Бога. И если это так, то надо суметь na we Hytaýa çenli baryp ýetýän giňiş five ones, (№ 130) Babur tells about преодолеть алчность и в первую likde ýerleş ýän köp ýurdy basyp alyp, his feelings to a beauty. He is ready очередь получить благословение и ynsanlara hyzmat etdir mek «ýalan» to sacrifice his life and both worlds for содействие Всевышнего в соверше- we «hiçdir». Esasy zat Taňry nyň ýar her. The poet, in spite of the fact that нии добрых дел. MIRAS 51 Babyryň gubury. Kabul (Owganystan). Burial vault of Babur. Kabul (Afghanistan). Усыпальница Бабура. Кабул (Афганистан). damydyr. Şeýle bolýan bolsa, nebis the beauty made him suffer, he doesn’t Месневи, составляющие вторую atly duşmany ýeňmegi başar maly we want to be cured from them, asking часть «Дивана», посвящены темам, diňe gowy işle ri etmek üçin ilkibada a long life for himself in the compa- связанным с повседневной обще- Taňrydan ýardam dile meli. ny of that beauty. In the mesnevi № ственной и частной жизнью, искус- 131 consisting of 18 beyts Babur tells «Diwanyň» ikinji bölegini emele ge ством и любовью. В месневи № 530 about his joy from the letter, received из 6 бейтов описывается некий конь tirýän mesnewilerinde umuman gün from the beloved. In the mesnevi № «гырат», быстрый, как ветер, слов- delik we şahsy durmuş, sungat we 132 from 41 beyts the poet shares in но у него выросли крылья, подоб- yşk bilen bagly tema lara ýüzlenilýär. details his feelings, which he experi- 6 beýtden ybarat 530 belgili mesne ences while he wrote verses and gives ный летящей звезде (метеориту). wide, göýä, ganat bitdimikä diýdirýän, admonitions of the religious character. Во встречающемся только в Рам- пурском списке месневи № 551 из ýel ýaly, süýnen ýyldyz ýaly tiz here ket According to Babur’s idea, the main 8 бейтов Бабур, рассказывает, что, edýän bir «gyr at» suratlan dyrylýar. Di heroes are avidity and aspiration to produce positive impression as much испытывая раскаяния от увлечения ňe Rampur nusgasynda duş gelýän 8 as possible, to «throw dust into some- спиртным, отвергая винопитие, он beýtden ybarat 551 belgili mesnewide body’s eyes». Having conquered many приказал сломать посуду из золота Babyr içgi içýänligine toba edip, altyn countries, located on the area stretch- и серебра, используемую на пирах, dan we kümüşden ýasalan hem-de ing from Khorasan to India and China, и душа его нашла покой. В месневи mejlislerde ulanylýan zatlary döwdü he came to convince: to make people № 552 из 8 бейтов, встречающем- serve is a «lies» and «nothing». The rendigini, şerap içme gi terk edip, köň ся только в списке из библиотеки main thing is God’s assistance. And if lüni rahat lan dyrandygyny aýdýar. Diňe Стамбульского университета, пере- Stambul uniwersitetiniň kitaphanasyn it is so, then one needs to overcome the avidity and, first of all, to get bless- числены 12 классических музыкаль- daky nusgada duş gelýän 8 beýtden ings and assistance of the Almighty in ных ладов, т.е. музыкальных строев ybarat 552 belgili mesnewide on iki the performing of good deeds. (сафахан, нева, бюзюрг, ырак, ра- sany nusgawy saz perdesi (safahan, Mesnevi, which make up the sec- хеви, раст, зенгюле, ушшак, зиреф- newa, büzürg, yrak, rahe wi, rast, zen ond part of «Divan», are devoted to кенд, пуселик, хусейни, хиджаз) и 6 güle, uşşak, zirefkend, puselik, hüseý the themes that are connected with аккордов (майа, новруз, селмек, гер-
52 MIRAS ni,hijaz) bilen alty sany birleşik perde the everyday civil and private life, art, дание, гевест, шехназ). В месневи (maýa, nowruz, selmek, gerdaniýe, and love. In the mesnevi № 530 of 6 №553, состоящем из 2 бейтов, да- geweşt, şehnaz) sanalyp geçilýär. Iki beyts a horse «Gyrat» is described. It ется совет: чтобы избавиться от со- beýtden ybarat 553 belgili mesnewi is as swift as wind, as if wings have блазнов, стать свободным, следует de tamakinlikden gutulyp, azat bol grown, like a flying star (mеteorite). заняться охотой и птицеводством. In the Rampur list, mesnevi № 551 of mak üçin awçylyk we guşçu lyk bilen В месневи № 554, где содержатся 2 8 beyts, Babur tells that experiencing meşgullanmak maslahat berilýär. 2 бейта, описана некая красавица. В repentance of being addicted to alco- месневи № 555 из 7 бейтов говорит- beýtden ybarat 554 belgili mesnewide holic drinks, rejecting drinking vine, ся о существовании единого Бога. bir gözel suratlandyrylýar. 7 beýtden he ordered to broke the dishes made ybarat 555 belgili mesnewide Allata from gold and silver, used at feast and Если бы в «Диван» не было вклю- galanyň barlygyndan we birliginden his soul found peace. In the mesnevi чено переводное произведение söz açylýar. Eger-de «Diwanyň» dü № 552 of 8 beyts, met only in the list «Рисале-и Валидийе», а все входя- zümine «Risale-yi Validiyye» atly ter of Istanbul University Library, only щие в него произведения выстрое- jime häsiýetli eser giri zilmän, ondaky 12 classical musical concords, id est ны в ряд, то это месневи являлось eserler bir sapaga düzülen bolsady, musical harmonies (safacan, neva, бы первым по счету стихотворным onda bu mesne wi ondaky ilkinji şygyr byuzyurg, yrak, rahevi, rast, zengule, произведением. ushshak, zirefkend, puselik, huseyni, bolardy. В месневи № 556 из 19 бейтов, hidjaz) and 6 chords (mayaa, Novruz, 19 beýtden ybarat 556 belgili mes отталкиваясь от названия каждой selmek, gerdaniye, gevest, shehnaz). буквы слова, обозначающего поня- sö In mesnevi № 553, consisting of 2 «ﻋﺷﻕ» newide «yşk» aňlatmasy züniň her bir harpynyň adyndan ugur тие «любовь», объясняется в таком -Со .«ﻉ = ﻋﻳﻥ; ﺶ = ﺸﻳﻥ; ﻕ = ﻘﺎﻑ» beyts, there is an advice: to get rid виде şe of temptations to become free, and «ﻉ = ﻋﻳﻥ; ﺶ = ﺸﻳﻥ; ﻕ = ﻘﺎﻑ» ,alnyp гласно этому объяснению, в буквах kilinde düşündirilýär. Bu düşündirişe comply to get occupied with hunting слова «любовь» скрыты такие зна- görä, «yşk» sözü niň harplarynda aýyp and poultry keeping. In the mesnevi işler etmez lik, ýygla mak (agla mak), №554where there are 2 neng (hiçlik); şewk, (ýeke täklik), nihan beyts, there is given a (gizlinlik); kulung dürüst (dürslük), fa description of a beauty. nilik (panylyk) ýaly manylar gizlengi In mesnevi № 555 of 7 beyts, it is told about the dir. Bular hakyky aşygyň sypatlarydyr. existence of a unique Babyr yşkyň diňe mundan ybarat däl God. If the translated digini, onuň başga-da kän görnü şiniň work «Risale and Validi- bardygyny aýdýar. ye» hadn’t been includ- Eseriň ahyryn da ýerleşen üç mes ed into the «Divan» and newi diňe Stambul uniwersitetiniň ki all works included into it taphanasyndaky golýazmada duş gel were organized in a row, ýär. then this mesnevi would 43 beýtden ybarat 558 belgili şeh be the first work, written name şygyr ölçeginde (feûlün feûlün in the verse. feûlün feul) ýazylan mesnewide Baby In mesnevi № 556 of 19 beyts, taking start ryň gysgaça terjimehaly beýan edilýär. from the name of each Allatagala hamd-y sena aýtmak bilen letter of the word, which (Sipas u sitaýiş Hudavenga / Ki andyn denotes the notion güşad oldı her bendga) başlanýan bu «love», it is explained şygyrda soňra Alla tagalanyň barlygy in the following way ﻉ = ﻋﻳﻥ; ﺶ = ﺸﻳﻥ; ﻕ =» we birli gi hakdaky ýedi sany beýt gel According to such .«ﻘﺎﻑ ýär. Şondan soňky bir beýtlik myna jatda Babyr «bir gedaýa geda olmak» explanation, in the let- (ylahy tejel lilere mätäç ýolag çy bol ters of the word «love» mak) baradaky arzuwyny daşyna çy there are hidden such meanings as prohibition karýar: «Tiler men gedaýyga bolsam to performing shameful gedaý / Bu dewletni kılgay müýes ser acts, and also to cry, and Hudaý» (558/9). Mynajatyň yzyndan also trifle, loneliness, gelýän dört beýtlik naatda şahyr Mu secrecy, exactness, per- hammet alaýhyssalamyň «tanglalık ishable nature. These «Babyrnamadan» miniatýura. kün» (kyýa mat gününde) özüne şe qualities distinguish the Miniature from «Babur-name». Миниатюра из «Бабур-наме». pagatçy bolmagy baradaky arzuwyny real person in love. Ba- MIRAS 53 bur says that love чения, как запрет на совершение consists not only постыдных дел, плакать, а также from these but also пустяк, одиночество, тайна, точ- from many other es- ность, бренность. Эти качества от- sences and reveals. личают подлинного влюбленного. Three mesnevi, Бабур говорит о том, что любовь which are located at состоит не только из этих, но еще the beginning of the многих других ее сущностей и про- work, are met only явлений. in the list of Istanbul Три месневи, находящиеся в на- university library. чале произведения, встречаются In mesnevi № 558 of 43 beyts, только в списке библиотеки Стам- written in the po- бульского университета. etic manner called В месневи № 558 из 43 бейтов, shakhname, there написанном поэтическим размером is a short autobi- шехнаме, приводится краткая авто- ography of Babur. биография Бабура. В начале этого At the beginning of стихотворения возносится слава this poem there is Аллаху, затем идут 7 бейтов о суще- a praise to Allah, ствовании единого Аллаха. В после- then come 7 beyts дующем однобейтовом мынаджате about the existence Бабур раскрывает свое желание of a single Allah. In стать спутником нищенствующего: the following myn- («Tiler men gedaýyga bolsam gedaý / adjat, consisting Bu dewletni kılgay müýesser Hudaý») of one beyt Babur (558/9) «Прошу, позволь мне стать tells about his wish нищему попутчиком. Устрой же, to be a partner of a Боже, такую вот удачу». После мы- beggar: («Tiler men наджата следует наат из 4 бейтов, gedaýyga bolsam в нем рассказывается о том, что gedaý / Bu dewletni kılgay müýesser поэт хотел бы в светопреставлении Hudaý») (558/9) («I в конце света стать помощником са- ask you, let me to мого Мухаммеда аллейхиссалама, become a fellow of а также, обращая молитву к его свя- a beggar. O, God, тым и друзьям, просит о спасении. please, organize Затем с помощью гиризгяхина (сло- me such a luck»). ва, связующего начало с основной «Babyrnamadan» miniatýura. After mynadjat частью произведения) он приступа- Miniature from «Babur-name». there follows a naat ет к изложению основного содержа- Миниатюра из «Бабур-наме». of 4 beyts. It tells ния. В этой части рассказывается о that the poet would причинах прихода Бабура к выводу beýan edýär hem-de onuň öwlatlary like in doomsday at the end to become о том, что должен «вступить на путь na we dostlaryna doga edip, salawat an assistant of Muhammet himself al- дервишества и совершенствова- aýdýar. Soňra bir beýtlik girizgähiň layhissalam, and also, addressing the ния» (558\15-17) и что «ум так далек (eseriň girişini esasy bölüme baglaýan pray to his sacred and friends, he asks от них» (558\18). Причинами этого about the rescue. Then with the assis- sözler) köme gi bilen esasy gürrü ňe Бабур называет ситуации, когда в tance of girizgyakhin (a word, which жизни иногда он был счастлив, ино- geçilýär. Bu bölek de Babyr «derwüş connects the beginning with the main гда был велик, иногда был благопо- lik we tary kat yoluna girme» (558/15- part of the work) he starts to tell about 17) we «akyl alardan juda uzak» bolan the main part. In this part it is told лучен, иногда страдал, пил то мед, то яд, короче говоря, то, что испы- bu kararlara gelmeginiň sebäplerini about the reasons of Babur’s coming тал различные несчастья, послан- (558/18) beýan edýär. Munuň birinji to the conclusion that he has to «enter ные судьбой когда счастье отверну- sebäbi hökmünde Babyr ömrüniň do the way of dervishes and perfection» (558\15-17) and that «cleverness is so лось от него (558\20-27). Во-вторых, wamynda käte bagta eýe bolup, käte far from them» (558\18). Babur names Бабур пишет, что устал быть султа- mähnet görmegini, käte eşret, käte the reasons of being so, and these ном и, чтобы избавиться от забот о dert çekmegini, käte bal, käte zäher are the situations, when in the life he народе, желает забыть о султанате içmegini, gepiň keltesi, pelekden çe sometimes he was happy, sometimes и пойти Божьим путем (558\28-32).
54 MIRAS ken dürli bela-beterlerini, bagtyň özü he was great, sometimes he was suc- А в-третьих, Бабур пришел к кон- ne asla ýaran bolmandygyny aýdýar cessful, sometimes he suffered, drank статации того, что не получал удо- (558/20-27). Ikinji den, Babyr soltanlyk honey or poison, shortly saying that he вольствия ни от смены времен года, etmekden irendigini we halkyň alada had undergone different misfortunes, ни от еды и пития (558\33-36). В sent by fate, when happiness turned syny etmekden gutulmak üçin soltan последних бейтах месневи Бабур away from him (558\20-27). Secondly, lygy ýatdan çykar mak hem-de Alla ta сообщает, что испробовал все удо- Babur wrote that he was tired of being galanyň ýoluny tutmak isleýändigini a sultan, to get rid of care about the вольствия мира и теперь способен ýazýar (558/28-32). Üçünjiden bolsa, nation, he wants to forget about the отойти от них (558\37-41). В заклю- Babyr pasyllaryň hiç biriniň we iýme sultanate and follow the way of God чение этого месневи он молится о giň-içmegiň lezzetini bilmez hala ge (558\28-32). Thirdly, Babur came to a том, чтобы надежно придерживать- lipdir (558/33-36). Mesnewiniň soňky statement that he did not receive sat- ся требований шариата, иметь тер- beýtlerinde Babyr dünýäniň lezzetleri isfaction neither of change of seasons, пение в тарикате, быть свободным niň ählisinden dadandygyny, indi bolsa nor of food and drink (558\33-36). In от пут всех вещей, связывающих the last beyts of mesnevi Babur in- olardan ýüz öwrendigini habar berýär его, и не сворачивать с пути Аллаха forms that he has tasted all pleasures (558/37-41). Bu mesne winiň ahyryn da (558\42-43). ol şerigata berk ýapyşmagy, tarykatda of world and now is able to move away from them (558\37-41). In conclusion В самом последнем месневи sabyrly bolmagy, aýagyny duşaklaýan of this mesnevi he prays to reliably № 559 «Дивана» из 4 бейтов он рас- zatlaryň ählisinden azat bolma gy we adhere the requirements of shariah, to сказывает о своем желании стать ýüzüniň Allatagalanyň ýolundan baş have patience in tarikat, be free from дервишем. ga tarapa öwrülmezligi üçin dileg ed trammels of all things, which tighten Таким образом, месневи перево- ýär (558/42-43). him, and not to divert from the Allah’s дного характера «Рисале-и Вали- «Diwanyň» 559 belgili iň soňky mes way (558\42-43). дийе» в составе «Дивана» пред- newisi dört beýtden ybarat bolup, Ba In the last mesnevi №559 of «Di- ставляет собой самостоятельное byr onda galandarlyk ýoluna baglanan van», consisting of 4 beyts, he tells произведение суфийской направ- köňlünden söz açýar. about his wish to become a dervish. ленности. Часть месневи в «Ди- Şeýlelik bilen, Babyryň «Diwany Thus, the mesnevi of translated ване» написаны художественным nyň» düzümindäki «Risale-ýi Wali character «Risale and Validiye» in the composition of «Divan» presents an литературным языком, некоторые diyye» atly terjime häsiýetli mesne independent work of sufi character. – разговорным. Все они легко чита- wisi sopuçylyga degiş li özbaş dak bir A part of mesnevi in the «Divan» are eserdir. Diwandaky beýleki mesnewi ются, а число бейтов в них варьиру- written in new artistic literature lan- ется от 2 до 74. Содержание месне- leriň käbi rinde çeperçilik seriş deleri guage, some of them – in spoken lan- ви составляют глубокие, исходящие ulanylypdyr, käbirleri gepleşik dilinde guage. They all are easily readable, от чистого сердца взгляды и мыс- ýazylypdyr. Olaryň ählisi-de örän ak and the number of beyts in them vary gynly okalýar we beýtle riniň sany 2-74 from 2 till 74. The content of mesnevi ли Бабура, связанные с любовью, aralygynda üýtge ýär. Mesnewileriň is made up from Babur’s deep view- религиозными представлениями, mazmunyny Babyryň yşk, dini-ahlak points and thoughts that come out формированием нравственности, düşünjeler, nebis terbi ýesi, gündelik from the bottom of his heart. They are повседневной жизнью, искусством, durmuş, sungat, öz şahsy durmuşy bi devoted to love, religious views, for- его личной жизнью. Утонченные len bagly çuňňur, köňülden çykýan ak mation of morality, everyday life, art, мысли, проникнутые жизненной не- his private life. Refined thoughts, filled göwünli garaýyşlary hem-de pikirleri успокоенностью и искренними ду- with life intranquility and sincere emo- emele getirýär. «Babyrnamadaky» we шевными порывами в литературном tional rushes in the literature creativ- творчестве Бабура из «Бабурнама» «Diwandaky» açyk sözli Baby ryň bira ity of Babur from «Baburname» and hat durmuşy we ruhunyň inçelikleri öz- «Divan», seems to flow by themselves и «Дивана», как бы сами собой вы- özünden ýörän ýaly bolup duýulýan from under his pen, found their re- текающие из-под его пера, нашли galamynyň üsti bilen mesne wilerinde- flection also in mesnevi, to which the свое отражение и в месневи, о кото- de öz beýanyny tapypdyr. present article is devoted to. ром шла речь в настоящей статье.
MIRAS 55 G. NEPESOW, G. KAKAÝE WA (Türkme nis tan) KÜLAL ÇY LYK SUNGATY – MEDENI MIRASY MY ZYŇ BIR BÖLEGI DIR
G. NEPESOV, G. KAKAYEVA (Turkmenistan) CERAMICS – COMPONENT PART OF OUR NATIONAL HERITAGE
Г. НЕПЕСОВ, Г. КАКАЕВА (Туркменистан) ГОНЧАРНОЕ ИСКУССТВО – СОСТАВНАЯ ЧАСТЬ НАШЕГО НАЦИОНАЛЬНОГО НАСЛЕДИЯ
Külalçylyk sungaty birnäçe müňýyl Ceramics, perfecting during several Туркменское национальное гон- lyklaryň dowa mynda kämil leşip, inçe millennia, has reached level of the fili- чарное искусство, которое со- sungat derejesine çenli ösüp ýetipdir. gree art. Pottery defined place, taken вершенствовалось в течение не- Külalçylyk halkyň dünýä medeniýetin by the people in the world culture. скольких тысячелетий, достигнув de tutýan ornuny kesgitläpdir. Material and spiritual wealth of any филигранного уровня, в свое время Her bir halkyň maddy we ruhy baý nation takes its origin from antiquity. в определенной мере определяло lyklary öz gözbaşyny gadymyýetden Pottery is one of the most ancient место, занимаемое нашим народом alyp gaýdýar. Türkmen halkynyň ara trades among Turkmen people and в становлении и развитии мировой synda örän gadymdan bäri dowam in its development brought to the цивилизации. edip gelýän, iň kämil derejä ösüp ýe perfection folk crafts. The Turkmen Истоки культурного и духовного ten halk senet çiliginiň biri-de külalçy people engaged in pottery from the богатства любого народа восходят lykdyr. Türkmen halky külal çylyk se к глубокой древности. Гончарное nedi bilen has irki döwürlerden bäri early times. The Esteemed President stresses in Chapter «Perfect art of ремесло является одним из видов meşgullanyp gelipdir. Bu barada Hor народных ремесел, испокон веков matly Prezidentimiz «Türkmen mede ancient potter» of his book «Turkmen бытовавших у туркменского наро- niýeti» atly kita bynyň «Gady my küý Culture»: «The archeological values, да. Это отмечается в главе «Совер- zegäriň kämil sungaty» atly babynda: discovered in different parts of our шенное искусство древнего гонча- «Türkmen topragynyň tansyk önümle sunny Homeland, prove that Turkmen ра» книги уважаемого Президента riniň dünýädäki iň gady my ojaklarynyň land is one of the ancient centres of «Туркменская культура»: «Обна- biridigini güneşli Watanymyzyň dürli the ceramic articles in the world» [1, руженные в разных уголках нашей künjeklerinde ýüze çyka rylan arheo 78]. These words tell that along with солнечной Родины археологические logiýa gymmatlyklary aýdyň subut ed other trades, the Turkmen people paid ýär» diýip belleýär [1, 78]. Bu sözler, ценности свидетельствуют о том, a great attention to the pottery and что туркменская земля – один из türkmen halkynyň, beýle ki senet ler masters-potters made various articles. bilen bir hatarda, külalçylyga uly äh древних очагов керамических из- Mirkulal is considered among peo- miýet berendigini we külalçy ussalar делий в мире» [1, 78]. Эти слова го- ple the protector of pottery – Said Amir tarapyndan dürli önümleriň ýasalan ворят о том, что туркменский народ dygyny aňladýar. Mirkulal (ХIVc.) is one of the famous уделял гончарному ремеслу боль- Halkyň arasyn da külal çylygyň piri, Sufis. He had four sons (Sаid Emir шое внимание и мастера-гончары Mirkulal diýlip hasaplanylýar. Seýit Burkhan, Sаid Emir Shah, Sаid Emir изготавливали самые разнообраз- Emir Kulal (ХIV asyr) belli sopu laryň Hemze, Sаid Emir Omar) and 114 pu- ные изделия. biridir. Onuň dört ogly (Seýit Emir Bur pils. The most famous personalities Покровителем гончарного дела han, Seýit Emir Şah, Seýit Emir Hem among them are Bakhaveddin Nagsh- в народе считался Миркулал. Пол- ze, Seýit Emir Omar) we bir ýüz on bendi, Shykh Yadygyar, Shemseddin ное его имя – Саид Амир Миркулал
Gylyç Nepesow, Türkmenistanyň YA-nyň Magtymguly adyndaky Dil we edebiýat institutynyň esasy ylmy işgäri, filologiýa ylymlarynyň kandidaty. Gültäç Kakaýewa, Türkmenistanyň YA-nyň Merkezi ylmy kitaphanasynyň esasy kitaphanaçysy.
Gylych Nepesov, Main Research Worker of Institute of Language and Literature named after Magtymguly of Academy of Sciences of Turkmenistan, Candidate of Philological Sciences. Kakayeva Gultach, Main Librarian of Central Scientific Library of Academy of Sciences of Turkmenistan.
Клыч Непесов, ведущий научный сотрудник Института языка и литературы имени Магтымгулы АН Туркменистана. Гультач Какаева, ведущий библиотекарь Центральной научной библиотеки АН Туркменистана.
56 MIRAS dört şägirdi bolupdyr. Olaryň iň meş Kulal. It is mentioned about them in (ХIVв.). Он был одним из наиболее hurlary: Bahaweddin Nagyşbendi, Şyh poetic lines of Magtymguly Fragi: известных суфиев. Он имел четве- Ýadygär, Şemseddin Kulal ýaly şahs рых сыновей (Сейид Эмир Бурхан, lardyr. Bularyň käbiri hakda Magtym There, on the hills, Сейид Эмир Шах, Сейид Эмир Хем- guly Pyragynyň: plains of Dekhistan зе, Сейид Эмир Омар) и 114 учени- Dehistanyň baýryn da, I want to have a breath of cold wind, ков. Самые известные личности из Bady - sabany görsem. And, come nearer to grave of них: Бахаведдин Нагшбенди, Шых Bahaweddin, Mirkulal, Mirkulal, Ядыгяр, Шемседдин Кулал. О неко- Zeňňi Babany görsem [10, 247] Bakhaveddin and Zengi Baba торых из них упоминается в стихот- as well. ворных строках Махтумкули Фраги: diýen setirlerinde agzalyp geçilýär. Külalçylyk sungatynyň ilkinji döre Origination of the pottery was con- Там, на холмах, равнинах ýiş döwri, halkyň ýaşa ýyş durmu şynyň ditioned by urgent needs of life. From Дехистана zerur talap lary bilen şertlen dirilipdir. the ancient times, the necessity was Холодным ветром подышать Dünýä halklarynyň durmuşynda, şol sanda, türkmen lerde hem külal önüm a great power in life of the peoples мне хочется, lerine iň gadym döwürlerden bäri ze of the world, including the Turkmens. И подойти к могилам Миркулала, rurlyk güýçli derejede bolupdyr. Bu This necessity was connected with Бахаведдина, Зенги Баба zerurlyk suw getirmek, suw saklamak, bringing water, its storing and pro- хочется [11, 64] süýt önümlerinden dürli önümleri al cessing of milk. This circumstance mak bilen baglanyşykly bolupdyr. Bu promoted development of pottery. An- Возникновение гончарного ре- ýagdaý külal önümçiliginiň ösmegine cient potters gave names to their ar- месла было обусловлено насущ- esas bolup hyzmat edipdir. Gady my ticles depending on their purpose. The ными жизненными потребностями.
Seýit Emir Kulalyň aramgähi. Buhara (Özbegistan). Seyid Emir Kulal Mausoleum. Buhara (Uzbekistan). Мавзолей Сейид Эмир Кулала. Бухара (Узбекистан).
MIRAS 57 Bahaweddin Nagyşbendiniň aramgähi. Buhara (Özbegistan). Bahaveddin Nagshbendi Mausoleum. Buhara (Uzbekistan). Мавзолей Бахаведдина Нагшбенди. Бухара (Узбекистан). külalçylar öz öndüren külal önümleri names, which they gave to the pottery Это было связано с тем, что в быту ne onuň ulanyş maksatlaryna görä, at articles, contained ideas relating the требовались ёмкости, позволявшие dakypdyrlar. Olaryň küýze önümleri processed production. «Kuyze» – jugs приносить воду, хранить ее, пере- ne dakan atlary öndürilen önümlerine made up the majority of pottery arti- рабатывать молоко, приготовлять degişli bolan düşünjeleri aňladypdyr. cles. For example, «suv kuyze» – wa- из него кисломолочные продукты, Külal önümleriniň aglaba bölegi, küý ter was brought and kept in it, people масло и сыры. Это обстоятель- ze önümlerinden ybarat bolup durýar. stored melted butter in «yag kuyze», ство и способствовало развитию Mysal üçin, «suw küýze» suw getir they kept «ayran» (sour-milk drink) in гончарного производства. Древние mek, suw sakla mak üçin, «ýag küýze» jug «gor», «govurdak» (roast meat), гончары именовали свои изделия в saryýag üçin, «gor küýze» aýran sak butter, treacle were stored in earthen- зависимости от их назначения. На- lamak üçin, «golça» gowurma, ýag, ware pot «golcha», «govdush» served звания, которые они присваивали toşap üçin, «göwdüş» sygyr lardan, for cow and camel milking, «gyupi» гончарным изделиям, включали в düýelerden süýt sagmak üçin, «gü- себя понятия, касающиеся предна- was used for beat butter from sour pi» gatykdan ýag ýaýyp almak üçin, значения произведенной продук- milk, «khum» served for storing large «hum» bolsa, köp möçberde suw, dä- ции. Большинство гончарных изде- amount of water, and such products ne, un ýaly azyk önümlerini saklamak лий составляли «кюзе» ‒ кувшины. like grain and flour (Pic. 1). üçin hyzmat edipdir (1 surat). Например, «сув кюзе» – в нем пере- Earthenware took particular place in Türkmen durmuşynda külal önüm носили и хранили воду, в «яг кюзе» leriniň tutýan orny uly bolup, wag life of the Turkmens, in the course of хранили топленое масло, в кувшине «гор» – «айран» (кисломолочный напиток), в крынке «голча» – «говур- дак» (жареное мясо), масло, патоку, «гёвдуш» – применяли как ёмкость, в которую поступало при сдаивании коровье или верблюжье молоко, «гюпи» – предназначался для про- цесса взбивания масла из кислого молока, «хум» – служил для хране- ния больших объемов воды, а так- же такой продукции, как зерно, мука (Рис. 1). Гончарные изделия занимали в 1 surat. Рic. 1 Рис. 1 жизни туркмен значительное ме-
58 MIRAS tyň geçmegi bilen ony ýasamak üçin time, the number of necessary in life сто, а с течением времени увеличи- gerekli bolan çig mal serişdeleriniň, kinds of raw stuff, instruments, and валось число необходимых в быту gurallarynyň we esbaplarynyň gör equipment was increased. Produc- видов сырья, инструментов, снаря- nüşleriniň sany artypdyr. Adamlaryň tion of tableware, daily required in life, жения. Необходимостью иметь раз- gündelik durmuşynda ulanan gaplary brought to the development of this art. нообразную посуду, применявшую- nyň önümçiligi, bu sungatyň ösme gine It is possible to draw a conclusion ся в повседневном обиходе, было getiripdir. from tableware, discovered in the Artheologik gazuw-agtaryş işleri ge продиктовано увеличение объемов çirilende, Pessejikdepeden tapylan course of the archeological excava- гончарного производства, которое gaplar el bilen ýelmemek arkaly ýa tions in Pessejikdepe that it was mod- из простого ремесла талантами salypdyr diýen netijä gelmek bolýar. eled by hand. The pottery articles were выдающихся мастеров постепенно Külal önümleriniň iç we daş ýüzlerine coated additionally on the inside and превращалось в подлинное искус- ýene bir gat palçyk çalnyp, gowy ýyl from the outside with layer of clay and ство. manypdyr. Gap-gaçlaryň dürli görnüş polished well. Tableware was various По посуде, найденной при про- leri kersen, okara, dört burçly ýasy – tub, bowl, and square flat. The sim- ведении археологических раскопок gaplar bolupdyr. Sada külal önümleri plest pottery article was baked. Later, в Песседжикдепе, можно сделать oda çawlanyp bişirilipdir. Soň-soňlar küýze bişirmek üçin ýörite külal peç ler peýda bolupdyr. Küýze ýasamaklyk dünýäniň ähli halklarynda gadymdan bäri haky ky erkek kişi niň käri bolan dygyny bellemek gerek. Orta Aziýada, şol sanda Täjigistanyň daglyk etekle rinde ýaşaýan halklaryň içinde, erkek ler bilen bir hatarda aýallar hem gap- gaçlary, çäýnek-käseleri ýasapdyrlar we olaryň daşlaryny dürli nagyşlar bi len bezäpdirler [5, 12]. Ilat öý hojalygynda palçykdan edilen önümlerden başga farfor, kaşin kera mikasyndan ýokary hilli gap-gaçlary öndüripdirler. Dürli reňkli syrça örtü len tabaklar, inçe we ýogyn bogunly tutawaçly küýze ler, tabak lar, nagyş ly syýa salynýan «syýadanlar», uly gözi bolan kellesi horazyň şekili nus gasynda edilen küýze bar. Küýzä niň tutawaçlary bolsa, dürli reňkler bilen bezelip horazyň guýrugyna meňze dilipdir. Orta asyrlara degiş li bolan Missiriýan şäheri medeniýetiň, söw danyň we senetçiligiň ösen ýerle riniň merkezine öwrülipdir. ХII ХV asyrlara degişli Missiriýan keramikasynyň be zeg nagyşlary dürli görnüşli bolupdyr. Tawus we başga guşla ryň burnunyň, gözüniň agy-garasyny, hereketlerini, keşbini edil janly ýaly edip surat landy ryp bilipdirler. Tabaklaryň içinde hem tawus guşuň şekili bolup, onuň guý rugyny gök, gyzyl reňkler bilen bezäp dirler. Bularyň hemmesi, çeperçilik we inçelik bilen edilen, Missiriýan külalçy ussalarynyň önümleriniň Eýranyň Ka şan, Reý şäherleriniň keramiki önüm lerine meňze megi, şeýle iri şäher ler bilen mede ni aragat naşygyň bolan dy gyny tassyk laýar. Keramiki önümlerin de gülleriň dürli görnüşleri, bagyň için 2 surat. Рic. 2 Рис. 2
MIRAS 59 däki guşlaryň suraty janlandyrylypdyr. вывод, что ее лепка была произве- Nagyşlaryň meňzeşligi baradaky pikir дена вручную. Гончарные изделия örän dogry diýen netijä gelmäge müm изнутри и снаружи дополнительно kinçilik berýär [4, 180]. обмазывались слоем глины, их по- Küýze önümleri, esasan, toýun pal верхность тщательно отшлифовы- çygyndan ýasa lypdyr. Onuň düzü mine валась. Посуда была разнообраз- çäge, suw, geçi çöpü ri, gamyş tozga ной. Это – кадки, миски, квадратная we ş. m. zatlar goşulypdyr. Külalçy us- плоская посуда. Простая гончарная sa çarhda dürli görnüşli küýze leri ýa продукция в процессе изготовления sapdyr (2 surat ). El çarhyndan başga подвергалась обжигу. Впоследствии palçykdan örüp gap-gaçlary ýasapdyr для обжига кувшинов появились lar. Elde edilen külal önümler, esasan, специальные гончарные печи. Сле- aşhanada ulanylýan gap-gaçlar, te дует отметить, что у всех народов kiz we tegelek düýbi bolan tutawaçly, мира издревле считалось, что быть uly bolmadyk gazanlar hem bolupdyr. гончаром – удел настоящего муж- Küýzeleriň dürli görnüşleri peýda bo чины. У народов Средней Азии, в lup başlapdyr. Inçe boýun ly, halka том числе у жителей предгорных görnüşinde edilen tutawaçly, suwuk районов Таджикистана, наряду с zat guýar ýaly edilen jüründigi dürli мужчинами изготавливали посуду и haýwanlaryň kellesiniň şekiline meň украшали ее различными узорами и zeş bolan küýzeler, kürüş geler, ýalpak женщины [5, 12]. tabaklar, ýag ýaýmak üçin niýetlenen Из глины производилась необхо- «güpiler» bar. «Humlar» 1 metr we on димая населению в домашнем хо- 3 surat. Рic. 3 Рис. 3 dan hem uly edilip ýasalypdyr. Jürün зяйстве другая высококачественная dikli badalar (bokallar), külal çyralar (3 посуда из фарфора, окрашенной ке- surat), küldanlar ýuka diwarly bolup рамики. Это и покрытые разноцвет- dyr [7, 51 ]. ной глазурью блюда, кувшины, чаш- ки с тонкими и широкими ручками, «чернильницы» с нанесенным чер- нилами орнаментом. При раскопках найден также кувшин, выполненный в виде головы петуха с большими глазами. А ручки этого изделия, окрашенные в разные цвета, стили- зованы под хвост петуха. В средние века город Миссериан превратился в развитый культурный, торговый и ремесленнический центр. Миссе- рианская керамика, относящаяся к ХII – ХV вв., украшалась самы- ми разнообразными орнаментами. Клюв, глаза, движения, наружность павлина и других птиц удавалось в ней живо отображать. На тарелках изображались и павлины с хвоста- ми, окрашенными в голубой, крас- ный тона. Все это подтверждает схожесть изящно и художественно выполненных изделий миссериан- ских гончаров с керамическими из- делиями мастеров городов Кашан, Рей, что является свидетельством наличия культурных связей с этими крупными городами. В орнаментах керамических изделий оживали раз- личные виды цветов, птиц в саду. Схожесть орнаментов дает возмож- 4 surat. Рic. 4 Рис. 4 ность прийти к правильному выводу
60 MIRAS the special pottery kilns were о взаимовлиянии гончарных худо- appeared for burning jugs. жественных традиций народов Цен- It should be noted that from тральной Азии [4, 180]. ancient times all peoples of Изначальным сырьём для гончар- the world considered that to ных изделий является, в основном, be a potter is a work of real плотная глина. В нее добавляли пе- man. Women along with men сок, воду, козью шерсть, камышовый made and decorated table- пух и подобные им вещи. Мастер- ware with various patterns in гончар изготавливал различные кув- the peoples of Central Asia, шины на круге (Рис 2). Кроме круга, including the residents of the глиняную посуду производили пу- foothills regions of Tajikistan тем сплетения глины. Сделанные [5, 12]. вручную гончарные изделия – это в Population made table- основном посуда, относящаяся к ку- ware from clay and other хонной утвари – небольшие котелки high-quality dishes from por- с плоским и круглым дном и ручка- celain and dyed ceramics ми. Стали появляться различные in household. There were кувшины. Они были с тонкими гор- dishes, jugs, cups with thin лышками, с ручками в виде колец, and wide handles, «inkpots» с носиками в виде голов различных Goňurdaky köşkden tapylan keramiki kubok. with ornaments put with животных, кружки, неглубокие блю- Ceramic goblet from the Gonur palace. inks, covered with motley да, «гюпи», предназначенные для Керамический кубок из гонурского дворца. glaze. There are also jugs взбивания масла. «Хумы» изготав- made in the shape of head ливали метровой и более высоты. Külal önümleriniň owadan bolmagy of the cock with large eyes. And the У бокалов, глиняных ламп (Рис 3), üçin, onuň daşyna syrça edilipdir. ХIХ handles of the jug, dyed in different пепельниц с носиками стенки были asyryň ahyryn da ‒ ХХ asyryň başyn da colours, styled under the tail of the тонкими [7, 51]. syrça taýýarlanylanda çogan ösümligi cock. In the Middle Ages, the city of Для того, чтобы придать красивый niň külüni ulanypdyrlar. Ýygna lan küli Misserian turned into the developed вид гончарным изделиям, их ста- ussahanada saklapdyrlar. Syrça ny cultural, commercial and trade centre. ли снаружи покрывать глазурью. В doly taýýarlamak üçin, çogana çäge, The Misserian ceramics, related to XII конце ХIХ – начале ХХ вв. при при- suw garyp, azajyk bugdaý ununy go – ХV centuries, were decorated with готовлении глазури использовали şup gazan da gaýnadypdyrlar. various patterns. People could depict золу растения чоган. Собранную Türkmen külallçylary wagtyň geç megi bilen syrça taýýarlanlarynda, oňa owradylan aýna goşup dyrlar. Ony ilki sokuda döwüp, elekde eläp, aşga ry ulanyşy ýaly ulanypdyrlar. «Güpi ler» üçin ýörite çäge we aşgar goşu lyp edilen syrça, gap-gaçlar üçin bolsa laýdan, çägeden, aýnadan we gurşun dan edilen syrça ulanylypdyr. Günorta Türkmenistanda ýerleş ýän gadymy Taýçanakdepeden tapy lan küýze ýasal ýan guralyň, küre leriň, küýze ýasaýan ussahanalaryň, küýze döwükleriniň, küýze ýasalýan çarhyň we onuň bişirilýän ojagy nyň tapyl magy, bürünç döwründe palçykdan gap-gaçlaryň köp öndürilendigi bilen düşündirilýär. Küýze ýasalýan ussa hanada küýzegär, toprak çy, palçyk çy, suwçy, nagyşçy ýaly hünärmenler işläpdir. Küýze önümleri gura dylyp, peçlerde bişirilip bolnandan soň, ola ry nagyşlar bilen bezäpdirler. Türkmen Margiananyň keramikasy. Biziň eýýamymyzdan ozalky II müňýyllyk. külalçylary külal önümlerini dürli na Ceramics of Margiana. II millennium B.C. gyşlar bilen bezäp, soňra olara syrça Керамика Маргианы. II тысячелетие до н.э. MIRAS 61 lively the beak, eyes, movement, ap- золу хранили в мастерской. Для pearance of peacock and other birds. приготовления глазури к чогану до- The peacocks with tails, coloured in бавляли песок, воду, немного пше- blue and red were depicted on the ничной муки и кипятили в казане. plates. All this testifies to the similarity Позднее туркменские гончары в of the finely and artistically performed процессе приготовления глазури к articles of the Misserian potters with этим компонентам добавляли из- ceramic articles of masters of the cit- мельченное стекло. Его сначала ies of Kashan and Rey, existence of толкли в ступе, просеивали через cultural links with these large cities. сито, затем использовали как ще- Different kinds of flowers, birds in the лочь. Для «гюпи» применяли гла- garden revived in the ceramic articles. зурь, сделанную из специального Idea about similarity of the patterns песка и щелочи, для посуды – из gives opportunity to come to the right глины, песка, стекла и свинца. conclusion [4, 180]. Обнаруженные в древнем Тай- The pottery articles are made mainly чанакдепе, расположенном в Юж- 5 surat. Рic. 5 Рис. 5 from compact clay. Sand, water, goat ном Туркменистане, гончарные мастерские, печи, приспособление örtüpdirler. Küýzelerde azyk önümleri wool, cane fluff and suchlike things для изготовления кувшинов, череп- zaýalanmaz ýaly, onuň içi syrçalanyp are added into it. Master-potter made ки кувшинов, гончарный круг, печь dyr [5, 12]. various jugs on the potter’s wheel для обжига изделий являются сви- Küýze önümlerini öndürmekde gu (Pic. 2). Besides, the wheel the earth- детельством того, что в бронзовом rallaryň uly ähmiýeti bardyr. Mysal enware made by weaving clay. The веке производилось много глиняной üçin, agaç we rezin çekiç, pil, agaç pil handmade pottery articles are mainly посуды. В каждой мастерской ра- çe, kätmen, orak, iri hem ownuk gözli tableware used in the kitchen, small ботали гончары, люди, носившие cauldrons with flat and round bottom elek, ujy egri pyçak, degirmen, bedre, воду, замешивающие глину, деко- and handles. Different jugs became byçgy, ige, çyzma galam, nagyş çek рировавшие готовые изделия. Турк- to appear. There were jugs with thin mek üçin darak we ş. m. ulanylýar. менские гончары украшали свои из- mouth, with handles in the shape of Külal hamyryny garmak üçin ýörite делия различными узорами, а затем ring, with spout in the shape of heads покрывали их глазурью. Чтобы про- of various animals, mugs, and not дукты в кувшине не портились, гла- deep plates, «gyupi», intended for зурью наносилось и на внутреннюю beating butter.«Khums» were made поверхность кувшина [5, 12]. with a meter and more height. The Важное значение в производстве walls of glasses (Pic. 3), clay lamps, гончарных изделий имеют инстру- ash tray with spout were thin [7, 51]. менты. Например, используются The pottery articles became to be деревянный и резиновый молотки, coated with glaze from outside in order лопату, деревянная лопатка, моты- they be beautiful. In the end of ХIХ – га, серп, мелко- и крупноячеистые beginning of ХХ century, the ashes of сита, кривой нож, жернов, ведро, the saltwort plant was used for prepa- пила, напильник, чертежный каран- ration of glaze. The collected ashes даш, гребень для нанесения узора were stored in the workshop. Sand, и т.п. Для замеса глины использо- water, some wheat flour were added вали специальную лопату, а имен- to the saltwort to prepare completely но «кепче». У гончара имелись два glaze and boiled it in the cauldron. сита: крупноячеистое – для просеи- Later, the Turkmen potters added вания крупных частей, мелкоячеи- crushed glass in preparation of glaze. стое – для просеивания субтракций, It was first crushed in the mortar, sifted прошедших через ручной жернов [7, and used as alkali. The glaze made 61]. from special sand and alkali was used В Гявургала, находящейся в Мер- for «gyupi», and glaze from clay, sand, ве (ныне – Мары), были гончарные glass and lead was applied for table- мастерские, высота стен которых ware. достигла 3 м. Для производства The pottery workshops, kilns, appli- гончарных изделий рядом со специ- ance for making jugs, broken pieces of ально приготовленной желтой и зе- jug, potter’s wheel, furnace for burn- леной глиной устанавливался гон- 6 surat. Рic. 6 Рис. 6 ing articles, discovered in the ancient чарный круг, сделанный из круглого
62 MIRAS pil, ýagny «kepje» ulanypdyrlar. Kü Taychnakdepe, located in the South- камня. На этом круге гончар изго- lalçynyň iki elegi bolup, irisi owradylan ern Turkmenistan, is explained by pro- тавливал из глины кувшины, хумы bölekleri elemek üçin, ownugy bolsa duction of many clay tableware in the и посуду. Для их обжига существо- el degirmeninden geçirilen zatlary ele Bronze Age. Potters, the people, who вали специально предназначенные mek üçin gerek bolupdyr [7, 61]. brought water, puddled, decorated the печи, по бокам от которых находи- Merwde ýerle şen Gäwür galada kü finished articles worked in the pottery лось место, где разжигали огонь [2, lalçylyk ussahanalary bolup, olaryň workshop. The Turkmen potters deco- 48] (Рис 4). diwarlarynyň uzynlygy 3 metre çen rated their articles with various pat- Находки, обнаруженные во вре- li ýetipdir. Külal önümlerini öndürmek terns and, then coated with glaze. The мя археологических раскопок, по- üçin ýörite taýýarlanan sary we ýaşyl glaze was coated in the inside as well казывают, что гончарные изделия palçygyň ýanyn da tege lek daşdan edi in order foodstuffs were not spoiled in производились и использовались в len külal çarhy goýlupdyr. Külalçy şol jug [5, 12]. повседневной жизни людей с древ- palçykdan el çarhyn da küýze leri, hum Instruments have a great importance нейших времен. Во всех без исклю- lary we gap-gaçlary ýasapdyr. Olary in production of the earthenware. For чения поселениях Маргуша (ныне bişirmek üçin ýörite edilen peçler bo example, the wooden and rubber – Мары) обнаружены остатки кера- lup, onuň gapdalynda ot ýakylýan ýeri bolupdyr [2, 48] (4 surat). hammer, spade, wooden spade, hoe, мических горнов, у которых когда-то Arheologik gazuw-agtaryş işleri ge sickle small and large-meshed sieves, трудились древние гончары-кера- çirilende tapylan tapyndylar, has ga crooked knife, grinder, bucket, saw, мисты. Как правило, для устройства dymy döwürlerde-de külal önümleriniň file, drawing pencil, comb for draw- такой печи мастер выкапывал в öndürilip, adamlaryň gündelik durmuş ing pattern and so on are used. The земле прямоугольную или оваль- larynda ulanylyp gelnendigini görkez special spade, in particular, «kepche» ную яму и тщательно обкладывал ýär. Marguş ýurdunyň ähli oturymly was used for mixing clay. The potter ее изнутри сырцовым кирпичом. Та- ýerlerinden gadymy küýze gärleriň iş had two sieves: large-meshed–for sift- ким образом, формировалась топ- län keramiki küre leriniň galyndylary ing large pieces, and small-meshed – ка будущего горна, куда через спе- tapyldy. Kada bolşy ýaly, ussa şeýle for sifting things, passed through hand циальное отверстие загружались küreleri gurmak üçin ýerde gönüburçly grinder [7, 61]. дрова. Внутри топки возводилась
7 surat. Рic. 7 Рис. 7
MIRAS 63 8 surat. Рic. 8 Рис. 8 ýa-da uzyn çukur gazýar hem-de onuň There were pottery workshops in продольная стеночка, служившая iç ýüzü ne çig kerpiji yhlas bilen örýär. Gyavurgala, located in Merv (the pres- опорой для пола камеры обжига. Şeýdibem geljek ki küre ýörite edilen ent Mary) the length of their walls В полу камеры обжига проделыва- deşikden odun salnyp gyzdyrylýar. reached 3 meters. The potter’s wheel, лись сквозные отверстия, через ко- Küräniň içinde dikligine diwarjyk gal made of round stone was installed for торые жар из топки попадал в каме- dyrylýar, oňa bişiriji kameranyň aşagy production of earthenware near spe- ру, где находились полуфабрикаты, daýanýar. cially prepared yellow and green clay. приготовленные для обжига. Посу- Küräniň polunda zowwam körük ler Potter made jugs, «khums» and table- да в процессе изготовления не име- goýulýar, olardan ojakdaky bişirmäge ware on this potter’s wheel. There ла непосредственного соприкосно- taýýarlanan önümler gyzgyn kürä bar вения с огнем и, как следствие, не ýar. Gap-gaçlar taýýarlananda ot bilen were the specially made kilns, from side of which were place where fire трескалась и не покрывалась копо- göni galtaşmaýar, netijede olar jaýryl тью. Так работали гончары Гонура. maýar we gurumlanmaýar. Goňur de was kindled, for their burning [2, 48] Из-под их искусных рук выходили päniň küýzegärleri şeýle işläpdirler. (Pic. 4). десятки, сотни, тысячи разнообраз- Olaryň ezber ellerinden dürli görnüş Finds, discovered during archeologi- ных по форме и по назначению со- li we hajatly gap-gaçlaryň onlarça sy, cal excavations, show that earthen- судов [8, 93]. ýüzlerçesi, müňlerçesi çykypdyr [8, ware were made and used in every- Краски, необходимые для нанесе- 90]. day life of the people from the most Külal önümleriniň nagyşlary üçin ния узоров на гончарные изделия, ancient times. The remains of the специально собирались в горах. ulanyljak reňkler daglyk ýerlerden ýö ceramic furnaces, near which once rite ýygnalypdyr. Ösümlikleri döwüp, Растения измельчались и расти- worked ancient potters-ceramists, owupdyrlar. Soňra el degirmen de dö рались. Затем размалывались на were discovered in all settlements of wüpdirler. Alnan ösümlik tozuna (poro ручных жерновах. Добавив к полу- şoga) bugdaý ununy goşup, tä ýelim the Margush (the present Mary). As a ченной массе (порошку) пшеничную ýaly bolýança gyzgyn suwda gaýna rule, master dug in ground the square муку, кипятили в воде до клееобраз- dypdyrlar. Ol bişirilmänkä gyzyl reňk or oval hole and thoroughly faced it ного состояния. Если цвет до кипя- de bolan bolsa, gaýnadylandan soň, on the inside with mudbrick for instal- чения был красным, то после кипя- gök reňke öwrü lipdir [5, 64-65]. Bu te lation of such kiln. Thus, the furnace чения он становился голубым [5, bigy boýaglaryň reňkleri ençeme ýyllar of the future hearth to where through 64-65]. Цвет красок из этих природ-
64 MIRAS geçendigine garamazdan, özüniň dur special opening firewood was loaded ных красителей в течение несколь- nuklylygyny, öwüşginini saklapdyrlar. was made. The lengthwise wall was ких лет оставался неизменным, не Haşamçy we syrça çy ussalar nagyş erected inside of the hearth, to which утрачивая палитру своих оттенков. lary, syrçalary edenlerinde tebigy bo floor of the burning chamber was rest. Мастера-граверы и художники при ýaglary ulanypdyrlar [3, 95-105]. My The reach-through holes were made создании узоров, глазури приме- sal üçin, halka, küşt öýjükleri, çyzyk in the floor of the burning chamber, няли природные краски [3, 95-105]. zolaklary ýelek, gül görnüşli nagyşla and heat got to chamber through Широко использовались такие узо- ry giňden peýdalany lypdyr. «Goçak» them, where stood half-finished prod- ры, как круг, шахматные клетки, nagşy halylarymyzda, el işle rimizde ucts, prepared for burning. In the pro- линии в виде перьев, цветов. Узор edilýär. Guşlar hem nagyş laryň bir ele cess of production, tableware did not «гочак» встречается как декоратив- menti bolup durýar. Mysal üçin: «guş directly touch with fire and as a conse- ный элемент ковров ручной работы. dyrnak», «guşyzy» nagyşlar edilipdir. quence, was not cracked and covered Одним из видов узоров являются и Türkmen halkynyň külal önümleri we with soot. Potters of Gonur worked изображения птиц. Например, вы- onuň nagyşlary owadanlygy, nepisligi this way. Tens, hundreds, thousands полнялись узоры «гушдырнак», «гу- bilen birlikde çuňňur many-mazmuny various-shape and purpose vessels шызы». bilen hem tapa wutlan ýar. Külalçy us were made by them [8, 97]. Гончарные изделия и их узоры у salaryň, önümlerindäki ýylanyň şeki The dyes, required for drawing pat- туркменского народа отличались не li öýe rysgal getirip, atyň şeki li bolsa только красотой, изяществом, но и myrat-maksadyňa ýetirýär diýen yrym- terns on the pottery articles, collected specially in the mountains. The plants глубоким содержанием, неся в себе ynançlara uýupdyrlar. Ol nagyşlaryň определенный сакральный смысл. her biri asyrla ryň dowa mynda kämil le were crumbled and grinded to powder. Then, they were milled in the hand Существовало поверье, что разно- şip, pederlerimiziň ruhy-pelsepewi ga образные рисунки, используемые millstones. Adding wheat flour to the raýyşlaryny, aňyýetini, ruhy dünýäsini, мастерами-гончарами в своих из- got powder boiled it in water up to the durmuşyny beýan edipdir. Biziň taryhy делиях, приносят в дом достаток, state of glue. If colour before boiling mirasymyzyň we külal önümleriniň na а изображение лошади – удачу. was red, then, after boiling it became gyşlarynyň halka täsir edip bilendigini Каждый из их этих узоров, совер- nygtamak gerek. blue [5, 64-65]. The colour of the шенствуясь на протяжении веков, Merkezi Aziýa halklarynda külal çy paints from the natural dying stuffs re- являлся зеркальным отражением ussalaryň däp-dessurlary we ussaha mains invariable during several years различных сторон философских nada berjaý edilmeli düzgünleri bolup and did not lose its tints. The masters- взглядов, духовного мира, жизни dyr. Ussa hanada ulanylýan ähli gu engravers and painters used natural наших предков. Следует отметить, rallar arassa we aýawly saklanypdyr. dyes in creation of patterns and glaze что наши образцы гончарных изде- Külalçylyk ussa hanasynda arassaçy [3, 95-105]. For example, such pat- лий повлияли на гончарное искус- lyk we tertip-düz gün bilen bir hatarda terns like circle, chess checks, lines ство других народов Центральноа- ata-babalarymyzyň däp-dessurlary in the shape of feathers, and flowers зиатского региона. doly berjaý edilipdir. Şägirt külalçylyk were widely applied. «Gochak» pat- У мастеров-гончаров народов hünärini gowy öwreneninden soň, öz tern is used in carpets and needle- Средней Азии были свои обычаи и halypa ussasyndan pata alypdyr [9, work. The birds are also one of the обязательные правила. Все инстру- 281]. elements of the pattern. For example, Ata-babalarymyzyň gadymdan gel менты в мастерской содержались в patterns «gushdyrnak» and «gushy- чистоте и порядке. Считалось обя- ýän ýörelgelerine laýyklykda, ýasalan zy» were performed. külal gap-gaçlar halkyň toý-dabarala зательным знание и соблюдение Earthenware of the Turkmen people rynyň bezegi bolupdyr. Galpak, ýaş, обычаев в полной мере предков. and their patterns differed by their sünnet, durmuş we beýleki toýlary Ученик, закончив обучение гончар- beauty, refinement and deep content. myzda dürli naharlardyr tagam lary, mi ному мастерству, испрашивал у на- There was such belief that pictures, weleri, süýjüleri, şerbetleri salmak üçin ставника благословение [9, 281]. used by local potters in own works, niýetlenen külal tabaklar, düýbi ýalpak По древнему обычаю предков edilip ýasalan badyýalar, çaý içmek brought prosperity to home, and horse глиняная посуда была украшением üçin çäýnek-käseler, küýzeler, bulgur – success. Each of these patterns, праздничных застолий народа. На lar biziň häzirki günlerimizde hem giň perfecting during centuries, reflected различных наших семейных тор- den ulanylýar. Külal önümleri türkmen philosophic views, spiritual world, жествах – «галпак тойы», «суннет durmuşynyň däp-dessurlary bilen berk and life of our ancestors. It should be тойы», день рождения, свадьба для baglanyşyklydyr. Tebip lerde çalt gutu noted that our patterns of the earthen- подачи разных кушаний и блюд, lyp gitsin diýen ýagşy dilegler bilen nä ware influenced on the pottery art of фруктов, сладостей, напитков и sagy otdan bökdürmek däbi bolupdyr. other peoples of Central Asian region. сейчас широко используются пред- Ýedi sany täze toýun käsesini döwüp, Masters-potters of the peoples of назначенные для этих торжеств гон- «bela-beterler şu döwlen käseler bilen Central Asian had own customs and чарные блюда, бокалы с плоским gitsin» diýen dilegleri edipdirler. Oňa obligatory rules. All instruments in the дном, пиалы для чая, кувшины, «ot käse» diýlipdir. workshop were kept in cleanness and чарки. Гончарные изделия прочно MIRAS 65 order. It was considered obligatory связаны с традициями туркменской the knowledge and following of the народной жизни. Известен обряд, customs of the ancestors in full. Pupil когда, стремясь к скорому выздо- after finishing studying of the pottery ровлению, больной перепрыгивал craft asked blessing from his tutor [9, через огонь. По обычаю «тебибы» 281]. (народные целители) с добрыми по- According to ancient traditions of желаниями, – чтобы «беды ушли с the ancestors, the clay tableware was этой пиалой», разбивали семь но- a decoration of the festal parties of вых глиняных пиал. Их называли the people. Now, the pottery plates, «огненные пиалы». В эпоху могущества и счастья glasses with flat bottom, drinking нашего государства это древнее bowls for tea, jugs, cups designed for ремесло продолжает развиваться it are widely used in our various fam- и совершенствоваться. Опытные ily holidays – «galpak toy», «sunnet мастера-гончары изготавливают из- toy», birthday, wedding for giving vari- делия, воспевающие наше счаст- ous meals and dishes, fruits, sweets ливое время. Гончары-наставники and drinks. Pottery articles are closely обучают своих учеников тонкостям connected with traditions of the Turk- древнего искусства. Например, пре- men people. The rite is known when подаватели кафедры реставрации the sick man jumped over the fire культурных ценностей Туркменского wishing soon recovery. According to государственного института куль- tradition, the «tebibs» (folk healers) туры, объясняя своим студентам, broke seven new clay drinking bowls какие требуются материальные ре- with good wishes in order «troubles сурсы при изготовлении гончарных will go away with those bowls». They изделий, не жалеют усилий, обу- 9 surat. Рic. 9 Рис. 9 were called «the fire bowls». чая студентов технике исполнения In the Epoch of Might and Happi- наносимых на них декоративных Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk ness of our state, this ancient craft элементов. В изделиях, созданных döwründe bu gadymy senet ösüp, has has been developing and perfecting. студентами, можно увидеть отзвуки kämilleşýär. Öz işine ökde hünärmen Experienced masters-potters make художественных произведений раз- külalçy ussalar biziň bagtyýarlyk döw articles, glorifying epoch of happiness. ного содержания. Например, ими rümizi wasp edýän külal önümlerini The potters-tutors train their pupils были созданы гончарные изделия ýasaýarlar. Halypa külalçy ussalar, bu to fine secrets of the ancient art. For под названием «Созвездие шер- gadymy sunga tyň inçe syrla ryny öz example, teachers of Cultural Values’ бет», «Герои туркменских народных leriniň şägirtlerine öwredýärler. Mysal сказок», «Туркменские народные üçin, Türkmen döwlet medeniýet ins Restoration Department of Turkmen State Institute of Culture while ex- музыкальные инструменты», а так- titutynyň medeni gymmatlyklary reje же разные виды национальных кув- leýiş kafedra synyň mugal lymlary öz plaining to their students what kinds of шинов, блюд (Рис. 5 и 6). Применя- okadýan talyplaryna, külal önümleri materials are required in making pot- ется несколько способов нанесения ýasalanda, nähili çig mal seriş deleri tery articles, tirelessly teach students декоративных элементов: 1) метод niň gerekdigi barada düşündirip, be the patterns, drawn on them as deco- нанесения изображения цветов, zeg hökmünde oňa salyn ýan nagyş ration. It is possible to view different птиц, животных при помощи кисти; lar dogrusynda talyplaryna irginsiz content artistic works in the articles, 2) наклеивание на изделие уже го- öwredýärler. Talyp laryň ýasan külal created by the students. For example, тового узора; 3) тиснение узора на önümlerinde dürli mazmunly çeper suchlike works like «Constellation of eserleri görmek bolýar. Mysal üçin, кувшине; 4) чеканка на невысохших sherbet», «Heroes of Turkmen folk гончарныых изделиях узора с помо- «Şerbet toplu my», «Türkmen halk er fairy-tales», «Turkmen folk musical tekilerindäki gahrymanlar», «Türkmen щью соответствующего инструмен- instruments» as well as various kinds halk saz gurallary» diýlip atlan dyrylan та. of jugs and dishes were created (Pic. külalçylyk önümleri, şeýle hem küý Во время посещения мастерской 5 and 6). There are different kinds of zeleriň, tabaklaryň dürli görnüşleri Багтыяра Ходжаниязова, живущего ýasalypdyp (5 we 6 suratlar). Nagyş drawing patterns: 1) method of draw- в Куняургенческом этрапе Дашо- etmegiň dürli görnüşleri bar: 1. Gül ing pictures of flowers, birds, and ani- гузского велаята, наше внимание leriň, guşlaryň, haýwanlaryň suratyny mals with the help of brush; 2) sticking привлекли необычные, гончарные çotgalar bilen çekmek usuly. 2. Küýze on the articles of the ready pattern; 3) изделия, привлекающие своей кра- önümlerine taýýar bolan nagşy ýel impression of patterns on the jug; 4) сотой и поэтичностью (Рис. 7 и 8). memek. 3. Küýzelere nagyş basmak. chasing patterns on the damp pottery Создаваемые мастером изделия от- 4. Küýze önümleri entek guramadyk articles with the help of instrument. личаются разнообразием, глубоким 66 MIRAS wagty oňa gural bilen deşip dürli na Unusual, beautiful and interesting содержанием. Среди них – блюда с gyşlary etmek. pottery articles attracted our attention разными узорами, подарочные кув- Daşoguz welaýatynda ýaşaýan «kö during visit of the studio of Bagtiyar шины метровой высоты. Выполнен- neürgençli ussa» ady bilen tanal ýan Khojaniyazov, who lives in Dashoguz ные им гончарные изделия вобрали Bagtyýar Hojanyýazowyň iş ussaha velayat and famous by name of «Ko- в себя память о различных исто- nasynda bolanymyzda, onuň täsin, neurgench Master». Articles, created рических событиях, в них находят owadan we çuň manyly külal önümleri отражение наше культурное насле- biziň ünsümizi özüne çekdi (7 we 8 su by him, differ by variety and substan- дие, духовные ценности. Например, ratlar). Onuň döredýän külal önümleri tiveness (Pic. 7 and 8). Dishes with niň görnüşleri dürlüligi, çuň many lyly various ornaments and one-meter выполненное мастером гончарное gy bilen tapawutlanýar. Olaryň içinde height gift jugs are among them. The изделие: кувшин «Великолепный dürli nagyşly tabaklar, sowgatlyk üçin pottery articles, made by him, reflect век», украшенный различными узо- ýasalan boýy bir metre ýetýän küý different historical events, our cultural рами, является подлинным произ- zeler bar. Onuň ýasan külal önümleri heritage and spiritual values: for ex- ведением искусства (Рис. 9). На biziň mede ni mira symyzy, ruhy gym ample, made by master pottery arti- кувшине «Магтымгулы» размещен matlyklarymyzy beýan edýän dürli канонический портрет велико- cles: jug «Wonderful Age», decorated taryhy wakalary öz içine alýar. Mysal го поэта и философа Магтымгулы with different patterns, is true a work üçin, onuň ýasan kulal önümleri: «Aja Пырагы. А на кувшине «Лейли и of art. (Pic. 9). The image of great the ýyp asyr» atly küýze, dürli nagyşlar bi Меджнун», изображение влюблен- poet and philosopher Magtymguly len bezelen sungat eseridir (9 surat). ных выполнено разными красками «Magtym guly» atly küýzäniň orta syn Fragy is drawn on «Маgtymguly» jug. и покрыто глазурью. На кувшине da türkmeniň beýik şahyry Matymguly The image of lovinj couple is depicted «Комплекс Куняургенча» красоч- nyň şekili ýerleşdirilipdir. «Leýli – Mež on the jug «Leyli and Mejnun», per- но изображены памятники города, nun» atly uly küýze bolsa, dürli reňkler formed with the help of various colours бывшего в древности центром на- we syrça bilen örtülip, onda Leýli bilen and coated with glaze. The colourful Mežnunyň keşpleri janlandyrylypdyr. уки и знаний. monuments of Koneurgench city are «Köneürgenjiň toplumy» atly küýze de Значимые произведения наших depicted on the jug «Complex of Ko- ylmyň, bili miň gadymy merkezi bolan мастеров-гончаров воплощают в Köneürgenjiň ýadygärlikleri şekillendi neurgench», which was ancient centre себе трудолюбие древнего туркмен- rilip, dürli reňkler bilen bezelipdir. of science and knowledge. ского народа, полно раскрывая му- Biziň külal ussalarymyzyň şeýle çuň The significant works of our master- дрость нации её жизненную фило- manyly eserleri, gadymy türkmen hal potters reveal wisdom of the philo- софию. kynyň zähmetsöýerligi bilen bir hatar sophic thought of our ancestors along Роль изучения гончарного искус- da, olaryň akyl-paýhaslylygyny, pelse with their diligence. ства и передачи его будущим поко- pewi pikirlerini doly açyp görkezýär. Importance of studying of the pottery лениям в Год почитания наследия, Gadymy külalçylyk sungatyny öw art and passing it to future generation преобразования Отчизны еще боль- renmek we geljek nesillerimize ýetir in the Year of Honouring Heritage and mek Mirasa sarpa goýmak, Watany ше возрастает. Гончарное искусство özgertmek ýylynda özüniň ähmiýetini Transforming Fatherland has been является одним из воплощений has-da artdyr ýar. Külalçylyk sungaty increasing more. The pottery art is материальной и духовной сущно- halkymyzyň maddy we ruhy hakyda material and spiritual essence of our сти нашего народа, неиссякаемым sy, medeniýetimiziň egsilmez baýlygy people, inexhaustible wealth of our художественным богатством нашей bolup durýar. culture. культуры.
EDEBIÝATLAR LITERATURE ЛИТЕРАТУРА
1. Berdimuhamedow G. Türkmen medeniýeti. Aşga bat: Ylym, 2015. 2. М. Беленицский, И. Б. Бентович, О. Г. Большаков. Средневековый город Средней Азии. Ашхабад, 1973. 3. Бяшимова Н. Поливная керамика южного Туркменистана. Ашхабад, 1989. 4. Каракумские древности. Вып . VIII. Ашхабад, 1979. 5. Löllekowa O. Türkmenistanyň gady my gap-gaçlary. //Türkme nistanyň ýadygärlikleri. 1980. №1. 6. Mere dow A., Ahally S. Türkmen klassyky edebi ýa tynyň sözlügi. Aşgabat: Türkmenistan, 1988. 7. Пиркулиева А. Домашние промыслы и ремесла туркмен долины Средней Амударьи во второй половине ХIХ начале ХХ в. – Ашхабад, 1973. 8. Sarianidi W. Marguş. Aşgabat, 2002. 9. Занятия и быт народов Средней Азии. Ашхабад, 1971. 10. Magtym guly.Eserler ýygyn dysy, Aşga bat, «Ylym» neşirýaty, 2013, 1 jilt. Sah. 247. 11. Махтумкули. Избранные стихотворения. Ашхабат, «Ылым», 2014. Стр. 64.
MIRAS 67 S. ATAÝEW, M. BABA ÝEWA (Türkmenistan) TIMARLANMAK BILEN BAGLA NYŞYKLY DÄP-DESSURLAR
S. ATAYEV, M. BABAYEVA (Turkmenistan) THE TRADITIONS, CONNECTED WITH CARE FOR OWN APPEARANCE
С. АТАЕВ, М. БАБАЕВА (Туркменистан) ТРАДИЦИИ, СВЯЗАННЫЕ С УХОДОМ ЗА СОБСТВЕННОЙ ВНЕШНОСТЬЮ
Timarlanmakda ulanylan serişde The ways and means tradition- Способы и средства, традицион- ler maddy mede niýetiň bir görnüşine ally used to care for yourself, make но используемые для ухода за со- degişlidir. Olarda etni ki tary ha degiş a separate layer of material culture бой, составляют отдельный пласт li däp-dessurlar, sosial gatnaşyklar of each nation. Concealing certain материальной культуры каждой на- we ideologiýanyň käbir elementle sacral sense, they reflect the tradi- ции. Таящие в себе определенный ri – ynançlar, estetiki kadalar bardyr. tions concerning culture of ethnos, re- сакральный смысл, они отражают Şonuň üçin olaryň etnog rafiýa taýdan lations, formed between members of традиции, относящиеся к культуре derňelmegi halkyň dünýägaraýşyny, all society or separate social groups gözellige düşü nişini kesgit läp biler. этноса, отношения, сложившиеся and some elements of ideology of be- Dünýä halklarynyň ählisinde bezen между членами всего общества или lief, aesthetic norms, representations meklige, timar lanmaklyga uly ähmi отдельных социальных групп, и не- ýet berlipdir. Orta Aziýa nyň gadymy which have been developed from time которые элементы идеологии ве- halklary hem gündelik durmuşda ti immemorial about the beautiful. There- рования, эстетические нормы, т.е marlanmak üçin gerekli serişdelerden fore, their ethnographic research can сложившиеся испокон веков пред- furnish the clue to understanding the giňden peýda lanypdyrlar. Bu serişde ставления о прекрасном. Поэтому outlook of people, their perception of leriň alnyşy, peýdalanylyşy, ähmiýeti их этнографическое исследование aesthetic ideals. All world nations at- barada ygty barly orta asyr çeşme le может дать ключ к пониманию миро- ri hökmünde al-Hekim at-Termeziniň tached great value to attire, processes воззрения народа, его восприятию «Al-Jamy as-Sahyh», ýa-da «Sunan of care for own appearance. From эстетических идеалов. Все народы at-Termezi» atly hadyslar ýygyndysy time immemorial the people of Central мира большое значение придавали (1 surat), Ibn Sinanyň «Lukmançylyk Asia widely used conditioning agents нарядам, процессам ухода за соб- ylmynyň kanun lary» (2 surat), Mu in daily life. The collected hadises ственной внешностью. Уже с древ- hammet Gaýmaz Türkme niň «Pygam «Al Jami as-Sakhikh», or «Sunan at- ber tebipçiligi», Abu Bekr ar-Razynyň Termezi» by Al-Khakim at-Termezi ности народы Средней Азии широ- «Syrlaryň syry kitaby» ýaly eserlerini (Pic.1), «Canons of Medicine» by Ibn ко использовали в повседневной görkezmek bolar. Sina (Pic.2) , «Healing of the Proph- жизни средства ухода за собой. В Aýal-gyzlaryň özlerine zynat ber ets» by Mukhamed Gaymaz Turk- качестве надежных средневековых mekleri gadymdan bäri dowam edip men, «Book of Secret of Secrets» by источников о способах получения, gelýän däp bolupdyr. Sebäbi b. e. öňki применения, о назначении этих II-I asyrla ra degişli bolan aýal şekille Abu Bakhr Mukhammed ibn Zakariya средств можно назвать сборник ха- riniň birnäçesinde olaryň boýunlary ar-Razi.can be called as reliable me- дисов «Аль-Джами ас-Сахих», или monjuklar we gülýakalar bilen beze dieval sources of methods of getting, lipdir. Beýleki Gündogar halklary ýaly application, about purpose of these «Сунан ат-Термези» ал-Хакима ат- türkmenlerde hem üst-başyňa seret means. Термези (Рис. 1) , «Каноны медици- mek, bezenmek, timar lanmak hala Care of women for own appearance, ны» Ибн Сины (Рис. 2) , «Целитель- nylýan häsiýet bolupdyr. Timarlan her upgrading by means of decora- ство пророков» Мухамеда Гаймаза mak esasy maksat boýunça ýerine tions is the rather ancient tradition. Туркмена, «Книга тайны тайн» Абу
Serdar Ataýew, Magtymguly adyndaky TDU-nyň Taryh fakultetiniň arheologiýa we etnologiýa kafedrasynyň uly mugallymy, taryh ylymlarynyň kandidaty. Maýa Babaýewa, Magtymguly adyndaky TDU-nyň jemgyýeti öwreniş ylymlary kafedrasynyň mugallymy.
Serdar Atayev, Senior Teacher of the Archeology and Ethnology Department of the History faculty of Magtymguly Turkmen State University, Candidate of History. Maya Babayeva, Teacher of Social Science of Magtymguly Turkmen State University.
Сердар Атаев, ст. преподаватель кафедры археологии и этнологии истори- ческого факультета ТГУ им. Махтумкули, кандидат исторических наук. Мая Бабаева, преподаватель кафедры обществоведения ТГУ им. Махтумкули.
68 MIRAS ýetirilýär we bu maksatlara bezenýä The bright evidence of it is that in the Бакра Мухаммед ибн Закария ар- niň jemgyýetde özüni hormatlatmak, course of archeological excavations, Рази. dini ynançlaryň talaby, baýlyk we ş.m. a statuette of women, related to II-I Уход женщинами за собственной maksatlar ýatandyr. Şonuň üçin özüne centuries BC, images of beads and внешностью, её облагораживание laýyk, gelşikli geýnip, bezemen gezen brooch were found. As other eastern с помощью украшений является adamlara durmuşda hormat goýlup people, among Turkmen people care древнейшей традицией. Об этом dyr. Türkmenlerde timarlanmak bilen for clothes, face was considered as свидетельствует то, что найденные baglanyşykly däpler gadymdan belli positive feature of each person. Care в ходе археологических раскопок bolupdyr. Muňa halk arasynda aýdyl for own appearance, decoration of фигурки женщин, относящиеся к ýan «Bezenmeýänden aýal bolmaz, outlook was made for the sake of the II-I векам до н.э., имели изображе- öwünmeýänden – är» diýen nakyl overall objective which basis is desire ния украшений бусами и брошью. hem şaýat lyk edýär. «Türkmen diliniň of the human to gain respect in soci- Как у других восточных народов, и у sözlüginde»: Bezeg ‒ dürli şaý-sep, ety, requirements of religious beliefs, туркмен уход за собой за одеждой, owadanlyk üçin ulanylýan zatlar, na gyş. Bezenmek, özüňi bezemek, owa show aspiration to luxury, noble pri- за лицом считался положитель- dan görnüşe, gelşige girmek, timarlan vate world, etc. Therefore, the people ным свойством каждого человека. mak. Bezeg şaýla ry bilen timar lanmak who looked elegantly, dressed with Уход за собственной внешностью, diýen manylary berýär diýip aýdylýar taste used to have public prestige. украшение облика осуществлялись [7]. Among Turkmen people, the traditions ради главной цели, в основе кото- «Etno logiýa boýunça adalgalar» at- connected with upgrading of own ap- рой лежат требования религиозных ly türk sözlüginde bezenmeklige şeýle pearance are known from time imme- верований, желание человека до- teswirleme berilýär: «Bezenmek (türk morial. The national proverb: «there биться уважения в обществе, по- çe ‒ süslenmek) diýlip, şunda bede is no woman, not loving to care of казать своё стремление к роскоши,
Margianadan (Goňurdepe) tapylan, bürünçden ýasalan, kosmetiki gaplar. Bronze cosmetic bottles from Margiana (Gonur-depe). Бронзовые косметические флаконы из Маргианы (Гонур-депе).
MIRAS 69 herself, there is no man, not loving to свой благородный внутренний мир be praised» testifies it. In «Dictionary и т. п. Поэтому общественным пре- of Turkmen Language» the following стижем пользовались люди, оде- meaning is given to the word «attire»: вающиеся нарядно, со вкусом. У «Attire, various decorations, means, туркмен издавна известны тради- applied for appearance care, patterns. ции, связанные с облагораживани- To decorate herself with various jew- ем собственного облика. Об этом elries» [7]. свидетельствует и народная посло- In the Turkish dictionary «Terms вица: «Не бывает женщин, не лю- on ethnology», such definition to the бящих прихорашиваться, не бывает word «smarten oneself up» is given: мужчин, не любящих хвалиться». В «To smarten oneself up» is changing «Словаре туркменского языка» сло- by various ways of natural view of cer- ву «наряд» дается следующее зна- tain places of a body, doing their more чение: «Наряд – различные укра- attractive; it means make up, wearing шения, предметы, применяемые of jewelries, attires. «To smarten one- для красоты, узоры. Приукрашивать self up» was made for the sake of the себя различными украшениями» [7]. main goal is desire of the person to В турецком словаре «Термины gain respect in society and so on. «To по этнологии» дается такое опре- деление слову «прихорашивание»: 1 surat. Рic. 1 Рис. 1 smarten oneself up» means wearing «Прихорашивание – изменение niň belli ýerleriniň tebigy bolşuny we of jewelries, make up of eyes, face, различными способами естествен- görnüşini dürli ýollar bilen üýtgetmek hair, using of aromatic means, attire» ного вида определенных мест тела, ýa-da has göze ilginç etmek; şu mak [2]. делая их более привлекательными; sat bilen boýanmak, bezeg zatlaryny Antimony is one of means which к этому относится прикрашивание, dakynmak, geýin mek hem şuňa meň were often used with special stick for ношение украшений, наряды и т. п. zeşler degişlidir. Timarlanmak esasy drawing on eyes and eyebrows. In Прихорашивание осуществлялось maksat boýunça ýerine ýetirilýär we classical literature and destans this во имя главной цели и в основе bu maksatlara bezenýäniň jemgy stick for antimony drawing appears этой цели лежат желание человека ýetde özüni hormatlatmak we ş.m. basically, as «tutiya». In «Dictionary добиться уважения в обществе и т. maksatlar ýatandyr. Bezenmeklige of the Turkmen Classical Literature» п. К прихорашиванию относятся но- dürli şaý-sepleri dakmak, göz-gaş be- a word «tutiya» means the following: шение различных украшений, окра- шивание лица, глаз, бровей, волос, пользование ароматическими сред- ствами, одежда» [2]. Сурьма является одним из средств, которые часто использо- вались с помощью специальной палочки для нанесения на глаза и брови. В классической литературе и дестанах эта палочка для нанесе- ния сурьмы фигурирует, в основном, как «тутийа». В «Словаре туркмен- ской классической литературы» слову «тутийа» дается следующее определение: «сурьма, камень, на- тираемый на глаза (якобы, этот «камень» увеличивает зоркость глаз) [6]. В одном из стихотворений Махтумкули Фраги есть строки, ярко раскрывающие цель использования «тутийа»:
Если сможешь найти храбреца истины, Его пыль сделай сурьмой для 2 surat. Рic. 2 Рис. 2 своих глаз [186].
70 MIRAS Abu Bekr Muhammet ibn Zakariýýa ar-Razynyň ýadygärligi. Wena (Awstriýa). Monument of Abu Bakr Muhammed ibn Zakariya ar-Razi. Vienna(Austria). Памятник Абу Бакр Мухаммеду ибн Закария ар-Рази. Вена (Австрия). zemek , saçy boýa mak, ysly seriş de «antimony, stone, rubbed on eyes (os- В «Словообразовательном слова- lerden peýda lanmak, geýinmek hem tensibly, this «stone» raises vigilance ре туркменского языка» известного degişlidir» [2]. of eyes) [6]. In one of poems of Mag- туркменского ученого С. Атаниязова Göz we gaş bezemekde örän köp tymguly Fragi there are the lines, vi- слову «тутийа» дается следующее ulanylan serişde sürme bolup ony brantly opening the purpose of use of определение: «Тутийа – корень это- sürme çalynýan çöpüň köme gi bi «tutiya»: го слова, обозначающего камень, len çalypdyrlar. Sürme çöpi nusgawy применяемый для лечения неко- edebiýatda we dessanlarda, köplenç, If you can find the courageous man торых глазных болезней, усиления «totuýa» diýlip atlandyrylypdyr. «Türk of truth, зоркости глаз и нанесения сурьмы, men klassyky edebiýatynyň sözlügin His dust makes antimony for eyes. считается персидским» [1]. Несмо- de» «totuýa» sürme; göze sürtülýän тря на принципиальное совпадение daş; (göýä, ol «daş» gözüň görşüni In «Word-Formation Dictionary of обоих определений в двух назван- artdyrýarmyş) diýen düşünje berilýär Turkmen Language» of well known ных словарях, тем не менее, име- [6]. Turkmen scientist S.Ataniyazov, the ются некоторые смысловые оттен- Magtymguly Pyragynyň goşgulary word «tutuya» has the following defini- ки. «Тутийа» являлась драгоценной nyň birinde «totuýanyň» maksadyny tion: «Tutiya is the root of this word, рудой (Рис. 3). В работе Абу Бакра aýdyň beýan edýän şeyle setirler bar: designating a stone, applied for treat- Мухамеда ибн Закариййа ар-Рази MIRAS 71 (865-925 гг. н.э.) «Книга тайны тайн» содержится полное исследование химического состава этой руды. В этой работе говорится, что «тутийа» бывает различных видов: считается индийской такая руда с тонкой обо- лочкой белого цвета, затем следует руда желтого цвета, считающаяся Хазарской, а руда зеленого цве- та считается Керманской. Иногда «тутийа» встречается в рудниках в печи для плавки руды» [3]. Такое разделение этой руды на естественную и искусствен- ную встречается в работе ар-Рази «Мадхал». Он включает эту руду и в состав камней, и в состав искус- ственно получаемых веществ. Руду, относящуюуся к первой группе, сле- дует понимать как цинковую руду, например, «каламин». Это цинк с угольной щелочью (шпат цинка
Zn CO3 – минерал, распадающийся на части правильной формы при на- правленном ударе о землю); ее зе- леный отблеск получается благода- ря добавлению железа с угольной щелочью. А искусственная «тутийа» является сгустком, остающимся в Abu Aly ibn Sinanyň aramgähi. Hemedan (Eýran). печи после сжигания вышеназван- Mausoleum of Abu Ali-Ibn Sina. Hamadan (Iran). ных видов руды и получения латуни Мавзолей Абу Али ибн Сины. Хамадан (Иран). (это окись цинка). Однако, слово ment of some eye illnesses, strength- «тутийа» ныне используется и для Tapabilseň hakykatyň merdini, ening of vigilance of eyes and anti- обозначения купороса [3]. Также Çeşmiňe totuýa kylgyl gerdini [13]. mony drawing, is considered Persian» широко распространен камнеобраз- [1]. Despite basic coincidence of both ный вид «тутийа». Belli türkmen alymy S. Atanyýazo definitions in two named dictionaries, В результате археологических рас- wyň «Türkmen dili niň sözkö ki söz nevertheless, there are some seman- копок найдены несколько каменных lüginde» «totuýa» şeýle teswirleme tic inflections. (Pic. 3) «Tutiya» was приспособлений, предназначавших- berilýär. «Totuýa» käbir göz kesel leri precious ore. In the work of Abu Bakr ся для нанесения сурьмы. Об этом ni bejermek, görşüňi gowulandyrmak Muhamed ibn Zakariya ar-Razi «Book есть сведения в статье ученого we sürme çalmak üçin göze sürtülýän of Secret of Secrets» (865-925 AD) daşy aňladýan bu sözüň köki, parsça there is full research of chemical com- hasaplanýar [1]. Bu iki sözlük de hem position of this ore. In this work it is getirilýän maglumatlar dogry bolsa-da, said, that «tutiya» can be of various käbir nätakyklyklar hem bar. «Totuýa» gymmat bahaly magdan bolupdyr (3 kinds: such ore with a thin cover of surat). Bu magdan barada Abu Bekr white colour is considered Indian, then Muhammet ibn Zakariýýa ar-Razynyň the ore of yellow colour considered as (865-925ýý.) «Syrla ryň syry kitaby» Hazar, and ore of green colour is con- diýen işinde «totu ýanyň» himiki dü sidered Kerman. Sometimes «tutiya» zümi doly derňel ýär. Bu eserde «totu is met in mines in furnace for ore fu- ýanyň» dürli görnüşlerde bolýandygy sion» [3]. aýdylýar: «Ýukajyk gabyk görnüşli ak Such division of this ore into natural reňklisine hindileriňki diýip aýdýarlar, and artificial is met in «Madhal» work soňra sary gelýär, oňa Haza ryňky di of ar-Razi. It includes this ore in struc- 3 surat. Рic. 3 Рис. 3 ýilýär, ýaşyl reňklisi bolsa Kermanyňky ture of stones, in structure of artificially
72 MIRAS Al-Hekim at-Termeziniň aramgähi. Termez (Özbegistan). Mavzoley al-Khakim at-Termezi. Termez (Uzbekistan). Мавзолей аль-Хакима ат-Термези. Термез (Узбекистан). diýlip atlandyrylýar. «Totu ýa» käwagt received substances. Ore, related to Н. Г. Горбуновой «Древний фер- magdan känlerinde demir eredilýän the first group, it is necessary to appre- ганский косметический прибор» peçlerde hem duş gelýär» [3]. hend as zinc ore, for example, «cala- [12]. В древних оседлых местах «Totu ýanyň» şunuň ýaly tebi gy we mine». It is zinc with coal alkali (spar of ферганской долины были найдены emeli diýen ýaly ikä bölünmegi ar- несколько небольших палочек из zinc Zn CO3 ‑ the mineral, breaking to Razynyň «Madhal» eserinde hem parts of the right form at directed blow камня для нанесения сурьмы. Они, duş gelýär. Ol «totu ýany» daşlaryň on ground); its green reflexion turns будучи камнями для сурьмы, широ- düzümine hem, emeli usulda alyn out thanks to addition of iron with coal ко использовались в ежедневной ýan zatlaryň düzümine hem goşýar. жизни. Помимо них, были обнару- alkali. The artificial «tutiya» is a clot Birinji topa ra degiş li «totu ýa» diýlip, жены и графитовые частички. Эти remaining in the furnace after burning sink magdanyna düşünmeli, meselem палочки из камня для нанесения of the above-named sorts of ore and «kalamin». Ol gabyk görnüşde duş сурьмы имели тонкий вид, один за- reception of brass (it is oxide of zinc). ýan kömür aşgarly sinkdir, (sinkli şpat остренный конец, длиной 5-8 см, а However, the word «tutiya» nowadays Zn CO3 belli bir ugur boýunça ýere ur тупая сторона была плотной и раз- landa dogry formaly bölege bölünýän is used for designation of vitriol [3]. мером не менее 1 см. Эти камни mineral); ondaky ýaşyl öwüşgin kömür Stone-shaped kind of «tutiya» is wide- для нанесения сурьмы считаются aşgarly demriň goşulmagy netijesinde spread as well. самыми ранними и датируются VI-III bolýar. Ikinji emeli «totuýa» ýokarda As a result of archeological excava- тысячелетиями до н.э. agzalan magdanlar ýakylanda we la tions, some stone adaptations, intend- В Индии тоже существовал обы- tun alnanda peçlerde galýan düýtdir ing for drawing of antimony are found. чай насурмления. Однако для этих (bu sinkiň okisi ). Ýöne indi, «totuýa» There is data in article of scientist целей использовались не палочки sözi, kuporos magdanyny aňlatmak N. G. Gorbunova «Ancient Fergana из камня для нанесения сурьмы, а
MIRAS 73 4 surat. Рic. 4 Рис. 4
Cosmetic Set» [12]. Small sticks from косметические приборы из бронзы a stone for antimony drawing were и костей. Эти сведения свидетель- found in the ancient settled places of ствуют о том, что история культуры the Fergana valley. They, being stones насурмления уходит своими корня- for antimony, were widely used in daily ми в глубокую древность. life. Besides them, graphite particles Существовало несколько наиме- have been found out as well. These нований сурьмы. В работе ар-Рази sticks from a stone for antimony draw- «Книга тайны тайн» об этом есть ing had the thin shape, one pointed такие сведения: «Исмид это эссен- end with 5-8 s.m length, and another ция свинца. Исмид арабское слово side was dense with not less than 1 и называется оно (имеет аналогию s.m size. These stones for antimony – ред.) как «кухл», а по-персидски drawing are considered as the earliest сурьма». В этой работе о «кухл» приводятся такие сведения: «Кухл» and dated to VI-III millennia BC. бывает двух видов, один из них на- In India, antimony drawing was зывается «мудаммат зуджаджи ал- spread as well. However for these мукассар Разби», а другой «мухаб- purposes not sticks from a stone for баб исфахани» [3]. antimony drawing were used but cos- Как явствует из работы Мухамеда metic sets from bronze and bones. Гаймаза Туркмена «Целительство These data testify that the cultural his- пророков», под «исмидом», в основ- tory of antimony drawing is rooted into ном, подразумевается исфаганская depths of antiquity. сурьма. Она является веществом, There were some names of antimo- имеющим сухую, холодную струк- ny. In work of ar-Razi «Book of Secret туру, улучшающим и защищающим of Secrets» there is such data about it: здоровье человека. Пророк говорит «Ismid is a lead essence. Ismid is the об этом так: «Самой лучшей из всех Arabian word and it is called (has anal- сурьм, которыми вы пользуетесь, ogy - red.) as «kuhl» but in Persian является исмид. Она увеличит зор- «antimony». In this work about «kuhl» кость ваших глаз, сделает пышны- 5 surat. Рic. 5 Рис. 5 the following data is given: Kuhl» can ми ваши брови». За этими выска- be of two kinds, one of them is called зываниями Пророка кроется мысль «mudammat zudjaji al-mukassar Raz- о необходимости беречь здоровые
74 MIRAS üçin hem ulanylýar. [3]. Şeýle-de «to bi» and another «muhabbab isfahani» глаза, не доводить дело до лечения tuýanyň» daşa meňzeş görnüşi hem [3]. больных органов зрения. giňden ýaýrap dyr. As it comes from the work of Mu- Но, в общем, сурьма является Arheologlaryň gazuw-agtaryş işle hamed Gaymaz Turkmen «Healing of средством, широко распространен- riniň netijesinde birnä çe sürmedaşlar prophets», under «ismid», basically ным у всех народов Востока как hem tapyl ýar. Bu bara da alym N. G. is meant isfagan antimony. It is the средство придания своей внеш- Gorbunowanyň «Gadymy Ferga na substance having dry, cold structure, ности большей выразительности. nyň kosmetiki guraly» [12] atly maka improving and protecting health of the В этой связи возникли термины, lasynda şeýle maglumatlar bar, ýagny, person. The prophet tells about it like связанные с сурьмой. Эти термины Fergana jülgesindäki gadymy oturym that: «The best antimony which you использовались в классической ли- ly ýerlerde hem birnäçe uly bolmadyk use, is ismid. It raises vigilance of your тературе для воспевания красоты. daş taýa jyklar tapyl ýar. Olar «sürme eyes, make your eyebrows superb». Некоторые из них можно интерпре- daşlar» bolup, gündelik durmuşda These statements of the Prophet told тировать таким образом: giňden ulanylypdyr. «Sürmedaşlaryň» about necessity to protect healthy «Сурме» – черный цвет, наноси- ýanyndan grafit bölejiklerini hem tap eyes, not to lead to treatment of eyes. мый на основание ресниц (глагол ýarlar. Ol «sürmedaşlar» inçejik, bir ta But in general, antimony is wide- сурьмить наносить сурьму, укра- rapy ýiteldilen bolup, uzynlygy 5-8 sm, spread among all people of the East шать глаза сурьмой). kütek tara py tege lek bolup, galyňlygy 1 sm-den az bolmandyr. Bu «sürme daşlar» iň irki döwrüň önimi hasaplan ýar we mila dydan öňki VI-III müňýyl lyk bilen senelenýär. Hindistanda hem göze sürme çek mek adaty bolupdyr. Ýöne munuň üçin daşdan ýa-da grafitden bolan «sür medaşlar» ulanylman, bürünç den we süňkden edilen kosmetiki gurallar ula nylypdyr. Şu maglumatlar sürme çal mak medeniýetiniň taryhynyň örän ga dymy döwür lere uzaýan dygyny habar berýär. Sürmäniň birnäçe hili atlandyrylyşy bolupdyr. Ar-Razynyň «Syrlaryň syry kitabynda» bu barada şeýle maglu matlar bar: «Ismit» – gurşunyň es sensiýasy. «Ismit» bu arap sözüdir we ony «kuhl» diýip atlandyrýarlar, parsça bolsa sürme» [3]. Kuhl barada bu kitapda şeýle maglumat getirilýär: «Kuhl iki görnüşde bolýar, olaryň biri «mudammat zudžadži al-mukassar Razbi», beýlekisi «muhab bab isfaha ni» [3]. Muhammet Gaýmaz Türkmeniň «Pygamber tebip çilgi» diýen işinde beýan edilişine görä, «Ismit» diýlip, esasan, Yspy han sürmesi göz öňün de tutulýar. Ol sowuk-gurak tebigatly, göz degnalaryny güýçlendirýän, sag lygy goraýan serişdedir. Resu lalla bu hakda: «Siziň ulanýan sürmeleriňiziň iň oňady ismit. Ol görejiňizi ýitelder, kirpigiňizi ösdü rer» diýdi. Pygamberi miziň bu sözü niň aňyrsynda dertli gözi bejermek däl-de, sagdyn gözi gorap saklamak hakda ky many ýatyr. Umuman, sürme Gündogar ýurtla rynyň halklarynyň ähli sinde giňden 6 surat. Рic. 6 Рис. 6
MIRAS 75 7 surat. Рic. 7 Рис. 7 ulanylan bezeg serişdesi bolupdyr. as means of bringing expressiveness «Сурме чуб» – маленькая палочка Şonuň üçin sürme bilen baglanyşykly to appearance. Thereupon there were для нанесения сурьмы на глаза. birnäçe adalgalar döräpdir. Bu adal the terms connected with antimony. «Сурме-кеш» – тот, кто наносит galar timarlanmak bilen baglanyşykly These terms were used in the clas- кому-либо сурьму на глаза. bolup nusgawy edebiýatda gözelligi sical literature for praising of beauty. «Сурме-и дунбаледар» – малень- wasp etmek de ulanylypdyr. Olaryň kä Some of them can be interpreted like кая линия из сурьмы, проведенная birine şeýle teswirleme berip bolar: this: за пределами глаз (Рис. 4). «Sürme – kirpikleriň düýplerine sür «Antimony» the black dye, put on tülen gara boýag (işlik bolup gelende tips of eyebrows. A verb «to dye» is to «Сурме-и хифа» – сурьма, кото- sürme çekmek, gözleri sürme bilen wear antimony, to decorate eyes with рая не видна. boýamak). antimony. «Сурмели сиф» – тот, кому нане- Sürme çub – bu sürme taýajygy, gö- «Antimony of forelock» a small stick сена сурьма. ze sürme çalmak üçin ulanylan kiçijik for antimony drawing on eyes. «Сурмедан» (от персидского сло- çöp. «Antimony of cache» the one who Sürme-keş sürme çalyjy, sürme çe ва «сурме» и окончания «дан») kiji diýlip atlandyrylypdyr. puts antimony on eyes. – шкатулка из дерева или кости, Sürme-i dünbaledar – gözüň daşy «Antimony and dunbaledar» a small предназначенная для хранения line from the antimony, made outside na çykýan kiçijik bir sürme çyzygy (4 сурьмы. Для османских женщин та- of eye edge (Pic. 4). surat). кая шкатулка изготавливалась из Sürme-i hifa – görünmeýän sürme. «Antimony and hifa» antimony золота или серебра. На внутренней Sürmeli sif – Sürmesi bolan, sürme which is not visible. стороне крышки шкатулки хранился çekilen diýen manyny berýär. «Antimony sif» the one to whom an- Sürmedan (parsça, sürme we dan timony is drawn. прибор для насурмления (Рис. 5). goşulmasyndan bolan söz) – agaç «Surmedan» (from the Persian word «Сурмелик» – небольшая шкатул- dan ýa-da süňkden ýasalan we içine «surme’ and ending «dan») ‑ a casket ка для хранения сурьмы [4].
76 MIRAS 8 surat. Рic. 8 Рис. 8 sürme goýulýan gap. Sürmedan Os from tree or bone, intended for antimo- Еще одним средством, использо- manly döwletiniň aýallary üçin altyn ny storage. For Osman women such вавшимся для украшения облика dan ýa-da kümüşden ýasal ýan eken. casket was made from gold or silver. человека, является хна. Sürmedanyň gapagynyň iç tara pynda On interior side of a casket cover, set Хна – 1) Небольшое дерево, дли- sürme çekmäge ýaramly bolan bir gu for antimony was stored (Pic. 5). ной до 2 метров, листья которого ral goýlupdyr (5 surat). «Surmelik» a small casket for stor- сходны с листьями граната, цветы Sürmelik – sürme goýulýan kiçijik age of antimony [4]. белого цвета и обладающие арома- gap, sürme hokka sy [4]. One more means used for decora- том (Рис. 6); 2) Листья этого дере- Bezenmek maksady bilen ulanylan tion of appearance of the person is ва используются для окрашивания serişdeleriň ýene-de biri hynadyr. henna. волос. По-персидски называется Hyna. 1). Boýy iki metre golaý bolan Henna 1) Small tree, with 2 meters kiçijik agaç, ýapragy naryň ýapragy «хана» (Рис. 7) [5]. length which leaves are similar to na meňzeş, gülleri ak we hoşboý ysly pomegranate leaves, flowers of white Цвет хны неизменно – жгучий bolýar (6 surat); 2). Şu agajyň ýapra colour and possessing aroma (Pic. Весами золото мучай [14]. gyndan alnyp, saç reňklemek üçin ula 6); 2) Leaves of this tree are used for nylýan boýag. Pars dilinde «hana» di или ýilýär (7 surat) [5]. dyeing of hair. In Persian it is called «hana» (Pic. 7) [5]. Руки хною обагрила, Hynany ýaksaň, reň bolar. Что на кровь мою похожа [14]. Colour of henna is invariably burning Gyzyly sökseň seň bolar [13]. With scales gold torment. Эти строки взяты из стихотворе- ний Махтумкули Фраги, в которых Ýa-da Or повествуется об использовании хны Eline goýan hynasy, Hands with henna are empurpled, в жизни туркмен в качестве сред- Göýä gyzyl nara meňzär [13]. That similar to my blood. ства ухода за внешностью. MIRAS 77 Margianadan (Goňurdepe) tapylan, bürünçden ýasalan, kosmetiki gapjagazlar. Bronze cosmetic battle from Margiana (Gonurdepe). Бронзовые косметические флаконы из Маргианы (Гонурдепе). Bu goşgy setirleri akyldar şahyry These lines are taken from poems Хна (Хизап) – известна на Восто- myz Magtymguly Pyragydan alnyp of Magtymguly Fragi in which it is told ке с древности. Порошок розового onda hynanyň türkmen durmuşynda about usage of henna in life of Turk- цвета, полученный из сухих ли- bezeg hökmünde ulanylyşy barada men as care for appearance. стьев, использовался при окраши- gürrüň berilýär. Henna (Hizap) - is known in the east вании волос и бород. Народы Вос- Hyna (Hyzap) Gündogarda gadymy from the antiquity. The powder of pink тока использовали хну не только как döwürlerden bäri bellidir. Gury ýap colour, received from dry leaves, and косметическое средство, но и как raklardan ýasalan hynanyň gülgüne used at dyeing of hair and beards. The целебное, так как издревле были из- külkesi saç we sakgal boýamakda ula East people used henna not only as вестны исцеляющие свойства хны. nylypdyr. Gündogar halklary hyna ny cosmetic means, but also as curative, Хной пользовались как средством diňe bezeg serişdesi hökmünde däl, because from antiquity healing prop- защиты лица от солнечных лучей и eýsem, dermanlyk serişde hökmün erties of henna were known. Henna против возникновения морщин на de hem ulanypdyrlar. Sebäbi hynanyň was used as protection of the person лице в холодных условиях. В право- bejerijilik häsiýetleri gadymy döwürler from solar beams and against occur- вых документах XVI века упомина- den belli bolupdyr. Hynany ýüzüň de rence of wrinkles on the face in cold ются продавцы хны (Рис. 8). risini güne ýanmakdan we sowukda conditions. In legal documents of XVI ýygyrt atmakdan goraýar diýip çalyp century, sellers of henna are men- Клонишься, просящим взглядом, dyrlar. XVI asyryň hukuk resmi nama tioned.(Pic. 8) На тебе золотые украшения.
78 MIRAS larynda hyna satýanlar – hynaçylar You tend with asking sight, В светлых руках красная хна, ýatlanylýar (8 surat). On you golden jewelries. Плачь, Сенем, сегодня In light hands red henna, день разлуки. Boýnuň burup, melul-melul bakyban, Cry, Senem, today is separation day. Dal gerdene tylla heýkel dakyban, Каждый обычай обладает своим Ak gollara gyzyl hyna çekiban, эстетическим смыслом. Это особен- Each custom possesses the aes- Agla, Senem, aýra lygyň günüdir [11]. но проявляется в обычаях ухода за thetic sense. It is especially revealed собственной внешностью. У многих Her bir däp-dessuryň estetiki tara in customs of care for own appear- восточных народов накануне заму- py bolýar. Bezenmek dessurlarynda ol ance. Among many eastern people жества девушки проводились тор- aýratynlyk has-da aýdyň ýüze çykýar. on the eve of marriage of the girl, the жества, называемые «Ночь хны». Gündogar halklarynyň köpüsinde gyz celebrations named «night of henna» Проведение этих торжеств широ- durmuşa çykmazynyň öňýanyndaky were held. Holding of these celebra- ко описано в «Словаре османских günde «Hyna gijesi» atly dabara ge исторических выражений и терми- çirilipdir. Bu dabaranyň geçişi barada tions is widely described in «Diction- нов». В этих торжествах, как прави- «Osmanli tarih deýimleri we terimle ary of Osman historical expressions ri sözlügi» diýen sözlükde giňişleýin and terms». In these celebrations, as a ло, принимают участие как зрелые beýan edilýär. Bu dabara aýal-gyzlar rule, both mature women, and friends женщины, так и подруги невесты. История обычаев, связанных с we durmuşa çykýan gyzyň joralary of the bride take part. The history of уходом за собственной внешно- gatnaş ýar. Öz gözbaşyny gadymy dö the customs connected with care for würlerden alyp gaýdýan timarlanmak стью, берущая свое начало из глу- own appearance, originating from the bilen baglanyşykly däp-dessurlaryň бин веков, является неотьемлемой depths of centuries, is an integral part taryhy gözelligiň syrly dünýäsiniň aý частью таинственного мира кра- rylmaz bir bölegi bolup durýar. Şonuň of the mysterious world of beauty. соты. Поэтому данные обычаи не üçin hem bu däp-dessurlar biziň gün Therefore, these customs have not утратили свое значение и в наши lerimizde-de öz ähmiýetini ýitirmeýär. lost the value even present days. дни.
EDEBIÝATLAR LITERATURE ЛИТЕРАТУРА
1. Atanyýazow S. Türkmen diliniň sözköki sözlügi. A. 2002. Sah. 354. 2. DOÇ. DR. SEDAT VEÝIS ÖRNEK. Etno loji sözlügi. ANKARA. 1971. Sah. 214-215. 3. Каримов У. И. Неизвестное сочинение ар-Рази «Книга тайны тайн». Ташкент. 1957. Стр. 132, 147. 4. MEÝDAN LAROUSSE. Büýük LUGAT ve ANSIKLOPEDI. SIG-TAF. 18.1992. Sah. 413. 5. Мередов А. Магтымгулының дүшүндиришли сѳзлүги. III бѳлүм. Т-Я. Гонбед Кабус. 1997. Sah. 987. 6. Мередов А. Ахаллы С. Түркмен классыкы эдебиятының сѳзлүги. А. 1988. Sah. 388. 7. Түркмен дилиниң сѳзлүги. А. 1962. Sah. 84. 8. Muham met Gaýmaz Türkmen. Pygamber tebipçiligi. Aşgabat: Miras, 2005. Sah. 53. 9. OSMANLI TARIH DEYIMLERI VE TERIM LERI SÖZLÜGÜ II. Mehmet Zeki Pakalin. Istan bul, 1993. Sah. 267. 10. Р. Г. Мукминова Очерки по истории ремесла в Самарканде и Бухаре в ХVI веке. Ташкент. 1976. Стр. 90. 11. Шасенем-Гарып. Ашгабат. 1979. Сaх. 80. 12. Горбунова Н. Г. Древний Ферганский косметический прибор.// Культура и искусство древнего Хорезма. Москва: Наука. 1981. Стр. 178-179. 13. Magtym guly.Eserler ýygyndysy, Aşga bat, «Ylym» neşirýaty, 2013, 1 jilt. Sah. 378, 290, 169. 14. Махтумкули. Избранные стихотворения. Ашхабат, «Ылым», 2014. Стр. 250, 135.
MIRAS 79 YLMY WE MEDENI DURMUŞ HABARLARY
CHRONICLES OF SCIENTIFIC AND CULTURAL LIFE
ХРОНИКА НАУЧНОЙ И КУЛЬТУРНОЙ ЖИЗНИ
80 MIRAS GARAŞSYZ TÜRKMENISTANYŇ JEMGYÝETÇILIK, YLMY WE MEDENI DURMUŞYNYŇ WAKALARYNA SYN (iýul-sentýabr)
REVIEW OF THE EVENTS OF THE SOCIAL, SCIENTIFIC AND CULTURAL LIFE OF INDEPENDENT TURKMENISTAN (JULY-SEPTEMBER)
ОБЗОР СОБЫТИЙ ОБЩЕСТВЕННОЙ, НАУЧНОЙ И КУЛЬТУРНОЙ ЖИЗНИ НЕЗАВИСИМОГО ТУРКМЕНИСТАНА (июль-сентябрь)
2016-njy ýylyň üçünji çärýe gi türk The third quarter of 2016 accumu- Третий квартал 2016 года аккуму- men jemgyýetini we döwletini demok lated events, having important sig- лировал в себе события, имеющие ratiýalaşdyrmakda, ýurdu myzyň ykdy nificance for process of democrati- важное значение для процесса де- sady hem-de ruhy mümkinçiliklerini zation of the Turkmen society and мократизации туркменского обще- durmuşa geçirmekde möhüm ähmiýeti state, realization of the economic and ства и государства, реализации bolan wakalary özünde jemledi. Aşga spiritual potential of the country. The экономического и духовного потен- циала нашей страны. Ключевым bat şäherinde Türkmenistanyň Prezi key event of the period under review событием обозреваемого периода denti Gurbanguly Berdimuhamedowyň became the regular session of the стало очередное заседание Со- ýolbaşçylygynda Ýaşu lularyň nobat Elders’ Council held under the chair- manship of the President Gurbanguly вета старейшин, состоявшееся daky masla hatynyň geçirilmegi syn под председательством Президента Berdimuhamedov in Ashgabat. New berilýän döwrüň esasy wakalarynyň Гурбангулы Бердымухамедова в edition of the Constitution of Turkmeni- biri boldy. Ýaşulularyň maslahatynda Ашхабаде. На совете старейшин stan – Main law of the country, on the Türkmenistanyň Konstitusiýasynyň была одобрена, затем депутатами Esasy Kanu nynyň rejelenen görnüşi firm basis of which will develop our Меджлиса Туркменистана утверж- makullanyldy, soňra Türkmenistanyň Independent and Neutral Homeland дена новая редакция Конституции Mejlisiniň deputatlary tarapyndan tas was approved at the session of the Туркменистана – Основного За- syklanyldy. Bu Kanunyň berk binýady Elders’ Council and then confirmed by кона страны, на прочном фунда- nyň esasynda Garaşsyz, Bita rap Wa the deputies of Mejlis of Turkmenistan. менте которого будет развиваться The preparation to the jubilee sol- tanymyz mundan beýläk hem öser. наша независимая нейтральная emn actions in honour of the 25th an- Şonuň ýaly-da, Türkmenistanyň Отчизна. niversary of the Independence of Turk- şanly Garaş syzlygynyň 25 ýylly gy my В обозреваемый период также в menistan, ASIADA-2017 and actions центре внимания находились под- nasybetli baýramçylyk dabaralaryna, of the Year of Honouring Heritage and готовка к юбилейным торжествам в Aziada-2017-ä taýýar lyk we Mirasa Transforming Fatherland was in the честь 25-летия независимости Турк- sarpa goýmak, Watany özgertmek ýy centre of attention in the period under менистана, Азиаде-2017 и меропри- lynyň çäreleri üns merkezinde boldy. review as well. ятия Года почитания наследия, пре- Üçünji çärýekde milli baýramlary The national holiday Galla Bayramy образования Отчизны. myz bolan Galla baýramy we Türkmen (holiday of wheat harvest) and Turk- В третьем квартале широко от- gawunynyň güni giňden bellenildi. Uly men Melon Day were widely celebrat- мечались национальные праздники baýramçylyk maksatnamasynyň çäk ed in the third quarter. The solemn – Галла байрамы (праздник урожая lerinde paýtagtymyzda we welaýat meetings and honouring of the heroes пшеницы) и День туркменской дыни. larymyzda daba raly duşuşyklar we of the wheat harvest time and famous В рамках большой праздничной программы в столице и регионах со- edermen gallaçylary gutlamak çäre water melon, melon and gourd grow- стоялись торжественные встречи и leri, ylmy maslahatlar, bäsleşikler, aý ers, scientific conferences, contests, чествования героев хлебной страды dym-saz çykyşlary, sport ýaryş lary we concerts, sport competitions and horse и известных бахчеводов, научные at çapyşyklary bolup geçdi. Muzeýler races were held in the framework of de we medeni merkezlerde çeper te конференции, конкурсы, концерты, big holiday programme in the capital спортивные и конные состязания. В matiki sergiler we beýleki medeni-köp and regions. The thematic art exhibi- музеях и культурных центрах прош- çülik çäreleri geçi rildi. Türkme nistanyň tions and other cultural and mass ac- ли тематические художественные ähli künjek lerinde saçak lar giňden ýa tions took place in the museums and выставки и другие культурно-массо- zyldy, haryt bazar lary gural dy. cultural centres. Rich desterhans-ta- вые мероприятия. Во всех уголках Däp bolşy ýaly, güýzüň ilkinji aýy bles were laid and fairs were opened Туркменистана развернулись бога- Bilimler we talyp ýaşla rynyň güni bi in all parts of Turkmenistan. тые дастарханы и ярмарки. len başlandy, şonuň ýaly-da, sentýabr The first month of autumn tradition- Первый месяц осени традицион- aýynda dostlugyň we hoşniýetliligiň, ally begins with Day of Knowledge and но начался Днем знаний и студен- ynsanperwerligiň we özara sylag-hor Student Youth, the Gurban Bayram ческой молодежи, в сентябре так-
MIRAS 81 matyň baýramy bolan Gurban baý – the holiday of friendship and kind- же был отмечен Гурбан байрамы ramy hem bellenil di. Emele gelen heartedness, humanity and mutual re- – праздник дружбы и добросерде- däp boýunça Gurban baýramynyň spect was also celebrated in Septem- чия, гуманности и взаимоуважения. öň ýanynda Aşgabat şäherinden we ber. Traditionally, 188 our countrymen По сложившейся традиции, в канун welaýatlarymyzdan bolan 188 sany – representatives of velayats and the Гурбан байрамы 188 наших соот- ildeşimiz mukaddes Käbä zyýarat et city of Ashgabat went to the Kingdom ечественников – представителей mek üçin dünýäniň dürli künjeklerin of Saudi Arabia on threshold of the велаятов и города Ашхабада от- den gelen millionlarça zyýaratçylara Gurban Bayram, where they joined правились в Королевство Саудов- goşulmak üçin Saud Arabystany Pa to the millions of pilgrims, who came ская Аравия, где присоединились tyşalygyna ugradylar. Milli Liderimiz from all parts of the world to bow to the к миллионам паломников, прибыв- Gurbanguly Berdimuhamedowyň gör holy Kaaba. By order of the Leader of ших со всех уголков мира, чтобы kezmesi boýunça «Türkmen howaýol Nation Gurbanguly Berdimuhamedov, поклониться священной Каабе. lary» Döwlet milli gullugy zyýaratçylar «Turkmenhovayollary» State National По распоряжению лидера нации Гурбангулы Бердымухамедова Госу- üçin ýörite uçar gatnawyny gurady. Service organized the special air flight дарственная национальная служба Iýul aýyndaky wakalara dolanyp, bu for the Turkmen residents. «Туркменховаёллары» организова- aýyň Türkme nistanyň saglygy gora Returning to the events of July, let’s ла для туркменистанцев специаль- ýyş we derman senagaty işgär leriniň note that month was saturated with ный авиарейс. gününe bagyşlanan giň gerimli çäre le scaled actions, dedicated to the Day of Возвращаясь к событиям июля, re baý bolandygyny belläp geçmelidi Workers of Healthcare and Medical In- отметим, что месяц был насыщен ris. Bu bolsa öz-özünden düşnüklidir, dustry of Turkmenistan. And, it is quite масштабными мероприятиями, по- sebäbi ýurdumyzyň saglygy goraýyş explainable because development of священными Дню работников здра- ulgamyny ösdürmeklik yzygiderli dur sphere of national healthcare is one of воохранения и медицинской про- muşa geçirilýän, durmuşa nazarlanan the main priorities of the consecutively мышленности Туркменистана. И это döwlet syýa satynyň esasy ileri tutul carried out the socially oriented state вполне объяснимо, ибо развитие ýan ugurlarynyň biridir. Baýram çylyk policy. The representatives of the au- сферы отечественного здравоох- şatlyklaryny türkmen halky bilen ab thoritative international organizations ранения является одним из глав- raýly halkara guramalarynyň we dün and healthcare sphere of many states ных приоритетов последовательно ýäniň birnäçe döwletleriniň saglygy of the world shared the holiday with проводимой социально ориентиро- goraýyş ulgamlarynyň wekilleri paý the Turkmen people. In this connec- ванной государственной политики. laşdylar. Şunuň bilen baglylykda, her tion, it is significant the participation Праздник с туркменским народом
82 MIRAS ýylda geçirilýän, 20-22-nji iýulda Aşga of the professionals in different sphere разделили представители автори- batda bolup geçen «Saglyk-2016» atly of medicine from 42 countries in the тетных международных организа- Halkara sergisine we ylmy masla hata annual International Exhibition and ций и сферы здравоохранения мно- 42 ýurtdan lukman çylygyň dürli ugur Scientific Conference «Health-2016», гих государств мира. В этой связи laryndan ussat laryň gatnaşandygy held on July 20-22 in Ashgabat. показательно участие в ежегодной hem bellärliklidir. During the years of holding, the Международной выставке и науч- Bu ýöriteleşdirilen forum özüniň specialized forum won the reputation ной конференции «Здоровье-2016», geçirilen ähli ýyllarynyň dowamynda of one of the largest and most pres- состоявшейся 20-22 июля в Ашха- häzirkizaman lukmançy lyk ylmy nyň, tigious, promoting demonstration and баде, профессионалов в различных praktiki saglygy goraýyş ulgamynyň introduction of the modern achieve- областях медицины из 42 стран. Специализированный форум за gazananlaryny görkezmäge we olary ments of the medical science and prac- годы проведения завоевал репута- durmuşa ornaşdyrmaga ýardam ber tical healthcare. The exhibits of 240 цию одного из самых крупных и пре- ýän iň iri we ýoka ry derejeli foru myň companies – manufacturers of wide стижных, способствующих показу и abraýyna eýe boldy. Ýurdu myzyň mi spectrum pharmaceutical production, внедрению современных достиже- nistrlikleriniň we pudak edaralarynyň, modern medical-diagnostic medical ний медицинской науки, практиче- şypahanalarynyň stendle ri bilen bir equipment and consumable materials, ского здравоохранения. Наряду со likde, farma sewtika önümleriniň giň rendering services in various spheres стендами государственных мини- görnüşlerini, häzirkizaman lukmançy of healthcare system were displayed стерств и ведомств, санаториев на- lyk-anyklaýyş enjamlaryny we harçla at the exhibition along with stands of шей страны на выставке были пред- nylýan serişdeleri öndürýän, saglygy the state ministries and departments, ставлены экспонаты 240 компаний goraýyş ulgamynyň dürli ugurlarynyň sanatoriums of our country. – производителей широкого спектра hyzmatlaryny edýän 240 sany kompa Leading local and foreign special- фармацевтической продукции, со- niýanyň eksponatlary hem görke zildi. ists, world-known scientists took part временного медико-диагностиче- Ylmy maslahata ýurdumyzyň we at the scientific conference. The heads ского медицинского оборудования и daşary ýurtla ryň esasy hünär menle ri, and representatives of the European расходных материалов, предостав-
MIRAS 83 ady dünýäde belli alymlar gatnaşdy Bureau of the World Health Organi- ляющих услуги в различных обла- lar. Olaryň arasynda Bütindünýä sag zation and UN Children’s Fund, large стях системы здравоохранения. lygy goraýyş gura masynyň Ýewropa international scientific-clinical centres, В научной конференции приняли býurosynyň, BMG-niň Çaga lar gazna medical institutions and higher educa- участие ведущие отечественные и synyň, iri halkara ylmy-kli niki merkez tional establishments as well as ex- зарубежные специалисты, ученые leriniň, medi sina edaralarynyň we ýo perts of companies-developers of new с мировым именем. В их числе ру- kary okuw jaýlarynyň ýolbaşçylary we technologies for sphere of education ководители и представители Евро- wekilleri, şeýle hem bilim we saglygy and healthcare are among them. Di- пейского бюро Всемирной органи- goraýyş ulgamlary üçin täze tehnolo rectly on the day of the professional зации здравоохранения и Детского giýalary işläp düzüji kompaniýalaryň holiday of the Turkmen medical work- фонда ООН, крупных международ- bilermenleri bar. ers – on July 21, the commissioning ных научно-клинических центров, медицинских учреждений и вузов, а Türkmen lukmanla rynyň gönüden- of the four large facilities of the medi- также эксперты компаний-разработ- göni hünär baýramçylygynyň bellenil cal sphere – the Morphological Cen- чиков новых технологий для сферы ýän güni bolan 21-nji iýulda paýtag tre, International Centre of Neurol- образования и здравоохранения. tymyzda Türkme nistanyň Prezidenti ogy, Centre of the Public Health and Непосредственно в день профес- Gurbanguly Berdimuhamedowyň gat Catering and Centre of Prophylaxis of сионального праздника туркменских naşmagynda lukmançylyk ulgamynyň Specially Dangerous Infections was медиков – 21 июля в столице при dört sany iri desgasy bolan Morfolo taken place in the capital with par- участии Президента Гурбангулы giýa merkezini, Halkara newrologiýa ticipation of the President Gurbanguly Бердымухамедова состоялся ввод merkezini, Jemgyýetçilik saglygy we Berdimuhamedov. The same day, the в эксплуатацию четырех крупных iýmiti merkezini we Aýra tyn howply solemn ceremony of presentation of объектов медицинской сферы – ýokançlaryň öňüni alyş merkezini ula our country with the international cer- Морфологического центра, Меж- nyşa giriz mek daba rasy bolup geçdi. tificates of World Health organization дународного центра неврологии, Hut şol günüň özünde hem Türkme on elimination of measles and Ger- Центра общественного здоровья nistanyň Döwlet lukmançylyk uniwer man measles, as well as prestigious и питания и Центра профилактики sitetiniň mejlisler zalynda gyzamygyň awards in sphere of immovable proper- особо опасных инфекций. В этот we gyzylja keseliniň soňuna çykylan ty in nomination «Architecture», given же день в актовом зале Государ- dygy üçin biziň ýurdumyza Bütindünýä to the abovementioned new medical ственного медицинского универ-
84 MIRAS saglygy goraýyş guramasynyň halka facilities was held in Assembly Hall of ситета Туркменистана состоялась ra sertifikatlaryny, şeýle hem «Bina State Medical University of Turkmeni- тожественная церемония вручения gärlik» ugrundan gozgalmaýan emläk stan. This fact is an acknowledgement нашей стране международных сер- babatda ýokarda agzalan täze luk of high level of the national healthcare, тификатов Всемирной организации mançylyk desgalaryna berlen ýokary effectiveness of the works, realized in здравоохранения об элиминации derejeli sylaglary gowşurmak dabara this sphere, including, on provision of кори и краснухи, а также престиж- sy boldy. Bu bolsa ýurdumyzyň sag wide inclusion of the planned immuni- ных наград в области недвижимости lygy goraýyş ulgamynyň ýokary de zation of the population of the country. в номинации «Архитектура», при- rejesiniň, bu ugurda amala aşyrylýan In this connection, it should be noted сужденных вышеперечисленным işleriň netijeliliginiň, şol sanda ýurduň that the Consultative Forum of high новым медицинским объектам. Этот ilatyny meýilnamalaýyn sanjym etme level on prevention of opportunity of факт – признание высокого уровня отечественного здравоохранения, giň giň geriminiň üpjün edilýändiginiň relapse of the malaria in the European результативности осуществляемых ykrar edilmesidir. region of World Health Organization работ в данной сфере, в том числе Şunuň bilen baglylykda, 21-22-nji was held on July 21-22 in the Turkmen по обеспечению широкого охвата iýulda türkmen paýtagtynda Bütin capital. Organized by the government плановой иммунизацией населения dünýä saglygy goraýyş gura masynyň of Turkmenistan and the European страны. Ýewropa sebi tinde gyzzyr manyň gaý Regional Bureau of the World Health В этой связи следует отметить, что talanmak mümkinçiliginiň öňüni almak Organization, it was aimed at discus- 21-22 июля в туркменской столице boýunça ýokary derejede maslahat sion of the wide range of issues on прошел консультативный форум beriş forumynyň bolup geçendigini bel prevention of opportunity of relapse of высокого уровня по предупрежде- lemelidir. Türkme nistanyň Hökümeti the malaria in the region, exchange of нию возможности рецидива маля- we Bütin dünýä saglygy goraýyş gura experience and defining of the urgent рии в Европейском регионе ВОЗ. masynyň Ýewropa sebitleýin býurosy directions for further making common Организованный правительством tarapyndan guralan bu çäre sebitde efforts for the purposes of solution of Туркменистана и Европейским реги- gyzzyrmanyň gaýtalanmak mümkin the set tasks. ональным бюро ВОЗ, он был наце- çiliginiň öňüni almak boýunça mese Health of nation is a complex pro- лен на обсуждение широкого спек- leleriň giň toplu myny ara alyp mas gramme in which the important role тра вопросов по предотвращению lahatlaşmaga, tejribe alyşmaga we is given to the physical training and возможности рецидива малярии в MIRAS 85 регионе, обмен опытом и опреде- ление актуальных направлений для дальнейшего сложения общих уси- лий в целях решения поставленных задач. Здоровье нации – комплексная программа, в которой важная роль отводится физической культуре и спорту. Сегодня в Туркмениста- не все активнее идет подготовка к предстоящему проведению на высшем уровне в Ашхабаде в 2017 году V Азиатских игр в закрытых по- мещениях и по боевым искусствам. В июле эстафету конного пробега, проходящего в честь предстояще- го спортивного форума, принял Балканский велаят – живописный, благодатный край, с древней исто- рией и самобытными традициями. По словам Президента Гурбангулы Бердымухамедова, «конный пробег призван стать отражением нашей богатейшей культуры, историко- культурного наследия, традиций и обычаев, нынешних высоких дости- жений». Серьезным экзаменом в плане подготовки национальной сбор- ной к Азиаде-2017 стало участие туркменских атлетов в XXXI Олим- пийских играх. В последних числах июля состоялись проводы туркмен- ских спортсменов на XXXI Олим- пийские игры, проходившие с 5 по 21 августа в Рио-де-Жанейро (Бра- öňde durýan wezipeleri çözmek üçin sport. Today, the preparation for the зилия). mundan beýläk hem umumy tagal lala coming holding at the highest level В числе значимых событий обо- зреваемого периода – реализация ry birleşdirmegiň derwaýys ugurlaryny in Ashgabat in 2017 of V Asian In- door and Martial Arts Games is go- проекта единой электронной би- kesgitlemäge gönükdirildi. блиотечной системы, созданной в Milletiň saglygy toplumlaýyn mak ing on more actively. In July, the Bal- kan velayat – the picturesque, land соответствии с Постановлением satnama bolup, onda bedenterbiýä we of plenty with ancient history and Президента Туркменистана в це- лях дальнейшего развития нацио- sporta möhüm orun berilýär. Şu gün unique traditions picked up the ba- нальной культуры, совершенство- ler Türkmenistanda Ýapyk binalarda ton of the horse race, taken place in вания библиотечного дела и услуг, we söweş sungaty boýunça 2017-nji honour of the coming sport forum. Ac- оказываемых населению в данном ýylda ýokary dere jede Aşga batda ge cording to the President Gurbanguly сегменте. Ее презентация прошла çiriljek V Aziýa oýunlaryna barha işjeň Berdimuhamedov, «the horse race is 29 июля в Государственной библи- taýýarlyk görülýär. Öňde duran sport called to become the reflection of our отеке Государственного культурного forumyna bagyş lanan atly ýörişe baş richest culture, historical and cultural центра. lamak gezegini iýul aýynda ajaýyp heritage, traditions and customs, the Сводная электронная база дан- tebigaty, gadymy taryhy we özbo luş current high achievements». ных объединила 76 центральных The participation of the Turkmen ath- ly däpleri bolan Balkan welaýaty ka библиотек столицы и других регио- letes in XXXI Olympic Games became нов страны. Это система позволяет bul etdi. Türkme nistanyň Prezidenti the serious examination in aspect of обслуживать более 600 тысяч чита- Gurbanguly Berdimuhamedowyň aý preparation of the national team to the телей, а технические возможности dyşy ýaly, «atly ýöriş biziň baý me ASIADA-2017. In the first days of July, комплекса серверов позволяют ре- deniýetimiziň, tary hy-medeni mirasy the send-off ceremony of the Turkmen гистрировать до 11 миллионов за- myzyň, däp-dessurlarymyzyň, häzirki sportsmen to XXXI Olympic Games писей хранящихся экземпляров.
86 MIRAS ýeten belent sepgitlerimiziň beýany was held on August 5-21 in Rio-de- Кроме того, благодаря новому bolmalydyr». Janeiro (Brazil). технологическому ресурсу можно Türkmen atletikaçylarynyň XXXI The realization of the project of the пользоваться переведенными в Olimpiýa oýunlaryna gatnaşmakla single electronic library system, cre- цифровой формат печатными тек- ry milli ýygyndymyzyň Aziada-2017-ä ated in accordance with Resolution of стами, осуществлять поиск инфор- taýýarlygy babatda çynlakaý synag Turkmenistan President with purpose мации, получать электронные вари- boldy. Iýul aýynyň soňky günlerinde of further development of national cul- анты книг. Безусловно, возможности 5-nji awgust dan 21-nji awgusta çen ture, perfection of the library science «Электронной библиотеки» будут широко использованы в работе по li Rio-de-Žaneýroda (Braziliýa) geçen and services, rendered to the popula- сохранению и популяризации на- XXXI Olimpiýa oýunlaryna türkmen tion in this segment is among the sig- ционального наследия, приобрета- türgenlerini ugratmak dabarasy boldy. nificant events of the period under re- view. Its presentation was held on July ющей особое значение в контексте Syn beril ýän döwrüň ähmiýetli wa объявленного в нашей стране Года 29 in State Library of State Cultural kalarynyň arasynda milli mede niýeti почитания наследия, преобразова- Centre of Turkmenistan. mundan beýläk hem ösdürmek, kitap ния Отчизны. The aggregate electronic data base hana işini we ilata bu babatda edilýän Следует отметить, что меропри- united 76 central libraries of the capi- hyzmatlary kämilleşdirmek maksady ятия Года набирают обороты, во- tal and other regions of the country, bilen, Türkme nistanyň Prezidentiniň влекая в свою орбиту людей разных kararyna laýyklykda döredilen bitewi the system makes it possible to serve возрастов и профессий, что под- elektron kitaphana ulgamynyň tasla more than 600 thousand readers, and черкивает непреходящее значение masynyň durmuşa geçirilmegi hem the technical potentials of the complex школы преемственности, благода- bar. Onuň tanyşdyrylyş dabarasy 29- of servers allow registration up to 11 ря которой национальная культура njy iýulda Döwlet medeniýet merke million records of the kept copies. сохранила свою самобытность во ziniň Döwlet kitaphanasynda bolup Besides, due to new technologi- всем ее многообразии. cal resource it is possible to use the geçdi. Сохранение и популяризация printed texts, converted into the digital Maglumatlaryň jemleýji elektron bin духовного наследия – цель много- format, to carry out the search of infor- ýady paýtagtymyzyň we ýurdumyzyň численных творческих смотров ны- mation and get electronic versions of beýleki sebitleriniň 76 sany merkezi нешнего года. Так, вначале августа the books. Undoubtedly, the potential творческий смотр, организованный kitaphanasyny birleşdirýär. Bu ulgam of «Electronic Library» will be widely специалистами Управления по не- 600 müňden gowrak okyja hyzmat applied in the work on preservation материальному культурному насле- etmäge mümkinçilik berýär, serwerle and popularization of the national heri- дию Министерства культуры, объ- riň toplumynyň tehniki mümkinçilikleri tage, obtaining particular significance единил в административном центре bolsa, saklanylýan nusgalaryň 11 mil in the context of the announced in our Лебапского велаята финалистов liona çenli ýazgylaryny bellige almaga country of the Year of Honouring Heri- национального фольклорного фе- ýardam edýär. tage and Transforming Fatherland. стиваля «Эхо преемственности», Mundan başga-da, täze tehno logiýa It should be noted that actions of продемонстрировавших жанровое и laryň kömegi bilen sanly görnüşe ge the Year gains in strength, involving стилистическое многообразие му- çirilen neşir önümleri bilen tanyş mak, people of various ages and profes- зыкально-песенного искусства турк- maglumatlary gözlemek, kitap laryň sions, which stresses everlasting sig- мен. В этом же месяце стартовал elektron görnüşlerini almak mümkin nificance of the school of succession, фестиваль «Дестан, наполнивший dir. Ýurdumyzda yglan edilen Mirasa owing to which the national culture мир». Конкурс, посвященный искус- ству исполнения дестанов, прохо- sarpa goýmak, Watany özgertmek has preserved its uniqueness in all its дит во всех регионах страны, объе- ýylynda aýratyn ähmiýete eýe bolýan diversity. диняя как прославленных дестанчи milli mirasymyzy gorap saklamak we The preservation and popularization (исполнители дестанов), так и их dünýä ýaýmak işlerin de «Elektron ki of the spiritual heritage is a purpose of юных учеников. Заключительный taphanasynyň» mümkinçilikleriniň giň numerous creative festivals of the cur- den ulanyljakdygy gürrüňsizdir. гала-концерт этого смотра состоит- rent year. So, in the beginning of Au- ся в первых числах ноября в Дашо- Şu ýylyň çäreleriniň öz çygryna dürli gust, the creative festival, organized гузском велаяте. Фестивальная па- ýaşly we hünärli adamlary çekip, bar by the specialists of the Management литра сентября включала итоговый ha işjeňleşýändigini belläp geçmelidir. for Non-Material Cultural Heritage of концерт творческого смотра «Звуки Bu bolsa miras geçirijilik mekdebiniň the Ministry of Culture, united the fi- туйдука (дудук) – отрада души», öçmejek ähmiýetini nygtap görkezýär. nalists of the national folklore festival нацеленного на популяризацию ис- Şu sebäpli hem milli medeniýetimiz «Echo of Succession» in the adminis- кусства игры на национальном ин- özboluşlylygyny ähli öwüşginleri bilen trative centre of Lebap velayat, which струменте туйдук. Подведение его saklap gelýär. demonstrated the genre and stylistic итогов состоялось в Марыйском Ruhy mirasymyzy gorap saklamak diversity of the musical and song art велаяте, где это искусство получи- we dünýä ýaýmak şu ýylda geçirilýän of the Turkmens. The festival «Epos, ло наибольшее распространение. В köpsanly döredijilik gözden geçirişle famous all over the world» started the сентябре также прошло состязание MIRAS 87 riniň maksa dydyr. Şeýlelikde, awgust same month. The contest, dedicated знатоков устного народного твор- aýynyň başla rynda Türkme nistanyň to the art of performance of the des- чества. Его участники, в том числе Medeniýet ministrliginiň Maddy däl tans (epics) is held in all regions of the юные туркменистанцы, продемон- medeni miras boýunça müdirliginiň country, uniting both the famous sing- стрировали знание пословиц и по- hünärmenleri tarapyndan guralan dö ers of destans and their young pupils. говорок, считалок, скороговорок и redijilik gözden geçirişi Lebap wela The final gala concert of this festival загадок. ýatynyň dolandyryş merkezinde «Do will take place in the first dates of О проявляемом в мире интересе wamatyň yaňlary» atly milli folklor November in Dashoguz velayat. The к духовной сокровищнице нашего народа свидетельствует факт про- festiwalynyň ýeňijilerini ýygnady. Bu festival palette of September included ведения 3 августа в Ашхабаде IX со- festiwal türkmen aýdym-saz sunga the final concert of the creative festival вещания Азиатского комитета «Ска- tynyň žanr we stilistik köpdürlüligini «Melody of tuyduk (pipe) player is a spring of soul», aimed at populariza- зительное искусство», в который görkezdi. Şol aýda hem «Dünýä do входят пять государств Централь- tion of art of playing the national wind lan dessanym» atly festiwala badalga ноазиатского региона и Республи- instrument – «tuyduk». Summing up berildi. Dessan aýtmak sungatyna ba ка Корея. Его работа направлена its results was taken place in Mary ve- gyşlanan bäsleşik meşhur dessançy на популяризацию богатого наци- layat, where this art has got the most lary we olaryň ýaşa jyk şägirt lerini bir онального достояния стран Азии, spread. The contest of the connois- leşdirip, ýurdumyzyň ähli sebitlerinde активизацию их взаимодействия. geçirilýär. Bu gözden geçi rişiň jemleýji seurs of verbal folklore was also held Совместные исследования, а так- konserti noýabr aýynyň ilkinji günle in September. Its participants, includ- же сбор древних легенд и сказаний rinde Daşoguz welaýatynda geçiriler. ing young Turkmen residents, demon- каждой страны с последующей их Sentýabr aýynda geçirilen festiwal strated the knowledge and proverbs цифровой архивацией способству- lar milli tüýdük saz guralyny çalmagy and sayings, counting-out rhymes, ют сохранению и распространению dünýä ýaýmaga gönükdirilen «Tüý tongue twisters and riddles. культурного наследия, делают их The fact of holding on August 3 in dügiň owazy – göwünleriň ýazy» atly доступными для специалистов и Ashgabat of IX Meeting of the Asian döredijilik gözden geçirilişiniň jemleýji широкого круга читателей. Committee «Narrator’s Art», to which konsertini öz içine aldy. Onuň jemleri В ходе совещания были пред- enter five states of Central Asian re- bu sunga tyň has giň ýaýran ýeri bolan ставлены национальные обзоры gion and the Republic of Korea testi- по изучению устного народного Mary welaýatynda jemlenildi. Şonuň fies to interest shown in the world to творчества, созданию единой базы ýaly-da, sentýabr aýynda halk döredi the spiritual treasury of our people. Its оригинальных произведений. Осо- jiliginiň ussatlarynyň ýaryşy hem bo work is aimed at popularization of the бое внимание было уделено проек- lup geçdi. Oňa gatnaşyjylar, şol sanda rich national heritage of the countries там подготовки иллюстрированных ýaşajyk türkme nistanlylar, nakyllardyr of Asia, and activization of their coop- сборников сказок для детей в пере- atalar sözlerini, sanawaçlardyr ýa eration. The joint researches as well воде на разные языки. Образцы ňyltmaçlary we tapmaçalary bilişlerini as collection of the ancient legends туркменского сказительного искус- ayan etdiler. and stories of each country with fol- ства уже не в первый раз включают- 3-nji awgustda Aşgabat şähe rinde, lowing their digital archiving promotes ся в выпускаемые Комитетом иллю- «Erteki gürrüň berijilik sungaty» bo preservation and spread of the cultural стрированные сборники. ýunça Aziýa komitetiniň, onuň düzü mi heritage, make them accessible for Участники форума, впервые про- ne girýän Merkezi Aziýa sebitiniň bäş specialists and wide reading public. ходившего в Ашхабаде, были озна- döwletiniň we Koreýa Respublikasy The national reviews on study of комлены с многоаспектной работой, проводимой в нашей стране по из- nyň gatnaşmagynda IX masla hatynyň verbal folklore, creation of the single учению, сохранению и обогащению geçirilmegi dünýäde halkymyzyň ruhy base of the original works of literature духовного наследия народа. Гости hazynasyna bildirilýän gyzyklanma were presented in the course of the также получили возможность услы- şaýatlyk edýär. Onuň işi Aziýa ýurtla meeting. The particular attention was rynyň baý milli gazananlaryny dünýä шать исполнителей туркменских де- given to the projects of preparation of станов и встретиться с писателями, ýaýmaga, olaryň özara hyzmatdaşly the illustrated collected fairy-tales for благодаря которым новое звучание gyny işjeňleşdirmäge gönükdirilendir. children in translation into the native получает жанр сказаний. Bilelikdäki ylmy derňewler, şeýle hem languages. The patterns of the Turk- Особую актуальность в Год по- her bir ýurduň gadymy rowaýatlarynyň men narrator’s art have been included читания наследия, преобразования we ertekileriniň ýygnalmagy hem-de not once into the illustrated collected Отчизны приобретают работы по olaryň soňra sanly görnüş de arhiw works, published by the Committee. изучению, консервации и восста- leşdirilmegi mede ni mira sy gorap sak The participants of the forum, held новлению бесценных памятников lamaga we dünýä ýaýmaga ýardam for the first time in Ashgabat, were fa- прошлого. В этом контексте показа- berýär, olary hünär menle re we giň miliarized with multiple-aspect work, тельно продолжающееся сотрудни- okyjylar köpçüligine elýeterli edýär. carried out in our country on studying, чество с авторитетными междуна- Maslahatyň barşynda agzeki halk preservation and enrichment of the родными организациями и фондами, döredijiligini öwrenmek, eserleriň asyl spiritual heritage of the people. The в том числе Фондом посла США по
88 MIRAS nusgasynyň bitewi binýadyny döret mek boýunça milli synlar görkezildi. Çagalar üçin dürli dillere terji me edilen we suratlar bilen bezelen ertekiler ýy gyndylaryny taýýar lamagyň taslama laryna aýratyn üns berildi. Türkmen erteki sungatynyň nusgalary Komi tet tarapyndan neşir edilýän, surat lar bi len bezelen ýygyndylara eýýäm birnä çe gezek girizildi. Aşgabatda ilkinji gezek geçirilen fo ruma gatna şyjylar halkymyzyň ruhy mirasyny öwrenmek, gorap saklamak we baýlaşdyrmak boýunça ýurdu myz da alnyp barylýan köptaraply işler bi len tanyşdyryldy. Şonuň ýaly-da, myh manlar türkmen dessan aýdyjylaryny diňlemäge we ýazyjylar bilen duşuş maga mümkinçilik aldylar. Olaryň ýe rine ýetirmeginde erteki žanry täzeçe äheňe eýe boldy. Mirasa sarpa goýmak, Watany öz gertmek ýylyn da geçmişiň taýsyz ýa dygärliklerini öwrenmek, konserwasi ýa etmek we dikeltmek boýun ça işler aýratyn derwaýyslyga eýe bolýar. Bu babatda abraýly halkara guramalary we gazna lary, şol sanda Milli mirasy gorap saklamak boýunça ABŞ-nyň Il çisiniň gaznasy bilen dowam edýän hyzmatdaşlyk nusga alarlykdyr. Şu ýyl onuň goldamagynda Lebap wela ýatynda Daýahatyn kerwensaraýynda we Daşoguz welaýatynda Ysma myt ata atly binagärlik toplumynda dikel diş işleri tamam landy. Awgust aýynyň ikinji ongünlüginde Şekillendiriş sun gaty muzeýinde Änewdäki Seýit Je maleddin metjidiniň ýüz tara pyndaky XV asyr mozaikasynyň dikeldiş işle riniň tamamlanyş dabarasy boldy. Üç ýyl mundan öň badalga berlen bu tas lama Şekillendiriş sungaty muzeýiniň guests also got opportunity to hear сохранению культурного наследия. we Döwlet çeper çilik akademiýasy the performers of the Turkmen eposes В этом году при его поддержке за- nyň hünärmenleri tarapyndan üstün and to meet with writers, due to whom вершились реставрационные рабо- likli amala aşyryl dy. Hut şol muzeýde the genre of stories gets new sound- ты на средневековом караван-са- hem 6-njy sentýabr da Milli mirasy go ing. рае Даяхатын в Лебапском велаяте rap sakla mak boýun ça ABŞ-nyň Ilçi The works on study, conservation и на архитектурном комплексе Ыс- siniň gaznasynyň maksat namasynyň and restoration of the invaluable mon- мамыт-ата в Дашогузском велаяте. nobatdaky ýeňi jisi sylag landy. Dürli uments of the past gain the particular Во второй декаде августа в Музее medeniýet edaralaryndan bäsleşige vitality in the Year of Honouring Heri- изобразительных искусств состоя- gatnaş mak üçin berlen köpsanly arza tage and Transforming Fatherland. лась церемония завершения работ laryň arasyndan, döredilen ýörite to The continued cooperation with au- по реставрации мозаики XV в. с par, Türkmenistanyň tary hy we mede thoritative international organizations фасада мечети Сейит Джемалед- ni ýadygärlikleri goramak, öwrenmek and funds, including, the Fund of the дина в Анау. Данный проект, стар- we dikeltmek boýunça milli müdirligi USA Ambassador on preservation of товавший три года назад, успешно niň Balkan wela ýatyndaky «Gadymy cultural heritage is demonstrative in осуществлен специалистами Музея MIRAS 89 Dehistan» Döwlet tary hy-medeni go this context. This year, the restoration изобразительных искусств и Госу- raghanasynyň çäkle rinde ýerleş ýän, works on the medieval caravanserai дарственной академии художеств.6 XIII asyryň başlaryna degişli binagär Dayakhatyn in Lebap velayat and the сентября в этом же музее был на- lik ýadygärligi bolan, Horezm şasy architectural complex Ysmamut-Ata гражден очередной победитель Muhammet II-niň metjidini dikeltmek, in Dashoguz velayat were completed программы Фонда посла США по konserwasiýa etmek we rejelemek bo with his support. In the second decade сохранению культурного наследия. Из многочисленных конкурсных за- ýunça arzasyny saýlap aldy. of August, the ceremony of completing явок, поступивших от различных Türkmenistanyň Russi ýa Federasi works on restoration of the mosaic of учреждений культуры, специальная ýasyndaky medeniýet günleri Mirasa XV century from the facade of the Sey- it Jemalleddin mosque in Anev took комиссия выбрала проект, выдви- sarpa goýmak, Watany özgertmek нутый Национальным управлением ýylynda medeni-ynsanperwer ulgam place in the Fine Arts Museum. This project, started three years ago, was Туркменистана по охране, изучению da halkara hyzmat daşlygynyň işjeň и реставрации памятников истории successfully implemented by the spe- leşýändiginiň ýene-de bir mysalydyr. и культуры консервация и рестав- cialists of the Fine Arts Museum and Döredijilik çäresi deňhukukly we uzak рация памятника архитектуры на- State Academy of Arts. On September möhletleýin häsiýete eýe bolan netije чала XIII века – мечети хорезмша- 6, the next winner of the programme li ikitaraplaýyn gatna şyklary mundan ха Мухаммеда II, расположенного of the Fund of the USA Ambassador beýläk hem pugtalandyrmaga öz go на территории Государственного on preservation of cultural heritage историко-культурного заповедника şandyny goşup, awgust aýynyň soňky was awarded in the same museum. ongünlüginde Moskwa we Wladimir «Древний Дехистан» в Балканском The special commission has chosen велаяте. şäherlerinde bolup geçdi. the project, set forward by the Na- Еще один пример активизации Medeniýet günleriniň maksatnama tional Management of Turkmenistan международного сотрудничества syny «Altyn halka» aýdym-saz milli for Preservation, Studying and Res- в культурно-гуманитарной сфере teatryndaky türkmen sazly opera we toration of the Monuments of History в Год почитания наследия, преоб- estrada sahnasynyň atly aýdymçyla and Culture-conservation and restora- разования Отчизны – Дни культуры rynyň, folklor-tans toparlarynyň gat tion of the monument of architecture Туркменистана в Российской Фе- naşmagyndaky konserti, şeýle hem of the beginning of XIII century – the дерации. Творческая акция состо- Wladimir şäherinde iki ýurduň sungat mosque of Khoresmshah Mukhammet ялась в последней декаде августа
90 MIRAS ussatlarynyň bilelikdäki çykyşlary düz II, located in the territory of «Ancient в Москве и во Владимире, внеся di. Dekhistan» State Historical and cultur- свой вклад в дальнейшее укрепле- Türkmen amaly-ha şam sungatynyň al reserve in Balkan velayat from the ние результативного двустороннего eserleriniň we muzeý gymmat lyklary numerous contest applications came диалога, носящего равноправный и nyň sergi siniň çäkle rinde Russi ýanyň from various institutions of culture. долгосрочный характер. paýtagtynda türkmen zergärleriniň The Days of Turkmenistan in the Программу Дней составили кон- XIX asyrda, ХХ asyryň başlarynda Russian Federation is one more ex- церт в Национальном театре музыки ýasalan şaý-sepleri, milli lybasyň nus ample of activization of the interna- и песни «Золотое кольцо» с участи- ем ведущих солистов туркменской galary, Türkme nistanyň Döwlet me tional cooperation in the cultural and музыкальной оперной и эстрадной deniýet merkeziniň Döwlet muzeýiniň humanitarian sphere in the Year of сцены, фольклорно-танцевального gaznalaryndan halkyň çeper senetçilik Honouring Heritage and Transforming Fatherland. The creative action took коллектива, а также совместное вы- önümleri we saz gurallary görkezil ступление мастеров искусств двух place in the last decade of August in di. Türkmen halkynyň mede niýeti we стран в городе Владимир. Moscow and in Vladimir, making its däpleri barada gürrüň berýän ekspo В рамках выставки произведений contribution to further strengthening of natlar sungaty öwrenijilerde, etnograf туркменского декоративно-приклад- the efficient bilateral dialogues, having larda we gündogarşynaslarda, şeýle ного искусства и музейных ценно- the equal and long-term character. hem giň jemgyýetçilikde uly gyzyklan стей в российской столице были ma döretdi. The concern in National Theatre of представлены ювелирные украше- Ýurdumyzyň Russiýa Federasiýa Music and Song «Gold Ring» with par- ния мастеров-зергеров (ювелиров), syndaky medeniýet günleriniň mak ticipation of the leading soloists of the созданные в XIX – первой полови- satnamasyna giren ähli çäre ler şu Turkmen musical opera and variety не ХХ вв., образцы национальной günki günde mede ni gatna şyklaryň stage, folklore-dancing collective as одежды, изделия народных художе- özara hyzmatdaşlygyň çäkle rini gi well as joint performance of the mas- ственных ремесел и музыкальные ters of art of both countries in the city ňeldýän we ony baýlaşdyrýan halkara инструменты из фондов Государ- of Vladimir made up the programme of gatna şyklarynyň möhüm düzüm böle ственного музея Государственного the Days. gine öwrülendigine şayatlyk edyär. Bu культурного центра Туркменистана. The jewelry decorations of the mas- çäreler iki döwletiň hem mede ni dur Экспонаты, повествующие о куль- ters-zergars (jewelers), created in XIX- туре и традициях туркменского на- muşynda möhüm waka boldy. the first half of XX centuries, patterns рода, вызвали огромный интерес Şonuň ýaly-da, bu babatda Türk of the national garments, articles of искусствоведов, этнографов и вос- menistanyň Prezi denti Gurbanguly folk artistic crafts and musical instru- токоведов, а также широкой обще- Berdimuhamedowyň Germaniýa Fe ments from funds of State Museum of ственности. deratiw Respublikasyna iş sapa rynyň State Cultural Centre of Turkmenistan Все мероприятия, вошедшие в çäklerinde bolup geçen ýokary dere were presented in the framework of программу Дней культуры нашей jeli türkmen-german gepleşikleriniň the exhibition of the works of the Turk- страны в Российской Федерации, jemleri boýunça awgust aýynyň soňky men decorative and applied art and стали заметными событиями в куль- günlerinde gol çekilen resminamalar museum values in the Russian capi- турной жизни обоих государств, hem bellärliklidir. Ylym-bilim ulgamyn tal. The exhibits telling about culture подтвердив тот факт, что сегодня da hyzmatdaşlygy ösdürmäge gönük and traditions of the Turkmen people, культурные связи превратились в dirilen resmi namalaryň arasynda S. A. arouses a great interest of the art crit- важную составную часть междуна- Nyýazow adyndaky Türkmen oba ho ics, ethnographers and orientalists as родных отношений, расширяющих границы взаимодействия и обога- jalyk uniwer siteti bilen GFR-iň «Umax well as the general public. щающих его. Trade GmbH» kompaniýasynyň ara All actions, entered in programme of В этой связи также показатель- synda özara hyzmat daşlyk hakyn da the Days of culture of our country in ны документы, подписанные в Ähtna ma, şeýle hem D. Azady adyn the Russian Federation became the последних числах августа по daky Türkmen milli dünýä dilleri insti visible event in the cultural life of both tuty bilen Martin Lýuter adyndaky Gal итогам туркмено-германских пере- states, testifying to the fact that today, говоров в верхах, состоявшихся в le-Wittenberg uniwersitetiniň (GFR) the cultural links have turned into the рамках рабочего визита Президента arasynda Özara düşünişmek hakynda important component part of the inter- Гурбангулы Бердымухамедова в Фе- Ähtna ma bar. national relations, widening borders of деративную Республику Германия. Däp bolşy ýaly, awgust aýynda cooperation and enriching them. В числе документов, направленных «Awaza» milli syýa hatçylyk zola gyn In this connection, the docu- на развитие сотрудничества в науч- da Türkmenistanyň uzak möhletli, ments, signed in the last dates of но-образовательной сфере – Мемо- geljege gönükdirilen tebigaty goraýyş August according to the results of рандум о взаимном сотрудничестве syýasatyny dünýä ýaýmaga, şeýle the Turkmen-German top-level talks, в сфере образования между Турк- hem ekologiýa babatda halkara hyz held in the framework of the work- менским сельскохозяйственным matdaşlygyny pugtalandyrmaga we ing visit of the President Gurbanguly университетом имени С. А. Ниязова giňeltmäge, ählumumy durnukly ösüş Berdimuhamedov to the Federal Re- и компанией «Umax Trade Gmb H» MIRAS 91 üçin şertle ri döretmä ge gönükdiri public of Germany, are demonstra- ФРГ, а также Меморандум о взаимо- len çäre leriň biri Hazar deňziniň güni tive. The Memorandum on mutual понимании между Туркменским на- bellenildi. Türkme nistanyň Daşary iş cooperation in sphere of education циональным институтом мировых ler ministrligi, Türkme nistanyň Daşky between Turkmen Agricultural Uni- языков имени Д. Азади и Галле-Вит- gurşawy goramak we ýer serişdeleri versity named after S. A. Niyazov and тенбергским университетом имени baradaky döwlet komiteti, Türkmenis «Umax Trade Gmb H» Company of Мартина Лютера (ФРГ). tanyň Prezidentiniň ýanyndaky Hazar FRG as well as the Memorandum on Традиционно в августе в Нацио- deňziniň meseleleri boýunça döwlet mutual understanding between Turk- нальной туристической зоне «Ава- за» был отмечен День Каспийского kärhanasy, Balkan wela ýat häkimligi men National Institute of World Lan- моря – акция, направленная на ши- tarapyndan guralan Hazar deňziniň guages named after Dovletmammed рокую популяризацию долгосроч- gününiň maksatnamasyny «Türkme Azady and Halle-Wittenberg Univer- sity named after Martin Luther (FRG), ной, нацеленной на перспективу nistanyň Garaşsyzlygynyň 25-nji ýubi природоохранной политики Туркме- leý ýyly: Hazar deňzi niň deňiz gurşa are among the documents, oriented to the development of cooperation in the нистана, а также на укрепление и wyny gora mak babatda gazanylanlar» расширение международного со- atly ylmy-amaly maslahat, medeni-aň- scientific and educational sphere. Traditionally, the action, oriented to трудничества в области экологии, bilim we sport çäre leri düzdi. Foru myň создание условий для всеобщего wide popularization of the long-term, barşynda Türkme nistanyň global eko устойчивого развития. Программу aimed at perspective of nature pro- logiýa meselelerini, şol sanda Hazar Дня Каспийского моря, организо- tection policy of Turkmenistan as well meseleleri bilen bagly wezipeleri çöz ванного Министерством иностран- as strengthening and expansion of mäge goşýan ägirt uly goşan dy nygta ных дел, Государственным коми- international cooperation in sphere of lyp geçildi. тетом Туркменистана по охране ecology, creation of conditions for uni- окружающей среды и земельным Syn berilýän döwürde türkmenis versal sustainable development, was tanlylar uly ruhubelentlik bilen ýurt ресурсам, Государственным пред- celebrated the Caspian Sea Day in Au- приятием по вопросам Каспийско- Garaşsyzlygynyň şanly 25 ýyllyk baý gust in «Avaza» National Tourist Zone. ramçylygyna taýýarlyk gördüler. Mä го моря при Президенте Туркмени- The scientific-practical conference стана и хякимликом Балканского lim bolşy ýaly, bu şanly baýramçylyga «The Jubilee 25th year of Indepen- велаята, составили научно-практи- bagyşlap, jemleri jemlemek häsiýet dence of Turkmenistan: Achievements ческая конференция «Юбилейный lidir. Bu babatda ilkinji nobatda 14-nji in Sphere of Conservation of Sea En- 25-й год независимости Туркмени- sentýabrda Aşga bat şähe rinde Türk vironment of the Caspian Sea», cul- стана: достижения в области ох- menistanyň Prezi denti Gurbanguly tural-educational and sport activities раны морской среды Каспийского Berdimuhamedowyň ýolbaşçylygynda made up the programme of the Cas- моря», культурно-просветительные bolup geçen, türkmen jemgyýetçilik pian Sea Day, organized by Ministry of и спортивные мероприятия. В ходе gurluşynyň iň gadymy görnüşleriniň Foreign Affairs of Turkmenistan, State форума подчеркивался огромный biri bolan we türkmen halkynyň özüniň Committee on Environmental Protec- вклад Туркменистана в решение ata-babalarynyň paýhasly wesýetleri tion and Land Resources of Turkmeni- глобальных экологических задач, в
92 MIRAS ne we demokratik däplerine üýtgew stan, State Enterprise on Issues of the том числе связанных с Каспийской siz ygrarlydygynyň nyşanyna öwrülen Caspian Sea at the President of Turk- проблематикой. Türkmenistanyň Ýaşulularynyň mas menistan and Hakimlik (Municipality) В обозреваемый период турк- lahatyny belläp geçmelidir. of Balkan velayat. The great contribu- менистанцы с огромным энту- Döwlet baştutanynyň maksatnama tion of Turkmenistan to the solution of зиазмом готовились к славному laýyn çykyşynda Türkmenistanyň Ga the global ecological tasks including празднику – 25-ой годовщине не- raşsyzlyk ýyllaryndaky ösüşine syn those ones, connected with the Cas- зависимости страны. Как известно, berildi we ýurdu myzda ýaýbaňlanan pian problems was stressed in the для юбилея характерно подведе- ние итогов. Прежде всего, в этом öňdebaryjy durmuş-ykdysady hem-de course of the forum. контексте следует отметить состо- demokratik özgertmeleri we reforma In the period under review, the Turk- явшееся 14 сентября в Ашхабаде lary gyşar nyksyz durmuşa geçirme men people prepared with great en- thusiasm to the glorious holiday-the под председательством Президента giň ileri tutul ýan wezipeleri bellenildi. Гурбангулы Бердымухамедова за- Türkmenistanyň Prezidenti Garaşsyz 25th anniversary of Independence of the country. As known, the summing седание Совета старейшин Турк- lyk ýyllarynda halkyň aňynda, medeni менистана, являющегося одним из we ruhy durmuşynda ägirt uly özgeriş up the results is characteristic for the jubilee. First of all, the session of the древнейших институтов устройства likleriň bolup geçendigini, düýbünden туркменского общества и олицетво- Elders’ Council of Turkmenistan, being täzeçe jemgy ýetçilik gatna şyklarynyň ряющего неизменную привержен- one of the most ancient institutions of kemala gelendigini kanagatlanma bi ность турк-менского народа мудрым the system of the Turkmen society and len nygtap, «Biz ata Watanymyzyň заветам предков и своим исконным embodying the firm adherence of the Garaşsyzlyk eýýamynyň taryhyna gu демократическим традициям. Turkmen people to wise precepts and wanmaga haklydyrys!» diýdi. В программном выступлении own age-old democratic traditions, un- главы государства был дан обзор Bellenip geçilişi ýaly, Ýaşu lularyň der the chairmanship of the President maslahatynda Türkme nistanyň Kons развитию Туркменистана в годы Gurbanguly Berdimuhamedov, held независимости, и обозначены при- titusiýasynyň rejelenen görnüşiniň tas on September 14 in Ashgabat should lamasy makullandy, milli parlamentiň оритетные задачи неуклонной ре- be noted in this context. ализации развернутых в нашей deputatlary bolsa ýurduň Konstitusiýa The review of the development of стране прогрессивных социально- synyň rejelenen görnüşini tassyklama Turkmenistan during the Indepen- экономических и демократических barada Türkmenistanyň Konstitusion dence years was given in the policy преобразований и реформ. «Мы Kanunyny biragyzdan kabul etdiler. speech of Head of State and empha- вправе гордиться историей эпохи Konstitusiýa 28 sany täze maddany, sized the priority tasks of steady real- независимости родной Отчизны!», 107 sany maddany öz içine alyp, olara ization of the started in our country the – сказал Президент Туркменистана, üýtgetmeler we goşmaçalar hem-de progressive social-economic and dem- с удовлетворением констатировав, täze bir bap girizildi. Umumymilli fo ocratic transformations and reforms. что за это время произошли огром- rumyň garamagyna hödürlenýänçä, «We have the right to be proud of his- ные перемены в сознании, куль- Esasy Kanunyň täze lenen tasla masy tory of the epoch of Independence of турной и духовной жизни народа,
MIRAS 93 ýurdumyzyň ähli künjeklerinde, şeýle the native Homeland!», – said Presi- сформировались абсолютно новые hem milli we halkara bilermen leriniň, dent of Turkmenistan, stating with sat- общественные отношения. döwlet häkimiýet edaralarynyň, jem isfaction that great transformations in Как уже отмечалось, на заседа- gyýetçilik guramalarynyň, alymlaryň, mind, cultural and spiritual life of the нии Совета старейшин получил ýaşulularyň, ähli ilatyň tutuşlygyna people have taken place, and the ab- одобрение проект новой редакции işeňňir gatnaş magynda giň demokra solute new public relations have been Конституции Туркменистана, депу- tik esaslarda ara alnyp maslahatlaşyl formed during this time. таты национального парламента dy. Garaş syzlyk, hemişelik Bitaraplyk, As it has been mentioned above, a единогласно приняли Конститу- ционный Закон Туркменистана об döwletimiziň hukuk, dünýewi we de draft of new edition of the Constitution утверждении новой редакции Кон- mokratik häsiýeti, şeýle hem beýle of the country has been approved at ституции страны. Она включает в ki esasy kadalar baradaky düzgünler the session of the Elders’ Council. It includes 28 new articles, 107 articles, себя 28 новых статей, 107 статей, в üýtgewsiz galdy. Şonuň ýaly-da, ýur которые были внесены изменения и to which were introduced amend- dumyzyň rejelenen görnüş li Konsti tu дополнения, и один новый раздел. ments and additions, and one new siýasy döwlet häkimiýetiniň we ýerli До вынесения на общенациональ- part. Before submitting to the nation- öz-özüňi dolandyryş edaralarynyň işini ный форум проект обновленного wide forum, the draft of the renewed mundan beýläk hem kämilleşdirmek, Основного Закона был обсужден во Main Law was discussed in all parts şahsyýetiň we döwletiň özara jogap всех уголках страны на широкой де- kärçiligini ýokarlandyrmak, milli yk of the country on wide democratic мократической основе, а также при dysadyýetiň bazar ýörelge lerine doly basis as well as with participation of активном участии национальных и geçmegi üçin kanuny mümkinçilikleri the national and international experts, международных экспертов, пред- açýar. representatives of the organs of gov- ставителей органов государствен- Dünýä tejribesinde umumy ykrar ernment, public organizations, scien- ной власти, общественных органи- edilen hukuk kadalaryna we ülňü leri tists, elders, and the whole population заций, ученых, старейшин, всего in general. The items about Indepen- ne laýyk lykda, Türkmenistanyň Esasy населения в целом. Неизменными dence, permanent Neutrality as well Kanunynyň reje lenen görnüşine Adam остались положения о независимо- as other fundamental regulations left hukuklary boýunça ygtyýarly wekiliň сти, постоянном нейтралитете, пра- invariable. New edition of the Consti- wezipesi girizildi. Döwlet gurluşynyň вовом, светском и демократичном tution of the country also opens legal характере нашего государства, а meselelerini düzgünleşdirýän kada opportunities for further perfection of также другие основополагающие по- lar hem ep-esli özgertmelere sezewar the activity of the system of organs of ложения. Новая редакция Конститу- boldy. Hususan-da, dünýä jemgyýet the government and local self-govern- ции страны также открывает право- çiliginde döwlet häkimiýetini kanun ment, increase of mutual responsibil- вые возможности для дальнейшего çykaryjylyk, ýerine ýetiriji we kazyýet ity of person and state, full transition совершенствования деятельности ýaly üç sany özbaşdak şaha bölme of the national economy to the market системы органов государственной giň umumy kabul edilen ýörel geleri principles. In accordance with the uni- власти и местного самоуправления, göz öňünde tutulyp, Konstitusiýanyň versally acknowledged in the world повышения взаимной ответственно- täze reje lenen görnüşiniň tasla ma practice legal norms and standards, сти личности и государства, полного synda onuň hem düzümi üýtgedildi. the position of ombudsman was intro- перехода национальной экономики Onda beýleki konstitusion täzelikler duced in new edition of the Main Law на рыночные принципы. В соответ- hem bar. Türkmenistanyň Prezi denti of Turkmenistan. The norms, regulat- ствии с общепризнанными в миро- Gurbanguly Berdimuhamedowyň ing issues of the state building were вой практике правовыми нормами и стандартами в новой редакции Ос- maksatnamalaýyn çyky şynda ýur subjected to the significant reforming. новного Закона Туркменистана вве- dumyzyň durmuş-ykdysady ösüşiniň In particular, taking into account the дена должность Уполномоченного esasy ugurlary kesgitlenip, olar Türk universally recognized in the world представителя по правам человека. menistanyň 2017-nji ýyl üçin Döwlet community principle of division of the Значительному реформированию býujetiniň tasla masynda göz öňünde state power into three independent tutular. подверглись нормы, регулирующие branches – legislative, executive and вопросы государственного строи- Milletiň Lideri, hemişe bolşy ýaly, judicial, its structure was correspon- тельства. В частности, принимая во döwletimiziň sosial syýasatynyň hal dently changed in the draft of new edi- внимание общепринятый в миро- kymyzyň hal-ýagdaýyny ýokarlandyr tion of the Constitution. It also contains вом сообществе принцип разделе- maga, saglygy goraýyş, bilim, mede ni other constitutional novelties. ния государственной власти на три ýet we durmuş hyzmatlarynyň beýleki The main vectors of the social and самостоятельных ветви – законо- görnüşleriniň netijeliligini ýokarlandyr economic development of the country, дательную, исполнительную и су- magyň esasynda ynsan poten sialyny which will be taken into account in the дебную, в проекте новой редакции ösdürmäge gönükdiriler diýip nygtady. draft of the State Budget of Turkmeni- Конституции была соответственно Garaşsyzlygymyzyň 25 ýyllyk baý stan for 2017, were also determined изменена и ее структура. В ней так- ramçylygynyň öň ýanynda Türkme nis in the policy speech of the President же содержатся другие конституци- tanyň reje lenen görnüşindäki Kons Gurbanguly Berdimuhamedov. онные новации.
94 MIRAS titusiýasynyň kabul edilmegi ägirt uly As before, the social policy of the В программной речи Президен- taryhy waka boldy. state will be oriented to the improve- та Гурбангулы Бердымухамедова Sentýabr aýynda bolup geçen hal ment of wellbeing of the people, de- были также определены основные kara ähmiýetli çäreleriň birnäçesi Ga velopment of the human potential on векторы социально-экономическо- raşsyzlyk baýramçylygyna bagyş lan the basis of increase of efficiency of го развития страны, которые будут dy. Däp bolşy ýaly, güýzüň ilkinji aýy the spheres of healthcare, education, учтены в проекте Государственно- ýurdumyz üçin belli baýram çylyklaryň culture and other kinds of the social го бюджета Туркменистана на 2017 год. biri bolan Bilimler we talyp ýaşlar gü- services, – stressed the Leader of Na- Как и прежде, социальная полити- ni bilen başlandy. Şol gün paýtagty tion. Adoption of the renovated Con- stitution of Turkmenistan on threshold ка государства будет ориентирова- myzda we welaýatlarymyzda 25 sany на на повышение благосостояния bilim edarasy, şeýle hem Oguzhan of the 25-year jubilee of the Indepen- dence became the grandiose histori- народа, развитие человеческого adyndaky Inže nerçilik tehnologiýalary потенциала на основе повышения uniwersitetiniň toplu my açyldy. Mälim cal event. Many actions of the international эффективности сфер здравоох- bolşy ýaly, nano, bio we maglumatlar ранения, образования, культуры и significance, held in September, were tehnologiýalaryny, elektro nikany, robot других видов социальных услуг, – dedicated to the coming jubilee of tehnika syny, genetikany, molekulýar подчеркнул лидер нации. Принятие the Independence. The first autumn biologiýany, innowasion ykdysadyýe обновленной Конституции Туркме- month traditionally began with sym- ti we ş.m. ösdür mäge ýardam berjek нистана в преддверии 25-летнего bolic for our country holiday – the ýokary okuw jaýyny döretme giň tasla юбилея независимости явилось Day of Knowledge and Student Youth. masy Ýaponiýanyň baş uniwersitetle грандиозным историческим собы- This day, 25 educational institutions, тием. riniň tejribesi esasynda işlenip düzül as well as complex of the University di. Bu başlangyç ylym pudagyny, ilkinji Предстоящему юбилею незави- of Engineering Technologies named симости был посвящен целый ряд nobatda Inno wasiýa işini ösdürmegiň after Oguz Khan were opened in the состоявшихся в сентябре меропри- 2015-2020-nji ýyllar üçin maksatna capital and regions. As known, the ятий международного значения. masyny, şeýle hem Türkme nistanda project of creation of the higher edu- Первый осенний месяц традици- ylmy işgär leri taýýar lamaklyga gönük cational establishment, which will онно начался со знакового для на- dirilen döwlet maksatnamalarynyň bir make it possible to develop such sci- шей страны праздника – Дня знаний näçesini durmu şa geçirmegiň ýolun da entific directions like nano-, bio- and и студенческой молодежи. В этот möhüm ädim boldy. information technologies, electronics, день в столице и регионах откры- Täze ýokary okuw jaýynyň düzü robotics, genetics, molecular biology, лись 25 образовательных учрежде- minde halkara ugurly himi ýa we na innovative economy and so on, was ний, а также комплекс Университета notehno logiýalar, biotehnologiýa we elaborated on the basis of the leading инженерных технологий имени Огуз
MIRAS 95 ekologiýa, kompýuter ylymlary we universities of Japan. This initiative хана. Как известно, проект созда- maglu matlar tehnologiýalary, awto became the important step on the way ния вуза, который позволит разви- matika we elektronika, innowasion of realization of a number of state pro- вать такие научные направления, ykdysadyýet ýaly bäş sany fakul tet, grammes, aimed at the development как нано-, био- и информационные şeýle hem Ylmy-bar lag merkezi, Dil of the scientific sphere, first of all, the технологии, электроника, робото- leri öwreniş merkezi we okuw jaýy nyň programme of development of inno- техника, генетика, молекулярная okuw, ylmy, usulyýet edebiýatlarynyň, vative activity for 2015-2020, as well биология, инновационная экономи- ка и т.д., был разработан на основе kömekçi gollanmalaryň we monografi as training of the scientific workers in опыта ведущих университетов Япо- ýalaryň uly möçbe ri bolan kitaphanasy Turkmenistan. There are five faculties in the struc- нии. Эта инициатива стала важным bar. Diýseň häzirkizaman ýokary okuw шагом на пути реализации ряда го- jaýynyň toplu mynda köpu gurly sport- ture of new higher educational estab- lishment of the international orienta- сударственных программ, нацелен- sagaldyş merkezi hem ýerleşdirilipdir. ных на развитие научной сферы, Däp bolşy ýaly, 1-nji sentýabr da tion: chemical and nanotechnology, biotechnology and ecology, computer прежде всего, Программы развития Türkmenistanda ýol hereketiniň howp инновационной деятельности на science and information technology, suzlygynyň biraýlygy başlandy. Bu çä 2015-2020 гг., а также подготовки на- automatics and electronics, innovative räniň geçirilmegi döwlet baştu tanynyň учных работников в Туркменистане. economy, as well as Research Centre, sosial syýa sata gönükdirilen ugrunyň В структуре нового вуза между- Centre on Studying Languages and yzygiderli durmu şa geçirilýändigine, ol народной направленности пять фа- university library with a large fund of syýasatyň esasy jähtleriniň biri – mille культетов: химический и нанотехно- educational, scientific, methodological tiň saglygyny goramakdan we berkit логии, биотехнология и экология, literature, subsidiary educational sup- компьютерные науки и информа- mekden ybaratdygyna şaýatlyk edýär. plies and monographs. The multi-func- Döwlet Garaşsyzlygymyzyň baý ционные технологии, автоматика и tional sport and health-improvement электроника, инновационная эко- ramçylygy mynasybetli döredijilik iş cluster is located in the super-modern номика, а также Научно-исследова- gärleriniň gatnaş magynda güýzüň il university complex. тельский центр, Центр по изучению kinji aýynda geçirilen medeni çäreleriň The traffic safety month started tra- языков и вузовская библиотека с gerimi giňdir we köpdürlüdir. Olaryň ditionally on September 1 in Turkmeni- большим фондом учебной, науч- köpüsi Türkmenistanyň Prezi denti stan, the fact of holding of which testi- ной, методической литературы, niň başlangyjy bilen ýurdumyzda her fies to the steadily taken place socially вспомогательных пособий и моно- ýyl geçirilýän edebiýat, medeniýet we oriented course of policy of the Head графий. В суперсовременном ву- sungat işgärleriniň, höwesjeň ýaş aý of State, one of the key aspects of зовском комплексе разместился и dymçylaryň we zehinli çaga laryň ara which is preservation and strengthen- многофункциональный спортивно- synda geçirilýän bäsleşigiň ýeňi jileri ing of health of nation. оздоровительный кластер.
96 MIRAS boldular. Däp boýun ça Türkmenista Wide and diverse the palette of the 1 сентября в Туркменистане тра- nyň hormatly atlaryna mynasyp bolan cultural actions, held in the first month диционно стартовал месячник без- lary, «Türkme niň Altyn asyry» bäsleşi of autumn in honour of the jubilee of опасности дорожного движения, giniň ýeňijilerini sylaglamak dabarasy the Independence of the state with сам факт проведения которого сви- döwlet baştutanynyň gatnaşmagynda participation of the creative profes- детельствует о последовательно «Awaza» milli syýahatçylyk zolagynda sions. Most of them became the lau- проводимом социально ориентиро- ванном курсе политики главы госу- geçirildi. Geçen ýyllarda-da bolşy ýaly, reates of the initiated by President of дарства, одним из ключевых аспек- bu ýyl hem sylag lananlaryň arasynda Turkmenistan the annually held in our тов которой является сохранение и daşary ýurtlaryň hem wekilleri bar. country the contest among workers of literature, culture and art, amateur укрепление здоровья нации. 9-njy sentýabrda bu dabarada çy Широка и многообразна палитра kyş edip, milletiň Lide ri Gurbanguly young singers and gifted children. Traditionally, the ceremony of award- культурных мероприятий, состояв- Berdimuhamedow şeýle diýdi: «Biz шихся в первый месяц осени в честь ing of the creative workers, awarded milli medeniýetimizi has-da ösdür mek юбилея независимости государства with honourary titles of Turkmenistan, we kämilleşdirmek boyunça geçirýän с участием работников творческого and the winners of the contest «The işlerimizi geljekde hem giň gerim bilen цеха. Многие из них стали лауреа- Gold Age of Turkmens» was held with dowam ederis. Halkymyzyň medeni тами инициированного Президен- participation of the Head of State in mirasyny düypli öwrenmek, yaş nesil том Туркменистана ежегодно про- «Avaza» National Tourist Zone. As be- водимого в нашей стране конкурса lerimize yetirmek, medeniýet we sun fore, the representatives of the foreign gat ussat larynyň täze nesilini ýetişdir среди деятелей литературы, куль- states are among of the laureates this туры и искусства, самодеятель- mek üçin yzygi derli tagalla ederis». year. ных молодых певцов и одаренных Häzirkizaman türkmen sungatynyň Making his speech at this solemn детей. По сложившейся традиции baýlygy we özboluşlylygy, onuň pa event, held on September 9, the leader церемония награждения творче- rahatçy lyk dörediji mazmuny Hazar of Nation Gurbanguly Berdimuhamedov ских работников, удостоенных по- deňziniň türkmen kena rynda geçi rilen stressed: «We will further continue the четных званий Туркменистана, и döredijilik baýramçylygyndaky uly aý scaled work on perfection of the na- победителей конкурса «Золотой век dym-sazly çykyş larda hem öz beýany tional culture, take steadfast steps on туркмен» состоялась при участии ny tapdy. deep studying and bringing to youth of главы государства в Национальной
MIRAS 97 Şonuň ýaly-da, baýramçylyk çykyş the heritage of the people, upbringing туристической зоне «Аваза». Как larynyň maksatnamasyna şu ýylky of new generation of the workers of и прежде, в нынешнем году среди «Türkmeniň Altyn asyry» bäsleşiginiň culture and masters of art». лауреатов были представители за- ýeňijisi, W. Babarikiniň ýolbaşçylygyn The richness and uniqueness of the рубежных государств. daky Bela rus Respublikasynyň Prezi modern Turkmen art, its peacemak- Выступая 9 сентября на этом тор- dent orkestriniň çykyşlary hem girizil ing mission has found reflection in big жестве, лидер нации Гурбангулы di. Öz ýurdu nyň çäklerinden daşarda concert programme, accompanied the Бердымухамедов подчеркнул: «Мы hem tanalýan bu orkestr öz çykyş la creative holiday in the Turkmen sea- и впредь будем продолжать мас- ryna bela rus sazlaryny hem goşup, side. штабную работу по совершенство- meşhur türkmen kompozitorlarynyň The performance of the President ванию национальной культуры, eserlerinden dürli sazlary ussatlyk bi orchestra of the Republic of Belarus предпринимать последовательные len ýerine ýetirdi. under the direction of V. Babarikin – шаги по глубокому изучению и до- ведению до молодежи наследия на- Garaşsyzlygymyzyň 25 ýyllygy the laureate of the present contest рода, воспитанию нового поколения na bagyşlanan döredijilik çäreleriniň «The Gold Age of Turkmens» was also деятелей культуры и мастеров ис- arasynda 24-25-nji sentýabrda Türk in the programme of the festive con- кусства». menistanyň Medeniýet ministrliginiň cert. Famous far beyond the bounds Богатство и своеобразие совре- Awstriýa-türkmen jemgyýeti bilen bi of its country, the orchestra virtuosic менного туркменского искусства, lelikde geçiren çäresi hem bar. Ilkinji performed the potpourri from works of the outstanding Turkmen composers, его миротворческая миссия нашли nobatda bu Wena balydyr. Bu täsirli отражение в большой концертной çäre türkmen we awstriýaly sazanda including into its number the Byelorus- sian music as well. программе, сопровождавшей твор- lary, aýdymçylary, horeografiýa sun ческий праздник в туркменском gatynyň wekillerini ýygnap, Aşga batda The actions, jointly held on Septem- ber 24-25 by the Ministry of Culture of Приморье. üçünji gezek geçirilýär. Däp bolşy ýa- В программу праздничного кон- Turkmenistan and the Austrian-Turk- ly, Wena baly Türkme nistanyň Döwlet церта вошло также выступление men Society, are among the creative medeniýet merkeziniň üç sany esasy Президентского оркестра Респу- dedications to the 25th anniversary of medeniýet ojagy bolan Milli kitaphana блики Беларусь под управлением В. the Independence. First of all, it is the nyň, Muze ýiň we Mukam lar köşgü niň Бабарикина – лауреата нынешнего Vienna Ball. The bright spectacular merkezindäki meýdançasynda geçi конкурса «Золотой век туркмен». action is held in Ashgabat for the third rildi. Awstri ýaly myhmanlaryň aýtma Известный далеко за пределами time, uniting the Turkmen and Austrian gyna görä, adaty bolmadyk döredijilik своей страны оркестр виртуозно ис- musicians, singers, representatives of ruha eýe bolan bu meýdan ça, Wena полнил попурри из произведений the choreographic art. According to balynyň adamyň ruhy duýgularyny be выдающихся туркменских компози- the tradition, the Vienna Ball was held lende göter ýan sazlaşygyny görkez торов, включив в свой номер и бе- on square of the State Cultural Centre ýän ajaýyp ýerdir. лорусскую музыку. of Turkmenistan, surrounded by three Bu çäräniň daba raly açylyşynda В ряду творческих посвящений symbolic centres of culture – National 25-летию независимости – меро- onuň iki dostlukly ýurduň arasyndaky Library, Museum and Mukams (Melo- ynsanperwer gatna şyklary ösdürmek приятия, совместно проведенные dies) Palace. According to the Austrian в 24-25 сентября Министерством däki hyzmaty bellenip geçildi. guests – it is a wonderful place, having Balyň maksatnamasyna milli we культуры Туркменистана и Австрий- unusual creative aura and emphasiz- ско-туркменским обществом. Пре- dünýä nusgawy sazlarynyň hazyna ing the romantic organic matter of the жде всего – это Венский бал. Яр- syndan meşhur eserler, şol sanda A. Vienna Ball. кая зрелищная акция проводится в Haçaturýanyň, I. Ştrausyň, D. Şosta The role of this action in the devel- Ашхабаде в третий раз, объединяя kowiçiň walslary giri zildi. Bu ýerde Ç. opment of the humanitarian dialogue туркменских и австрийских музы- Nurymowyň, R. Rejepowyň, D. Hy of two friendly countries was stressed кантов, певцов, представителей dyrowyň we beýle kileriň iň meşhur at its solemn opening ceremony. хореографического искусства. По eserleri ýaňlandy. Aşga badyň maýyl The popular works from the treasury сложившейся традиции Венский agşamlarynda Frans Legaryň operet of the national and world classic mu- бал состоялся на площади Госу- talaryndan, Juzeppe Werdi niň we Ja sic, including waltzes by A. Khachatu- дарственного культурного центра komo Puççi niniň operalaryndan aja ryan, J. Strauss and D. Shostakovich Туркменистана, в окружении трех ýyp aýdymlar ýaňlandy. were included into the programme of знаковых очагов культуры – Нацио- Wena baly nyň myhmanlary biziň the ball. The most famous works by нальной библиотеки, Музея и Двор- ýurdumyza ilkinji gezek gelen, Wena Ch. Nurymov, R. Rejepov, D. Khydy- ца мукамов (мелодий). По отзывам konserwatoriýasynyň uçurumy we rov and others were sounded here. австрийских гостей – это великолеп- Awstriýanyň «Iogann Ştraus» topa The warm Ashgabat evening was filled ное место, обладающее необыкно- ryna gatnaşýan, Günor ta Afrikaly aý with amazing arias from operettas by венной творческой аурой и подчер- dymçy gyz Jolena Makklelandyň ýe Franz Legar, operas by Giuseppe Ver- кивающее романтическую органику kelikde ýerine ýetirýän aýdymlaryna di and Giacomo Puccini. Венского бала.
98 MIRAS haýran galdylar. Aşgabatda geçirilýän The guests of the Vienna Ball were На торжественной церемонии от- Wena baly na yzygi derli gatnaş ýan, te charmed by solo performances of the крытия акции отмечалась ее роль nor sesli Lewent Gýundýuzy, dirižýor South African singer Jolena McClel- в развитии гуманитарного диалога Wolfgang Harreri ýygna nanlar şow land – the graduate of the Vienna двух дружественных стран. hunly el çarpyş malary bilen garşylady Conservatory and participant of the В программу бала были включены lar. Wena baly diylende, ilkinji nobatda, Austrian ensemble «Johann Strauss», популярные произведения из сокро- meşhur Iogann Ştrausyň walslarydyr who visited our country for the first вищницы национальной и мировой polkalary göz öňüňe gelyär. Ýewro time. The gathered audience gave a музыкальной классики, в том числе вальсы А. Хачатуряна, И. Штрауса, pa ýurtla rynda balet tansy nyň ykrar storm of applause to the traditional Д. Шостаковича. Здесь прозвучали edilen ussady Paula Rostas we meş participant of Ashgabat Vienna Balls самые знаменитые произведения hurlygy ondan kem bolmadyk tansçy – tenor Levent Gyundyuz and con- ductor Wolfgang Harrer. The Vienna Ч. Нурымова, Р. Реджепова, Д. Хы- taýy Žan Bezak ady agzalan tanslary дырова и др. Теплый ашхабадский Ball is, first of all, waltzes and polkas ýerine ýetirmekde ýokary ussatlygy вечер был наполнен прекрасными by Johann Strauss. The ballet couple görkezdiler. Ýurdumyzyň esasy tans ариями из оперетт Франца Легара, of Paula Rostas – the acknowledged toparlaryndan bolan wals tanslaryny опер Джузеппе Верди и Джакомо master of the ballet dancing in the ýerine ýetiriji jübütlerimiz her bir saz Пуччини. countries of Europe and her mot less ly çykyşy alyp bardylar. «Bir demde Гости Венского бала были оча- geçen» tanslaryň şowhuny, köpsanly famous partner-dancer Jan Bezak рованы сольными выступлениями bala gatnaşyjylary we myhmanlary öz have demonstrated the highest skills впервые посетившей нашу страну girdabyna gaplap aldy. of their execution. Practically, each южноафриканской певицы Джоле- Türkmen sazandalarynyň we olaryň musical number was accompanied ны Макклеланд – выпускницы Вен- daşary ýurtly kärdeşleriniň döredijilik by performances of the ball couples, ской консерватории и участницы duşuşygy ertesi Magtym guly adynda representing the leading dance col- Австрийского ансамбля «Иоганн lectives of our country. The dancing ky Türkmen milli sazly-drama teatryn Штраус». Бурными аплодисмента- rhythms involved into own noisy whirl- da dowam etdirildi. ми наградили собравшиеся тради- pool the numerous participants and Medeniýet ulgamyndaky döwleta ционного участника ашхабадских guests of the ball, which was held «in ra geple şikleri sentýabr aýynyň soň венских балов – тенора Левента a burst of inspiration». Гюндюза и дирижера Вольфганга ky günlerinde Türkme nistanyň Saud The creative dialogue of the Turk- Харрера. Венский бал – это, прежде Arabystanyndaky medeniýet günle men musicians and their foreign col- всего, вальсы и польки знаменито- riniň çäkle rinde dowam etdi rildi. Çä leagues was continued next day in го Иоганна Штрауса. Высочайшее räniň dabaraly açylyşy we türkmen Turkmen national Music and Drama мастерство их исполнения проде- sungat ussatlarynyň aýdym-sazly Theatre named after Magtymguly. монстрировала балетная пара Па- çykyşlary Er-Riýad şäherinde Paty The intergovernmental dialogues in ула Ростас – признанный мастер şa Fahd adyndaky Medeniýet mer sphere of culture has found its contin- балетного танца в странах Европы kezinde geçdi. Bu ýerde ýurdumyzyň uation in the framework of the Days of и ее не менее известный партнер- amaly-haşam sungatynyň eserleriniň, Culture of Turkmenistan in the Saudi танцор Жан Безак. Практически muzeý gymmat lyklarynyň we neşir Arabia, taken place on last dates of каждый музыкальный номер со- önümleriniň sergisi guraldy. September. The solemn opening of провождался выступлениями баль- Türkmen medeniýet we sungat us the action and concert of the Turkmen ных пар, представляющих ведущие satlarynyň hünär derejesiniň ýoka masters of art was held in Riyadh in танцевальные коллективы нашей страны. Танцевальные ритмы за- rydygy barada halkara derejesinde the Cultural Centre named after King хватывали в свой шумный водово- barha köp aýdylýandygyny belläp geç Fahd. The exhibition of works of the рот многочисленных участников и melidir. A. S. Puşkin adyndaky Döwlet decorative and applied art, museum гостей бала, который прошел «на rus drama teatrynyň döredijilik topary values and printing production of our одном дыхании». nyň «Belaýa Weža» atly ХХI Halkara country was organized in the foyer of teatr festiwalyna gatnaşmagy munuň Творческий диалог туркменских the cultural centre. музыкантов и их зарубежных кол- mysalydyr. Garaşsyz Döwletleriň Ar It should be noted that profession- лег был продолжен на следующий kalaşygynyň 25 ýyllygyna bagyşlanan alism of the Turkmen workers of cul- день в Туркменском национальном döredijilik çäresi 9-njy sentýabrdan ture and masters of art is emphasized музыкально-драматическом театре 16-njy sentýabr aralygynda Brest şä more at the international level. One of имени Махтумкули. herinde (Belarus Respublikasy) geçdi. examples of it is participation of the Межгосударственный диалог в Festiwalda 16 ýurtdan teatr toparlary creative collective of the State Rus- сфере культуры нашел продолже- özleriniň iň gowy oýunlaryny görkez sian Drama Theatre named after A. S. ние в рамках Дней культуры Турк- diler. Puşkin adyndaky teatr bu festi Pushkin in XXI International Theatre менистана в Саудовской Аравии, walyň diplomyna myna syp bolan «Biz Festival «Belaya Vezha». The creative состоявшихся в последних числах hökman duşuşarys» atly oýnuny gör forum, dedicated to the 25th anniver- сентября. Торжественное открытие kezdi. sary of the Commonwealth of Inde- акции и концерт туркменских масте- MIRAS 99 Sentýabr aýynda Aziada-2017-ä pendent States, was held in Brest (the ров искусств прошли в Эр-Рияде в taýýarlyk işi dowam etdirildi. Şol aýyň Republic of Belarus) on September Культурном центре имени Короля başynda türkmen türgenleri Çolpan- 9-16. The theatre collectives from 16 Фахда. В фойе культурного центра Ata şähe rinde (Gyrgyz Respublikasy) countries presented their best specta- была организована выставка про- изведений декоративно-прикладно- geçirilen Çarwa darlaryň II Bütin dünýä cles at the festival. The Pushkin The- atre showed spectacle «We will meet го искусства, музейных ценностей oýunlaryna gatnaşyp, dürli derejeli 23 without fail», which was awarded with и издательской продукции нашей sany meda la eýe boldular. 20-nji sent diploma of this festival. страны. ýabrda olaryň ählisine döwlet baştu The theme of preparation for Следует отметить, что профес- tanynyň adyndan dabaraly ýagdaý da ASIADA-2017 got further develop- сионализм туркменских деятелей täze awtomobilleriň açary gowşuryldy. ment in September. In the beginning культуры и мастеров искусств все Sportuň etniki görnüşleri bolan laçyn of the month, the Turkmen athletes чаще отмечается на международ- ном уровне. Один из примеров guşy bilen aw awla maga, ok-ýaý at took part at II World Games of No- тому – участие творческого кол- maga, atly çapyşyga we beýlekilere mads, in Cholpan-Ata (the Republic лектива Государственного русского of Kyrgyz) winning various-value 23 60-dan gowrak ýurtdan 1000-e golaý драматического театра имени А. medals. On September 20, in solemn türgen gatnaşdy. С. Пушкина в ХХI Международном Oýunlaryň dabaraly açylyşynda atmosphere, on behalf of the Head of театральном фестивале «Белая our state, all of them were given keys «Galkynyş» at üstün däki oýunlar to Вежа». Творческий форум, посвя- from new cars. About 1000 sports- pary çykyş etdi. Ýelden ýüwrük owa щенный 25-летию Содружества Не- men from more than 60 countries took dan ahalteke atla ry, Türkmenistandan зависимых Государств, проходил в part in competitions on ethnic kinds of Бресте (Республика Беларусь) с 9 gelen çapyksuwarlary begençli garşy sport – falconry, archery, horse races по 16 сентября. На фестивале свои lan köpsanly toma şaçylaryň öňündäki and so on. лучшие постановки представили те- şowhunly çykyşlary bilen uly üstünlige The «Galkynysh» (Revival) horse- атральные коллективы из 16 стран. eýe boldular. acrobatic collective performed at the Пушкинский театр представил спек- такль «Мы обязательно встретим- ся», который был отмечен дипло- мом этого фестиваля. В сентябре дальнейшее развитие получила тема подготовки к Ази- аде-2017. В начале месяца турк- менские атлеты приняли участие во II Всемирных играх кочевников в Чолпан-Ата (Республика Кирги- зия), завоевав 23 медали разного достоинства. 20 сентября всем при- зерам в торжественной обстановке от имени главы нашего государства были вручены ключи от новых ав- томобилей. Всего в состязаниях по этническим видам спорта – соколи- ной охоте, стрельбе из лука, конных скачках и др., приняли участие око- ло 1000 спортсменов из более чем 60 стран. На торжественном открытии игр выступил конно-акробатический коллектив «Галкыныш» (Возрож- дение). Стремительные красавцы- ахалтекинцы произвели подлинный фурор среди многочисленных зри- телей, с восторгом встретивших вы- ступления «небесных» скакунов из Туркменистана. Большие торжества, посвящен- ные году, оставшемуся до откры- тия V Азиатских игр в закрытых помещениях и по боевым искус- ствам, а также вводу в строй ново-
100 MIRAS Ýapyk binalarda we söweş sungaty solemn opening ceremony of the го Международного аэропорта сто- boýunça V Aziýa oýunlarynyň açyl games. The swift graceful Akhalteke лицы, состоялись 17 сентября при magyna çenli galan ýyla, şeýle hem horses created a furore among nu- участии Президента Гурбангулы paýtagtymyzda Halkara howa menzi merous spectators who welcomed the Бердымухамедова на спортивной liniň ulanyşa girizilmegine bagyşlanan performance of the «heavenly» racers арене многофункционального ста- uly dabaralar 17-nji sentýabr da Türk from Turkmenistan with great admira- диона «Ашхабад». Развернувшееся menistanyň Prezi denti Gurbanguly tion. здесь яркое зрелищное представле- Berdimuhamedowyň gatnaş magyn The large solemn actions, dedi- ние стало впечатляющим повество- da köpugurly «Aşgabat» stadio nynyň cated to the year, left until opening ванием о широкой панораме жизни нашего Отечества, и, конечно же, о sport meýdançasynda geçirildi. Bu of V Asian Indoor and Martial Arts вызывающей уже сейчас большой ýerde ýaýbaňlanan ajaýyp sahnalar Games, as well as commissioning of интерес Азиаде-2017, которая прой- ata Watanymyzyň durmuşynyň giň new International airport of the country дет под девизом «Здоровье. Вооду- were held on September 17 with par- geriminiň, şeýle hem «Saglyk. Ylham. шевление. Дружба». ticipation of the President Gurbanguly Dostluk» şyga ry astynda geçi riljek Тема популяризации V Азиатских Berdimuhamedov at the sport arena of Aziada-2017-ä bildirilýän ullakan gy игр в закрытых помещениях и по the multi-functional «Аshgabat» Sta- zyklanmanyň täsirli beýany boldy. боевым искусствам превалировала dium. The bright spectacular perfor- V Aziýa oýunlaryny dünýä ýaýmak и в повестке дня, состоявшегося в meselesi Aziýanyň sport žurnalistle mance, started here, became impres- последней декаде сентября в Аш- riniň gününe bagyşlanyp, sentýab sive narration about wide panorama хабаде Международного медиа-фо- ryň soňky ongünlüginde Aşga batda of life of our Homeland, and, certainly, рума, посвященного Дню спортив- geçirilen Halkara media-foru mynyň about ASIADA-2017, which will be ных журналистов Азии. Он собрал gün tertibinde hem agdyklyk etdi. Ol held under the motto «Health. Inspi- в конференц-зале отеля «Спорт», media-forumy 29 döwletden gelen iri ration. Friendship» and which already входящего в комплекс объектов tele- we radio ýaýlymlarynyň, metbu now causes a kin interest. Олимпийского городка туркменской The theme of popularization of V gat neşirleriniň, halkara we sebit leýin столицы, руководителей и ведущих Asian Indoor and Martial Arts Games assosiasiýalarynyň, şol sanda Sport специалистов крупнейших теле- и prevailed on the agenda of the inter- metbugatynyň Halkara assosiasiýa радиоканалов, печатных изданий, national media-forum, dedicated to the международных и региональных synyň (AIPS), Sport metbu gatynyň Day of Sport Journalists of Asia, which ассоциаций из 29 государств, в том Aziýa assosiasiýasynyň ýolbaşçylary took place in the last decade of Sep- числе Международной ассоциации ny we esasy hünärmenlerini türkmen tember in Ashgabat. It gathered the спортивной прессы (AIPS), Азиат- paýtagtyndaky Olimpiýa şäherjiginiň heads and leading specialists of the ской ассоциации спортивной прес- «Sport» myhmanhanasynyň mejlisler largest TV and radio channels, print- сы и др. Представители масс-медиа zalyna jemledi. Köpçülikleýin habar ing editions, international and regional обсудили вопросы укрепления пло- beriş serişdeleriniň wekilleri bu ugur associations from 29 states, includ- дотворных связей в этой сфере, а da önjeýli gatnaşyklary pugtalandyr ing International Association of Press также повышения эффективности magyň, şeýle hem Aziýa oýunlaryna Sport (AIPS), Asian Association of совместно принимаемых мер по taýýarlyk görmek boýunça bilelikde Sport Press and others in the confer- подготовке к Азиатским играм. görülýän çäreleriň netijeliligini ýokar ence hall of «Sport» Hotel, entered the В частности, в ходе пленарных landyrmagyň meselelerini ara alyp complex of the facilities of the Olympic сессий рассматривалась роль СМИ maslahatlaş dylar. Township of the Turkmen capital. в процессе подготовки и органи- зации спортивных мероприятий Hususan-da, umumy mejlisleriň bar In particular, the role of Mass Media высокого уровня, подчеркивалось şynda ýokary derejeli sport çärelerini in the process of preparation and or- особое место электронных изданий, taýýarlamakda we guramakda köpçü ganization of the high-level sport ac- работающих в режиме он-лайн, и likleýin habar beriş seriş deleriniň ornu tions were considered, the particular организации прямых трансляций на na garaldy, on-laýn tertibinde işleýän place of the electronic editions, work- elektron neşirleriniň hem-de tele- we теле- и радиоканалах. Гости были ing in the on-line mode and organiza- ознакомлены с проводимой в нашей radioýaýlymlarda oýunlary göni alyp tion of the direct transmissions on TV стране масштабной работой по про- görkezmegi guramagyň aýratyn orny and radio channels, were stressed in паганде спорта и здорового образа barada nygtaldy. Myhmanlar sporty the course of the plenary sessions. жизни, подготовке спортсменов и we sagdyn durmuş ýörelge sini wa The guests were familiarized with тренеров международного класса, gyz etmek, halkara derejeli türgen le scaled work on popularization of sport развитию волонтерского движения, ri we türgenleşdirijileri taýýarlamak, and healthy lifestyle, carried out in our совершенствованию законодатель- meýletinçiler hereketini ösdürmek, country, the training of athletes and ства в этой области, воспитанию bu babatda kanunçylygy kämilleşdir international class coaches, develop- физически здорового и духовно раз- mek, beden taýdan sagdyn we ruhy ment of the volunteer movement, per- витого поколения. Знаменательным taýdan ösen nesli terbiýelemek bo fection of legislation in this sphere, up- событием стало награждение Пре- ýunça ýurdu myzda alnyp barylýan giň bringing of the physically healthy and зидента Туркменистана Гурбангулы MIRAS 101 gerimli işler bilen tanyşdyryldy. Türk spiritually developed generation. The Бердымухамедова Золотой меда- menistanyň Prezi denti Gurbanguly awarding of the President of Turkmeni- лью Азиатского союза спортивной Berdimuhamedowyň Sport metbu ga stan Gurbanguly Berdimuhamedov прессы. tynyň Aziýa birleşi giniň Altyn medaly with Gold medal of the Asian Union Президент Азиатского союза bilen sylaglanmagy şanly waka boldy. of Sport Press became a remarkable спортивной прессы Мохаммад Ка- Sport metbu gatynyň Aziýa birleşigi date. сым в своём выступлении отметил niň prezidenti Mohammad Kasym öz The President of the Asian Union огромные успехи нашей страны, çykyşynda döwlet baştu tanynyň ýol of Sport Press Mokhammad Kasym достигнутые под руководством гла- вы государства не только в области başçylygynda diňe bir sport we köp in his speech noted the great suc- спорта и СМИ, но и в целом во всех çülikleýin habar beriş serişdeleri ul cesses of our country, achieved un- сферах социально-экономического gamynda däl-de, eýsem tutuş lygyna der the leadership of Head of State not only in sphere of sport and Mass развития. Высоко оценив уровень durmuş-ykdysady ösüşiň ähli ulgam подготовки к Азиаде-2017, руково- Media but in general, in all spheres larynda gazanylan ägirt uly üstünlikleri дитель Азиатского союза спортив- of social and economic development. belläp geçdi. Aziada-2017-ä taýýar ly ной прессы выразил туркменскому Highly appraising the level of prepara- gyň ýoka ry derejededigini bellemek лидеру глубокую признательность tion to ASIADA-2017, the head of the bilen, Sport metbugatynyň Aziýa bir за огромную поддержку и содей- Asian Union of Sport Press expressed leşiginiň ýolbaşçysy Aziýanyň sport ствие в проведении в Ашхабаде žurnalistleriniň günü ne we Ýapyk bi Turkmen leader deep appreciation for Международного спортивного ме- nalarda we söweş sungaty boýunça V great support and assistance in hold- диа-форума, посвященного Дню Aziýa oýunlaryny dünýä ýaýmaga ba ing in Ashgabat of the International спортивных журналистов Азии и по- gyşlap, Aşgabatda Halkara sport me sport media-forum, dedicated to the пуляризации V Азиатских игр в за- diýa-foru mynyň geçi rilmegine ullakan Day of Sport Journalists and popular- крытых помещениях и по боевым goldawy we ýardamy üçin türkmen ization of V Asian Indoor and Martial искусствам. Arts Games. baştutanyna çuňňur hoşallyk bildirdi. В сентябре в Ашхабаде также со- In September, in Ashgabat, the me- Şonuň ýaly-da, Aşgabat şäherinde стоялся медиа-форум, организован- dia-forum, organized by the Ministry of Durnukly ulag ulgamy boýunça birinji ный Министерством иностранных Foreign Affairs of the country was also global masla hata taýýarlygyň çäklerin дел страны в рамках подготовки к held in the framework of preparation to первой Глобальной конференции de ýurdumyzyň Daşary işler ministrli the first Global conference on sustain- по устойчивой транспортной систе- giniň guramagynda hem mediýa-fo able transport system. The heads and ме. В работе конференции приняли rum geçirildi. Maslahatyň işine esasy representatives of the leading inter- участие руководители и представи- halkara guramalarynyň we düzüm national organizations and structures, тели ведущих международных орга- leriniň, şol sanda BMG-niň Ýewropa including the UN European Economic низаций и структур, в том числе Ев- ykdysady topa rynyň (BMG-niň EYT), Commission (UN EEC), Economic ропейской экономической комиссии BMG-niň Aziýa we Ýuwaş ummany and Social Commission for Asia and ООН (ЕЭК ООН), Экономической üçin Ykdysady we sosial toparynyň the Pacific (ESCAP), Organization и социальной комиссии ООН для (AÝUYST), Ýewropada howpsuzlyk for Security and Cooperation in Eu- Азии и Тихого океана (ЭСКАТО), we hyzmat daşlyk birleşiginiň (ÝHHB), rope (OSCE), Organization for Euro- Организации по безопасности и со- Ykdysady hyzmatdaşlyk guramasy pean Economic Cooperation (OEEC), трудничеству в Европе (ОБСЕ), Ор- nyň (YHG), Halkara deňiz gurama International Maritime Organization ганизации Экономического Сотруд- synyň (HDG), Awto mobil ulaglarynyň (IMO), International Union for Motor ничества (ОЭС), Международной морской организации (ММО), Меж- halkara birleşiginiň (AUHB) we beýle Transport (IUMT) and so on, as well дународного союза автомобильного kileriň ýolbaşçylary we wekil leri, şeýle as representatives of international in- транспорта (МСАТ) и др., а также hem halkara maglu mat gulluklarynyň formation agencies and TV and radio представители международных ин- hem-de tele- we radioýaýlymlaryň we channels took part in the work of the формационных агентств, теле- и killeri hem gatnaş dylar. conference. Duşuşygyň barşynda derwaýys me радиоканалов. In the course of the meeting a num- В ходе встречи обсужден ряд ак- seleleriň birnäçesi, hususan-da, ulag ber of vital issues, in particular, on туальных вопросов, в частности- ulgamynda hyzmatdaşlygyň häzirki formation of the modern legal basis по формированию современной zaman hukuk binýadyny kemala ge of cooperation in transport sectors, правовой базы сотрудничества в tirmegiň, bu ulgamda Ýewra ziýa yk increase of mutually beneficial links транспортном секторе, наращи- lymynda özara bähbitli gatnaşyklary in this sphere on the Eurasian conti- ванию взаимовыгодных связей в artdyrmagyň mese leleri we beýlekiler nent and so on were discussed. The данной сфере на Евроазиатском ara alnyp masla hatlaşyldy. Şeýle hem interested exchange of opinions about континенте и др. Также состоялся üstaşyr geçir mekligi ösdürmegiň, se perspectives of the development of заинтересованный обмен мнения- bitde ýükleri daşamagyň möçberini transit, increase of volume of freight ми о перспективах развития транзи- artdyrmagyň geljegi barada gyzyklan transportation in the region also took та, увеличении объемов перевозок ma bilen pikir alşyldy. Häzirkizaman place. The particular attention of грузов в регионе. Особое внима-
102 MIRAS sanly maglumatlar tehnologiýalarynyň the experts was given to the role of ние экспертов было уделено роли asyrynda masla hatyň işini aýdyňlaş Mass Media in coverage of the work средств массовой информации в dyrmakda köpçülikleýin habar beriş of the Conference in modern age of освещении работы Конференции serişdeleriniň ornuna bilermen ler ta the digital information technologies. в современный век цифровых ин- rapyndan aýratyn üns berildi. Maglu The opportunities of the operational формационных технологий. Обсуж- matlary özwagtynda ýetirmegiň, şeýle broadcasting of information, as well дались возможности оперативно- го транслирования информации, hem sosial metbu gatyň ösüşiniň ähmi as changes of the traditional role of а также изменения традиционной ýeti göz öňünde tutulyp, köpçülikleýin Mass Media with taking into account роли СМИ с учетом растущего зна- habar beriş serişdeleriniň adaty ornu the growing significance of the social media were discussed. чения социальных медиа. ny üýtgetme giň mümkinçilikleri hem В контексте развития отечествен- ara alnyp masla hatlaşyldy. It also should be mentioned in the context of development of the national ных СМИ, их интеграции в общее Ýurdumyzyň köpçülikleýin habar be информационное пространство, Mass Media, their integration to the riş serişdelerini, olaryň umumy mag следует также упомянуть об уча- general information space about par- lumatlar giňiş ligine goşu lyşmagyny стии туркменской делегации в Ка- ticipation of the Turkmen delegation in ösdürmek bilen baglylykda türkmen спийском медиа-форуме-2016, the Caspian media-forum-2016, held wekiliýetiniň 22-23-nji sentýabrda Ast состоявшемся 22-23 сентября в on September 22-23 in Astrakhan (the rahanda (RF) geçirilen Hazar metbu Астрахани (РФ). Для нашей страны, Russian Federation). This forum be- в последние годы активно усилива- gat foru my-2016-a gatnaşandygyny came one more step in development hem ýatla malydyr. Soňky ýyllar da ющей свое присутствие на между- of the professional contacts for our народных площадках, в том числе özüniň halkara meýdançalaryna, şol country, in the recent years actively медийных, данный форум стал еще sanda metbugat meýdançalaryna strengthening its presence on the in- одним шагом в развитии професси- hem gatnaş magyny barha güýçlen ternational areas, including the media ональных контактов. dirýän bu forum ýurdumyz üçin hünär ones. 25-летию независимости Туркме- gatna şyklaryny ösdürmekde ýene-de Many actions, held in the last dates нистана, подготовке к Азиаде-2017 bir ädim boldy. of September in the Zi-ning city – the и достижениям образовательной Türkmenistanyň Garaş syzlygynyň administrative centre of Qinghai prov- политики нашей страны за годы 25 ýylly gyna, Aziada-2017-ä taýýar ince of the People’s Republic of China, суверенитета был посвящен ряд
MIRAS 103 lyga we ýurdumyzyň Garaş syzlyk were dedicated to the 25th anniversa- мероприятий, состоявшихся в по- ýyllaryndaky bilim syýasatynyň ga ry of the Independence of Turkmeni- следних числах сентября в городе zananlaryna bagyşlanyp, Hytaý Halk stan, preparation to ASIADA-2017 Синин – административном центре Respublikasynyň Sinhaý welaýatynyň and achievements of the educational провинции Цинхай Китайской На- ýolbaşçylyk merkezi bolan Sinin şähe policy of our country within the sover- родной Республики. rinde sentýabryň soňky günlerinde bir eign years. Форум открыла презентация до- näçe çäreler geçirildi. The presentation of achievements of стижений нашей страны в спорте, Forum 26-njy sentýabrda ýurdu my our country in sport, education, econ- образовании, экономике, состояв- zyň sportda, bilim de, ykdy sadyýetde omy, held on September 26 in Uni- шаяся 26 сентября в Университете gazananlarynyň Sinhaý welaýatynyň versity of Nationalities of the Qinghai национальностей провинции Цин- Milletler uniwersitetinde bolan tanyş province, opened the forum. хай. dyrylyş dabarasy bilen açyldy. The Executive Committee for Prep- Совместную экспозицию в Сини- не представили Исполнительный Sinin şäherinde bilelikdäki gurna aration to V Asian Indoor and Martial комитет по подготовке V Азиатских lan ekspozisiýalar V Aziýa oýunlary Arts Games, the State Committee for игр, Госкомитет по туризму и Ми- ny taýýarlamak boýunça ýerine ýe Tourism and Ministry of Education of нистерство образования нашей tiriji komitet, Syýa hatçylyk baradaky our country presented the joint ex- страны. Внимание посетителей вы- döwlet komi teti we ýurdumyzyň Bilim position. The books by the President ставки привлекли книги Президента ministrligi tarapyndan görkezildi. Türk Gurbanguly Berdimuhamedov, in- Гурбангулы Бердымухамедова, в menistanyň Prezi denti Gurbanguly cluded published in Chinese, attracted том числе изданные на китайском Berdimuhamedowyň kitap lary, şol attention of the visitors of the exhibi- языке. Здесь также широко были sanda olaryň hytaý dilin de neşir edi tion. Editions and materials, telling представлены издания и матери- lenleri sergä gelen leriň ünsü ni çekdi. about rich national heritage and mod- алы, рассказывающие о богатом Şonuň ýaly-da, bu ýerde Türkme nista ern life of Turkmenistan, recreation национальном наследии и совре- nyň baý milli mira sy we häzirkizaman potential of our country, and national менной жизни Туркменистана, ре- durmuşy, ýurdumyzyň raýatlarynyň cuisine were widely displayed here. креационных возможностях нашей ruhy we fiziki taydan dikeldiş mümkin The production with symbols of Turk- страны, национальной кухне. Среди çilikleri, milli tagamla ry barada gürrüň menistan and future Games – torch of экспонатов продукция с символи- berýän neşirler we maglumatlar hem ASIADA-2017, souvenirs, textile, uni- кой Туркменистана и будущих Игр görkezildi. Eksponatlaryň arasynda form of the volunteers and others are – факел Азиады-2017, сувениры, Türkmenistanyň nyşanlaryny aňlad among the exhibits. текстиль, форма волонтёров и др.
104 MIRAS ýan önümler we geljekde geçiriljek, That day, the ceremony of signing of В этот же день в Синине состоя- Aziada-2017-niň alawy, suwenirler, Memorandum on cooperation between лась церемония подписания Мемо- dokma önümleri, meýle tinçileriň lybas the Ministry of Education of Turkmeni- рандума о сотрудничестве между lary we beýlekiler bar. stan and Department of Education of Министерством образования Турк- Hut şol günüň özünde Sinin şähe the Qinghai province, which supposes менистана и Департаментом обра- rinde Türkme nistanyň Bilim ministrligi expansion of partnership in the frame- зования провинции Цинхай, который предполагает расширение партнер- bilen Sinhaý welaýatynyň Bilim de work of the student exchange, mutual ства в рамках студенческого обме- partamentiniň arasynda hyzmatdaş training of specialists in studying of на, взаимной подготовки специали- lyk hakynda Ähtnama gol çekmek the Turkmen and Chinese languages, which is particularly vital in the aspect стов по изучению туркменского и dabarasy boldy. Bu Ähtna ma talypla китайского языков, что особенно ак- ry alyşmagyň, türkmen we hytaý dille of the planned work on strengthening of the teaching the Chinese language туально в свете намеченной работы rini öwren mek boýunça hünärmenle ri по углублению преподавания ки- in the educational institutions of our özara taýýar lamagyň çäklerinde hyz тайского языка в образовательных country took place in Zi-ning. And on matdaşlygyň giňel dilmegini göz öňün учреждениях нашей страны. А 27 September 27, the Memorandum on de tutýar. Bu bolsa ýurdumyzyň bilim сентября в китайском городе Урум- cooperation between Turkmen State edaralarynda hytaý dilini okatma gy чи был подписан Меморандум о со- University named after Magtymguly çuňlaşdyrmak babat da bellenen işler трудничестве между Туркменским and University of Xinijiang province, государственным университетом bilen baglylykda aýratyn derwaýysdyr. called to promote leading to new 27-nji sentýabrda Hytaýyň Urumçy şä имени Махтумкули и Университетом level the cooperation of the educa- провинции Синдзянь, призванный herinde Magtymguly adyndaky Türk tional institutions of both countries in способствовать выводу на новый men döwlet uniwersiteti bilen Sindz exchange of experience and method- уровень взаимодействия образова- ýan welaýat uniwersitetiniň arasyn da ological elaborations, was signed in тельных учреждений двух стран в hyzmatdaşlyk hakynda Ähtnama gol the Chinese Urumqi city. обмене опытом, методическими на- çekildi. Bu Ähtna ma hem iki ýurduň The specialized branch forums, held работками. arasynda tejribe, usulyýet işläp düz in the third quarter of the year in the Достижениям различных сфер за melerini alyşmak bilen iki ýurduň bilim Exhibition Centre of the Chamber of годы независимого развития госу- edaralarynyň özara gatnaşyklaryny tä- Commerce and Industry, were dedi- дарства были посвящены специа- MIRAS 105 ze derejä çykarmaga ýardam bermä cated to the achievements of various лизированные отраслевые форумы, ge niýetlenendir. spheres within the years of the inde- проходившие в третьем квартале Şu ýylyň üçünji çärýeginde Söw pendent development of the state. года в выставочном центре Торгово- da-sena gat edarasynyň sergi mer The International exhibition «Turkmen промышленной палаты. В их числе kezinde bolup geçen ýöriteleşdirilen Construction - 2016» and conference Международная выставка «Туркмен- pudaklaýyn forumlar döwletimiziň ga «Development of Construction Sector строй-2016» и конференция «Разви- raşsyzlyk ýyllaryndaky ösüşünde dürli of Turkmenistan», International exhibi- тие строительной отрасли Туркме- ulgamlarda gazanylan üstünliklere ba tion and conference «Main Directions нистана», Международная выставка gyşlandy. Olaryň arasynda «Türkmen of Development of Energy Industry of и конференция «Основные направ- gurluşyk-2016» atly halkara sergi we Turkmenistan», X International exhibi- ления развития энергетической про- «Türkmenistanyň gurluşyk pudagynyň tion and scientific conference on tele- мышленности Турк-менистана», X ösüşi» atly masla hat, «Türkme nista communications, telemetry, informa- международная выставка и научная nyň energetika senagatynyň ösüşiniň tion technologies «Turkmentel-2016», конференция по телекоммуникаци- ям, телеметрии, информационным esasy ugurlary» atly halkara sergi we are among them. In the last dates of технологиям «Туркментел-2016». В maslahat, Telekommunikasiýalar, te September, the International tourist последних числах сентября в На- lemetriýa, maglu mat tehno logiýalary exhibition and conference «Tourism циональной туристической зоне boýunça «Türkmen tel-2016» atly X and Travelling» was held in «Avaza» «Аваза» состоялась Международ- halkara sergi we ylmy maslahat bar. National Tourist Zone. In conclusion ная туристическая выставка и кон- Sentýabr aýynyň soňky günlerinde of the review, we will traditionally tell ференция «Туризм и путешествия». «Awaza» milli syýahatçylyk zolagynda about achievements of the publishing В завершение обзора традицион- «Syýahatçy lyk we geze lenç» atly Hal sphere and new book products of the но расскажем о достижениях изда- kara syýa hatçylyk sergi si we maslahat third quarter. тельской сферы и книжных новин- bolup geçdi. This year, the book production, ках третьего квартала. Syn bermegi tamamlamak bi published by Turkmen State Publish- В нынешнем году высоких на- len,adatça üçünji çärýekde neşirýat ul ing Service was again awarded high град конкурса «Искусство книги», gamynyň gazananlary we täze kitaplar prizes of the contest «Art of Book», проводимого в столице Российской barada gürrüň edeliň. held in the capital of the Russian Fed- Федерации в рамках ежегодной Russiýa Fede rasiýasynyň paýtag eration in the framework of annual Московской международной книж- tynda her ýylda geçirilýän Moskwa Moscow International Book Fair. The ной выставки-ярмарки, вновь halkara kitap sergi-ýarmarkasynyň book by the President Gurbanguly удостоилась книжная продукция, çäklerinde geçirilen «Kitap sunga Berdimuhamedov «Neutral Turkmeni- выпущенная Туркменской государ- ty» bäsleşiginiň ýokary syla gyna, ýe stan» was acknowledged the owner of ственной издательской службой.
106 MIRAS the main prize in nomination «Grand Prize». The collection of folk proverbs and sayings, united and systematized by the Turkmen Leader in the work «Source of Wisdom» was awarded the diploma of the winner in nomina- tion «Commonwealth». The edition «My Neutral Motherland», addressed to the growing generation, is among the winners in nomination «Book for Children and Youth». The Scientific- popular work «Medieval Libraries of Merv and their Founders» is among the winners in nomination «Dialogue of Cultures». And, the book, dedicated to the phenomenon of Mary Art School – «Picturesque Legends of Ancient Merv», was awarded the diploma of the laureate of the contest in «Science and Innovations». In the aspect of achievements of the ne-de, Türkmen döwlet neşirýat gul national book publication and printing Обладателем главной награды кон- lugy tarapyndan şu ýyl neşir edilen industry, the annually held in the Turk- курса в номинации «Гран-при» при- kitap önümi myna syp boldy. «Gran- men capital International Book Fair знана книга Президента Гурбангулы pri» nomi nasiýasy boýunça Türk and the scientific conference «Book Бердымухамедова «Нейтральный menistanyň Prezi denti Gurbanguly is Way to Cooperation and Progress» Туркменистан». Собрание народ- Berdimuhamedowyň «Bita rap Türk deserves particular attention. The ini- ных пословиц и поговорок, объ- tiated by the President Gurbanguly menistan» atly kitaby bäsleşigiň baş единенных и систематизирован- Berdimuhamedov and aimed at wide baýragyna mynasyp diýlip ykrar edildi. ных туркменским лидером в труде international cooperation, Ashgabat «Источник мудрости», удостоено Türkmen baştu tanynyň «Paýhas çeş book fair is one of the central and im- диплома победителя в номинации mesi» atly kitabynda ýygnalan we bir pressive events in the cultural life of «Содружество». Адресованное под- ulgama salnan halk nakyllarynyň we our country and invariably arouses растающему поколению издание atalar sözleriniň ýygyndysy «Arkala a kin interest of the specialists from «Нейтральная Родина моя» вошло şyk» nominasiýasy boýun ça ýeňi ji many states of the world. The empha- в число победителей в номинации niň diplomyna mynasyp boldy. Ösüp sis was made in designing and the- «Книга для детей и юношества». gelýän ýaş nesle niýetlenen «Bita rap matic organization of the current XI Среди победителей в номинации Watanym» atly neşir «Çagalar we International Book Fair on the preser- «Диалог культур» – научно-популяр- ýetginjekler üçin kitap» nominasiýasy vation of the cultural heritage, and its ный труд «Средневековые библио- boýunça ýeňi jileriň hataryna goşuldy. popularization in the world. теки Мерва и их основатели». А в «Medeniýetleriň gatnaşygy» nomina The book forum demonstrated the номинации «Наука и инновации» диплома лауреата конкурса удосто- siýasy boýunça ýeňijileriň arasynda achievements of the national and ена книга, посвященная феномену «Merwiň orta asyrlar döwrüniň kitap world industry of book publication and марыйской художественной школы hanalary we olary esaslandyryjylar» printing art, promoted popularization – «Живописные легенды древнего atly ylmy-populýar iş hem bar. «Ylym of their best patterns, development of Мерва». we innowasiýalar» nominasiýasy bo international cultural cooperation. In В плане достижений отече- ýunça Mary çeperçilik mekdebiniň this context, it should be noted that ex- aýratynlygyna bagyş lanan «Gady my ственного книгоиздания и поли- hibitors from 19 countries of the world графической промышленности Merwiň şekil lerdäki rowaýaty» atly ki took part in the work of XI International особого внимания заслуживает еже- tap bäsleşigiň ýeňijisiniň diplomyna Book fair. The heads and representa- годно проходящая в туркменской mynasyp boldy. tives of the sphere of culture of a num- столице Международная книжная Ýurdumyzyň kitap neşirleriniň we ber of countries, large foreign com- выставка-ярмарка и научная кон- poligrafiýa senagatynyň gazananlary panies, publishing houses, printing ференция «Книга – путь к сотруд- babatda türkmen paýtagtynda her ýyl establishments, public organizations, ничеству и прогрессу». Иницииро- da geçirilýän «Kitap hyzmatdaşlygyň famous writers, masters of translation, ванная Президентом Гурбангулы we ösüşiň ýoly» atly halkara kitap ser scientists, artists-illustrators, journal- Бердымухамедовым и нацеленная gi-ýarmarkasy we ylmy masla haty aý ists and managers were members на широкое международное взаи- ratyn üns bermäge mynasypdyr. Türk of the delegations. The stands of the модействие, ашхабадская книжная MIRAS 107 menistanyň Prezi denti Gurbanguly выставка-ярмарка является одним Berdimuhamedowyň başlangyjy bilen из центральных и ярких событий в geçirilýän we giň halkara hyzmatdaş культурной жизни нашей страны и lygyna gönükdirilen Aşga bat kitap ser неизменно вызывает огромный ин- gi-ýarmarkasy ýurdumyzyň medeni терес специалистов из многих госу- durmuşynyň esasy we täsirli waka la дарств мира. В оформлении и тема- rynyň biridir. Ol dünýäniň birnäçe döw тической организации нынешней XI letleriniň hünärmenlerinde ägirt uly Международной книжной выставки- ярмарки акцент был сделан на со- gyzyklanma döred ýär. Şu gezek geçi хранение культурного наследия и rilen XI Halkara kitap sergi-ýarmarka его популяризации в мире. sy bezelende we tematiki taýdan gura Книжный форум продемонстри- landa, mede ni mirasymyzyň sakla nyp ровал достижения национальной и galmagyna, onuň dünýä ýaýylmagyna мировой индустрии книгоиздания и aýratyn üns berildi. полиграфического искусства, содей- Bu kitap forumy milli we dünýä möç ствовал популяризации их лучших berinde kitap neşir edijilik senagaty образцов и развитию международ- nyň we polig rafiýa sungatynyň gaza ного культурного сотрудничества. nanlaryny görkezdi, olaryň iň gowy В этом контексте следует отметить, nusgalaryny dünýä ýaýmaga, halkara что в работе XI Международной medeni hyzmat daşlygyny ösdürmäge книжной выставки-ярмарки приня- ýardam etdi. Şunuň bilen baglylykda, ли участие экспоненты из 19 стран XI Halkara kitap sergi-ýarmarkasynyň large foreign higher educational es- мира. В составе делегаций были ру- işine dünýäniň 19 ýurdundan ekspo tablishments – Moscow Polytechnic ководители и представители сферы nentleriň gatnaşandygyny belläp geç University, Cambridge University and культуры ряда стран: крупных зару- melidir. Wekiliýetleriň arasynda birnä University of California, Berkeley as бежных компаний, издательств, ти- çe ýurtlaryň medeniýet ulgamlarynyň, well as Intergovernmental Fund for пографий, общественных организа- iri daşary ýurt kompaniýalarynyň, ne Humanitarian Cooperation of CIS ций, известные писатели, мастера перевода, ученые, художники-ил- şirýatlarynyň, çaphanalarynyň, jem country-members, celebrating this люстраторы, журналисты, менедже- gyýetçilik guramalarynyň ýolbaşçylary year its tenth anniversary were pre- ры. На площадке книжного форума we wekilleri, meşhur ýazyjylar, ussat sented on the area of the book forum. были представлены стенды круп- The book forum promotes activiza- terjimeçiler, alymlar, bezeýji suratkeş ных зарубежных вузов – Москов- ler, žurna listler, mene jerler bar. Kitap tion of the interest in book and book ского политехнического универси- forumynyň meýdançasynda görnükli science, getting information about in- тета, Кембриджского университета daşary ýurt okuw jaýlary bolan Mosk novations of the branch, and gaining и Калифорнийского университета wanyň politehniki uniwersitetiniň, the mutually useful experience. These «Беркелей», а также Межгосудар- Kembrij uniwersitetiniň we Kali forniýa issues were in the centre of attention ственного фонда гуманитарного со- nyň «Berkeleý» uniwersitetiniň, şeýle of the participants of the scientific con- трудничества стран-участниц СНГ, hem şu ýyl özüniň on ýylly gyny belle ference «Book is Way to Cooperation отмечающего в нынешнем году свое ýän GDA gatnaş ýan ýurtla ryň Ynsan and Progress». In the cause of its десятилетие. perwer hyzmatdaşlygynyň döwletara work, the participants were familiar- Книжный форум способствует ак- gaznasynyň getiren stendleri görke ized with achievements of the publish- тивизации интереса к книге и книж- zildi. ing sector of Turkmenistan and other ному делу, получению информации Kitap forumy kitaba we kitap işine countries, experience of introduction об инновациях отрасли, приобре- degişli, pudagyň innowasiýalary ba of the latest technologies to the pro- тению взаимополезного опыта. Эти radaky maglumatlaryň we özara bäh duction of book and other printing вопросы находились в центре вни- bitli tejribäniň alynmagyna bolan gy production, creation of the network of мания участников научной конфе- ренции «Книга – путь к сотрудниче- zyklanmany işjeň leşdirmä ge ýardam the electronic services, transferring ству и прогрессу». В ходе ее работы berýär. Bu meseleler «Kitap hyzmat of information and spread of books in собравшиеся были ознакомлены с daşlygyň we ösüşiň ýoly» atly ylmy the electronic format. The interested достижениями издательской отрас- maslahata gatnaşyjylaryň üns mer exchange of opinions on issues of es- ли Туркменистана и других стран, kezinde boldy. Onuň işiniň barşynda, tablishment of close partner links be- опытом внедрения новейших тех- bu ýere ýygna nanlar Türkme nistanyň tween the core structures, including in нологий в производство книжной и we beýleki ýurtla ryň neşirýat ulgam sphere of training of specialists of the другой полиграфической продук- larynyň gazananlary, kitap we beýleki publishing industry and printing tech- ции, создания сети электронных poligrafiýa önümleriniň önümçiligine iň nologies, translation activity, library услуг, передачи информации и рас- täze tehnologiýalaryň ornaşdyrylyşy, interaction and creative contacts took пространения книг в электронном elektron hyzmat lar ulga mynyň döre place. формате. Состоялся заинтересо-
108 MIRAS dilişi, elektron ölçegde maglumatlaryň The scientific-practical conference ванный обмен мнениями по вопро- geçirilişi we kitaplaryň ýaýradylyşy bi «Role of the book in the preservation сам налаживания тесных партнер- len tanyşdyryldy. Ugurdaş düzümleriň and popularization of the ancient heri- ских связей между профильными структурами, в том числе в области arasynda, şol sanda neşirýat işi we tage of the peoples» with participation подготовки специалистов издатель- poligrafiýa tehnologiýalary, terji meçilik of the local scientists and specialists işi, kitaphanalaryň özara we döre dijilik ского дела и полиграфических тех- of the library science, their colleagues gatna şyklary boýunça hünärmenle ri нологий, переводческой деятельно- from the countries of the Common- taýýarlamak babatda ýygjam hyzmat сти, библиотечного взаимодействия wealth of Independent States was и творческих контактов. daşlyk gatna şyklaryny ýola goýmak В рамках XI Международной книж- barada gyzyklanma bilen pikir alşyldy. held in State Library of State Cultural ной выставки-ярмарки и научной «Kitap hyzmatdaşlygyň we ösüşiň Centre in connection with announce- конференции «Книга – путь к со- ment of the city of Dashoguz the cul- ýoly» atly XI Halkara kitap sergi-ýar трудничеству и прогрессу» в связи markasynyň we ylmy maslahatynyň tural capital of CIS-2016 in the frame- с провозглашением города Дашогуз çäklerinde Daşoguz şäheriniň 2016- work of XI International Book Fair and культурной столицей СНГ-2016 в Го- njy ýylda GDA-nyň medeni paý сударственной библиотеке Госу- tagty diýlip yglan edilmegi bilen дарственного культурного центра baglylykda, Döwlet medeniýet состоялась научно-практическая merkeziniň Döwlet kitaphana конференция «Роль книг в со- synda ýurdumyzyň kitaphana işi хранении и пропаганде древнего boýunça alymlarynyň we hünär наследия народов» с участием menleriniň, olaryň Arkalaşygyň отечественных ученых и специ- ýurtlaryndan gelen kärdeşleriniň алистов библиотечного дела, их gatnaş magynda «Halklaryň gady коллег из стран Содружества. my mirasyny goramakda we wa Традиционно в Государствен- gyz etmekde kitap laryň orny» atly ной академии художеств про- ylmy-amaly maslahat bolup geçdi. шла творческая встреча худож- ников-иллюстраторов из разных Däp bolşy ýaly, Döwlet çeper стран мира. В ходе другой твор- çilik akademiýasynda dünýäniň ческой встречи за «круглым dürli ýurtlarynyň bezeýji suratkeş столом» с участием писателей, leriniň döredijilik duşuşygy geçdi. журналистов, представителей Beýleki bir döredijilik duşuşygynyň студенчества обсуждены вопро- barşynda ýazy jylaryň, žurnalistle сы популяризации националь- riň, talyp ýaşlaryň gatnaşmagyn ного достояния, книг, издавае- da «tege lek stoluň» başynda milli мых по инициативе Президента gazanylanlary we Mirasa sarpa Гурбангулы Бердымухамедова goýmak, Watany özgertmek ýy в Год почитания наследия, пре- lynda Türkme nistanyň Prezi den образования Отчизны. Детские MIRAS 109 ti Gurbanguly Berdimuhamedowyň scientific conference «Book is Way to прозаики и поэты из разных стран başlangyjy bilen neşir edilýän kitap Cooperation and Progress». мира рассмотрели актуальные на- lary dünýä ýaýma gyň mese leleri ara Traditionally, the creative meeting of правления развития творчества для alnyp maslahatlaşyldy. Dünýäniň dürli artists-illustrators from different coun- детей во время встречи «Путеше- ýurtlaryndan gelen çagalar üçin kyssa tries of the world was held in State ствие в страну сказок». Тема еще we şygyr döre diji ler «Erte kiler dünýä Academy of Art. The issues of popular- одного творческого мероприятия на sine syýahat» atly duşuşyk mahalyn ization of the national heritage, books, полях форума – искусство перево- da çagalar üçin döredijiligi ösdürmegiň published on the initiative of the Presi- да. За «круглым столом» встрети- derwaýys ugurlaryna garadylar. Foru dent Gurbanguly Berdimuhamedov in лись писатели, деятели культуры, myň çäklerinde geçirilen ýene-de bir the Year of Honouring Heritage and работники редакционных коллегий, döredijilik çäre siniň tema syna terji me Transforming Fatherland were dis- туркменских и зарубежных СМИ. sungaty degişlidir. «Tegelek stoluň» cussed in the course of other creative Руководителям издательств, кни- başynda ýazyjylar, mede niýet işgär «round-table» meeting. The children’s готорговых сетей, писателям, пред- ставителям библиотечного и обра- leri, redaksion toparlaryň, türkmen we prose writers and poets from various зовательного сообществ, деятелям daşary ýurtly köpçülikleýin habar beriş countries of the world considered vi- культуры были представлены книж- serişdeleriniň işgärleri duşuşdylar. tal directions of the development of ные новинки. Neşirýatlaryň, kitap söwdasyny the creativity for children during the В их числе – восьмой том энци- amala aşyrýan ulgamla ryň ýolbaşçy meeting «Travelling to the country of клопедического труда Президента laryna, ýazy jylara, kitaphana we bilim fairy-tales». The theme of one more Туркменистана, академика Акаде- beriş jemgyýetçiliginiň wekillerine, me creative action in the framework of the мии наук страны, доктора медицин- deniýet işgärlerine täze kitaplar görke forum is art of translation. The writers, ских наук, профессора Гурбангулы zildi. workers of culture, representatives Бердымухамедова «Лекарственные Olaryň arasynda Türkmenistanyň of the editorial boards, Turkmen and растения Туркменистана». Презен- Prezidenti, ýurdu myzyň Ylymlar aka foreign Mass Media met at « round тация этого издания состоялась 18 demiýasynyň akademigi, lukmançy table». июля в конференц-зале Министер- lyk ylymlarynyň doktory, professor New books were presented to the ства здравоохранения и медицин- Gurbanguly Berdimuhamedowyň heads of publishing houses, book-sell- ской промышленности. «Türkmenistanyň dermanlyk ösümlik ing networks, writers, representatives Восьмой том «Лекарственные leri» atly ensiklopediki işiniň sekizinji of the library and educational commu- растения Туркменистана» открыва- jildi hem bar. Bu neşiriň tanyşdyrylyş nities, workers of culture. ется статьей, отражающей после- dabarasy 18-nji iýulda Türkmenista Volume 8 of the encyclopedic work довательные и целенаправленные nyň Saglygy goraýyş we derman se of the President of Turkmenistan, шаги, предпринимаемые по разви-
110 MIRAS nagaty ministrliginiň mejlisler zalynda Academician of the Academy of Sci- тию отечественной сферы здраво- geçirildi. ences of the country, Doctor of Medi- охранения. Книга включает 108 рас- «Türkmenistanyň dermanlyk ösüm cal Sciences, Professor Gurbanguly положенных в алфавитном порядке likleriniň» seki zinji jildi ýurdumyzyň Berdimuhamedov «The Medicinal наименований растений, сведения saglygy goraýyş ulga myny ösdür mek Plants of Turkmenistan» is among об их применении в народном вра- boýunça ädilýän yzygiderli we mak them. The presentation of this edition чевании и современной фармако- sada gönükdirilen ädimleri şöhlelen was held on July 18 in the conference- пее. dirýän makala bilen başlanýar. Kitap hall of the Ministry of Healthcare and Фотоиллюстрации позволяют представить масштабы реализации elipbiý terti binde ýerleş dirilen 108 Medical Industry of Turkmenistan. Государственной программы «Здо- sany ösümligiň adyny, olaryň halk Volume 8 of «The Medicinal Plants ровье». На снимках возведенные tebipçiliginde we häzirkizaman der of Turkmenistan» is opened with ar- не только в столице, но и в велаятах man sena gatynda ulanylyşy baradaky ticle reflecting consecutive and pur- poseful steps, taken on development новые клиники и медицинские цен- maglumatlary öz içine alýar. тры, использующие в своей работе of the national sphere of healthcare. Ýerleşdirilen suratlar «Saglyk» Döw самые передовые достижения нау- The book includes 108 arranged in al- let maksatnamasynyň durmuşa geçiri ки и техники. Здесь можно увидеть phabetical order names of plants, data lişiniň gerimini göz öňüne getirmäge объекты санаторно-курортной сфе- about their use in folk medical treat- mümkinçilik berýär. Suratlarda diňe bir ры, индустрии оздоровительного ment and modern pharmacopoeia. paýtagtymyzda däl-de, eýsem wela отдыха и туризма, широкий спектр ýatlarymyzda hem gurlan, öz işlerinde The photo illustrations make it pos- изготавливаемых в нашей стране ylmyň we tehnikanyň iň täze gaza nan sible to imagine the scales of realiza- фармацевтических препаратов из tion of the State «Health» Programme. laryny ulanýan täze hassahanalar we местного лекарственного сырья. New clinics and medical centres, lukmançylyk merkezleri görkezilen. Bu Замечательным подарком всем which use in their work the latest ýerde şypa hana, sagal dyş, dynç alyş соотечественникам стала новая achievements of the science and tech- we syýahatçylyk ulgamynyň desgala книга главы государства «Музыка nology, erected not only in the capital ryny, ýurdumyzda ýerli dermanlyk çig мира, музыка дружбы и братства», but in velayats are on the pictures. malyndan taýýarlanylýan derman se представленная читательской ау- One can see here the facilities of the rişdeleriniň dürli görnüşlerini görmek дитории 19 сентября. Издание sanatorium-resort sphere, industry of рассказывает о легендарном тур- bolýar. the heath-improvement recreation and кменском музыканте Шукур-бахши, Döwlet baştutanynyň 19-njy sent tourism, wide range of pharmaceutical который безоружным, взяв с собой ýabrda okyjylara hödürlenen «Para preparations from local medicinal raw только музыкальный инструмент hatçy lyk sazy, dostluk, doganlyk sa- stuff, produced in our country. дутар, отправился в стан к врагу zy» atly kitaby ähli ildeşlerimize ajaýyp New book of the Head of State «Mu- освобождать своего брата из пле- sowgat boldy. Neşirde eli ýaragsyz, sic of Peace, Music of Friendship and на. Победив в музыкальном состя- diňe dutaryny alyp, agasyny ýesir lik Brotherhood», presented to reading зании самого лучшего музыканта den boşatmak üçin duşmanyň mes audience on September 19 became вражеского племени, он добился genine ugran, ady rowaýata öwrülen a wonderful gift to all compatriots. своей цели. Новый труд Президента Şükür bagşy barada gürrüň berilýär. The edition tells about legendary Гурбангулы Бердымухамедова от- Duşmanyň iň ussat bagşysyny du Turkmen musician Shukur-Bagshy, личается глубокими философскими tar çalmakda ýeňip, ol öz maksadyna who unarmed, taking only musical размышлениями автора о судьбе ýetýär. Türkmenistanyň Prezi denti instrument-dutar, went to the camp современного мироустройства. Рас- Gurbanguly Berdimuhamedowyň tä- of the enemy to release his brother крывая в книге образ Шукур-бахши, глава государства подчеркивает ze kitaby awtoryň häzirkizaman dün from captivity. Winning in the musical общечеловеческий смысл идеи, за- ýäsiniň gurluşynyň ykba ly bara daky contest the best musician of the en- ложенной в этом образе. Эта идея – çuňňur pelsepewi oýlan malary bilen emy tribe, he obtained his goal. New миротворческая миссия искусства и tapawutlanýar. Kitapda Şükür bag work of the President Gurbanguly искусство миротворчества вообще. şynyň keşbi ni surat landyrmak bilen, Berdimuhamedov differs by deep Издание включает 13 глав и по- döwlet baştutany bu keşpde jemlenen philosophical thoughts of the author слесловие, в котором автор, подво- ideýanyň umumadamzat ähmiýetini about fate of the modern world or- дя читателя к главному выводу, при- nygtap görkez ýär. Bu ideýa sunga tyň der. Revealing in the book the image водит известное выражение: «Когда parahatçy lyk döredijilik häsiýetidir we of Shukur-Bagshy, the Head of State говорят пушки, музы молчат», озна- umuman parahatçy lyk döredijilik sun stresses the universal meaning of the чающее, что искусство утрачивает gatydyr. idea, put into this image. This idea is силу, когда начинается война. Пре- Neşir 13 bapdan we sözsoňudan the peacemaking mission of art and зидент Туркменистана убежден, что ybarat bolup, onda awtor okyjyny esa art of peacemaking in general. сегодня настало время придать это- sy netijä eltmek bilen, belli aňlat ma The edition includes 13 chapters and му высказыванию более актуаль- ny getirýär: «Toplar gümmürdeýärkä, afterword, in which author, bringing ное звучание: «Когда говорят музы, sungatlar dymmak bilen dir». Bu bolsa reader to the main conclusion, gave пушки молчат!» MIRAS 111 uruş başlansa, sungatyň öz güýjü ni ýi the famous expression: «When guns Книга «Музыка мира, музыка tirýändigini aňladýar. Türkme nistanyň tell, muses keep silent», which means дружбы и братства» оформлена Prezidenti bu günki günde bu aňlatma that art loses power when war begins. красочными иллюстрациями, ре- has derwaýys many bermegiň wagty The President of Turkmenistan is sure продукциями картин известных тур- nyň gelip ýetendi gine ynanýar: «Sun that time has come to attach this ex- кменских художников и рисунками, gatlar söhbetleş ýärkä, toplaryň sesi pression more vital sounding: «When а также кадрами из киноленты Бу- çykmaýar!» muses tell, guns keep silent!». лата Мансурова, снятой по повести «Parahatçy lyk sazy, dostluk, do The book «Music of Peace, Music писателя Нурмурата Сарыханова ganlyk sazy» atly kitap reňkli suratlar, of Friendship and Brotherhood» is «Шукур-бахши». meşhur türkmen suratkeşleriniň çeken designed by colourful illustrations, re- В числе ярко иллюстрирован- suratlaryndan alnan bölekler, Nurmy productions of the pictures of famous ных изданий, вышедших в свет rat Saryhanowyň «Şükür bagşy» po Turkmen artists and pictures as well в третьем квартале года, – книга westiniň esasynda Bulat Mansurowyň as shots from movie by Bulat Mans- «Международный аэропорт Ашха- surata düşüren çeper filmin den bölek urov, made according to the narra- бада», выпущенная в свет Туркмен- ler bilen bezelipdir. tive «Shukur-Bagshy» by Nurmyrat ской государственной издательской Şu ýylyň üçünji çärýeginde Türk Sarykhanov. службой к открытию нового объ- men döwlet neşirýat gullugy tara The book «International Airport of екта и посвященная крупнейшему pyndan çap edilip, baý beze len ne Ashgabat», published by Turkmen в регионе аэровокзальному ком- şirleriň arasynda 17-nji sentýabrda State Publishing Service to the open- плексу Ашхабада, ввод в строй ко- Türkme nis ta nyň Preziden ti Gurbanguly ing of new facility and dedicated to the торого состоялся 17 сентября при Berdimuhamedowyň gatnaşmagynda largest in the region airport complex of участии Президента Гурбангулы Бердымухамедова. В новом из- ulanyşa girizilen täze desganyň, se Ashgabat, commissioned on Septem- ber 17 with participation of the Presi- дании подробно рассказывается bitde iň iri Aşgabat howa menziliniň dent Gurbanguly Berdimuhamedov is об устройстве новой авиагавани, açylyşyna bagyşlanan «Aşga bat hal among the illustrated editions, pub- введенных здесь системах по обе- kara howa menzi li» atly kitap hem bar. lished in the third quarter of the year. спечению всех критериев безопас- Täze neşirde täze howa menziliniň It is told in detail in new edition about ности и регламентации в системе gurluşy, bu ýerde howpsuzlygyň ähli structure of new air harbor, introduced организации и управления, назем- talaplaryny üpjün etmek, howa gämi here systems of provision of all crite- ного движения воздушных судов, leriniň ýerüsti gatnaw laryny guramagy ria of safety and regulation I system of обслуживания пассажиров, обра- we dolandyrmagy, ýolag çylara hyzmat organization and management, land ботки багажа и грузов в соответ- etmegi, el goşlaryny we ýükle ri ýokary movement of the aircrafts, service of ствии с высокими международны- halkara ülňülerine laýyk lykda gözden the passengers, processing of lug- ми стандартами. В книге изложено, geçirmegi düzgünleşdirmek üçin girizi gage and cargo in accordance with какие новые подходы и технологии len ulgam barada jikme-jik gürrüň be high international standards. It is stat- применены в пассажирском терми- rilýär. Kitap da ýolagçylar terminalyn ed in the book which new approaches нале. Кроме технических характе- da nähili täzeçe çemeleşmeleriň we and technologies were applied in the ристик возможностей всех служб tehnologiýalaryň ulanylandygy beýan passenger’s terminal. Besides the аэропорта, издание дает читателю edilýär. Bu neşir, okyjylara aeroportuň technical characteristics of opportuni- представление и о некоторых спе- ähli gulluklarynyň mümkin çilikleriniň ties of all services of the airport, edi- циальностях этой сферы. Познава- tehniki häsi ýetnamalaryndan başga- tion gives reader an imagination about тельное издание вышло в свет на da, bu ulgamyň käbir hünärleri barada some specialities of this sphere as трех языках – туркменском, англий- hem düşünje berýär. Bu öwrenijilik äh well. The informative edition was pub- ском и русском и снабжено богатым miýetli neşir türkmen, iňlis we rus dille lished in three languages – Turkmen, фотоматериалом. rinde neşir edilip, ol suratlar bilen baý English and Russian and provided Главные «воздушные ворота» bezelipdir. with rich photo material. страны открывают новые возможно- Ýurdumyzyň esasy «howa derwe ze The main «air gates» of the country сти для воплощения в жизнь гран- si» Türkmenistany ykly myň iň iri ulag- open new opportunities for actualiza- диозного замысла по превращению logistika merkezine öwürmek, giň we tion of the grandiose plan on turning Туркменистана в крупнейший транс- köptaraply halkara hyzmatdaşlygyny of Turkmenistan into the largest trans- портно-логистический центр кон- ösdürmek baradaky ägirt uly maksat port-logistic centre of the continent, тинента, дальнейшему развитию larymyzy durmuşa geçir mek üçin täze further development of wide and mul- широкого и многоаспектного между- mümkinçilikleri açýar. tiple-aspect international cooperation. народного сотрудничества.
Maral Gajarowa Maral Kajarova Марал Каджарова
112 MIRAS