Hoogbouwbeleid Een Evaluatie Van De Groninger Hoogbouw Nota

Saskia Elissen HoOgBouWbelEid Een evaluatie van de Groninger hoogbouw nota

HoOgBouWbelEid Een evaluatie van de Groninger hoogbouwnota

Saskia Elissen Groningen, Januari 2008 hoogbouw weelzr Tweede lezer: Ir. GerardHeins universiteit:Begeleider Ruimtelijke Wetenschappen Faculteit: Master Rijksuniversiteit Groningen Planologie rfore: planologie, hoogbouw, hoogbouwbeleid,her(hoogbouweffectrapportage), april2007–januari 2008 Trefwoorden: [email protected] SaskiaElissen Periode: 1253662 Email: Eenevaluatie van hoogbouwnota deGroninger Studentnummer: Auteur: Hoogbouwbeleid Ondertitel: Titel: Groningen Ir. TjerkRuimschotel Stagebegeleider: RO/EZ; AfdelingRuimtelijke Plannen Dienst: Gemeente Groningen Januari 2008 Saskia Elissen Familie envrienden:dankvoor kritiekenontspanning. kens nieuwe ideeënnaar boven kwamen, interviewen. evenals dieikheb mogen degenen tel- voor bedankjeszijnookophunplaats;beidebegeleiders waaruit gesprekken Enige vanzelfsprekende maniervan hoogbouwbeleidmaken teheroverwegen. mijn onderzoekmeteenplanologische Wellicht achtergrond. isheteenaanzetom lega’s metveel kennis enpraktijkervaring. Van mijnkanthoopikdatzijietshebbenaan omaanmijnonderzoektewerkeneen primaomgeving vanwege hetcontactmetcol- indestad.Ditwasaan eennieuwhoogbouwbeleidendiverse hoogbouwprojecten dienstRO/EZ,gen, afdelingRuimtelijke Plannen. Dezeafdelingwerkt opditmoment bijdeGemeenteGronin- gekregen hebikgelegenheid neren meteenstage. Hiervoor Ruimtelijke Wetenschappen, mijnafstudeeronderzoektecombi- gekozen hebikervoor Aan heteindevan mijnmasterPlanologieaandeRijksuniversiteit faculteit Groningen, Voorwoord

hoogbouw I II

hoogbouw Samenvatting wegen hoejede wegen worden,teherover- inachtdeze motieven genomen enhuneffectopdestad,wijkbuurt ishetgoed praktische functie. noodzaak,uiterlijk/prestige, veiligheid Wanneer en macht, maarookruimtegebrek, motieven te bedenken waarom mendehoogteinwilmetbouwwerken. Dezemotieven zijnnogsteeds (bijvoorbeeldgebouwen kastelen)uitveiligheidsoverwegingen. Tegenwoordig isereen eindeloosaantal kenmerk vanis niethetenige hoogbouw. menmethetbouwen van begon Aleeuwen hoge geleden worden alscriteriametverschillende steedsanderehoogtesgegeven motivaties. Maarabsolutehoogte begrip. aantalNederlandsegemeenten Indebeleidsnotitiesvan eengroot Hoogbouw iseensubjectief hoogbouwbeleid enhoewordt hoogbouwbeleidopgebouwd? zijn:Watnota. Dehoofdvragen ishoogbouw, waarom hoogbouw, wat ishoogbouwbeleid,waarom is.de hoogbouwnotadiein2002uitgekomen evaluatie Dezescriptieiseenuitgebreide van deoude In april2007iservanuitvoor toestemminggekomen gemeenteraad eenactualisatievan deGroninger de enwaarom, beperking Enkele verschillen wordt inhoehetbeleidopgezet zijn bijvoorbeeld dewens of staandincidentgedaan. wordt ditvaak naaraanleidingvan eenopzichzelf overheid opdeplaatsvan eenvisiegeeft hoogbouwindedesbetreffendestad.Inkleineregemeenten nota,waarin degemeentelijke In praktijkheeftditinveel toteenthematische gevallen visieof geleid ook nietaanopdeaardvan kritieken enproblemenrondomhoogbouwprojecten. pondeerd teneerstenietmethetkaderstellendekaraktervan ontwikkelingsplanning ensluittentweede van de(verouderde) blauwdrukplanning. van Hetbepalen lokatiesenmaximalebouwhoogtescorres- wordt, leiddetothetschrijven van hoogbouwbeleid.Hierinisiniedervoorbeeld tezien nogveel terug Het verlangen van matecontroletehebbenover veel ominhoge gemeenten wat enwaar gebouwd hetnut ennoodzaakvangeving dezebouwvorm. ontstaanover zijnookvragen hoogbouw inNederlandweer delokatie, aangewakkerd. vorm- Hiermee Verschillende periodesleveren verschillende productenop. decenniaisdeaandacht voor Deafgelopen In Nederlandisdeaandacht voor hoogbouwweer aangewakkerd aanhetbeginvan de20steeeuw. met bouwfysisch/juridische, encommunicatieve programmatische, gebiedsgerichte plannenenregel- Hoogbouw endeMensen’ opzichzelf, vastgesteld. Hetbeleidstaatnietgeheel maarheeftraakvlakken isbeslotentothetopstellenvanOok inGroningen eenhoogbouwnota.In2002werd ‘DeStad,de punten naarvoren. meteenher. komtIn enkele eenaantalinteressante Nederlandse stedenheeftmenervaring Hieruit wind ophetmaaiveld en schaduwval) endeveiligheid tijdensdebouw. enfunctionelerelatiemethetmaaiveld, parkeren), ruimtelijke bouwtechniek (metnameinvloed op sief architectonischeprogramma, kwaliteit, duurzaamheid,(brand)veiligheid, verkeersproblematiek (inclu- deinvloed vanhet algemeen opdestad(visueel),berekening hetnieuwe van gebouw hetbeschikbare aan hetprojectteverlenen Deexacteinhoudvan gebaseerd. maarbehandeltover eenHERvarieert, aantal factoren,hieropwordt debeslissingomaldanniettoestemmingenmedewerking vervolgens opeen getoetst (HER)wordt(her). IneenHoogbouwEffectRapport indebeginfaseeeninitiatief van hethoogbouwbeleidwordt De instrumentalisatie alshoogbouweffectrapportage vaak vormgegeven fi nitie, positie tussen andere plannen, instrumentalisatie enmaniervannitie, communicatie. positietussenandereplannen,instrumentalisatie fi nitie van is. isenwaarop dezegebaseerd hoogbouwopgesteld manieromzetevoorkomen?aard eventuele problemen,ishethoogbouwbeleiddegoede naarhetbeleid.Letdaarbijopde weer terug enkoppel dezeervaringen - Evalueer hoogbouwprojecten voerd, kunnenzijn. zoudezenogbelangrijker omover instrument eenprojectteoordelen.Alsdetoetstduidelijkenconsequentwordt uitge- gepast het stellenvan eisenaaneffectenalsverkeerstoename, schaduwval enwindhinder, isdehereenzeer redenen.Wanneer omdegoede legtop toetsingsinstrument van jedenadruk eenapart - Maakgebruik en dergelijke. duidelijkaanwelke positiehethoogbouwbeleidinneemttussenalleandereregels, nota’s,- Geef visies is, datisaandeeffectendieinpraktijkproblemenopleveren. nieuw tebouwen waar wordt gebouwen, ditrelevant Stelbeperkingen nu opde‘oude’maniergedaan. - Verantwoord hoogbouwbeleidopstelt.Hethoudenvan waarom jealsgemeente controleover- goed ooknietrelevant.eigenlijk uitgedrukt worden, de wat hoogbouwisniet.Eenalgemene uitgedrukt - Heroverweeg jede conclusiesenaanbevelingen zijn: De belangrijkste geformuleerd. genoeg Depositieeninhoudvan hetbeleidblijken nietaltijdduidelijk gebruikt. juisttegen argument voor of projectinhetbeleidwordt als nietnoemenvan eenlokatieof vaak tezijn.Hetwel nietde gewenste of ophetprocesenlokaliserenvan gelegd problemendaarin.Deinvloed indepraktijklijkt nadruk ontwikkelingszones,onder teverdelen indriecategorieën, woongebied enhyperbuildings. Erwordt metverschillende actoren.Detienprojectenzijn ineenaantalinterviews zijn aandeordegekomen Een aantalprojectendientalsvoorbeeld voor van detoepassing dehoogbouwnotainpraktijk.Deze wordt.nota gesproken nabijdeOV-knooppuntende stad,metnameopof enontwikkelingszones waarover indehoogbouw- recentere projectenwaaronder twee voltooide ‘IntenseStad’projectenstaatoplokatiesverspreid over wijkenstad zijndatonderanderedekerktorens degalerij enineenaantalomringende In destadzijnverschillendeteherkennen. Indebinnen- tendensenmetbetrekkingtothoogbouwterug bouwnota endezemanifestatieblijktvaak nietduidelijk. bevat hoogbouw.2004. Eenaantalvan dezeprojectenbestaatuit,of Deverhouding tussendehoog- Stad’ iseenverzameling projectendiezijnontworpen inhetkadervan eenwoningbouwcampagne in geving. isdemanifestatie‘IntenseStad’van indezecontext.De‘Intense belanggebleken Daarnaast fi nitie van hoogbouw, wanneer hethoogbouwbeleidvan iskaninmeters toepassing fi nitie van hoogbouwisniettemaken en fl ats. Eenaantal

hoogbouw III hoogbouw Rotterdam, HotelNewYork enMontevideo[152m] Gezinsvriendelijke hoogbouw Gezinsvriendelijke hoogbouw en Architectuur hoogbouw Prijswinnende 4 7 De 2.1 2 1 1 Leeswijzer 3 1.5 Methodenentechnieken Hoofdstuk 2Hoogbouw 1.4 Onderzoeksvragen 1 1.3 Probleemstelling 1.2 Achtergrond 1.1 Hoofdstuk 1Inleiding Inhoud Samenvatting V II Voorwoord I Inhoudsopgave . ocui 33 Conclusie 32 5.4 Deherbuiten Groningen 29 26 5.3 Deherals instrument 5.1 De her: 5.2 26 20 Conclusie rapportage) 4.4 29 Hoofdstuk 5DeHer(Hoogbouweffect- 4.2 Rotterdam 13 23 4.3 Hoogbouwinhet 17 4.1 ruimtelijk Nu 3.3 HoogbouwinNL Hoofdstuk 4Hoogbouwbeleid 3.2 BuitenNL beleid 3.1 13 23 Nieuwe de 2.3 Hoofdstuk 3Hoogbouwdestad 2.2 Inhoud en vorm vergeleken 25 25 Inhoud en vorm vergeleken 8 Motieven eneigenschappen ﬁ nitie(s) van hoogbouw 7 7 nitie(s) van hoogbouw 36 inhoud enuitvoering 30 38 ﬁ nte 9 nitie? 41 ogowar rnne 90 85 Groningen Hoogbouwkaart 88 5: Bijlage tabelenkaart Hoogbouw inGroningen 4: Bijlage 76 Uitleg afbeelding6.1 3: Bijlage 66 Tabel 65 2: Bijlage 63 vanEigenschappen hoogbouw hoogbouwbeleid 1: Bijlage Aanbevelingen 8.2 81 53 Referenties Conclusies 69 8.1 Conclusie 7.2 65 50 Hoofdstuk 8Conclusiesenaanbevelingen 7.1.3Hyperbuildings 7.1.2Woongebieden 7.1.1Ontwikkelingszones Cases 7.1 53 Conclusie 6.3 Hoofdstuk 7ProjecteninGroningen 6.2.3‘IntenseStad’-lokaties 46 43 6.2.2Woonwijken 43 6.2.1Debinnenstad Hoogbouwindestad 6.2 Hoogbouwinbeleid 6.1 Hoofdstuk 6Groningen

hoogbouw V hoogbouw Groningen, DeRokadeGroningen, [63m] 1 Hoofdstuk 1 Inleiding 1

1.1 Achtergrond Wereldwijd is hoogbouw een actueel thema. In Op 3 April 2007 stelt de PvdA-fractie van de grote steden in met name de VS, Europa, het gemeenteraad Groningen het college van B&W Midden-Oosten en Zuid-Oost Azië verrijzen hoogbouw de volgende vraag: steeds hogere en futuristischere torens. De Burj Dubai, in Dubai, die in 2008 gereed zal komen “Kan de huidige Nota Hoogbouw nog wel in meet maarliefst 818 meter, terwijl er onderzoek voldoende mate als onderlegger voor de ver- wordt gedaan naar de mogelijkheden van een to- schillende hoogbouwprojecten in onze stad ren van een mijl (1600 meter) hoog in Moskou. dienen en wanneer dit niet het geval is, bent u De bestaande en geplande torens in Nederland dan bereid binnen kortere termijn te komen tot steken hier wat mager bij af. Binnen Nederland een ‘update’ van deze nota?” (Gemeente Gro- zijn veruit de meeste ‘wolkenkrabbers’ te vinden ningen 2007). in Rotterdam, waar ongeveer 150 meter de voor- lopige bovengrens is. Hierop kwam het volgende antwoord van het De discussie die door wetenschappers, politici college: en burgers gevoerd wordt betreffende hoogbouw is echter universeel. Aan de ene kant is de “De Nota Hoogbouw is nooit bedoeld om absolute hoogte blijkbaar erg belangrijk, aan de (rechtstreeks) te fungeren als onderliggend kader andere kant worden er ook eisen van een andere voor afzonderlijke hoogbouwprojecten: in de aard aan nieuwe torens gesteld. nota wordt naast een uitgebreide toelichting op het door de raad vastgestelde beleidskader Terug naar Groningen, hoewel qua absolute vooral een kwalitatieve procedure aangegeven hoogte Groningen niet veel voorstelt - de Mar- om de maatschappelijke en politieke discussie te tinitoren is nog steeds de hoogste met 97 meter geleiden. Ook wij hebben geconstateerd dat de - worden voor Groningse begrippen de laatste nota in toenemende mate (en naar ons idee dus decennia steeds hogere en meer vernieuwende niet terecht) gebruikt wordt om nieuwe initia- projecten gerealiseerd. In 2002 is voor het eerst tieven tot op de millimeter de maat te nemen. een apart thematisch hoogbouwbeleid vastge- Daarom zullen wij de nota, die inmiddels 5 jaar steld voor de stad. Dit beleid geeft aan welke oud is, actualiseren en op korte termijn komen richting de gemeentelijke overheid wenst te met een versie waarin de blijkbaar gewenste volgen binnen de algemene hoogbouwdiscussie. instrumentele betekenis van de nota explicieter zal worden uitgewerkt” (Gemeente Groningen 2007). 1.2 Probleemstelling Waar te beginnen als er een geactualiseerde Kortom: Groningen gaat werken aan een versie van bestaand beleid moet komen? Hoewel actualisatie van de hoogbouwnota ‘De Stad, de de gemeenteraad zelf al aan heeft gegeven op Hoogbouw en de Mensen’ met als voornaamste welke punten de oude nota niet meer toerei- doel het verduidelijken van de instrumentele kend wordt geacht, is dit slechts een politieke betekenis. behoefte. In deze scriptie wordt onderzocht hoe 2

hoogbouw bouwen? - welke motieven hebbenmensenomhoogte hoog tebouwen? begonnen mensen zijn waarom en wanneer - Waarom hoogbouw? - welke speci Wat ishoogbouw? luidenalsvolgt:De hoofd-endeelvragen wordt ophethoogbouwbeleidvan Groningen. latere hoofdstukken steedsmeeringezoomd onderwerpen wordtalgemene behandeldenin dateersteenaantal Het onderzoekiszoopgezet 1.3 Onderzoeksvragen beleidmaken datspeci de gemeente kan worden verklaard. Waarom wilinditgeval vanuit deplanologiewens naarnieuwbeleid hoogbouw enhoeluidtdiede - welke de elementenbepalen hoogbouw? Het speci onderzoek meegenomen. bij hetopstellenvan hetbeleidenwordt indit een verschillende benadering,ookdatisrelevant wetenschap allen enpraktijkhebbenhiervan welke elementenhetdocumentbevat. Politiek, waarin dezegeschrevenen devorm wordt, dus elementen hierinzijndeinhoudvan denota en planprocessenvan nu? Detwee belangrijke is ophoogbouwenhoepastdatinplannen staande onderzoeksvragen verkend.staande onderzoeksvragen van belang,dieworden aandehandvan onder- enspeci Meerdere algemene het beleiddebeoogdeuitwerking heeftgehad. momentomteevalueren of dit eengoed en inwelke ditbeleidtoekomst heeft,is vorm nota geschreven. Omtekunnenbeoordelenof deeerste jaargeleden isslechts vijf Groningen vrij recenteontwikkeling inNederland.Ook fi eke hoogbouwbeleidopzich iseen fi eke heeft eigenschappen/effecten fi eke aspectenzijn fi nitie? fi nitie van fi ek gericht - hoeishoogbouwconcreetindestadingezet? cussie? - welke zijndeelvan dehoogbouwdis- partijen men? beleid totstandgeko- - hoeishetGroninger eruit? Hoe zietdepraktijkinGroningen (her)? effectrapportage bestaanermetdehoogbouw- - welke ervaringen teren? om hoogbouwbeleidindepraktijkteimplemen- kunnenworden- welke ingezet instrumenten worden?overbrugd Hoe kandeafstandtussenbeleidenpraktijk van elkaar? hoogbouwbeleid uitNederlandzich tenopzichte - hoeverhouden verschillende voorbeelden van theorie? bouwd enwat ishierin delinkmetplnning- - uitwelke elementenishoogbouwbeleidopge- hoogbouwbeleid? een apart - welke argumentenbestaan ervóórentegen over hoogbouw? iets - welke van anderevormen beleidzeggen worden gesteld? welke eraanhoogbouw grenzen vastleggen - waarom wildeoverheid beleid ineenapart beleidingenomen? ruimtelijk - welke plaatsheefthoogbouwvoorheen inhet Waarom hoogbouwbeleid? sie? wereldwijde enNederlandsehoogbouwdiscus- puntenvan- wat dehuidige zijndebelangrijkste verschillende perioden? in - hoeishoogbouwinNederlandtoegepast steden? relddelen, landenengrote - welke hoogbouwtraditieskennen anderewe- bouwtradities? Welke verschillen ruimtelijke bestaaninhoog- - hoe is de eerste nota ‘De stad, de hoogbouw 3 en de mensen’ ontvangen en in praktijk toegepast? - welke terugkoppelingen kunnen er gemaakt worden naar het beleid? hoogbouw

1.4 Methoden en technieken Het onderzoek heeft het karakter van een (uitgebreide) evaluatie. In de eerste hoofdstukken worden algemene onderwerpen behandeld. Hierbij wordt elke keer de nadruk gelegd op het ‘waarom’. Om deze vragen te beantwoorden is met name gebruik gemaakt van literatuur uit diverse vakgebieden. Door deze literatuurstudie wordt de link gelegd met verschillende wetenschappelijke vakgebieden. Een ander belangrijk onderdeel dat in meerdere hoofdstukken terugkomt is de analyse en vergelijking van hoogbouwnota’s en -visies van andere Nederlandse steden. De vergelijking tussen deze beleidsstukken richt zich zowel op inhoud als vorm, welke onderdelen er meer aandacht krijgen, maar ook hoe de informatie praktisch overgebracht wordt. Er is niet voor een vergelijking gekozen zodat de meerderheid gelijk heeft, maar enkel om verschillen te detecteren en te analyseren. Een evaluatie (ex post) gaat over het achteraf beoordelen van de ervaringen met bijvoorbeeld een beleidsnota. Om deze informatie te verkrij- gen is ten eerste een aantal projecten als case study genomen. Uit interviews, internetbronnen en geschreven bronnen als krantenberichten is gerichte informatie verkregen met de nadruk op een link met het beleid. Case studies zijn in dit geval de beste methode, aangezien op deze manier belangrijke punten uit meerdere projecten uitgebreid aan de orde kunnen komen. De case studies zijn dan ook bedoeld om (eenmalige) effecten en ervaringen met het gebruik van de hoogbouwnota aan de orde te brengen.

Afbeelding 1.1. Bron: alle afbeeldingen; www.gettyimages.com 4

hoogbouw lct é,o inenkele gevallen twee, personen slechts één, of dienen van hetonderzoekenvan is elke partij terillustratie datdeinterviews wil ikvermelden ken hierniet meetemaken tehebben.Tenslotte deknelpuntenble- een kleinaantalfactoren,of veelaangezien actorenslechts inzicht haddenin bleek echter datditschema nietecht zinvol was, deelvan deinterviews Tijdens hetgrootste leren van verschillen enovereenkomsten hierin. ten volgens verschillende actorenenhetsigna- hierachter was hetachterhalen van deknelpun- Deintentiewerd hieropeenreactiegevraagd. stig waren van betrokken allemogelijke partijen, dieafkom- Aandeondervraagden, gesimuleerd. wordt (her) eenhoogbouweffectrapportage plaats van Inditschema eengewone vragenlijst. van gemaakt eenschema in instantie gebruik hebben opdetienprojectenhebikineerste onderzoek. Voor diebetrekking deinterviews over de‘IntenseStad’enhetappartementen- Eenaantalgespeci den inGroningen. hebbenplaatsgevon- De restvan deinterviews tekijken enteleren. een primakansomvan af van Rotterdamervaring methoogbouwisdit enuitgebreidere Gezien deaanzienlijke langere trokken isbijhethoogbouwteaminRotterdam. De tweede was metJaap voor in’t Holtdiebe- schijnen van deverschillende hoogbouwnota’s. veranderd hetver- is enhoehijaankijkttegen decennia Nederland, hoedezeindeafgelopen vooral gingover depositievan hoogbouwin de secretarisvan deStichting Hoogbouwdat Tenningen. metJan eersteeengesprek Klerks, zijn ertwee metpersonenbuitenGro- geweest heb bijhetschrijven. Van deandereinterviews opgeleverd dieikbewustenonbewustgebruikt maarhebbenzewel veelvermeldt, informatie zijn,worden zeooknietalszodanig interviews of ditgeen tijdens mijnstage. Aangezien hebmetcollega’s dieikgehad de gesprekken kader van van het onderzoek.Ditisafgezien inhet gehouden interviews In totaalhebikelf fi ceerde fi ciële 1.5 Leeswijzer gemaakt naar de eerder gegeven de naardeeerdergegeven gemaakt beantwoord. wordt Daarna eenterugkoppeling hoogbouw?” en“waarom hoogbouw?”worden ten van hoogbouwverkend. “wat is Devragen In hoofdstuk2wordt eenaantalbasiselemen- opgenomen. heb leid en-projecten,dieiknietalsinterview over aangesprekken gehad hethoogbouwbe- veel Uiteraardhebikopmijnstageplek gewerkt. hoogbouwbeleid, hebikdaaraanmijnopdracht onderandereookwerkt aanhet supervisor Tjerk Ruimschotel, diealsstedebouwkundig van Onderbegeleiding gelopen. afstudeerstage Ordening, afdelingRuimtelijke Planneneen dienstRuimtelijke Groningen, bij degemeente 2007hebik september apriltothalf Van half voor deheleorganisatie. sentatief enzijnuitspraken nietaltijdrepre- geïnterviewd fectrapportage (her)enwordt inhoofdstuk5 fectrapportage isdehoogbouwef- Eén van dezeinstrumenten zig is. dam, waar aanwe- verreweg hetmeesteervaring wordt aanRotter- gewijd paragraaf Een aparte worden ingezet. eninstrumenten vormgeving andere stedeninNederland,welke uitspraken, inhoudelijk inopdenotaenvergelijkt dezemet meer hoogbouwbeleidengaat men bijeenapart zien hoeveel stedenuiteindelijkuitzijngeko- Hoofdstuk 4sluitaanophoofdstuk3enlaat bouw gegeven. landelijke discussiemetbetrekkingtothoog- land. Tenslotte wordt weergave eenkorte van de gekeken naardezelfdeelementenvoor Neder- wordt verdelingruimtelijke enbeleid?Daarnaast is gekeken. Welke verschillen bestaan intijd, men, hoeerverschillende periodestegenaan bouw inverschillende werelddelen isopgeko- In hoofdstuk3wordt beschreven hoehoog- fi nitie. besproken. Waarom gebruik je een dergelijk type 5 instrument en welke effecten wil je toetsen? De manieren waarop deze her ingezet kan worden en de ervaringen die enkele Nederlandse steden er inmiddels mee hebben komt aan het einde van het hoofdstuk aan de orde. hoogbouw Vanaf hoofdstuk 6 wordt gefocust op Gronin- gen. Verschillen in het beleid voor de nota en ervaringen erna, er zal extra aandacht worden besteed aan de ‘Intense Stad’. Daarna volgt een weergave van de algemene discussie in Gro- ningen en tenslotte de huidige situatie. Om de ruimtelijke factor te benadrukken is gekozen voor een onder verdeling in binnenstad, woonwijken en de ‘Intense Stad’, waarbij de laatste groep al dan niet correspondeert met in de hoogbouwnota aangewezen ontwikkelingszones. In hoofdstuk 7 wordt concreter ingegaan op een aantal projecten in Groningen. Getracht wordt een typering te geven aan de voltooide en lopende projecten. Er wordt gefocust op hoe probleemloos (of juist niet) het proces doorlo- pen is of wordt. Een aantal praktijkvoorbeelden wordt besproken in meer detail, de achtergrond van de ontstane problemen en de rol die betrokken partijen hierin hebben gespeeld. Hoofdstuk 8 bevat tenslotte de conclusies en aanbevelingen die de combinatie maken tussen theorie, de ervaringen hiermee in de praktijk en hoe deze ervaringen aanleiding kunnen zijn tot verbetering van de theorie, in dit geval de hoogbouwnota. Ook wordt er een aantal aanbevelingen gedaan voor verder onderzoek. 6

hoogbouw Groningen, DeRegentes [53m] Groningen, 2 Hoofdstuk 2 Hoogbouw 7

“Wat is hoogbouw?” en “waarom wordt er hoog (2002) bijvoorbeeld gaat ervan uit dat alle ge- gebouwd?” zijn de twee belangrijkste vragen in bouwen tot 25 meter de gewoonlijke procedure dit hoofdstuk. De defi nitie van hoogbouw wordt kunnen volgen. Daarna zijn er twee categorieën vaak gegeven in een bepaald aantal meters. Dit die beiden een andere procedure moeten door- hoogbouw is echter slechts één eigenschap die het verschil lopen. Gebouwen tussen de 25 en 60 meter val- aangeeft tussen laagbouw en hoogbouw. Deze len onder de verschillende stadsdeelvisies. Vanaf eigenschappen vormen echter nog geen abso- 60 meter wordt er op gemeentelijk niveau over lute defi nitie van ‘hoogbouw’. Per tijd, plaats en geoordeeld. Onduidelijk is vanaf welke hoogte actor verschilt het belang dat er aan deze eigen- een gebouw wordt gedefi nieerd als hoogbouw. schappen wordt gehecht. In de eerste paragraaf Een paar andere voorbeelden: in Gouda gelden van dit hoofdstuk worden deze eigenschappen alle gebouwen boven de 15 meter (boomgrens en een aantal defi nities besproken die werden en - de gemiddelde hoogte van de boomtoppen in worden gehanteerd in Nederlandse literatuur en de stad) bijvoorbeeld al als hoogbouw, in Zwolle beleid. De motivaties die worden gegeven voor ligt de grens op 30 meter (ook de boomgrens) de keuze voor hoogbouw zijn verbonden aan de en tussen de 60 en 90 meter zou hoogbouw de eerder genoemde unieke eigenschappen. Ook stad een ‘stedelijke allure’ geven. deze motieven zijn zeer uiteenlopend en niet in Een andere defi nitie wordt gegeven door de alle gevallen bewust en rationeel. In de conclusie commissie hoogbouw-laagbouw in hun rapport van dit hoofdstuk wordt aandacht besteed aan (1961). Zij maken onderscheid tussen laagbouw, welke effecten hoogbouw in de praktijk heeft en middelhoge bouw en hoogbouw. Hierin tellen komt de defi nitie nogmaals aan de orde. Is het eengezinshuizen als laagbouw, middelhoge bouw wenselijk om in Nederland één algemene defi ni- wanneer er sprake is van 2, 3, 4 of ten hoogste tie van hoogbouw te hanteren, of is de huidige 5 woonlagen in verschillende types (doorgaans situatie, waarin elke stad voor zich kiest beter? zonder lift), onder hoogbouw vallen alle hoge En tenslotte, welke defi nitie van hoogbouw gebouwen (met lift en meestal nog meer ge- wordt er in deze scriptie gehanteerd? meenschappelijke voorzieningen). Hoogbouw en middelhoge bouw kunnen worden samengeno- men als meergezinswoningen. 2.1 Defi nitie(s) van hoogbouw Ook de term wolkenkrabber wordt regelmatig hoog•bouw (de ~ (m.)) gebruikt. Wanneer er wordt gesproken van een 1 een of meer fl atgebouwen <=> laagbouw wolkenkrabber/skyscraper, gaat het over een gebouw dat hoger is dan 150 meter en bovendien Hierboven vindt u terug hoe in de Van Dale beschikbaar is voor bewoning of kantoorfunctie hoogbouw gedefi nieerd wordt. Deze defi nitie (Wikipedia 2007). Dit is waar het verschil wordt is te beknopt en gedateerd om in deze tijd mee gemaakt met andere hoge bouwwerken als zend- te kunnen werken. Praktijkvoorbeelden zijn op masten en bruggen. De supertall (gebouwen verschillende eigenschappen gebaseerd. Van stad boven 300 meter) is voorlopig nog niet aan de tot stad zijn er verschillen in de criteria voor orde in Nederland. hoogbouw. De hoogbouwnota van Groningen De bovenstaande voorbeelden geven echter nog steeds onvoldoende houvast. Er is geen 8

hoogbouw haald worden. hierop. 1verder Hierbijzalookbijlage aange- endeinvloed vanop deruimte hetbeleid opdeeffecten van hoogbouw nader ingegaan van dithoofdstukwordt In delaatsteparagraaf projecten.en toekomstige maniervoornaarbeleid terugkoppeling goede wordenfecten betergeanalyseerd eniseen met betrekkingtothoogbouwkunnendeef- kennis isoverer meergedetailleerde allezaken lijke processentekunnenanalyseren.Wanneer zowel maken van hetbeleidalsdaadwerke- van belangomalleaspectenvan hetprocesvan vanHet aanbrengen onderscheid ineffectenis voltooiing nietaltijdmeeraandeorde. die tijdensdebouwvan zijn, zijnna toepassing is hetmomentdatietsrelevant is, kenmerken gebouw. Eenderdeverschil datkanoptreden baar zijnalsgevolg van de komst van eenhoog zijds economische voordelen nietdirectmeet- is-tekoppelen zijn,terwijlander-hoog gebouw -enhetfeitdatditeen direct aaneengebouw voorbeeld van dieenerzijds eigenschappen wel verder voordeliger zijn.Ditisookeengoed misschien sche stimulans voor dehelestad of een straatverder merkbaariskandeeconomi- ligtenmisschien maximaalrond hetgebouw verschillend zijn,want terwijldeschaduw direct effect isinelkgeval relevant. Deschaal kanerg emotionele enfunctioneleeffecten.Nietelke bouwfysische, gemaakt, inzescategorieën een onderverdeling daaraan eenwaardeoordeel teverbinden. Eris bouw kunnenworden toegeschreven zonder van onderscheidende factorendieaanhoog- Debedoelingiseenoverzichtgegeven. tegeven van aantaleigenschappen hoogbouween groot bouw verschilt van laagbouw. 1wordt Inbijlage aantalkenmerkeneen zeergroot waarin hoog- hoogbouwisendiehoogteEr een gebouw welk aantalmeters overeenstemming invanaf ﬁ nanciële, politieke, ruimtelijke, De oudemotieven van veiligheid enmacht zijn (zie afbeelding2.1). gebouwenfuncties vertegenwoordigd inhoge TegenwoordigMartinitoren. zijnallemogelijke keer zohoogalsde anderhalf ter hoog,ruim schoorstenen van deHunzecentrale 150me- waren (inmiddelsafgebroken)In Groningen stoffen. hadden van vervuilende uitgestoten last zo weinig mogelijk in hunleefomgeving schoorstenen, zodatmensenhorizon ookhoge opkomst van deindustrieverschenen eraande worden).tijdig zien)enaanzien(gezien Metde ven indezegevallen waren veiligheid (vijanden kastelen, slotenendergelijke. Dehoofdmotie- heel anderemanierhoogbouwtoe, namelijkin Het rijkstedeelvan debevolking pasteopeen teherkennen. delennoggoed schap dezehoge inmiddels isverdwenen, land- zijninhethuidige praktische noodzaakdoordekomst van dijken enwierden wonen.beeld opterpen Hoewel de noordelijke provincies van Nederland bijvoor- mensenindepaalde seizoenenopkwam, gingen veilige plek te hebbenvoor hetwater datinbe- alleen nietaltijdineenhooggebouw. Omeen de kerk. Ookwonen deedmenindehoogte, de verbondenheid metGodendemacht van was erookdesymbolischeDaarnaast uitingvan tijden van noodwas dekerk een veilige plaats. kerken tehorenenzien.In totindeverte hoog. klokkentorens waren Doordehoge tijdwaren alleenreligieuze gebouwenLange motieven enveranderd. aangevuld voor hebben.Doordeeeuwen zijndeze ogen einddoeldatze motivatie opeenbepaald berust juistniethoogwillenbouwen. Deze of graag waarom zeprofessionele actorenenburgers) ren (onderanderepolitieke, wetenschappelijke, alleacto- 1formuleren de effectenuitbijlage boveneen hooggebouw eenlaag?Opbasisvan Waarom verkiezen gevallen menseninbepaalde 2.2 Motievenvoorhoogbouw 9 religieus wonen zorg voorzieningen kantoren industrieel hoogbouw

Figuur 2.1 Tegenwoordig wordt hoogbouw in alle sectoren toegepast nog steeds actueel. Het feit dat er altijd iemand aan een stad wordt gegeven door het aanbren- in de buurt is kan een gevoel van veiligheid gen van hoogteverschillen kan een motief zijn geven. In met name overheids- en kantoorge- om de keuze voor hoogbouw te maken. bouwen komt nu macht tot uitdrukking. Grote bedrijven willlen hun positie tot uitdrukking brengen in een prestigieus (hoofd)kantoor. An- 2.3 Nieuwe deﬁ nitie? dere motieven waarom er hoog gebouwd wordt Na geconstateerd te hebben welke bijzondere zijn: eigenschappen hoogbouw heeft en welke motie- - Ruimtegebrek: grote bedrijven, organisaties en ven daaruit volgen om wel of juist niet te kiezen bepaalde voorzieningen als ziekenhuizen en on- voor hoogbouw, is een volgende vraag welke derwijsinstellingen hebben een grote oppervlak- effecten dit in de praktijk heeft gebracht. Keuzes te nodig. Hoogbouw is hier een goed alternatief die in het verleden gemaakt zijn ten aanzien aangezien interne afstanden korter blijven. van het beleid hebben hun weerslag gehad in de - Hoogbouw biedt vele mogelijkheden voor praktijk. In elke periode sinds de eerste hoog- innovatieve toepassingen. Zowel in compleet bouw in de jaren 30 van de 20ste eeuw stuiten nieuwe vormen van architectuur (zie artikel kansen die er worden gezien voor hoogbouw ‘Architectuur en hoogbouw’ - na hoofdstuk 5) op tegenstand. Aangezien eerder echter nog als in technische aspecten. Hierdoor worden op een hele andere manier planologie bedreven bouwprocessen sneller, goedkoper en milieu- werd, werd deze tegenstand minder in praktijk vriendelijker. En ook het eindproduct heeft gebracht dan tegenwoordig. Dit is in het huidige grote potentie om milieuvriendelijk te zijn. beleid terug te herkennen in het grote aantal - Ook het uiterlijk van hoogbouw is veelbespro- beperkingen dat er wordt gesteld in bijvoorbeeld ken en zowel een sterk argument vóór als tegen de Groninger hoogbouwnota. Er wordt geko- hoogbouw. Zowel het uiterlijk van het gebouw zen voor kleine stapjes, letterlijk, wordt telkens zelf als de impact op de omgeving en skyline een klein stukje hoger toegestaan in plaats worden op schoonheid beoordeeld. Er lijkt sa- van een grote sprong. Een ander effect dat de menhang te bestaan in de hoogte van een toren eigenschappen hebben gehad op het beleid is aan de ene kant en het ontwerp aan de andere. de focus op de hoogte, waarmee burgers gerust Van een mooi gebouw lijkt eerder te worden ge- dienen te worden gesteld. accepteerd dat het een bepaald aantal meters telt In praktijk heeft dit geleid tot een vrij grote ach- dan een gebouw dat als lelijk wordt bestempeld. terstand in vergelijking met andere landen wat - Stedelijkheid creëren: het gebouw opzich heeft betreft hoogbouw. Het is een interessant gege- een functie in het landschap. De structuur die ven dat er in Nederland nog niet ver boven de 10

hoogbouw den. Schaalvoordelen ookinhuidige gelden faciliteitenoplever-die hetdelenvan interne deze voordelen metnameindeschaalvoordelen voorbepalend eeninitiatief. Duiker (1930)vond Economische en schaduwval. deren overlast alsgeluidsoverlast, windhinderen zamere woningen ennieuwe elementenvermin- komen aanduur-hoogbouw kunnentegemoet onderwerpen. Technische van mogelijkheden het milieuenduurzaamheidsteedsgrotere moeten wellicht herzien worden. Ookworden echter degevallen gelden waarin dezeregels nogsteeds, zijninhetbouwbesluitgelden gelegd aandacht criteriavast zijn.Oudeeisen,waarvoor opwelkegekomen bouwfysische eisenonder de veranderende samenlevingiseenanderenadruk Onderinvloed eigenschappen? van eengroepen 1;welk effecthebbendeverschillendebijlage tekomen ophetschemaOm nogeven in terug slecht imago. Hierover meerinhoofdstuk3. tijd gebouwde vangen bewoners toenenhetuiterlijkvan indie wordt. gezien Deervarin- bouw alsergnegatief en 70van de20steeeuwisontstaandathoog- effectdatsindsdejaren60 Een anderbelangrijk ren -150meter). vande mogelijkheden deEmmatoren(Julianato- en wordt eenstudieverricht naar inGroningen het planvoor deBellevan Zuylen(260meter) tiatieven (tot500meter),ligtinUtrecht geweest Wel isinRotterdam bijvoorbeeld eenaantalini- verkeerssituatie, hetaantalbezoekers nietaan kan,bijvoorbeeld- deomgeving wat betreftde van destad - pastnietindestructuur - onvoldoende programma - deprijsvan deconstructie redenen gevonden: eenaantal hebikhiervoor Uit mijninterviews nietbovenningen de87metervan deApenrots. van iseninGro- 160meteruitgekomen grens fl ats geven hoogbouwnu nogeen fi nanciële factorenzijnalles 2000 burgermeester van Londenis, gekenmerkt2000 burgermeester McNeill (2002)wordt Ken Livingstone, diesinds meer metelkaar. van Ineenartikel Donald steeds rol.Stedenconcurreren steeds grotere een speeltprestige visie. Daarnaast sche notaof plannen,namelijkeenthemati- gedetailleerde visie van deoverheid wordt naarmeer vertaald waarin deruimtelijke indevorm king gebracht communicatie wordt wordt gelegd totuitdruk- opprocessenen waar meernadruk een vorm De verschuiving van naar blauwdrukplanning vanplanning.anderd ophetgebied ruimtelijke rol van deoverheid isindelaatstedecenniaver- zowelkunnen roepen, inpraktijkalsbeleid.De reactieop deeffecteneentegengestelde waarvan Hetisin iedergevalverteld. bijuitstekeeneffect Hierovergegeven. wordt inhoofdstuk3meer derd, werd ookeenanderevisieophoogbouw anderswerd bena- stedebouw inhetalgemeen indestedebouw.gen Inelke periodewaarin torens onderdeelvan deverschillende stromin- deeerste Ruimtelijke effectenzijnalvanaf investeren 2002). (GemeenteGroningen worden meerte enzijngeneigd aangetrokken als onderdeelvan eenklimaatwaarin bedrijven wordt. Hoogbouwwordtaangedragen genoemd dat inverschillende hoogbouwnota’s en-visies van eenstadeffectnomische vooruitgang (Josbert deVries 2007).Tenslotte isookeco- verschillende ‘IntenseStad’projectenisontstaan de realisatievan eenproject,situatiediebij doorverkocht wordt, wat weer van tenkoste gaat metwinst isdatgrond effecthiervan negatief geven isomopdielokatiehoogtebouwen. Een wanneer ertoestemmingge- behoorlijk stijgen de Vries, kan Moonen2007),maardegrondprijs (André meer winstdanineenlaagbouwproject zitvoor deontwikkelaar niethoogbouwproject kostbaarder. maken grond daarvoor Ineen endeaandacht ruimtegebrek Het groeiende voorzieningen. endergelijke openbaar vervoer hoogbouw, ookopvoor winkels engaan en door zijn aanhoudende pogingen om het aantal entree naar een wijk of in het wijkcentrum. 11 hoge gebouwen in de stad aanzienlijk te willen verhogen. Politici maken zich persoonlijk sterk De omschrijving van hoogbouw heeft twee voor hoogbouw, een opvallend gebouw kan als functies. Ten eerste een algemene duiding van icoon worden gebruikt voor de vooruitgang die welk gebouw wel en welk niet gekwalifi ceert geboekt is. Hoogbouw heeft altijd al gemengde wordt als hoogbouw. Ten tweede is het van hoogbouw gevoelens in de samenleving opgeroepen. Maar belang om in het hoogbouwbeleid een om- waar er eerder minder ruimte was voor inspraak schrijving op te nemen wanneer het beleid van van burgers, zijn er tegenwoordig meerdere toepassing is op een project. Het gaat dus niet wegen om je mening te laten horen. Projecten zozeer om een defi nitie alswel om een afbake- die dichtbij in de leefomgeving worden gepland ning. Uiteindelijk zal dit altijd neerkomen op stuiten eerder op tegenstand, soms met succes het geven van een minimaal aantal meters. Er (De Brugwachter, Groningen). Dit terwijl de is een aantal factoren waarop dit cijfer dient te algemene opvatting over hoogbouw niet eens worden gebaseerd. Bij het formuleren van een negatief is (Huizenga en Knol 2007). Hieruit algemene defi nitie zijn alle eigenschappen uit de volgen vragen als: zijn de negatieve gevoelens voorgaande paragraaf van belang in combinatie wel echt effecten van het feit dat het om hoog- met de bestaande (bebouwde) omgeving. Een bouw gaat? en: in hoeverre wil je inspraak van minimum, of maximum hoogte dient ook mede burgers? hierop te worden gebaseerd en niet enkel op de Functionele eigenschappen van hoogbouw gel- hoogte van boomtoppen of een enkele histo- den vooral voor gebouwen met een niet-verblijfs rische toren. Deze eigenschappen maken het functie. Bij de eerste hoge bouwwerken in Ne- verschil tussen hoogbouw en géén hoogbouw. derland horen de kerktorens, daarnaast vinden Daarnaast is er de factor tijd. Wat twintig jaar we nu schoorstenen van fabrieken, bruggen, zie- geleden hoogbouw was, is dat nu vaak niet meer. kenhuizen, universiteiten, overheidsgebouwen, Aangezien hoogbouw een relatief begrip is dat kermisattracties, zendmasten en windmolens in verhouding tot de omgeving moet worden onder de hoogste bouwwerken van Nederland. gezien, is de defi nitie niet overal gelijk. Maar functies zijn ook belangrijk wanneer het Met het oog op het beleid, waarin een ambiti- gaat om wonen, werken, parkeren of commer- euze toekomstvisie in staat, is een ambitieuze ciële ruimtes. Vanaf de WOII is er een scherpe ondergrens gepast. Aan de andere kant zijn er scheiding geweest tussen wonen en werken in de bijvoorbeeld de bewoners van buitenwijken die stad. Dit bleek later als ongewenste gevolgen te al snel van hoogbouw spreken. Om daar reke- hebben dat op bepaalde tijden totaal geen acti- ning mee te houden is een meer behoudende viteit in de buurt was en door het ontwerp met ondergrens wellicht beter. Aangezien deze vaak een blinde plint (geen functies in de gevel ondergrens geen criterium voor toestemming op straatniveau) werd een goede overgang van of afwijzing is, maar enkel een aanwijzing of de straat naar het gebouw belet. Een derde ma- er een HoogbouwEffectRapport (HER) dient nier waarop de functie van een gebouw belang- te worden opgesteld, kan een lage grens geen rijk is, is het structurerende effect dat een toren kwaad. Ook het maken van onderscheid tussen of schijf op het niveau van de wijk kan hebben. gebieden wordt dan overbodig. Welk concreet Ze kunnen worden ingezet als markering van de getal dit is, verschilt per stad. In Groningen zou rand van de wijk of stad, als markering van de een grens van 35-40 meter denkbaar zijn. 12

hoogbouw Den Haag:Zürichtoren [88m],Hoftoren [142m],Castalia[104m].Bron:Emporis.com, Flickr.com 3 Hoofdstuk 3 Hoogbouw in de stad 13

Wereldwijd hebben de samenleving in het rika het Midden-Oosten en Zuidoost Azië, de algemeen en ruimtelijk beleid specifi ek invloed gebieden waarin tegenwoordig voornamelijk gehad op hoe en waar in de stad nu torens wolkenkrabbers staan. De ontwikkelingen van staan. Per continent, land en stad zijn hier hoogbouw in alle verschillende gebieden hebben hoogbouw overeenkomsten en verschillen in te herkennen. allemaal hun eigen kenmerken wat betreft onder De eerste paragraaf van dit hoofdstuk geeft andere chronologie, stijl en beleid. De invloed een aantal voorbeelden van deze verschillen in van de ruimtelijke context levert in elk geval image, trends en beleid en welk resultaat dit in een ander concept op. Daaruit volgen algemene de praktijk heeft gehad. typeringen wat betreft onder andere architectuur Sinds de eerste hoge woon- en kantoorgebou- en plaats en functie in de stad. Nu kunnen dat wen in Nederland verschenen, in de jaren 30, op deze schaal slechts algemene, hoewel reële, zijn er verschillende trends ontstaan in de toe- indrukken zijn. Alleen de Verenigde Staten en passing van hoogbouw in een stad. Elke periode Azië worden hier nader beschreven. Om een waarin een bepaalde manier van stedebouw duidelijker beeld te kunnen geven van de totaal bedrijven dominant was heeft in Nederland een verschillende ruimtelijke betekenis van deze stempel gedrukt op de bebouwde omgeving. concepten wordt een aantal Europese steden als Hoewel hierbij uiteraard meerdere elementen case genomen. belangrijk zijn dan alleen hoogbouw wordt er Chicago is oudsher de stad van vlees en graan in in dit hoofdstuk op de hoogbouw gefocust. Er de Verenigde Staten. Deze fl orerende industri- wordt een link gelegd tussen de algemene maat- ele samenleving inspireerde en fi nancieerde de schappelijke en politieke situatie en de vertaling eerste wolkenkrabbers (Graham in Bergh 1985 daarvan naar de bebouwde omgeving waarin & D’Eramo 2002). De Chicago School, waartoe hoogbouw weer een eigen plaats krijgt. een aantal toonaangevende architecten gerekend De conclusie van dit hoofdstuk bevat een kan worden, baseerden de ontwerpen op Euro- weergave van de huidige hoogbouwdiscussie. Er pese spoorwegstations die een ijzeren construc- wordt een aantal bronnen uit binnen- en bui- tie hadden. Praktische oplossingen als een lift tenland aangehaald die reageren op de vragen om graan in hoge graansilo’s op te slaan werden of, waar en hoe er tegenwoordig gekozen moet later ook toegepast in kantoorgebouwen. Deze worden voor hoogbouw, of juist niet. twee elementen zorgden er onder andere voor dat er tot zo’n 16 verdiepingen (± 48 meter) gebouwd kon worden. Er werd een link gelegd 3.1 Buiten NL tussen de vereiste constructie en voorzieningen Enkele decennia voordat er in Nederland voorin een wolkenkrabber (lift, electriciteitsvoorzie- zichtig aan hoogbouw werd gedaan, begon de ning) en een levend organisme met een ruggen- ontwikkeling in de Verenigde Staten. Niet New graat en bloedvaten. Technisch gezien maakten York, maar Chicago is de stad waar als eerste architecten het verschil door andere materialen wolkenkrabbers aan de skyline verschenen. Dit en bouwconstructies te gebruiken die veel lich- was eind 19de, begin 20ste eeuw. In verschil- ter waren dan de oude. Eén van de architecten lende periodes volgden Europa, Latijns-Ame- was Louis Sullivan, Zijn visie op de architectuur was zeer functionalistist, dus vorm volgt functie. 14

hoogbouw Developement. Calatrava[610m] (inaanbouw)-Santiago S.A., Perkins University &Will.Bronnen:Chicago Library, Flickr.com, Shelbourne Hood, OneSouthWacker Drive [168m] -Helmut Jahn, SearsTower Spire Chicago [442m]-Skidmore, Owings&Merrill, HomeInsuranceBuilding[42m]-WilliamLeBaronJenny,Afbeelding 3.1Chicago: Tribune Chicago [141m]-Howells & stad. typen wolkenkrabbers eneennieuwe visieopde worden. Solomonsonlegtrelatiestussennieuwe het esthetische zou kantsteedsbelangrijker schreven voor hunnieuwe hoofdkantoor, waarin Tribunevraag diedoordeChicago werd uitge- hoogbouwaandehand vanconcept een prijs- deze verandering inontwerpen envisieophet als NewYork. Solomonson(2001)illustreert deze periodevrijwel dezelfdeontwikkeling door wetwerkte enmaaktin intussenaaneeneigen het uiterlijkvan torensuitdejaren20.Chicago deelning law’ voor uit1916bepaalde eengroot teworden Deze‘zo- (getrapt). stuk teruggezet hoogtediendedegevel een eenbepaalde Vanaf eisentestellenaandevormgeving.daarvan kenkrabber, daaromwerd erbesloteninplaats stellenaandehoogtevan een wol-beperkingen De NewYorkse overheid wildeechter geen en lucht tothetmaaiveld doordringen. dicht licht opelkaarstonden,kon ernietgenoeg van destadenrelatief centreerd inhetcentrum Gezien hetfeitdatdezetorenswerden gecon- zoudenverschijnenChicago (D’Eramo2002). welkegebouwd, ineenlaterstadiumook hoogte, werden inNewYork slanke torens brede, blokken rechthoekige meteenbeperkte vankelijk bestonduit dehoogbouwinChicago van wolkenkrabbers opgang. Echter, waar aan- architectuur. OokinNewYork kwam debouw wortelen indeAmerikaanseDeze stijlzoudiep 80 van de20steeeuwintroduceerdeHelmut reldoorlog (WOII) werden. gebouwd Indejaren kenkrabbers dievooral ooknadeTweede We- een minimalistische, functionalistische stijlwol- (Solomonson2001)enintroduceerden genoemd wat School laterdetweede zouworden Chicago kwamen uitEuropa.Dezearchitecten vormden Veel van voor deinzendingen deprijsvraag toren werd Tribune. heticoonvan deChicago De heid boven enfunctionaliteitbenadrukt. geld versierde kroon,diededominantievan schoon- torenmeteenrijkelijkHood. Eenneo-gothische Het uiteindelijke ontwerp was van Howells & waar vele bijen(werknemers) hun werk doen. voor dekoninginruimte (baas)eneenplaats cellen(kantoren),eengrote met allemaalaparte tussenwolkenkrabbergetrokken enbijenkorf, Eennieuwewerden vergelijking gezien. werd twee facades andere pandenenslecht éénof relevant was, omdatdezeomringdwerden door nietmoest zijn,ietsdatbijeerderegebouwen van dathetgebouw allekantenmooi genomen was.haald concept Ookwas indeopdracht op- waren anderenvan meningdatditeenachter- Hoewel demeestearchitecten hieraanvoldeden, enkroonzouwordenmiddengedeelte gebruikt. driedelinginbasis,werp waarin degebruikelijke Er werd bijvoorbeeld omeenont- gevraagd uitzien,maarookef alle kantengoed sche enpraktisch aard.Detorenmoestervan warenDe eisendiewerden van gesteld estheti- fi cient zijn. Jahn het spiegelglas op de facades van wolken- de hoogbouw voornamelijk geconcentreerd 15 krabbers, deze toepassing heeft met name grote wordt. Dit zijn het Midden-Oosten (Koeweit, invloed op de skyline van de stad. De hoogste Verenigde Arabische Emiraten) en Zuidoost torens op dit moment in Chicago zijn allemaal Azië (China, Japan, Singapore). Met uitzon- van na de WOII. dering van Tokyo - waar in de jaren 70 al een In New York is de zoning law het meest bepa- aantal torens verrees - is het overgrote deel hoogbouw lende element geweest voor het ontwerp van van de wolkenkrabbers na 1990 gebouwd. Als de meeste wolkenkrabbers. Een bijzonderheid onderdeel van een snelle ontwikkeling van de van New York is dat in de jaren 20 veel torens, economie en samenleving worden de meest am- zowel de buitenkant als het interieur werden ge- bitieuze torens gerealiseerd. Deze ambitie wordt bouwd in Art Deco stijl, bijvoorbeeld het Chrys- ook vertaald naar de lokaties waar deze torens ler-gebouw. Chicago en New York kennen een gebouwd worden. Een goed voorbeeld hiervan vrij parallelle ontwikkeling (Curtis 1996). Een is Shanghai. Als economisch centrum van China contrast dat echter is ontstaan door de beeld- trekt de stad veel grote bedrijven aan. Door de vorming van New York als ‘skyscrapercity’. Niet aanbouw van veel nieuwe (hoog)bouw in het alleen als geheel staat de stad bekend om hoog- centrum moet daar ruimte gemaakt worden bouw, maar ook staan hier de meeste torens die waarvoor oude stadsdelen waar het armere deel bij naam bekend zijn. De Chrysler-toren, the van de bevolking wordt gesloopt (Skyscraper- Empire State Building en de oude WTC-torens city 2007). Dit is zeker niet representatief voor die bijvoorbeeld ook in leaders voor tv-series alle steden in Azië, maar wel tekenend voor het veelvuldig te zien zijn. belang dat er wordt gehecht aan wolkenkrab- Er is een aantal verschillen aanwijsbaar tussen bers en de bloeiende economie waar deze voor de Amerikaanse en de Europese hoogbouwtra- staan. Een contrast dat op het eerste gezicht met dities. In de VS is hoogbouw minder aan regels Europa bestaat, is het feit dat in Azië veel meer gebonden. Hoogbouw mag in het centrum en mogelijk is dan in Europa. Torens op de meest er worden geen beperkingen gesteld aan de centrale lokaties, hoog en met de meest ver- hoogte. Doordat er bijvoorbeeld geen maximale nieuwende architectuur. voor verder onderzoek diepte is (zoals in Europa) kunnen gebouwen is het interessant om te achterhalen hoe deze een bredere basis krijgen die hogere hoogtes situatie kan bestaan: is het imago van hoogbouw bouwtechnisch mogelijk maken. Met name in zoveel beter dat dit allemaal geaccepteerd wordt, New York bestaat er minder relatie tussen de is er veel minder regulering? architectuur van een gebouw en aan de ene kant wat er binnen gebeurd en aan de andere kant de De hoogbouwfl at als woningtype is typisch context van de lokatie zoals dat in Europa wel Europees (Wassenberg & Van Kempen 2004). het geval is (Koolhaas in: Bergh 1985). Maar Uit een onderzoek waarin 15 landen in Europa zoals in Amerikaanse steden de invloed van Eu- met elkaar vergeleken worden, blijkt een verge- ropese archtitecten zichtbaar is, is in Europa ook lijkbaar uitgangspunt. Na de Tweede Wereld- gekeken naar de Amerikaanse getrapte stijl en oorlog werden als antwoord op woningtekorten het concentreren van torens. Meer over Europa hoogbouwwijken bij grote steden gebouwd. De wordt verderop in deze paragraaf uitgelegd, hoogbouwfl at paste zowel in het Scandinavische wanneer de aparte steden aan bod komen. collectiviteitsdenken in de welvaartsstaat, in het In Azië zijn van oorsprong twee gebieden waar Oostblok in communistische principes, en in het 16

hoogbouw een middenklasse gezin indestadeen een middenklassegezin dat Oost- alsZuid-Europaishetgebruikelijk kwam. Zowelin Oost-Europanetopgang in het bouwen van woon datinWest-Europaertoe met werd gestopt teleurstelling enkritiek.Dezesituatieleidde verwachting gevolgd diewerden door geschept, middenlaag van debevolking enwerden dehoge 2004). Overal werd voor gebouwd eenbrede taire maatschappij (Wassenberg &Van Kempen Westen infuturistische ideeënover eenegali- sloop, maartotopwaarderen van totgrootschalige heeftechter nietgeleidt geuit, woont. Devele hoogbouwis kritiekdieerjegens worden wel woon heid kunnenwonen. AlleeninOost-Duitsland ving zodatertoch nogveel mensenintevreden- ervaring met fysieke ingrepen in metfysieke ingrepen ervaring bezit. Hetnoordenenwesten hebbenhetmeest schappelijk bezit,inhetzuidenjuistparticulier schillen. Inhetnoordenzijn culturelever- te herleidentothetverleden of nogsteedskenmerkenEuropa vertonen diezijn Hoogbouwwijken inverschillende delenvan ongeschikt enafdoenaanhethistorischongeschikt stedelijk zowel dezewijkalsindehoogbouw-woonwijken Graham (Bergh1985)noemtdehoogbouwin een concentratievan wolkenkrabbers. Bruce met andereEuropesesteden.LaDéfensekent wat toenalhoogwas invergelijkinggebruikelijk, lagen van Parijs was eenbouwhoogtevan vijf Indebinnenstadde wijkLaDéfensegebouwd. van de20steeeuwwerd bijvoorbeeld inParijs eenkantoorfunctie. Indejaren60doorgaans In Europahebbendeallerhoogstetorens & Van Kempen 2004). kanbevorderenbevolkingsgroepen (Wassenberg hoogbouw socialecohesietussenverschillende Oost-Europa zijnhetbestevoorbeeld van hoe is.bouw hetmeestegeaccepteerd Landenin ving, terwijlinhetzuidenwonen inhoog- fl ats uit deze periode gesloopt. ats uitdezeperiodegesloopt. fl ats, terwijldeproductie fl at vaak gemeen- fl fl ats enomge- ats enomge- fl at & uitzicht op Canary Wharf. Bron:Flickr.com& uitzicht opCanary Afbeelding 3.2LaDéfensevanuit debinnenstadvan Parijs Een vergelijkbare kantorenwijkstaatookinhet totdebinnenstad. er isgehouden karakter van van destad,afgezien deafstanddie sinds dejaren90datvan oudshandelsstad dere opzichten venieuwende toren.Hetispas bedrijfsleven wordt uitgereikt aaneeninmeer- die doordestadinsamenwerking methet hoogbouwprijs, de stadaaneeninternationale stad van Europa.Mededoorverbintenis van pro Frankfurt am Main,MadridenMoskou. doordrieanderesteden:Frankfurtechter gevuld De top-10wolkenkrabbers van Europawordt gevolg heeft(Van Heel2004). wat eenfragmentarische totgemeenten, skyline nen, richtlijnen worden vastgesteld doordeel- van opeentientalzichtlij- Londenisgebaseerd Site’bedreigd(BBC2007).Hetbeleid Heritage de statusvan deLondensebinnenstadals‘World datdeaanwezigheidgekomen van dezetorens binnen. Hetisnu inmiddelszelfstothetpunt maarookdaar- deze wijkbuitenhetcentrum, nietalleenin hoogbouw inLondengerealiseerd, wordt tebenadrukken steedsmeer centrum Warf. Omdefunctievan Londenals oude havengebied van Londen,datisCanary fi letzczl alsdéhoogbouw- zichzelf leert fi nancieel 17 zich op deze manier ontwikkelt. Het jaarlijkse 3.2 Hoogbouw in NL ‘Wolkenkratzer-Festival’ en de bijnaam ‘Main- Hoog wonen is niet altijd in een hoog gebouw hattan’ duiden op trots en tevredenheid met de geweest. De eerste nederzettingen in Nederland wolkenkrabbers. De ruimtelijke impact lijkt dan zijn gebouwd op hoger gelegen plaatsen. In het ook minder als negatief te worden ervaren en noorden op de terpen en wierden, zuidelijker door sloop op uiteenlopende plaatsen is ruimte bijvoorbeeld op de zandruggen. Deze keuze was hoogbouw gemaakt voor nieuwe torens. Pas toen dit al ge- volledig praktisch van aard, aangezien men op beurd was, zijn drie hoogbouwgebieden aange- grotere hoogte veilig was voor het water. wezen (Van Heel 2004). De eerste hoge gebouwen waren kastelen en Madrid is onbekend als hoogbouwstad. Toch kerken, deze laatste vaak ook gelegen op het staan hier enkele van de hoogste gebouwen van hoogste punt van de stad of het dorp. Hiervoor Europa en is er een viertal torens van rond de zijn meerdere redenen aanwijsbaar. Ten eerste 250 meter in aanbouw. Deze torens worden de functie van de kerktoren als herkenningspunt. dicht bij elkaar gebouwd en vormen samen het Ten tweede is veiligheid een motief, zowel in ‘Cuatro Torres Business Area’. kastelen, waar je door hoogte het uitzicht hebt In Moskou is aan de ene kant het communisti- om eventuele vijandige troepen aan te zien ko- sche verleden goed zichtbaar, aan de andere kant men en voor kerken die naast de fi guurlijke ook is Moskou nu aan het veranderen in een kapita- de letterlijke veilige haven zijn. listische stad. Kort na het einde van de Tweede Een volgende behoefte die ontstond aan hoog Wereldoorlog gaf Jozef Stalin opdracht voor bouwen is het maken van hoge schoorstenen een aantal hoge gebouwen, waarvan er zeven voor fabrieken. Deze schoorstenen zijn ge- daadwerkelijk gerealiseerd zijn. Onder andere bouwd in het industriële tijdperk. De reden een universiteit, twee hotels en een ministerie hiervoor is praktisch: om vervuilde lucht uit te zijn gevestigd in de gebouwen die als de ‘Zeven stoten waar de mensen op het maaiveld er zo Zusters’ bekent staan. De torens zijn in stalinis- weinig mogelijk last van hebben. tische stijl gebouwd, waarbij gebruik is gemaakt Het ‘Witte Huis’ (1898) in Rotterdam was in van Amerikaanse techniek. Bij het hele proces Nederland het eerste hoge gebouw met een (bijvoorbeeld architecten- en lokatiekeuze) is kantoorfunctie. Dit torenhuis van tien verdie- Stalin zelf nauw betrokken geweest, de torens pingen werd gebouwd als eerste in Europa stonden symbool voor de politieke macht. om de vooruitstrevendheid van Rotterdam te Met opzet is de hoogte beperkt gehouden, om benadrukken. Ondanks onzekerheid bij enke- geen kapitalistische stad met wolkenkrabbers len over de bouwfysische aspecten, verrees de te maken. De situatie is echter veranderd, een eerste woontoren van Europa hier (Rotterdam. groot aantal torens is in Moskou in aanbouw. nl 2007). Amsterdam volgde pas ruim dertig jaar Daaronder valt het ‘Triumph Palace’ een mo- later. Berlage, architect van het Plan-Zuid, achtte derne versie van de ‘Zeven Zusters’, maar ook het van groot belang dat op deze plek een hoog een onderzoek naar de mogelijkheden van een gebouw zou komen. De ‘wolkenkrabber’ maakte toren van een mijl (±1600m) hoog, met een heel hier dus al belangrijk deel uit van de structuur verticaal georiënteerde architectuur. van de wijk (Zuidelijke wandelweg 2007). Het 12-verdiepingenhuis van J.F.Staal is gebouwd volgens de architectonische ideeën van het Nieuwe Bouwen. Deze naam omvat een aantal 18

hoogbouw dige waarbij ook bepaald materiaalgebruik en waarbij materiaalgebruik ookbepaald dige naarhetoorspronkelijke, gaan eenvou-hij terug voorbeeld eenboom)enhoogbouw. Laterzou (bij- vergelijking tusseneennatuurlijkorganisme voor LeCorbusiermaaktede werd gemaakt). plaats (waar doorbouwvorm groen nabijgelegen mensenvoordeelmogelijk kunnenhebbenvan datdanzoveel metdegedachte den neergezet woongebouwenin debuitenwijken hoge wor- waarop dezemanierisanti-stedelijk.Eenvorm van Detoepassing hoogbouw groengebieden. lende torensenschijven grote metdaartussen Strakke,hoogbouw opgenomen. steedsherha- veelen de“VilleRadieuse”.Hierinwerd enorm van LeCorbusieralsde“VilleContemporaine” Bekend zijnde model-ontwerpen gedachtegoed. binnendit Bouwen. Hoogbouwisookingepast hetNieuwe zoalsgezegd propageerde groep VanBerlage, Eesteren,Rietveld enStam.Deze Siegfried Giedion.Ledenvanuit Nederlandzijn land, onderaanvoering van o.a. LeCorbusieren Zwitser- inLaSarraz, 1928 huneerstecongres in organiseren tional d’Architecture Modernes) Interna- De ledenvan hetCIAM(lesCongrès sie inNederland. onderdeel van debeginnendehoogbouwdiscus- heeft tenaanzienvan laagbouw. Ditboekje is allemaal factorenwaar dehoogbouweenpre uitvoering,ring, constructie, openbarediensten, enarbeidsbespa- sche comfort eigenschappen, die erverbonden zijnaanhoogbouw. Hygiëni- Duiker devoordelenIn hetboekjebenadrukt deze trendaananderetakken van wetenschap. beeldvanalgemene dietijdpastenverbindt tering. hoehoogbouwinhet Duiker bestudeert verordeningondanks dealgemene enreglemen- van hoogbouw entorenhuizen.Volgens Duiker op deopkomende tendensvan hetmeerbouwen Hoogbouw.boekje getiteld hierin Hijreageert bus 2007).In1930publiceerdeir.J.Duiker een len uitdeeerstehelftvan de20steeeuw(Kunst- ideeënenstij- vernieuwende stedebouwkundige technologische architectuur (Kunstbus 2007). ties centraalineentoch systematische, moderne, Zij steldendemens, gemeenschap, wijkentradi- indearchitectuur.wil demenselijke maatterug opgeheven. Teamtijdens hettiendecongres X noemen zich Team X.HetCIAMwerd in1959 in1959zoudenorganiseren het tiendecongres architecten jonge, Een aantal,voornamelijk die het CIAM,dateenanderetheorieontwikkelt. woongebouwen, isereenaantalmensenbinnen hoofdsteden begintmetdebouwvan hoge Na deWOII, netwanneer eenaantalEuropese de menselijke maat. van(hoog)bouw pastnietindezegedachtegang Grootschalige gestructureerd. de wijkgedachte ideeënvanook weer volgens de(aangepaste) woningen werden) gebouwd indejaren70zijn aan derandvan destadwaar tijdveel inkorte (Doevendans 1988).Deuitlegwijken (wijken pij, dienietovereen komt metde wijkgedachte opkomende individualisering van demaatschap- Dit ideewas de echter niet meeractueelgezien behoeftes van debewoners worden. ingespeeld van zoueropde dewijkengemeenschap functies toebedeeld.Doorhetbenadrukken vastgesteld en elke schaal kreeghaareigen De hiërarchie van woning werd totstadsgewest werd aanhetbeginvan dejaren50verworpen. volgenswijken dewijkgedachte, deze geordend Direct nadeWOII werden veel nieuwbouw- en rationelebebouwing(Kunstbus 2007). over in1930Brussel stedebouw het congres hoogbouw enstrokenbouw tijdens werd geboekt Eenconcretedoorbraakvoorren hierbijgebaad. klassenvanname delagere demaatschappij wa- van woonblokken enscheiding van functies. Met Dituittezich instroken tegaan. steden tegen vanvolkshuisvesting groei endeongebreidelde de idealemanieromwoningnood, onhygiënische actuele problemenvan dietijd.Hoogbouwwas wen aaneenoplossingvoor was hetbijdragen stijlen hoorde. Hetdoelachter hetNieuwe Bou- Daarbij wijzen ze op de teleurstellende resulta- laagbouw. Hoogbouw heeft lange tijd het slechte 19 ten van de wederopbouw. Hoogbouw werd niet imago gehad dat is veroorzaakt door deze vorm uitgesloten, maar werd wel anders vormgegeven die gekenmerkt wordt door effi ciënte standaard met terrassen, grotere balkons en meer privacy. bouwmethoden, beperkte voorzieningen, een In Nederland werd de woningnood die was reeks geschakelde/gestapelde woningen, een ontstaan na de WOII vanaf de jaren ’60 mede anonieme plint en de situering in een ‘ondefi ni- hoogbouw aangepakt door het bouwen van hoge fl ats. Bin- eerbaar en derhalve onbeheersbaar groengebied’ nen de wijkgedachte worden functies gescheiden (Achterberg 1991). en wijken aangelegd: stempels van woningen (hoog- en laagbouw) rondom een wijkcentrum met de op dat niveau passende voorzieningen. Vanaf 1960 begint de ‘hoogbouwgolf ’. In deze periode worden veel galerijfl ats gebouwd in uitbreidingswijken aan de rand van de binnenstad. Binnen de wijk werden deze grote woonschijven ingezet als markering van de entree, het centrum of de grens van de wijk. Gezien het Afbeelding 3.3 Amsterdam: Bijlmermeer. Bron: www.fl ickr. feit dat deze wijken nieuwe uitlegwijken waren, com viel de grens samen met de grens van de stad. Het belangrijkste voorbeeld uit die tijd is de Met name stedebouwers en andere deskundi- Bijlmermeer. Oorspronkelijk aangelegd voor gen bepalen de structuur van nieuwe wijken en doorstromers die in een ruime, hoogwaardige hiermee de aantallen woningen in hoogbouw. omgeving terecht zouden komen, waar er col- Van de nieuw gebouwde woningen in 1962 lectief werd voorzien in allerlei behoeften. Deze bestaat 21% uit zes of meer lagen, in 1967 is functies werden in de woonfl ats geïntegreerd. dit percentage gestegen naar 73%. De com- Uiteindelijk zou de beoogde doelgroep hier missie hoogbouw-laagbouw brengt in 1961 een niet terecht komen, maar vooral alleenstaanden, rapport uit over een onderzoek naar de wense- samenwonenden en immigranten uit Suriname lijkheid van meergezinswoningen. De belang- gingen in de Bijlmermeer wonen. Mede hierdoor rijkste conclusies zijn dat er in alle gevallen uit zou de opzet van de wijk niet optimaal uitge- moet worden gegaan van de sterktes van elk buit/benut worden (Van der Cammen & De woontype en dat niet alleen de woning(en) op Klerk 1993). zich maar ook de omgeving aandacht verdient. Hierdoor werd hoogbouw zeer impopulair bij Minder positief zijn de resultaten van Schouten de bevolking. Sinds de jaren 80 echter kwam (1970). Over het algemeen blijken bewoners van een nieuwe generatie hoogbouw op (Gemeente hoogbouw tevreden over hun eigen woonvorm, Tiel 2006). In plaats van aan de rand van de maar gaat de voorkeur nog steeds uit naar de stad werden woon- en kantoortorens nu in het eengezinswoning. Bewoners van andere woon- centrum van de stad gebouwd, het idee van de vormen voelen zich niet erg aangetrokken tot compacte stad. fl ats en keuren deze zelfs af. Ook het imago van Aan het begin van de jaren ’90 wordt hoogbouw de woonvormen is in dit onderzoek betrokken, weer ingezet om stedebouwkundige accenten in hier komt hoogbouw er op de meeste punten te brengen in herstructureringswijken. Met name ook het slechtste vanaf, vooral bij bewoners van in de grote steden waar sprake is van een geïn- 20

hoogbouw Hoogbouw. DezeStichting begin isopgericht istevindenviadeStichting online-informatie nieuws van over dehelewereld. Meerdanalleen 50meterookhoogbouw- in Nederlandvanaf overden enbevat projecten naastinformatie wordt doorarchitectenbureaus actueelgehou- uit hetvak. Desitenederlandsehoogbouw.nl matie beschikbaar isvan dieafkomstig mensen eenbehoorlijke hoeveelheidop internet, infor- lokalewebsites. iser, Daarnaast ook of rums standpunten uitopverschillende internetfo- en wisselenonderlinginformatie tegenstanders Veel onvoorwaardelijke voorstanders endito lei communicatiekanalen dezediscussiegevoerd. Door ‘amateurs’enprofessionalswordt viaaller- gesteld? aan eengebouw menten -enwelke fysieke eisenworden erstraks wonen over 30jaarwel veel inapparte- gezinnen jebouwen-voor misschien ga welke doelgroep straks nogwel wonen enwerken inhoogbouw, zal indetoekomst ookzozijn.Willenmensen derland alvele dat zijngeweest, ontwikkelingen hoofdstuk kwam tersprake datalleeninNe- maatschappelijke Eerderindit ontwikkelingen. voor detoekomst. Ditheeftallestemaken met keuze is heteengoede is hetmaardevraagof nietjepersoonlijke voorkeur heeft bouw wel of hoog- weer op. nieuwe vragen Buitenhetfeitof van bouwtechniek, architectuur enbeleidroepen ophetgebied Nieuwe mogelijkheden tegen? of onder welke voorwaarden voor ismeneigenlijk verbonden,kleinere vragen want waarom en worden. Aandezezeercomplexe vraagzijnvele moetworden,gebouwd zalmenhetnooiteens hoogbouw geen ernu wel of Over devraag of 3.3 Nu (Van derCammen&DeKlerk1993). bijvoorbeeld tweeverdienersdere doelgroepen, nu aantrekkelijkerzijn appartementen voor an- dividualiseerde bevolking. kwaliteit Doorhogere bouw als vorm eneventuele voorbouw alsvorm alternatieven isdediscussieovervoorbeeld hiervan hoogstad worden Een telkens andersgeïnterpreteerd. opdelijke enheteffectdaarvan ontwikkelingen vooral opdetoekomst. gericht Maatschappe- eninhoudelijke discussieisvrijgecompliceerd, ook boven de70metertestandaardiseren.De besproken enhetideeomdezenormen normen werd eenaantalNEN- bouw betergeregeld’ ‘hoog- ‘hoe’ hoogtebouwen. Ophetcongres ‘waar’, ‘waarom’bouw enookopdevragen en zich opdebouwtechnische aspectenvan hoog- 2006 resp. 2004.Deinhoudelijke discussiericht deberichten totaanbeginde eerstepaginagaan staat,alopberichten datopbeidesitesvermeld Overallgehouden. isheteentegenvallend aantal eensymposiumin Utrecht isspeciaaldaarvoor aanleiding van hetplanvoor deBellevan Zuylen Na van normalisatie). (Nederlands centrum doorSDuuitgevers enNEN-Bouw organiseerd ge- ‘Hoogbouwbetergeregeld?’ genaamd gres bediscussieerd. In2006isinRotterdam eencon- de noodzaakvan hoogbouwvoor destadwerd waarop hetnutbijeenkomsten en georganiseerd werden bijvoorbeeld enApeldoorn Groningen ding ophetschrijven van dehoogbouwnotain Alsvoorberei- georganiseerd. dagen/symposia jareniserookeenaantalstudie- De afgelopen van meningsuiting zijnnognietecht interactief. nische aspectenvan hoogbouw. Dezemanieren richtdeze artikelen zich echter opdebouwtech- vaktijdschriften. meerderheidvan Eengrote verschenen van indiverse indevorm artikelen reeksen boeken. is Meerschriftelijke informatie nieuwsbrieven eneen aantal zelf en publiceert matie teverspreiden, studiereizenteorganiseren, de stichting zich eronderandereoptoeinfor- broken’ endieroloverbodig isgeworden, legt isver-Hoogbouw 2007)‘hettaboegrotendeels hoogbouw. (Stichting zeggen Nunaareigen verschillende enthousiasttemaken voor partijen jaren 80van de20steeeuwmetalsoogmerk intensieve bebouwing. In dit kader heeft Rem van het ontwerp is om huisvesting te bieden aan 21 Koolhaas al enige jaren geleden de uitspraak wonen en werken plus ondersteunende functies. gedaan dat hoogbouw haar hoogtepunt inmid- Hierdoor vormt de toren een autonome verti- dels alweer voorbij is en haar belofte niet waar cale stad (www.bellevanzuylen.info). Dit concept heeft gemaakt en de enige vernieuwing nog is gebruikelijk voor veel nieuwe torens in o.a. in de hoogte gevonden wordt (noemde hoog- de Verenigde Arabische Emiraten en Zuidoost hoogbouw bouw afzichtelijk en middelmatig). Met deze Azië. Het concept van de hyperbuilding lijkt belofte bedoelt hij het feit dat de manier waarop van toepassing op de Belle van Zuylen, mits de hoogbouw nu ingezet wordt, namelijk op een nadruk in het ontwerp en imago niet op de ver- zodanig grote onderlinge afstand, dat de beloof- ticaliteit werd gelegd. De uiteindelijke hoogte zal de verdichting/intensivering niet gerealiseerd 262 meter bedragen, dit is ruim 110 meter hoger wordt. Hij zet in op een nieuwe vorm, namelijk dan de hoogste toren van Nederland op dit mo- de hyperbuilding. Een hyperbuilding kan worden ment. De Belle van Zuylen zal vanaf 50 kilome- gedeﬁ nieerd als een gebouw van grote omvang ter afstand te zien zijn, dat betekent bijna vanuit met functies die een onderlinge relatie hebben. de hele Randstad. De prestigieuze functie van de Voorbeeld is het door zijn eigen bureau ont- toren als landmark overheerst het praktisch nut worpen nieuwe hoofdkwartier van de Chinese en de noodzaak van een toren van deze hoogte. Centrale Televisie (CCTV). Het hoge gebouw Het is wel zeer interessant om na te denken of wordt zo opgetild van de incidentele in de stad de kritiek die Koolhaas levert op de huidige geplaatste toren naar een uiting van stedelijkheid hoogbouw traditie ook van toepassing is op de die past in de omgeving. Rem Koolhaas is een Nederlandse steden. Daarbij kan je je afvragen voorloper in het vertalen van maatschappelijke of het zo is dat er voornamelijk gestreden wordt ontwikkelingen in nieuwe concepten en bouw- om het hoogste gebouw, of de huidige manier vormen. Hij formuleert het zelf alsvolgt: “ik wil waarop hoogbouw gelokaliseerd wordt ook echt betrokken zijn bij de toekomst van de stad, en de congestie biedt die nodig is om een stede- niet van één gebouw”. Als alternatieven op de lijke omgeving te creëren en of er in Nederland wolkenkrabber, maar wel manieren om congestie sprake is van een keuze die gemaakt wordt te bewerkstelligen, geeft zijn bureau OMA (Of- tussen de oude traditie van hoogbouw of voor ﬁ ce for Metropolitan Architecture) aan de ene alternatieven als de hyperbuilding. kant een reeks van intensieve laagbouw, aan de Deze korte weergave van een aantal reacties andere een enkel gebouw met een hoge dicht- op waarom hoogbouw misschien juist niet de heid aan activiteit. Het ontwerp van het nieuwe juiste bouwvorm is, is uiteraard geen compleet CCTV hoofdkantoor verschilt van een traditi- overzicht van alle meningen en argumenten. De onele wolkenkrabber doordat het gebouw niet toepassing van het concept hyperbuilding in Ne- puur verticaal georiënteerd is, maar bestaat uit derland komt aan de orde in hoofdstuk zeven, een aaneenschakeling van horizontale en verti- waar voor een aantal cases in Groningen wordt cale secties die een stedelijke omgeving vormen bekeken of dit begrip relevant is. (vertaald van China Daily 2007). Gebouwen en projecten van deze schaal zijn in Nederland bijna niet aanwezig. De Belle van Zuylen die nu gepland is in Leidsche Rijn, kan hierop een uitzondering vormen. De intentie 22

hoogbouw Groningen, FortunaGroningen, [53m] 4 Hoofdstuk 4 Hoogbouwbeleid 23

Hoogbouw heeft in landelijk, regionaal en wijken gerealiseerd waarin hoog- en laagbouw lokaal beleid niet altijd veel aandacht gekregen. werden gecombineerd. Deze wijken zijn nog Dit hoofdstuk geeft aan wanneer en op welke duidelijk terug te vinden (Bijvoorbeeld Vinkhui- manier dat wel is gebeurd. In de eerste para- zen in Groningen en de Bijlmer in Amsterdam). hoogbouw graaf wordt kort geschetst hoe vanaf de Tweede Geïntegreerde landelijke ruimtelijke plannen Wereldoorlog (WOII) hoogbouw aanwezig is werden voor het eerst geformuleerd in de (Eer- geweest in het Nederlandse ruimtelijk beleid. ste) Nota Ruimtelijke Ordening. De focus werd Door de tijd zijn er ook in het algemeen ver- hiermee verlegd van de woningbouw naar natio- schuivingen te herkennen in ruimtelijke plannen nale ruimtelijke ordening, het ministerie veran- en planprocessen. Uiteindelijk is er een behoefte derde opnieuw van naam (1964) naar ministerie ontstaan om een apart hoogbouwbeleid te gaan van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening. opstellen. Van wie uit is die wens gekomen, Inmiddels is de Nota Ruimte de vijfde en meest waarom en is het terecht dat die ook uitgekomen recente versie van de nota’s over de ruimtelijke is? ordening. In tussenliggende edities zijn thema’s Dit heeft geleid tot een situatie waarin vele Ne- terug te vinden als spreidingsbeleid, gebundelde derlandse gemeenten een eigen hoogbouwbeleid deconcentratie en het groeikernenbeleid, die aan het opstellen zijn. Elke gemeente doet dit op geen directe link hebben met hoogbouw. In een andere manier en heeft een eigen motivatie. de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening(-extra) Om verschillen daarin te herkennen wordt op (1988 resp. 1994) werd de nadruk gelegd op een aantal onderwerpen vergeleken. Rotterdam de bekende VINEX-wijken (uitlegwijken van is al meerdere malen genoemd als meest ervaren (middel)grote steden), maar werd er tegelijkertijd stad op het gebied van hoogbouw en -beleid. gesproken over intensiveren en of hoogbouw In de derde paragraaf van dit hoofdstuk wordt daar een rol in moest spelen. Rotterdam nader besproken. In 2006 is de Nota Ruimte, opvolger van de Tenslotte wordt in paragraaf 4.4 de conclusie Vierde Nota aangenomen door de Eerste Ka- getrokken, met als belangrijkste vragen waarom, mer. Verstedelijking wordt daarin gestimuleerd, door wie en hoe is het de beste manier om zeker ook in combinatie met samenwerkingsver- hoogbouwbeleid te schrijven en te gebruiken banden tussen steden zoals de regio Groningen- en wat kunnen andere steden leren van bijvoor- Assen. Het Europapark (een hoogbouwlokatie beeld Rotterdam? in Groningen) wordt genoemd als kans voor een hoogwaardig stedelijk milieu (VROM 2007). In het ruimtelijk beleid op rijksniveau wordt 4.1 Hoogbouw in het ruimtelijk beleid over het algemeen niet gesproken in concrete Na de WOII werd er in Nederland een gecentra- termen als hoogbouw, maar worden lande- liseerd beleid gevoerd wat betreft de ruimtelijke lijke ruimtelijke ontwikkelingen beschreven en ordening. Een snelle wederopbouw werd vanuit bepaald op welk schaalniveau bepaalde beslis- het ministerie van Openbare Werken en Weder- singen dienen te worden genomen. Belangrijke opbouw (vanaf 1956 het ministerie van Volks- termen die op nationaal niveau gebruikt worden huisvesting en Bouwnijverheid) geregisseerd. zijn bijvoorbeeld verdichting, verstedelijking en In de Nederlandse steden werden soortgelijke intensivering. 24

hoogbouw Figuur 4.1 Een spectrum voor planologischFiguur 4.1Eenspectrum handelen(DeRoo 2004) generieke eenvoudige interactieveplanning directe doelmaximalisatie aanpak gebiedsgerichte direct procesoptimalisatie vraagstukken zeer volledige en technisch-rationeel aanpak scenarioplanning oorzakelijk blauwdrukplanning complexe communicatief-rationeel zekerheid centrale onzekerheid vraagstukken sturing zelfsturing ( worden ophetplanningtheoretisch spectrum plannenkunnengeplaatst Alle ruimtelijke Ook plannenenplanprocessenzijnveranderd. gelegd. vast- van defunctieenbeperkingen degemeente de bestemmingsplannenisvoor hethelegebied voor bestemmingsplannen.In degemeentelijke weer een richtsnoernen (-visies)endievormen den doordeprovincie naarstreekplan- vertaald (pkb’s),de planologische kernbeslissingen wor- vanDe concretevertalingen hetoverheidsbeleid, geïntegreerd. lokatie meerderebeleidsvelden inéénplan hierinwordennen gemaakt, voor eenbepaalde regionaalniveau plan- gebiedsgerichte lokaal of Aandeanderekantworden op milieunormen. veau moeten worden vastgesteld, bijvoorbeeld richtlijnen oprijksni- de enekantalgemene stellen enuittevoeren. Ditbetekent dataan traal waar kan,centraalwat moet’beleidopte De NotaRuimte bevat deintentieom‘decen- aeoe eproevnfdejaren70. name over deperiodevanaf plannen en-planprocessenisveranderd met plaats gevonden. Hetkaraktervan ruimtelijke heeftsindsWOII eenverschuivingspectrum als andereextreme. Ophetplanningtheoretische planning alséneencommunicatieve planning opmettechnisch-rationeleoretisch spectrum van dezetwee variabelen hetplanningthe- levert Eencombinatie > complexvraagstuk)afgezet. len (topdown <>bottomup enenkelvoudig < fi guur 4.1).Langstwee assenstaandevariabe- Kempkensberg, waar oorspronkelijke voorwaar- vangebouwen IBGenBelastingdienstaande wordthet ontwerp datgemaakt voor denieuwe isactueel voorbeeld datditdilemmaillustreert moeten worden gevonden tussenbeide. Een visie.eigen In werkelijkheid zalereenevenwicht staan deinitiatieven van ontwikkelaars, methun ziet.Aandeanderekant eruit bouwde omgeving de overheid hoedege- totindetaillkanbepalen tussen twee extremen.Waarbij aandeenekant praktische invulling ging dezediscussiegevoerd werkelijkheid gecompliceerder. van Afgezien de dan nietafgeven van eenbouwvergunning, isde hetlaatstewoordgemeente heeftover hetal primair puntvan de discussie. Hoewel formeel De positiediedeoverheid inneemtbleekeen onderzoek enlopendeprojecteninGroningen. aanleiding van eenaantalpresentatiesover mijn isgevoerd naar discussie dieopmijnstageplek wordtHet voorgaande dooreen geïllustreerd tot resultaatkanhebben(Voogd 1993). en‘laffecompromissen’ besluitvorming dit trage heeft samentotééneindresultaatwillenkomen, niet iedereenprofessionelekennis van zaken systeem isdatwanneer waarvan vele partijen cipatie van private Keerzijde van partijen. dit fl meer verlegd naarhetproces, enishetdoel verlopend proces.een goed Daaropisdefocus tekomen aan bleek ditsysteemniettengoede warengericht ophet eindresultaat.Inpraktijk Voorheen was sprake vandie blauwdrukplannen exibeler. voor parti- Hierinismeerruimte verwijderde oorzakelijkheid den die aan het ontwerp zijn gesteld in een aan- verschenen is, en ten tweede of en waarom 25 tal van de ontwerpen grotendeels is losgelaten. hoogbouw opzich gewenst is in de stad. Het Hierdoor is de achterliggende gedachte van de legitimeren van het beleid bestaat zonder uitzon- voorwaarden irrelevant geworden. Hier kan een dering uit het schetsen van de huidige situatie gemeente als doorslaggevende partij meerdere waarin zoveel initiatieven worden genomen dat rollen aannemen en op verschillende manieren deze in goede banen moeten worden geleid. hoogbouw reageren. Wordt er bijvoorbeeld vastgehouden Grote en kleine steden onderscheiden zich wel aan het originele concept of krijgen de andere in de verantwoording van überhaupt hoogbouw actoren (marktpartijen) meer vrijheid? in de stad. Waar grote steden eerder geneigd zijn dit te omarmen, verontschuldigen kleine steden zich vaker; het bestaat nu eenmaal en we moeten het ergens kwijt. Hierbij komt dat ze 4.2 Inhoud en vorm vergeleken minder programma beschikbaar hebben en daar In heel Nederland is men met hoogbouwbeleid dus bewust rekening mee moeten houden, in bezig, niet alleen de grote(re) steden, maar ook tegenstelling tot o.a. Amsterdam en Rotterdam kleinere kernen formuleren een apart beleid. In die zich daar minder zorgen over hoeven maken. bijlage 2 staat een overzicht van gemeenten/ Tenslotte is dit natuurlijk bij uitstek een politieke steden en een aantal kenmerken van hun hoog- beslissing die verwoord wordt met termen als bouwbeleid. Het is een selectie van gemeenten intensivering, verdichting en verstedelijking. en elementen, dus geen compleet overzicht. Het Inhoudelijke factoren zijn o.a. hoogte, kwaliteit doel is dan ook niet alle hoogbouwgerelateerde en lokatie. Met de hoogte wordt enorm gestoeid, beleidsnota’s en projecten op te sommen maar met als resultaat dat er meerdere categorieën ko- om een aantal voorbeelden te geven en verschil- men met verschillende maximum of minimum len te ontdekken. De elementen worden kort hoogten. Delft bijvoorbeeld heeft beperkingen besproken. tot 18, 25, 30 en 75 meter en is zeker niet de eni- Het schrijven van hoogbouwbeleid begint bij de ge. Hierdoor wordt enorme nadruk gelegd op de voorbereiding. Er moet bijvoorbeeld gekozen absolute hoogte. Burgers reageren hierop, door worden wie de schrijver wordt, een intern of ex- juist op de hoogte kritiek te hebben, waarbij het tern iemand, een echte beleidsmaker of iemand gaat om één verdieping of enkele meters. die visueler ingesteld is. Dan wordt er in een Kwaliteit krijgt veel minder aandacht. Natuur- aantal gevallen een vooronderzoek uitgevoerd lijk bestaat al de welstand die over de kwaliteit om de huidige situatie te peilen. Vaak wordt dit waakt, maar misschien is er meer nodig. Meer uitgevoerd door of in samenwerking met een kwaliteit in ontwerp, techniek en omgeving leidt extern bureau, zoals dat in Groningen het geval wellicht tot meer acceptatie van burgers. is geweest, of in Zwolle waar twee scenario’s Een ander struikelblok is/zijn de lokatie(s) die zijn uitgewerkt. Maar ook worden er discus- aangegeven worden als mogelijke hoogbouwlo- sie-avonden georganiseerd of, zoals in Tilburg, katie. De éne keer wordt een stad opgedeeld in wordt de bevolking geconsulteerd over hun zones en krijgt elke zone een maximale bouw- ideeën over hoogbouw. Hiermee wordt tegelij- hoogte, de andere keer wordt beredeneerd welke kertijd een vroege informatievoorziening naar lokaties in aanmerking komen en blijft de rest de burgers toe bereikt. onbesproken. De eerste mogelijkheid gaat ten Het eerste dat wordt vermeld in de hoogbouw- koste van de fl exibiliteit, de tweede optie kan nota’s is de reden waarom ten eerste het beleid 26

hoogbouw ellenlange verhandelingen overbodig.ellenlange ideeën datovergebracht moetworden, duszijn De meestevoorbeelden kent aantal eenbeperkt tureerde komt netalselke teksthetbesteover. gestruc- enfotomateriaalgoed delijk kaart- verhouding tussendui- zijn.Eengoede gemaakt duidelijkheid teverschaffen over dekeuzes die benoemen,wordenschrijvingen, om ingezet Foto’s, be- tekeningen, conceptuele kaarten, overgebrachtwingen worden aanhetpubliek. Tenslotte moetenallebesluitenenonderbou- ontstaan. kanalsnogdiscussie hiervan de interpretatie verkeersknooppunten.bijvoorbeeld grote Over typelokatiekomtbepaald daninaanmerking, tengrondslag. gedachte Een een achterliggende zonesligtvaak het aanwijzenvan lokatiesen/of er alsnogadhocmoetworden Aan geoordeeld. veel verwarring opleveren enheeftalsgevolg dat opgenomen (Maandag2001).Dezezoneswarenopgenomen eenaantalhoogbouwzones wederopbouwplan een aantalindustriëlenwerd inhetuiteindelijke teconcentreren.Onderinvloed vancentrum ook,kansenomhoogbouwinhet bood, hoecru vanDe vernietiging dehistorische binnenstad binnensstadvernietigde.dement datdegehele wederopbouw naaanleidingvan hetbombar- den alverschillende voor plannen gemaakt de de WOII stil,wel wer- lagdebouwgeheel woon- enwerkgebouwen indestad.Tijdens log (WOII), verschenen enkele modernistische laatste decinniumvoor deTweede Wereldoor- Later, torensgebouwd. geïnspireerde inhet werden opAmerikaansewolkenkrabbers In debeginjaren,eind19de, begin20steeeuw hoogbouwbeleid. aangevend, ook wanneer het gaat omspeci aangevend, ook wanneer hetgaat methoogbouwisRotterdamervaring toon- enmeesteAls stadmetdelangstegeschiedenis 4.3 Rotterdam ﬁ ek dit overnemen. anderesteden In detoekomst moetblijken of omdatereenvorige versiemogelijheid bestaat. één van steden heeftRotterdam deweinige de is datdevorige versie geëvalueerd wordt. Als dat opvallend isaandenotavan Rotterdam, windhinder.te realiserentegen Eenlaatstepunt bouw eenovergangszone van bouw middelhoge effecten doortussenhoog-enlaag- negatieve aandacht besteedaanhetminimaliserenvan Hoogbouw QualityTeam Ookwordt opgericht. kwaliteit van iseen nieuwe projecten.Hiertoe iserextraaandacht voor gekomen Daarnaast de kunnen oordelenover initiatieven. steedshogere woonfunctie ente indebinnenstadtekrijgen sturend geworden ommeertorensmeteen leeg. Omdattevoorkomen ishetbeleidmeer een kantoorfunctie, debinnenstadis’s avonds hier worden hebben allemaalechter gebouwd waar hoogbouwwordt Detorensdie gedoogd. met daarinverschillende lokatiesaangewezen regulering vraagt,erwordt eenhoogbouwzone, tal hoogbouwinitiatieven om andeCoolsingel eind van aan- dejaren80,wanneer eengroot vanDe vorming hoogbouwbeleidbegintaanhet (Maandag 2001).rens indebinnenstadgebouwd voor hetuiterlijk werden woon- enkantoorto- samenhangenmetmeeraandachtonderlinge inRotterdam verbrak dezekantoorstop. In golf ten toteenkantoorstop. Deeerstehoogbouw- totdatindejaren70werdkantoorpanden, beslo- metname Ditbetrof neergezet. gebouwen hoge opbouw was, samenhang werden, zonderenige datnogvolop indeweder-In hetstadscentrum galerij degebruikelijke ook indestadsuitbreidingen werdenstrook achter deLijnbaan.Daarnaast Hofplein enhetVan ende Hogendorpsplein) verkeersknooppuntende twee belangrijkste (het ﬂ ats gebouwd. 27 4.4 Conclusie Waarom is in deze situatie de wens ontstaan naar een apart hoogbouwbeleid? Blijkbaar willen veel gemeentelijke overheden controle houden over wat en waar er in de stad gebouwd wordt. Het

motief hierachter is kan bijvoorbeeld worden hoogbouw gezocht in de visie op het grote geheel. In de structuurvisie ‘Stad van straks’ worden de ruimtelijke ambities voor de stad geschetst en aangezien hoogbouw hierin een rol kan spelen, worden er grenzen gesteld aan de mogelijkheden. Feit is ook dat in Nederland overheden gewend zijn controle te hebben over de ruimte zoals in het eerder genoemde voorbeeld van de naoorlogse uitlegwijken. Zoals bij de inhoudelijke bespreking van verschillende hoogbouwnota’s in dit hoofdstuk, en hoofdstuk 6 zal blijken, wordt hoogbouwbeleid nog vaak op de manier van blauwdrukplanning gemaakt. In plaats van een ad hoc beslissing per initiatief wordt pro-actief beleid opgeteld waarin wordt vastgehouden aan het benoemen van lokaties en het geven van maximale bouwhoogtes. In hoofdstuk 2 is al aan de orde gekomen dat een hoogte in meters niet de belangrijkste eigenschap van hoogbouw is. Door een maximale bouwhoogte aan te geven wordt ook niet voldoende ingesprongen op de problemen die meestal ontstaan rondom een hoogbouwproject. In de ontwikkelingsplanologie is het stellen van kaders de manier om ongewenste extremen te voorkomen. Hierbinnen wordt alle ruimte gegeven voor initiatieven. Om deze vervolgens doeltreffend te toetsen is de her (hoofdstuk 5) geschikt, deze focust (terecht) op de echte oorzaak van mogelijke problemen. 28

hoogbouw Groningen, Brink Groningen, ﬂ ats [40m] 5 Hoofdstuk 5 De Her (Hoogbouweffectrapportage) 29

Om het opgestelde beleid te kunnen implemen- beleidsterreinen tegelijkertijd gemeten worden. teren in de praktijk is een instrument nodig. Landschapsarchitect Roncken (?) zegt over het Naast bestaande richtlijnen in de bouw, kiezen ontstaan van steeds meer effectrapportages: “De veel gemeenten ervoor een integrale manier van uitwerking van deze legitimerende instrumenten hoogbouw toetsing op te zetten, bijvoorbeeld een hoog- lijkt, verrassend genoeg, omgekeerd evenredig bouwtoets of hoogbouweffectrapportage. In aan het doel ervan. [...] Hun mogelijkheden paragraaf één van dit hoofdstuk wordt meer worden steeds verder ingeperkt” Hiermee wil gezegd over waarom juist deze vorm wordt hij zeggen dat er wordt geprobeerd door middel gekozen en of theoretisch gezien deze manier van allerlei analyses een ontwerp te legitimeren. het optimale resultaat kan bieden. Over welke Om een eigen identiteit te kunnen creëren wor- elementen in de toets opgenomen zijn wordt in den steeds meer beperkingen aan een ontwerp hoofdstuk 2 meer gezegd. Aangezien in Gronin- gesteld, dit gaat volgens Roncken uiteindelijk ten gen de voorgestelde her nog nooit is uitgevoerd, koste van het ontwerp en de identiteit die deze wordt in paragraaf drie een aantal ervaringen uit tot uitdrukking brengen. andere steden gegeven. In de conclusie wordt In tegenstelling tot bijvoorbeeld een milieuef- aan de ene kant een motivatie gegeven waarom fectrapportage - een partiële analyse - is de her je wél of juist niet niet een her als toetsingsin- integraal, dus worden effecten op alle beleidster- strument voor het hoogbouwbeleid moet kiezen. reinen gemeten. Met name dit integrale karakter is in het geval van een her van belang, gezien de grote hoeveelheid verschillende effecten. Een 5.1 De her als instrument andere toegevoegde waarde kan zijn dat een In 1987 is in Nederland de milieueffectrap- her uitgevoerd wordt door een commissie met portage (mer) ingevoerd. Het idee hierachter speciﬁ eke kennis op het gebied van hoogbouw. is dat voordat een besluit genomen wordt, de Deze expertise en (op den duur) ervaring is met effecten van een plan of project op het milieu name wenselijk aangezien het ontwerpen van en de eventuele alternatieven op een rij zet- hoogbouw, en dus ook de beoordeling daarvan, ten. Een effect kan worden gedeﬁ nieerd als een een vak apart is en het gebouw nog lange tijd toestandsverandering als gevolg van het uitvoe- onderdeel zal uitmaken van de omgeving (Jaap ren of nalaten van een bepaalde handeling (De voor in ’t Holt 2007). Op de her wordt uiteinde- Roo 2004). Aan de hand hiervan wordt al dan lijk een eventuele medewerking aan de wijziging niet toestemming aan een plan verleend. Op de van het bestemmingsplan gebaseerd. effectraportage zijn de afgelopen jaren meerdere Past de her ook binnen de huidige manier waar- varianten bedacht, bijvoorbeeld de zer (zorgef- op ruimtelijk beleid wordt gemaakt en uitge- fectrapportage), de meer (media emancipatie ef- voerd? Immers, zowel tijdens het uitvoeren van fectrapportage), aer (armoede-effectrapportage) de analyse als de interpretatie en besluitvorming en dus ook de her (hoogbouweffectrapportage). is geen directe mogelijkheid tot burgerparticipa- Een effectrapportage als instrument heeft een tie, iets wat in praktijk wel zeer wenselijk wordt aantal voordelen, zo kunnen allerlei effecten van geacht (zie hoofdstuk 7 over praktijkvoorbeel- een beleidsmaatregel vooraf en op verschillende den in Groningen). Toch is er bij de beoordeling van een aantal effecten wel interactie met ver- 30

hoogbouw deze commissie, hetHoogbouwEffectRapport technische eisen.Hetuiteindelijke productvan en bijvoorbeeld ookmensendielettenopde de welstandscommissie, stedebouwkundigen wordeneen combinatiegemaakt metledenvan aantal ambtenarenvan zelf. degemeente Erkan uiteen onafhankelijke professionalsof groep len van samenstelling. Somsbestaatdezeuiteen kanverschil-De commissiediedeheruitvoert nantie van defactorhoogtegeïllustreerd. hoogbouw. wordt opnieuwdedomi- Hiermee nenstad, waar menvaak ergvoorzichtig ismet snel voorgeschreven daninbijvoorbeeld debin- worden alshoogbouwzonesiseenherminder per zone. Inzonesdieinhetbeleidaangegeven schilt perstadenbinnenelke stadooknogeens hoogte van eengebouw. Hetaantalmetersver- is, wordt doordeabsoluteenrelatieve bepaald De omstandighedenwaaronder eenhervereist 5.2 Deher:inhoudenuitvoering wenselijk is. een methodeisdietoegevoegde waarde heeften dezedaadwerkelijk en uitvoering van deherof eindelijk komt hetneeropdepreciezeinhoud Uit- waarin dezeelementenzijnopgenomen. praktijkvoorbeeldenwant erzijngeen bekend voorstellen zijn theoretische mogelijkheden, kunnenworden.beste geminimaliseerd Beide een beschrijving van effectenhet hoenegatieve is,element datookinhetMERopgenomen is maakt van scenario’s. een aantalalternatieve Een wordenHierbij kan,zoalsindemer, ge- gebruik eeningreep. tegen vooreen keuze gemaakt of het procesaandehandvan voorspelde effecten kijken naarheteindresultaat,wordt aleerderin in hetproces).Inplaatsvan heelpragmatisch te derd alseenevaluatie exante(evaluatie midden Binnen hetplanproceskandeherworden bena- sprake isvan eenabsolutetop-down sturing. schillende betrokken actoren,waardoor ergeen maatschappelijke aandacht voor hetmilieuen boven hoeveelheid”. jarenisde Deafgelopen isbijvoorbeeld “Hoogbouw:kwaliteitdoorn de visievan hetCDA ophoogbouwinApel- alsvan deomgeving. Detitelvan kantoor zelf opde kwaliteit, zowel vante liggen dewoning/ komen decennia meernadruk is erdeafgelopen Naarmijnidee (groen)voorzieningen. gedeelde engoede aan deeisenvan woonruimte genoeg moestinzijntijd‘gewoon’Bijlmermeer voldoen De momentextraaandacht bepaald krijgen. bouw gekeken wordt enwelke factorenopeen opdemanierwaaroptoepassing ernaarhoog- ordeningenstedebouwzijnookvanruimtelijke enveranderingenkelingen indewereld van de maatschappelijke Algemene ontwik- geleden. factoren beoordeelddaneenaantaldecennia Hoogbouw wordt nu opandere(meerdere) beschreven. wordenvoorbeelden hiervan inhoofdstuk7 kelaar enomwonenden. Eenaantalpraktijk- vaak deoorzaakvaak wrijvingtussenontwik- beoordeelde effectenzijn is? Dezesubjectief nietacceptabel zonuren voor eenwoning wel of voorbeeld eenafname van inhoeverre hetaantal zijn veel effectenarbitrair, erbij- wiebepaalt steeds voor eendeelvan deeffecten.Daarnaast echteren bestemmingsplannen.Dezegelden bijvoorbeeld hetbouwbesluit,parkeernormen vastgesteld. In een aantaleffectenzijnnormen teria zijnisookweer perstadverschillend. Voor Welke worden effectenergemeten enwat decri- voor deuiteindelijke besluitvorming. lijkheid enhevigheidbeoordeeldopbetekenis opwaarschijn- gemeten onderling gerelateerd, (HER), heeft geen of (HER), heeftgeen den respectievelijk effectengeïdenti ting endeeffectinterpretatie. Indezefasenwor- 2004). Ditzijndeeffecttracering,effectme- drie fasendieelke effectanalysekent (DeRoo De uitvoering van eenherkent iniedergeval advies voor politiek. de gemeentelijke ﬁ ciële status, maardientals ﬁ ceerd en duurzaamheid enorm gegroeid en ook terug te - nieuwe situatie simuleren: door middel van 31 zien in de gestelde eisen aan hoogbouw. Zoals computeranimaties en/of fotomanipulaties een gezegd worden in verschillende steden verschil- realistisch beeld schetsen van de visueel-ruimte- lende hoogbouw toetsen en -effectrapportages lijke consequenties voorgesteld en niet in elke situatie is het relevant - berekening maken van het benodigde pro- om bepaalde effecten mee te nemen. Om een gramma voor het project en een inschatting van hoogbouw idee te geven hoe een her er inhoudelijk uitziet de afbreukrisico’s wordt hieronder een weergave gegeven van het Na deze eerste fase van de her wordt al gemeen- proces zoals dat in Groningen voorgesteld is. telijke toestemming gevraagd, waarna fase twee De hoogbouwnota is hiervan een eerste stap, wordt uitgevoerd, hierin wordt gekeken naar waarin een aantal zones en algemene ambities effecten op de directe omgeving op in zichzelf: aangegeven wordt. Voorafgaand aan een her, - architectonische kwaliteit wordt door de gemeente een verkennende studie - duurzaamheid verricht naar de context van een bepaalde zone - brandveiligheid en over nut en noodzaak van hoogbouw in die - verkeersproblematiek zone. Vervolgens is het de verantwoordelijk- - ruimtelijke en functionele relatie met het maai- heid van de initiatiefnemer om een her uit te veld voeren. Bij de beoordeling van onderstaande - bouwtechniek criteria worden andere gemeentelijke beleids- - veiligheid tijdens en na de bouw nota’s gehanteerd. Daarnaast gelden globaal de basisrichtlijnen van het Architect Department Het uiteindelijke rapport dient een verslag van van het ‘London City Council’. In de eerste fase alle bovenstaande effecten te bevatten. Er is dus wordt gekeken naar effecten op het stadsbeeld geen sprake van een aantal alternatieve scena- en stadsontwikkeling: rio’s zoals dat in een MER het geval is.

Afbeelding 5.1 (v.b.n.o.v.l.n.r.) Bezonningsstudie, ontwerp Kempkensberg Groningen met geluidwerende gevel, windhinder gemeten in drukcoëfﬁ cien- ten, zichtlijnenstudie Binnen- gasthuisterrein Amsterdam. Bronnen: Google, Strukton bouw & vastgoed, Cyclone, Amsterdamse Binnenstad. 32

hoogbouw de hereerderwordt uitgevoerd criteria. Ookhierinkomt verandering wanneer opbasisvan albepaald beperkte de hoofdvorm meetellen, inhetAmsterdamseproceswordt uitgevoerd, kunnenallecriterianogevenveel - wanneer een heralvroeginhetproceswordt schaden ontstaan, kanditdeobjectiviteit van hetrapport eninitiatiefnemeris mitment’ tussengemeente van vorm ‘com- in eenvroegstadiumalenige wanneer- hetmaaktuitwiedeheruitvoert, aspectengaan kundige moetmetnameover stedebouw- de rapportage kunnenworden,orde, dezezoudenuitgebreid - erkomt aantaleffectenaande een(te)beperkt in jebeoordelingvan elkinitiatief - behoudenvan derelatiemethetstructuurplan aan deorde: verbeterpunten van deherkomen vijf gebruik Raad voor Stadsontwikkeling (1999)over het ten worden. Ineenadviesvan deAmsterdamse moe- zal deraadcommissiewel geïnformeerd delenvanzestig (insommige destad90)meter, vinden. Waar ditwel hetgeval is, dusboven de centralecontrolemeerplaatshoeftte en ergeen wordt geacht gebied voor tegelden) eengroter heteffectvan(aangezien niet dezegebouwen beslist over tot60meterhoogte gebouwen isdateropstadsdeelniveaureden hiervan wordt aanbevolen.hoogbouwbeleid, wel dringend De altijdverplichtde hernietlanger inhetnieuwe wel deher‘haarnut zeker bewezen heeft’ is 2005).Hoe- (Bouwbrief gewijzigd gedeeltelijk in 1993.In2005ishetbeleidomtrentdeher Amsterdam bijvoorbeeld heeftdeheringesteld voorbeelden daarvan. eenaantal in anderesteden,dezeparagraaf worden metdehermoetendanookgezocht gen Deervarin- inGroningen. in praktijkgebracht Het voorstel omdezeheruittevoeren isnooit 5.3 DeherbuitenGroningen hield alszodanigoptebestaanendetoetsing testeken. gebouwen Hethoogbouwteamhoge in geld minderop gebrand na diegebeurtenis bouwteam. OokinNederlandzijninvesteerders tothetopheffenvanzijn geweest hethoog- 2001inNewYorkseptember indirectdereden in ’t Holtisvan van meningdatdeaanslagen 11 eisen(Voorstructieve in’t Holt2007).Jaap voor teit behaaldkon worden con- binnendegestelde kwali-te zettenwaardoor uiteindelijkeenhoge staat omeensamenwerking metdearchitect op met elkaarteverenigen. Toch bleekhetteamin opgave omdezetweehet eenlastige terreinen nieuwe projectentestimuleren. Inpraktijkbleek Naast controlewas hetteamookbedoeldom vakspecialisten van ophetgebied deconstructie. project diendentebewaken enanderzijdsuit diedekwaliteit vanstedebouwkundigen een Dit teambestonduitenerzijdsarchitecten en Rotterdam tijdeenhoogbouwteam. kende enige op internet. leid van hetaandeeldatkanworden gevonden uit isgevoerd, alsditmagwordenherren afge- aantaloverigens waar het grootste degemeente (Gemeente Amsterdam2005).is ishetfaserenvanwordt deher aangedragen verder voltooid is. Eenoplossingdiehiervoor de studiesuittevoeren wanneer hetontwerp al in hetjaaropmaaiveld werpt), ishetbeter opverschillendeschaduw diehetgebouw dagen dat dewindrondomtorenveroorzaakt enDe pact van dewind opstraatniveau enhetgeluid de wind-enbezonningsstudies(bestuderenim- omwille van deaccuraatheidvan onderandere stadiummoetworden maarmogelijk gemaakt, argumenteerd waarom deherineenzovroeg In bovenstaande aanbevelingen wordt albe- puntvanuitvoering discussie. een belangrijk In depraktijkbleekvooral hetmomentvan tieven kunnen bevatten. - evenals een MERzoueenHERenkele alterna- van hoogbouw werd weer vormgegeven als in van een beslissing zijn. Voorwaarde is wel dat er 33 de oude situatie. Voor in ’t Holt vindt een her in het rapport duidelijkheid wordt verschaft over in Rotterdam enkel een toegevoegde wanneer zowel de tracering, meting als interpretatie van de commissie uit experts wordt samengesteld, de effecten. Het is bijvoorbeeld voor veel bur- bepaalde richtlijnen moeten al eerder duidelijk gers van belang te weten waarom een bepaalde gemaakt worden zodat hier al in eerste versies verandering (verslechtering) van hun situatie hoogbouw van het ontwerp aan voldaan wordt. Jan Klerks aanvaardbaar wordt geacht. (2007) heeft hier een andere visie op, naar zijn Aan de andere kant leert de ervaring dat een mening heeft het hoogbouwteam altijd erg goed her vaak geen toegevoegde waarde heeft boven gefunctioneerd en is het een ﬁ nanciële kwestie de bestaande situatie. Het uiteindelijke rapport dat het team is opgehouden te bestaan. komt neer op een aantal standaard onderdelen die ook zonder her uitgevoerd zouden worden. Ook een aantal kleinere gemeenten heeft erva- De her wordt niet in de voorgestelde vorm uit- ring met een her, of het voornemen om deze gevoerd, wat ook weer tot onduidelijkheid leidt te gebruiken. In Almelo bijvoorbeeld, is de her bij burgers. op initiatief van burgers door de gemeenteraad Kortom: alleen als een her goed uitgevoerd in de Nota Hoogbeleid opgenomen (Tubantia wordt heeft deze echt meerwaarde. 2007). In Delft is de wijkvernieuwing van de Poptahof aanleiding geweest tot het opstellen van een (uitgebreide) her (Gemeente Delft 2007). Toch blijkt uit een aantal voorbeelden dat de her vaak niet meer voorstelt dan de combinatie van bestaande regels uit het bouwbesluit en de toepassing van de structuurvisie. In bovengenoemde gemeenten is er ervaring met de her. Helaas zijn hiervan enkel de rap- porten terug te vinden, maar is slechts in Amsterdam een evaluatie gemaakt na een aantal toepassingen. Daarom kunnen er geen inhoudelijke uitspraken gedaan worden over de eventuele succes- en faalfactoren van de her in deze gemeenten.

5.4 Conclusie Het integraal testen van meerdere effecten van een nieuw hoogbouw-initiatief heeft vele mogelijkheden. Ten eerste zijn er kwalitatieve voordelen wanneer een team interne of externe specialisten de toetsen uitvoeren. Ten tweede kan het richting de burgers een uitstekende manier van informatievoorziening en legitimeren 34 Gezinsvriendelijke hoogbouw Architectuur en hoogbouw Prijswinnende hoogbouw hoogbouw 35 hoogbouw

Groningen, vanuit Vinkhuizen 9 hoog met op de voorgrond De Palladiumﬂ at [35m] en De Fortuna [53m] 36

hoogbouw Bron: Flickr.com Architectural Review FutureProjectsAward. award forhigh-risearchitecture 2007enMIPIM 6 AlSharq complex(Kuwait), onderandereproperty jaar 2007 5 Vestedatoren (Eindhoven), van BNAgebouw het (AIA) for Exellence Europe, MeritAward inArchitecture Award 2004,NEPIXbuildingAward, ULIaward High-rise 4 Hoftoren(DenHaag),International High-riseAwardInternational 2007 3 Montevideo(Rotterdam), vermelding eervolle High-rise Award, 2006 2 Torre Agbar(Barcelona),winnaarInternational van tothetmooistegebouw Nederland,2007 roepen doorTrouw(lezers)1 Gasunie(Groningen), uitge- 1 4 Prijswinnende Hoogbouw bonden zijn, gaat erookeenonver-bonden zijn,gaat aan hoogbouwver-er (mogelijk) Naast allerationelevoordelen die wordentectuurprijzen uitgereikt. de schijnwerpers wanneer erarchi- bouw; hoogbouwstaatvolop in gewoon hetmooistege- bers of De mooisteonderdewolkenkrab- 2 5 klaarbare aantrekkingskracht vanuit. tijd tedoorbreken. Ineenverzame- vanslechte hoogbouwindie imago bouw ‘ bracht, getiteld In eenboekdatin1985isuitge- Fascinatie 3 ’ wordt het heersende getracht De fascinatievan hoog- ling essays en interviews wordt be- Stichting Hoogbouw oud-rijksbouwmeester en ontwer- toogd hoe hoogbouw in het buiten- Net zo enthousiast, maar genuan- per van de Vestedatoren te Eind- land, past binnen nieuwe concepten ceerder in hun uitspraken is de Stich- hoven ziet dit als een blijk van het en in de toekomst in Nederland ting Hoogbouw, opgericht in 1982 ‘volk’, dat zij meer behoefte hebben 37 toegepast kan slagen. “Met hun hoogte om hoogbouw te stimuleren door aan architectuur die tot de verbeel- kunnen torens verheven gevoelens opwek- het benadrukken van alle positieve ding spreekt (Trouw 2007). “Een uit- ken, maar evenzeer ergernis en wantrou- eigenschappen, in een tijd waarin spraak tégen standaard blokkendozenar- wen” (Bergh 1985), gevoelens die hoogbouw een slecht imago had. chitectuur en vóór aandacht voor details”. niet meer gebaseerd zijn op rede. Dit Nu dat imago verleden tijd is, richt fascinerende effect wordt door Rem de stichting zich op de toekomst en Azië hoogbouw Koolhaas in hetzelfde boek alsvolgt de rol die hoogbouw kan vervullen Een voorbeeld van een toren die omschreven (met betrekking tot in de toekomstige verstedelijkings- in Kuwait gebouwd wordt is de Al New York): “Wat ik het interessantste opgave (Stichting Hoogbouw 2007). Sharq ofﬁ ce complex, dat al meer- vind is dat er een soort radicale scheiding dere prijzen kreeg uit waardering bestaat tussen het uiterlijk van het gebouw Prijzen voor het revolutionaire ontwerp en het innerlijk en er absoluut geen ver- In navolging van al dit enthousi- (world architecturenews.com 2007). band hoeft te bestaan. (…) En wat me asme is er inmiddels wereldwijd vanaf het begin af aan vooral verbaasde, een aantal verkiezingen opgezet Liever de hoogste én de mooiste is de normaalheid ervan en hoe weinig inti- waar het mooiste hoogbouwont- De hoogte en de architectuur van miderend de schaal is en hoe schokkend het werp wordt gekozen. De strijd een toren zijn de twee aspecten die is dat een complex met extreme componen- gaat niet altijd alleen tussen hoog- het meest tot de verbeelding spre- ten bijna een banale indruk kan maken”. bouwprojecten, maar soms ook tus- ken, ook bij niet-professionals. De Misschien is het de uitvergro- sen alle vormen van architectuur. hoogte draagt bij aan de mate waarin ting van het gebouw die ook de De gemeente Frankfurt heeft een gebouw mooir gevinden wordt emoties van mensen uitvergroot. nu twee maal (in 2004 en 2006) de en hoogte en architectuur bepalen de International Highrise Award uitge- indruk die een toren achterlaat. Dat ook tegenwoordig deze on- reikd. Criteria voor deze prijs zijn: Frappant is het zeker dat het publiek grijpbare interesse voor hoog- “a building that stands out for its special geen voorstander is van de meest bouw nog door velen wordt ge- aesthetics, pioneering design, integration strakke en nieuwe architectuur, in deeld wordt bewezen door de into town planning, sustainability, in- tegenstelling tot ‘experts’. Zolang goedbezochte forums op internet. novative technology and cost-effectiven- er wolkenkrabbers gebouwd blijven ess” (designcommunity.com 2007). worden, zal er worden gestreefd www.skyscrapercity.com De Torre Agbar (Barcelona) won om de hoogste én mooiste te zijn. Via www.skyscrapercity.com is een deze award in 2006. Dat jaar was groot aantal hoogbouw gerelateerde er een eervolle vermelding voor forums van over de hele wereld te de Montevideo (Rotterdam, met vinden. Dagelijks discussiëren leden 152 meter hoogste van de stad). met namen als ‘skyscrapercitizen’, In 2004 was de Hoftoren in ‘bobdebouwer’ en ‘dr.dubai’ op de Den Haag (de hoogste van de Nederlandse tak, het Holland Hoog- stad) de winnaar.Een buitenge- bouw Forum, over welke toren wel woon succesvolle toren, want en welke niet mooi is. Ook wordt naast deze prijs waren er nog drie. allerhande informatie over alle Twee binnenlandse prijzen van 2007 nieuwe projecten hier verzameld. gingen naar het Gasunie gebouw in Over beperkingen met betrek- Groningen, een prijs van de Trouw king tot de hoogte oordelen de die bijzonder is omdat die door leden unaniem: afschaffen! Com- ‘gewone’ mensenis gekozen en de mentaren als: “mooi, maar jam- Vestedatoren in Eindhoven, winnaar mer dattie niet iets hoger is” van de BNA-prijs, gekozen door zijn dan ook geen uitzondering. een professionele jury. Jo Coenen, 38

hoogbouw concepten vantorenshebbenderevuegepasseerdenwordenhiervoorgesteld. dere architectuur.Architectuurvanhoogbouwisgebondenaanplaatsentijd.Verschillende echter nietinhetMoMAgeëxposeerdwordenwanneergingomvoorbeeldenvanbijzon- sultaat waseenaantalprojectenvariërendevan57tot610meter.Dezeexpositiebenadrukt een selectiegemaaktvan25torensopbasis‘technology,urbanismenprogram’.Hetre- teld ‘TallBuildings’(MoMA2007).Uitalletoenactueleontwerpenvoorhogegebouwenwerd In 2004waserinhetMuseumofModernArt(MoMA)NewYorkeenexpositieteziengeti- Hoogbouw &architectuur dramatische effectvan detoren. kon worden, wat bijdraagtaanhet rechteer eenlange, torengebouwd zodat de basisspronggevel terug, Alsnelvanaf anders geinterpreteerd. terdam. De‘zoninglaw’ werd later Warschau, MexicoStadenRot- voor Moskou, torensinMelbourne, diende nadeWOII alsinspiratie Building. Chrysler en The Dezestijl EmpireStateBuilding beeld The toren,bijvoor-als eerstedegetrapte law’. HierdoorontstondindeVS beeld onderinvloed van de‘zoning in dearchitectuur. In de VSbijvoor- eeuw vond ereenverandering plaats In dejaren20en30van de20ste plattegrond. een grote bouwblokken met(inverhouding) deze tijdkomen vooral rechthoekige windenaardschokken.was tegen Uit bestand entegelijkertijd kon dragen gewicht dieeengroter constructie ding van delift,tweede destalen kenkrabber. Deeerste was deuitvin- hadden ophetuiterlijkvan dewol- invloed diegrote gedaan uitvindingen In de19deeeuwwerden ertwee zijn veel verschillende bouwstijlen. periode inalledelenvan dewereld beeld rijke families. Over dezelange ter ookalsmachtsuiting van bijvoor- alsuitingvanname ingezet religie, la- Eeuwenlang werd hoogbouwmet konhoe hoogergebouwd worden. muren Ditbepaalde konden dragen. datde aanhetgewicht gebonden waren constructies Hele vroegere In de periode tijdens de Tweede 39 Wereldoorlog en direct daarna werd er weinig aan hoogbouw gedaan. Het bouwen van hoge torens met woon- of kantoorfunctie begon in de VS en Oost-Europa (weer) aan het

einde van de jaren 50 en in West-Eu- hoogbouw ropa pas in de jaren 70 van de 20ste eeuw. De architectuur van de torens in Amerika was onder invloed van architecten die uit Europa kwamen, waaronder Ludwig Mies van der Rohe (Curtis), modernistisch van stijl geworden. In Europa was er onderscheid tussen de communistische landen, die vaker in een klassieke stijl bouwden als het Empire State Building en het Westen (m.n. Parijs en Frankfurt) die de nieuwe trend in Amerika volgden (Wikipedia 2007). Vanaf de jaren 80/90 zijn twee gebieden in Azie in opkomst. In het Midden-Oosten bouwde Tel Aviv bijvoorbeeld al in de jaren 80 een aantal torens. Rond de eeuwwisse- ling kwamen de Verenigde Arabische Emiraten op. In Dubai staat op dit moment de hoogste toren ter wereld. In Zuid-Oost Azie zijn Hongkong, Singapore en Japan voorlopers en later worden ook in Maleisie en Taiwan wolkenkrabbers gebouwd. De architectuur van deze torens is zeer uiteenlopend. Veel ontwerpen zijn heel vernieuwend, in sommige is een link met de historie van de lokatie te herkennen.

Tegenwoordig heeft de lokatie van een toren minder invloed op het uiterlijk van de toren. Een aantal standaard modellen zijn ontwikkeld waarop variaties worden gemaakt en er komen steeds nieuwe modellen bij. De vorm van het grondvlak, de vorm van het gebouw zelf en de gevelbekleding zijn elementen die in verschillende combinaties worden toegepast. Een aantal van onderstaande voorbeelden zou ook in meerdere categorieën passen. 40

hoogbouw

speer driehoek augurk gedraaid cilinder hyperbuilding rechthoek schijf raamwerk meerdelig 41 hoogbouw

ren

Afbeelding : Spelen in hoogbouw. Bron: Dus architecten Hoogbouw als woonvorm is in de samen. Deze toolkit bevat een zijn in een grondgebonden woning regel met name bestemd voor kleine aantal ideeën en oplossingen die de worden door kinderen uit de fl ats huishoudens. Aan de ene kant zijn Poptahof mogelijk kunnen veranderen gemist. dit ouderen die alleen of met z’n in een kindvriendelijke hoogbouw- Nieuwe ontwerpen tweeën een geschikte woning willen wijk. De relatie tussen mens en gebouwde voor wanneer traplopen en tuinie- omgeving kent ook een ruimtelijk en ren niet meer gaat. Aan de andere Kinderen en hoogbouw praktisch aspect. DUS architecten kant zijn er jonge alleenstaanden Kinderen en hoogbouw blijkt geen hebben zowel een stedebouwkundige en stellen of alleenstaande ouders. goede match, want terwijl de Popta- als een architectonische uitwerking In grote steden komt het echter ook hof wat betreft lokatie en speelka- gemaakt van een kindvriendelijke regelmatig voor dat gezinnen uit meraadjes zeer geschikt lijkt, is Poptahof, gebaseerd op de conclu- de lagere inkomensgroepen terecht de praktijk anders. sies van Mulder en Meijer. komen in een gallerijfl at. Deze wo- Omgevingspsychologen Mulder en en Aanpassingen aan de binnenruimte ningen voldoen helaas niet aan de Mjer hebben daarom gefocust op de (bredere gallerijen, voorzieningen eisen van een gezin met opgroeiende relatie tussen de bewoners, met op het dak) veroorzaken een veran- kinderen. name de kinderen in verschillende dering van de interne infrastruc- leeftijdsgroepen en hun relatie tuur. Hierdoor ontstaat meer con- Alternatief met een hoogbouw-omgeving. Deze tact tussen buren van verschillende In de wijk Poptahof in Delft is combinatie is niet eerder gemaakt woonlagen, de fl at gaat steeds meer echter gewerkt aan het geschikt in een onderzoek. Tijdens work- op een ‘gewone’ woonwijk lijken. maken van hoogbouw voor een nieuwe shops en interviews met de kinderen Ter compensatie van de speelruimte doelgroep: gezinnen met kinderen. en volwassen bewoners van de wijk die de kinderen binnen missen moe- Het streven is om een alternatief bleek dat zij hun fl at benaderen als ten buiten aantrekkelijke en vei- te bieden voor het wonen in een een dorp, niet als een gebouw (zie lige speelplekken worden gecreëerd VINEX-wijk. Voor gezinnen die op onderstaande illustratie). Met dit voor alle leeftijden. een aantrekkelijke lokatie in de uitgangspunt is de infrastructuur Deze en meer (geïllustreerde) voor- stad willen wonen, maar zich een van de fl at erg minimaal. Waar een beelden zijn in een matrix gezet grondgebonden woning niet kunnen dorp bestaat uit straten, steegjes, die te bekijken is op www.dusdus. veroorloven wordt deze wijk aan- pleinen, speelplaatsen etc. kent nlof www.meijer-mulder.nl. trekkelijk gemaakt. Vervolg Toolkit Het project, dat met behulp van een In opdracht van Kristal (project- IPSV-subsidie is uitgevoerd is in- ontwikkelaar) en Woonbron Delft is middels afgerond. Via www.poptahof. een onderzoek uitgevoerd naar hoe Afbeelding: De fl at als dorp. Bron: Dus nlkunt u het stedebouwkundigplan deze wens in praktijk kan worden en de nieuwe ontwerpen bekijken en gebracht. DUS architecten en omge- architecten beoordelen. vingspsychologen Mulder en Meijer een fl at horizontale gallerijen en stelden na verrichting van theore- een enkele verticale verbinding. tisch onderzoek en met betrokken- De tuin, achteringang en andere heid van de bewoners een toolkit speelruimten die wel beschikbaar 42

hoogbouw Groningen, De Zwarte Doos(Sociale Zaken DeZwarte enWerk)Groningen, [55m] 6 Hoofdstuk 6 Groningen 43

In de voorgaande hoofdstukken is een aantal beschreven: “Ook in Groningen is sprake van dilemma’s rond hoogbouw en hoogbouwbeleid een herwaardering van het hoge gebouw in de aan de orde gesteld. Ook in Groningen is tijdens stad. Deze herwaardering komt voort uit de het maken van het hoogbouwbeleid en al lang kwaliteiten die deze bouwvorm kan hebben voor hoogbouw daarvoor een antwoord gezocht op relevante het stadsbeeld. Sociaal-economische voordelen vraagstukken. Willen we hoogbouw in Gronin- en de aantrekkelijke woonvorm die in hoogbouw gen, waarom, hoe; willen we hoogbouwbeleid, gerealiseerd kan worden, spelen hierbij een rol” waarom en hoe? In dit hoofdstuk wordt aange- (Gemeente Groningen 2007). geven hoe de oude situatie was, welke keuzes er zijn gemaakt en welke uitwerking dit heeft gehad. In de eerste paragraaf ten aanzien van de ontwikkeling van het hoogbouwbeleid, in de tweede paragraaf over het resultaat dat dit heeft opgeleverd; wat voor hoogbouw heeft Gronin- gen. De ‘Intense Stad’ heeft in beide gevallen een grote rol gespeeld. De laatste paragraaf richt zich op de toekomst, hoe kan het beleid worden ingezet om een gewenst resultaat in proces en fysieke resultaten te bereiken.

6.1 Hoogbouw in beleid Totdat de beslissing genomen werd tot een apart hoogbouwbeleid in Groningen werd er vastgehouden aan de (ongeschreven) regel die in veel Nederlandse steden gebezigd werd. Die luidde dat er niet hoger gebouwd mocht worden dan Afbeelding 6.1 De Groninger hoogbouwnota. Bron: Ge- meente Groningen de hoogste kerktoren van de stad (Martinitoren, 97 meter). De daadwerkelijke aanzet kwam in 2000, de nota Dat betekent niet dat er geen regels waren met “De Stad, Hoogbouw en de Mensen” is toen ge- betrekking tot hoge bouwwerken en gebouwen, schreven binnen de afdeling Ruimtelijke Plannen deze waren echter ondergebracht bij andere van de dienst RO/EZ. Een in samenwerking plannen, visies en nota’s. De hoogbouwnota is met –scape en home opgesteld discussiestuk dan ook een toegevoegde beleidsnota. De oude heeft als verdere basis gediend. Verkennend regels blijven ook van kracht, een nieuwe nota werk is verricht op een door platform GRAS moet hier rekening mee houden maar niet her- (platform voor architectuur en Stedebouw in halen, dan is de nota ook van toegevoegde waar- Groningen) georganiseerde avond waarin door de. De behoefte aan een speciaal hoogbouwbe- een aantal deskundigen op verschillende terrei- leid wordt op de gemeentelijke website alsvolgt nen werd besproken welk nut en welke nood- 44

hoogbouw en enkele hoogbouwspeci tussenhoogbouwenlaagbouwscheid gemaakt Erwordt onder- echterbouwprojecten. geen procesmatigtemaken hebben methoog- en/of Voor datzeinhoudelijk alleandereitemsgeldt nader besproken. ‘Intense Stad’wordt verderop indezeparagraaf verband methethoogbouwbeleid.De gebracht eninuit ditschema inhoudelijkuitgelegd kort uitzondering van de‘IntenseStad’-alletermen 2wordende hoogbouwnota.Inbijlage -met praktijk relevant blijken metbetrekkingtot weer welke anderevisiesenafspraken inde vastgesteld. Het schema inafbeelding6.3geeft 2002isdenotaingemeenteraad In februari zaak ervoor hoogbouwbestaaninGroningen. Figuur 6.1Gerelateerdbeleid De hoogbouwnotaisgeschreven medeomdui- niet voldoende aandeorde. Manifestatie‘DeIntenseStad’ -LokaalAkkoord -‘operatieachtertuin’ -WWR-rapport‘vertrouwenindebuurt’ -gedragscodebewonersorganisatie communicatie -thematischeplannen sies/stedebouwkundigeplannen -ontwikkelins-,stadsdeel-enwijkvi- -structuurplan gebiedsgerichteplannen -bevolkingsprognoses -kantorenmonitoren-nota -appartementennota‘Eenslagindelucht...?’ programma -verkeersnota -welstand -bouwbesluit -bestemmingsplannen -Wro bouwfysisch/juridisch ﬁ eke effecten komen praktijk wordt Eenandersleutelbegrip gebracht. over wat detaakisvan eenvisieenhoedezein nadelen van. Blijkbaarbestaateronduidelijkheid daarbuiten vallen hierde echter, ondervinden Projectendie te verantwoorden enuitteleggen. nier ominéénkeer eenaantalprojectentegelijk hoofd. Wat ma- datbetreftisdenotaeengoede enprojecteninhetachter-tuele ontwikkelingen metac- hebben, maardathetbeleidisopgesteld er waren endeontwikkelaars hieropgereageerd echter aandatnietdenotaen‘IntenseStad’ Hijgeeft waarop denotahoogbouwreguleert. over demanier wikkelaar bijdeIN, ispositief André deVries aandeanderekant,projectont- baasd ditvoorstel nooitgevolg heeftgegeven. ideeenzijn ver- eengoed toetsingsinstrument vindenzijeenapart (>>>>2007). Daarnaast hoogbouwmagkomenwaar erabsoluutgeen zones endaterookworden aangegeven strakker werd vastgehouden aandeaangegeven zien daterbijvoorbeeldbijvoorbeeld graag houvastde notatotaalgeen biedt.Zijzouden Zonlicht &Ruimte bijvoorbeeld, vindendat Deledenvan hetbewonersplatform gebruikt. In depraktijkwordt denotaverschillend procedure gevolgd wordt. aan debeltrekken wanneer nietdecorrecte zijn erveel diedirect kritische burgers mondige verplicht hetniveau hoogtehouden.Bovendien kanworden,gekoppeld worden ontwikkelaars ook van deburgers, diehieraan endeprestige nu krijgen, aandacht diehoogbouwprojecten nemen deelaandediscussie. Doordieextra de stad.Actorenvanuit verschillende hoeken inteit alsdekwaliteit van hoogbouwprojecten aanzowelheeft eenimpulsgegeven dekwanti- dacht dieerisbesteedaanhetthemahoogbouw schijnen van dehoogbouwnota?Deextraaan- Wat iserindepraktijk veranderd nahetver- samengevat.volgende paginastaatdenotakort het totdantoeaanontbrak.Indebox opde delijkheid teverschaffen over onderwerpen waar 45 ‘De Stad, Hoogbouw en de Mensen’ Een aantal actuele ontwikkelingen is relevant: - deelaspecten van het beleid worden ‘foot-loose’ - traditionele vestigingsvoorwaarden vervagen, de lokale politiek heeft de taak lokaties aan te wijzen waar kan worden gewoond en wanneer - het beleid bevindt zich tussen ‘alles verbieden’ en ‘alles toestaan’ en zal gericht zijn op het verminderen van negatieve en hoogbouw het maximaliseren van positieve effecten - gebouwen met een speciale functie zijn buiten beschouwing, het gaat om gebouwen die niet per se hoog hoeven te zijn

Groningen is volop in ontwikkeling. In allerlei plannen zijn ruimtelijke ingrepen in de binnenstad, bestaande wijken en nieuw te ontwikkelen gebieden vastgelegd. Hoogbouw kan hierin een rol spelen, als het op de juiste manier ingezet wordt om de ambities van de stad, te weten moderniteit en stedelijkheid, te verwezelijken.

De nota geeft niet direct toestemming voor hoogbouw, maar dient als basis voor besluiten tot het wijzigen van het bestemmingsplan. Tot 25 meter geldt de gebruikelijke procedure, van 25 tot 60 meter de stadsdeelvisies en vanaf 60 meter deze nota. Twee typen zones komen in aanmerking voor hoogbouwzone: - in nabijheid van haltes van hoogwaardig openbaar vervoer, in combinatie met reeds bestaande hoogbouw - aan nieuwe ontwikkelingsgebieden of corridoren daar naartoe Te allen tijde moeten zichtlijnen naar belangrijke (historische) gebouwen in tact blijven en de verkeersdruk rond de A7 mag niet verergerd worden.

De mogelijke zones zijn weergegeven in de hoogbouwkaart zoals die hiernaast afgebeeld staat.

Ook worden er eisen gesteld aan de architectonische kwaliteit, duurzaamheid, minimalisatie van negatieve Afbeelding 6.2 Hoogbouwkaart Groningen. Bron Gemeente Groningen effecten en toevoeging op het bestaande programma . 2002. Voor een grote versie zie Bijlage 5. Hoogbouw wordt in heel Nederland weer populairder. In Groningen kan men nauwelijks spreken van echte hoogbouw. In het kader van stedelijke herstructurering zijn meerdere initiatiefnemers met voorstellen voor hoogbouw gekomen. Deze incidentele initiatieven kunnen wellicht meer zijn dan dat en structuur geven aan de stad. Er wordt veel belang gehecht aan de ruimtelijke impact die hoogbouw heeft. Het imago van ruimtewinst blijkt in praktijk geen waarheid te zijn. Toch zijn er veel voordelen aan hoogbouw verbonden, o.a. intensivering van het ruimtegebruik, functiemenging, compactheid, een stedelijke uitstraling en het aanjagen van herstructureringsprocessen.

De beoordeling van hoogbouwinitiatieven is enerzijds gebaseerd op traditionele criteria, aangevuld met nieuwe eisen als programma, uitstraling, architectuur, constructie en de relatie tot het maaiveld en de directe omgeving.

Uiteindelijk wordt hier ook een getal genoemd van mogelijk zelfs tot 150 meter op een enkele lokatie.

De beoordeling dient te worden uitgevoerd door de adviescommissie voor hoogbouw in de vorm van een hoogbouweffectrapportage. Hiering wordt enerzijds de effecten op het stadsbeeld en de stadsontwikkeling getoetst en anderzijds de effecten op de directe omgeving en in zichzelf. 46

hoogbouw waarden voorgelegd, maar kregen grotendeels de waarden grotendeels voorgelegd, maar kregen woningcorporaties lijst van eenkorte randvoor- werd deontwikkelaars/ Vooraf gerealiseerd. welke plannenopwelke lokatiekonden worden plekken in destad.Vervolgens werd bekeken invulling zou kunnenzijnvoor éénvan dieopen te dienenvoor dateen eenwoningbouwproject dekanseenontwerp inen architecten kregen Projectontwikkelaars, woningbouwcorporaties van deelnemendeontwikkelaars. Grotendeels waren dezelokatiesalinhanden heeft. ingestemd ookdegemeenteraad waarmee staan werd. Daaropzijn35lokatiesuitgekozen, op welke lokatiesinde stadhoogbouwtoege- metdevraagvan projectontwikkelaarsgepaard worden. Dezeintentievan ging degemeente (bebouwing ennatuur)beterinstandgehouden tussenroodengroen te realiserenkandegrens matevan eenbepaalde verdichtinghet centrum vanconcept de‘compactestad’schuil, doorin benutte het lokatiesindestad.Hierachter gaat metdeinvulling vangaan beschikbare enonder- naareenvernieuwendegezocht manier omte Tijdens eenwoningbouwcampagne in2003werd gevonden (dus 2jaarnadatdenotauitkwam). van eenmanifestatiediein2004heeftplaats- de hoogbouwnota.De‘IntenseStad’isnaam incombinatiemet begrip dit iseenbelangrijk Al eenaantalkeer isde‘IntenseStad’gevallen. kan worden. vorige versie endanooktotuitvoering gebracht ditvoorstel zalworden overgenomen uitde of nota zaldanookmoetenworden over nagedacht uitgevoerd. Voorin Groningen een volgende HER noggeen tot ophedeniserzoalsgezegd en op moetstellenisechter nognietgevormd betaalt.Decommissiediehetrapport aanvrager kan worden de doorelke partij, aangevraagd Inderapportage men omdehertegebruiken. opgeno- in dehoogbouwnotaeenvoornemen is inGroningen hierin isdeinstrumentalisatie, op heden is er niet één gebouw in Groningen inGroningen op hedenisernietééngebouw een torenindestadtot150meterhoog, aan gelaten Al isindehoogbouwnotaruimte 6.2 Hoogbouwindestad projecten nog goedkeuring moetenkrijgen. projecten noggoedkeuring ‘Intense Stad’eninwelke matedeintensestad- de verhouding tussendehoogbouwnotaen dateronduidelijkheidbestaatovergemerkt Tochstarten. hebiktijdensmijninterviews kwaliteit opteeen aantalprojectenmethoge impulsommaar eenmanifestatie, eeneenmalige beleid, geen Deze manifestatieis(metnadruk) nen van dehoogbouwnotaplaatsgevonden. De ‘IntenseStad’heefttwee jaarnahetverschij- past. intensestad-projectisnietindestad en geen valteen projectdatbuitendehoogbouwkaart naarvoren kwam isdatin meerdereinterviews die Eengedachtengang gekregen. goedkeuring mate van enprojecten aleenbepaalde acceptatie Net alsdehoogbouwnotahebbenintensestad- (Josbert deVries 2007). teworden aangepakt dienen echter zorgvuldiger tezetten,deinhoudenafwikkeling ervan kaart tezijnomeenonderwerp opde concept goed Uiteindelijkblijktdemanifestatieeen genaren. doordegrondei- de ontwerpen werd uitgebuit de waardestijging van delocatiesopbasisvan effectdatisontstaantoenstaat hetnegatieve Hiertegenoverenthousiasme van marktpartijen. totaantrekkelijkeregegeven projectenenmeer datereenduidelijketie zijngeweest aanzetis Uiteindelijke voordelen van dezemanifesta- nog volgen. kunnenwordengerealiseerd deheleprocedure van deraadenmoetenelkvoordatgekregen ze toestemming Deze projectenhebbennoggeen bevatte hoogbouw.ontwerpen bestonduitof kwaliteit van architectuur. Hetmerendeelvan de totsnelheidenhoge vrije hand.Ditheeftgeleid dat daarbij in de buurt komt. In deze paragraaf de zone ten slotte rond De Meeuwen, die straks 47 wordt een overzicht gegeven van alle torens die aansluit op de corridor langs het Eemskanaal wél gerealiseerd zijn (of dat zeer waarschijnlijk richting Meerstad. gaan worden). In hoofdstuk 3 over hoogbouw in Het uitsluiten van de historische binnenstad als Nederland is al beschreven hoe in verschillende hoogbouwlokatie is al lange tijd zo vanzelfspre- perioden op een verschillende manier hoogbouw kend dat het in elke vorm van beleid terug komt. hoogbouw is gebouwd. Deze paragraaf is ingedeeld in drie In Tilburg zijn bijvoorbeeld wel twee woonto- delen. De bestaande hoogbouw in de stad wordt rens vlakbij een voormalig klooster gebouwd. in drie thema’s beschreven; de binnenstad, de Uit een enquête blijkt geen grote ontevreden- woonwijken daaromheen en de lokaties van de heid met deze situatie. Wellicht zouden meer ‘Intense Stad’. Een zo compleet mogelijke lijst lokaties die nu bij voorbaat uitgesloten worden, van alle gebouwen in Groningen vanaf ongeveer ook als prima lokatie dienen, ook in Groningen. 35 meter staan ook in de tabel en op de bijbeho- Hiertoe zou objectief naar het gebied moeten rende kaart in bijlage 4. worden gekeken en worden beargumenteerd waarom hoogbouw op bepaalde lokaties onge-

6.2.1 De binnenstad wenst is. Volgende pagina’s: overzicht uit de ‘Intense Stad’ van alle hoogbouwprojecten De binnenstad is een zeer gevarieerd gebied. Hiertoe wordt (in deze scriptie) niet alleen het 6.2.2 Woonwijken centrum gerekend, maar ook het stationsgebied, In een schil rond het centrum ligt een aantal de zeehelden- en de schildersbuurt. na-oorlogse wijken waar veel hoogbouw in Door de aanwezigheid van de historische torens stempels is gebouwd. Flats uit deze tijd zijn (academiegebouw, kerken en watertorens) is er hoofdzakelijk woonschijven die de ingang, in het centrum rond de markten geen andere grens of het centrum van de wijk markeerden. hoogbouw van vergelijkbare hoogte aanwezig. De grenzen van de wijk vielen vaak samen met Deze ontwikkeling wordt in de hoogbouwnota de grenzen van de stad. Voorbeelden van deze ook nog uitgesloten, terwijl juist voor een ont- wijken zijn Selwerd, Paddepoel en Vinkhuizen. wikkelaar deze lokatie erg aantrekkelijk is en er Deze wijken worden sinds een aantal jaren op genoeg plaats is, bijvoorbeeld waar nu de ABN- grote schaal vernieuwd. De woningen in deze Amro bank en de V&D staan (André de Vries gebieden waren erg oud en van slechte kwaliteit 2007). Iets dat wel steeds vaker voorkomt is dat en daarom woonden hier voornamelijk mensen bovenop bestaande bouw een aantal lagen wordt uit lagere inkomensklassen en studenten. Daar- gebouwd dat het pand hoger maakt dan de om- bij komt dat bijvoorbeeld in Vinkhuizen de ﬂ ats liggende gebouwen. Het gemiddelde maaiveld aan de Aquamarijnstraat die vroeger een scherpe zou, als dit veel gebeurd hoger kunnen worden, overgang van stad naar ommeland waren, door maar er is hier geen sprake van hoogbouw. ontwikkelingen in De Held hun functie wat In de rest van dit gebied is een aantal concentra- dat betreft hebben verloren. De woningen zijn ties van hoogbouw. Ten eerste een aantal torens aangepakt met als doel een gevarieerdere groep langs de singel ten zuiden van het centrum. Ten bewoners aan te trekken, daarnaast wordt ook tweede rond het centraal station, daar staan nu opnieuw gekeken naar de structuur van de wijk. enkele torens, maar is voor de toekomst aange- In Vinkhuizen, waar dit proces al het verst wezen als hoogbouwzone. Ten derde langs het gevorderd is, zijn enkele ﬂ ats afgebroken, en is Hoendiep ter hoogte van de Eendrachtskade en een drietal nieuwe hoge gebouwen al gebouwd, Reitdiepsplein Vondellaan Oosterhamrikkade Palladium, Siersteenlaan

Van Idekkingeweg Alfacollege Reitdiepsplein

Vestdijk-/Van Ketwich Reitdiepsplein Verschuurlaan Twister, SportparkVinkhuizen ACM-terrein Antillenstraat Camera-torenWoon-zorgtoren, Corpus den Hoorn Gyas, Canadalaan

De Rokade Koeriersterweg Spicastraat Oosterhamrikkade

Pino-lokatie Pino-lokatie Tasmantoren/Waterknoop Wielewaalplein 50

hoogbouw afgekeurd vanwegeafgekeurd dehoogbouw, inmiddelsis - Hetorigineleontwerp voor deSpicastraatwerd torens opdeOvinglokatielijken kanstehebben - Verschillende lokatiesbijhet Reitdiep, twee Ordening) MilieubeleidenRuimtelijkecontour (Integratie van tafelinverband metdiscussieover deIMR- - DeTwister/ Vinkhuizen,voorlopig Sportpark baarheid) engrondeigendommen: met hetontwerp, bewoners envooral (haal- geld van detoekomst onzeker is, vanwege problemen aantalprojectenwaar- isereengroot Daarnaast - Van Idekkingeweg - Tasmantoren - Antillenstraat - Wielewaalplein - ACM-terrein starten: binnenkort Van eenaantalandereprojectenzaldebouw - DeRokade - DePalladium voltooid: Op ditmomentzijntwee van dezeprojecten en dekeuze van lokatiesvoor de‘IntenseStad’. wen, hetsamenstellenvan dehoogbouwkaart hoogwillenbou- de lokatieswaarop zijgraag staat tussendeinitiatieven van ontwikkelaars en kan worden datereensamenhangbe- afgeleid Hieruit indehoogbouwkaart. zijn aangegeven Deze lokatiesoverlappen vaak metdezonesdie worden opeen‘IntenseStad’lokatie. gebouwd zal projectenisof jarenentoekomstige gelopen deelvan denieuweEen groot torensvan deaf- 6.2.3 ‘IntenseStad’-lokaties functies.afgestemde concentratie van mensenenopdebewoners dooreen dezecentrumfunctie en benadrukken geplaatst Siersteenlaan eninhetwijkcentrum inaanbouw. zijnlangsde Dezegebouwen of wijzen. Dehoofdvraagdieookzeker inGronin- onderwerp actuelerwordt, komen ermeerziens- voor Naarmatehet gebouwen. hoge te gaan bomenvangen veel‘Hoge wind’lijktookop 6.3 Conclusie is nog geen de is noggeen voegd totéén -aandeCanadalaan,nabijGyas> - Voor eenaantalontwerpen datissamenge- doorderaad tie uiteindelijkafgekeurd - LokatieKoeriersterweg, doormiscommunica- duur, nieuwe ontwerpen lijken beterhaalbaar de Oosterhamrikkadewaren teambitieusen - Ontwerpen voor verschillende lokatiesaan ontwikkelaars bouwtechnisch haalbaar, maarterisicovol voor - EentorenopdeoudeCamera-bioscooplijkt er eennieuwontwerp Vries 2007). zullenwordenprojecten gerealiseerd (Josbert de ten dalendekansendatmeer‘IntenseStad’- Door hetveel aanbodvan tehoge appartemen- om risico’sgrond tevermijden ook hierissprake van van doorverkoop de is afgevallen, inmiddelsisereennieuwontwerp, - HetprojectopdePino-lokatieaanHereweg wel kansen termijn ment redelijkstil,maarheeftoplangere - HetprojectaandeVondellaan ligtopditmo- nieuw voorstel: Alfacollege nieuwe ontwerp stil,erwordt gewacht opeen isligthet - Doordatdelokatienu nogingebruik kosten zekerheid doorhoge nog steedsgeen schuur-/ Vestdijklaan isal1torengeschrapt, - Van hetprojectaandeVan Ketwich Ver- pig nognietgebouwd II,wordt ookwel Hoogerheem Hoorn, voorlo- - DeWoonzorgtoren den aandeLaanCorpus de haalbaarheid vanwegelaar lijkthetprojectnietaantedurven fi nte ontwerp endeontwikke- nitief gen geldt is: “past hoogbouw nu wel of niet in tegenover elkaar. De uiteindelijkde keuzes die 51 de stad?” Het antwoord hierop is niet simpel ja gemaakt worden hangen af van de politici die of nee, maar talloze tussenliggende antwoorden het beleid vaststellen en de ruimte die ze daarin die verschillende voorwaarden stellen. Tijdens krijgen van investeerders met fi nanciële macht alle interviews is gebleken dat alle gesprekspart- en van burgers die met inspraak tijden geldro- ners in principe voor hoogbouw in de stad zijn, vende vertraging kunnen veroorzaken, maar zo hoogbouw met uiteenlopende motivaties en beperkingen. ook invloed uit kunnen oefenen op hun eigen De één kan zich indenken dat bepaalde doel- leefomgeving, ten behoeve van hun eigen woon- groepen voorkeur geven aan het wonen in een genot. appartement, een ander wil graag de compacte structuur van de stad benadrukken terwijl een In de toekomst zal een actualisatie van de derde fi nancieel geen andere mogelijkheid ziet bestaande hoogbouwnota moeten bijdragen tot het ontwikkelen van bepaalde lokaties. De aan een optimaal proces en resultaat. Daarbij is lokatie is een groot discussiepunt. Aan de ene het belangrijk de huidige situatie in Groningen kant van het spectrum staat een ontwikkelaar die te analyseren. Door zowel de vorm van beleid het liefst een concentratie van hoogbouw in het als hoe in Groningen hoogbouw ingezet kan stadscentrum zou realiseren, aan de andere kant worden opnieuw objectief te benaderen kan een inwoner van de stad die bij voorkeur een wellicht vooruitgang worden geboekt. Duide- fl at omringt ziet door veel groen. De discussie lijkheid in relatie met ander beleid en omgang rondom het groen kent verschillende interpreta- met burgers, de focus op absolute hoogte en de ties. Waar de Groenlinks-fractie voorkeur geeft instrumentalisatie zijn onderwepen waar verbe- aan het behouden van de buitengrenzen en dus tering mogelijk is. Hoofdstuk 7 gaat over toepas- meer de open plekken in de stad wil benutten, sing van de hoogbouwnota in de praktijk. Tien wordt er door de VVD-fractie minder waarde cases worden geanalyseerd met de vraag welke gehecht aan de stadsranden als dat behoud van invloed het hoogbouwbeleid heeft gehad en hoe groenlokaties in de stad kan betekenen (De Boer de nota ontvangen wordt door mensen die er 2007). Wanneer een lokatie al genoemd is in de mee werken. hoogbouwnota of ‘Intense Stad’, lijkt de acceptatie minder problematisch. In mijn gesprekken is door bewoners en politici (Betty de Boer) een duidelijke wens geuit om eerder in het proces contact te zoeken met bewoners. Zowel in een project als bij het opstellen van het beleid. Aan de andere kant staat bijvoorbeeld Jan Klerks die van mening is dat beide moeten worden overgelaten aan mensen die ‘er verstand van hebben’. De enige invloed die burgers dan hebben is de offi ciële inspraak, waarin ze de overheid kunnen controleren op de regels van de wet. In de discussie rondom hoogbouw(beleid) staan politiek, burgers en investeerders soms recht 52

hoogbouw Groningen, Menzis[50m] Groningen, 7 Hoofdstuk 7 Projecten in Groningen 53

Aan de - hoewel niet zeer opwindende - skyline de tabel is terug te vinden welke projecten bij de van Groningen staat inmiddels al een behoorlijk manifestatie de “Intense Stad’ horen. aantal torens en daar komen er de komende tijd Negen cases worden in dit hoofdstuk beschre- nog meer bij. In bijlage 4 staat een tabel en kaart ven om te analyseren of de hoogbouwnota iets hoogbouw met een zo compleet mogelijke inventarisatie veranderd heeft aan het hele proces van het van voltooide en toekomstige projecten en een realiseren van een hoogbouwproject. aantal initiatieven die nooit gerealiseerd zijn. Hierbij is in principe een ondergrens aangehou- den van 35 meter/10 verdiepingen. In een aantal 7.1 Cases gevallen is er een uitzondering gemaakt op de De projecten die als case zijn genomen worden ondergrens, namelijk wanneer het een project in drie actuele thema’s onderverdeeld; ontwik- betreft dat elders in dit rapport extra aandacht kelingszones, woongebieden en hyperbuildings. krijgt, zoals de ‘Intense Stad’-projecten of de Ontwikelingszones zijn aangewezen in de nota galerijﬂ ats in Selwerd, Paddepoel, het Zernike met als oogmerk dat hoogbouw daar vooral Science Park, het UMCG, het Europapark, of structuur en ontwikkeling brengt. De Tasman- wanneer het project om een andere reden opval- toren en de Kop van Oost maken hier wél deel lend is. Naast het onderscheid in voltooid/in van uit, De Brugwachter niet. Ook woonwijken ontwikkeling/ nooit gebouwd, zijn ook de zones in de schil rond het centrum worden aangemerkt van de hoogbouwkaart ingevoegd, en zijn in de als gebieden waar hoogbouw deel uit kan maken tabel de ‘Intense Stad’-projecten aangegeven. van de herstucturering. In Vinkhuizen wordt bestaande hoogbouw gerenoveerd en worden Het resultaat van inspanningen van alle acto- De Fortuna, De Palladium en Het prisma nieuw ren is dat er aan de ene kant al het beleid staat, gebouwd, de eerste twee zijn inmiddels voltooid. waaronder het hoogbouwbeleid en aan de De term hyperbuilding is een moderne term andere kant de intiatieven die niet altijd binnen voor een groot gebouw of bijzondere functie het beleid passen. De opgave om deze twee met of een aantal samenhangende functies gehuis- elkaar in overeenstemming te brengen, of te vest wordt. De deﬁ nitie moet in ruime zin verantwoorden waarom dat niet gebeurd, is zeer geïnterpreteerd worden om toepasbaar te zijn complex. De (hypothetische) relatie tussen het op Groningen. De twee belangrijkste kenmer- gebrek aan afstemming tussen beleid en praktijk ken is dat het niet draait om het verticale en kan worden geïllustreerd aan de hand van het eventueel een laag alternatief op hoogbouw kan proces rondom De Brugwachter. Afgezien van zijn en importantie van de functie. Het Europa- eventuele problemen in de onderlinge verhou- park, het UMCG en het Zernike Science Park dingen is dit project ook niet in overeenstem- (ZSP) inclusief de universiteit zijn de cases. ming met bestaande visies. In 7.2.1 wordt een Van elk project is er een aantal betrokken par- gedetailleerdere beschrijving van dit proces tijen geïnterviewd, zoals projectontwikkelaars, gegeven. woningcorporaties, mensen uit de politiek en Op de hoogbouwkaart in bijlage 4 staan, zoals leden van bewonersorganisaties. Aan de hand gezegd zowel de afzonderlijke projecten als de van deze interviews is getoetst wat de faal- en zones uit de nota ingetekend. In de bijbehoren- 54

hoogbouw in de interviews als belangrijk onderwerp van alsbelangrijk in deinterviews plannen endergelijke. Waar zijn dezengenoemd ook nogdestadsdeelvisies, stedebouwkundige Inhethelekaderhoren de projectengegeven. te analyserenwordt compleetdossiervan geen hetdoelispraktijkervaringen Aangezien gewijd. hoofdstuk worden uitspraken aan hiernogenige projecten zeereenzijdig. Indeconclusievan dit zijn. Daardoorisdediscussieover demeeste in hethoogbouwbeleidendeherwel relevant interesse hebbenvoor veel van defactorendie geen veel van kennis deactorenofwel of geen hierovermeningen verschillen. Alsnelbleekdat succesfactoren van eenprojectwaren enhoede Afbeelding 7.1Lokatievan detiencases. (kaartje) Bron:GemeenteGroningen aan de Gerrit Krolbrug. Direct daarachter liggen Krolbrug. Directdaarachteraan deGerrit liggen direct aanhetVan Starkenborghkanaal, onder- was ligtDe lokatiewaar gepland deBrugwachter De Brugwachter van dezezones, deanderligterduidelijk nietin. ertwee inéén de volgende drieprojectenliggen consequenties zijnvoor hetoverige Van gebied. bouwen. Er staatechter wat nietaangegeven de nes zijnbijvoorkeur omhoogbouwte geschikt aantal ontwikkelingszones Dezezo- aangegeven. uitdenotastaateen Op dehoogbouwkaart 7.1.1 ontwikkelingszones discussie komen zeookindezeanalyselangs. de woonwijken De Hunze en Van Starkenborgh. veel onduidelijkheid over onderlinge verhoudin- 55 Het ontwerp voor deze toren kent enige voorge- gen en afspraken. Onderstaand een zo compleet schiedenis. Al in 2004 is een prijsvraag uitge- mogelijk overzicht van confl icten die rondom schreven voor deze lokatie. De lokatie was toen De Brugwachter hebben gespeeld: juist aangekocht door projectontwikkelaar Bert - De hele situatie rondom de overname van de Middelbos van Polderland BV. Zijn wens was lokatie, het tot stand komen en afkeuren van hoogbouw het bouwen van een appartementengebouw op het eerdere ontwerp en de afwikkeling hiervan deze plek, het ontwerp was ongeveer 50 meter, speelt niet alleen tussen eerdere en huidige ont- deze limiet was volgens Middelbos gesteld door wikkelaar, ook de gemeente is hierbij betrokken. RO/EZ. Ook zouden zij uiteindelijk gezegd Op dit moment wordt de fi nanciële afwikkeling tussen ontwikkelaars overgelaten aan juristen, in antwoord op vragen van de VVD-fractie zegt het college geen kennis te hebben van verdere acties van ontwikkelaar naar de gemeente toe. - In het verlengde hiervan vragen van oppositie- partijen aan het college over eventuele afspraken die gemaakt zijn. Deze hebben zowel betrekking op de oude situatie met ontwikkelaar Polderland, als de huidige situatie. Drewes de Haan, raadslid voor Groenlinks vraagt zich op zijn weblog (21 maart) bijvoorbeeld af in welke mate het beleid afgestemd is op het project en niet andersom. Ook naleving van andere beleidsvoornemens als Afbeelding 7.2 Ontwerp voor De Brugwachter. Bron: Erick de hoogbouwnota en de ‘Intense Stad’ staat ter van Egeraat Architects 2007. discussie. - Verzet van omwonenden die het niet eens zijn hebben dat hij met zijn architect geen project met de lokatie en hoogte, met name vanwege kon realiseren in Groningen (Dagblad van het de inpassing in de wijk en windhinder, met als Noorden 2007). Op basis hiervan heeft Pol- resultaat 214 bezwaarschriften en het indienen derland BV uiteindelijk van deze gegevens het van ongeveer 1000 handtekeningen als protest. stuk grond verkocht aan woningcorporatie IN. Daarnaast zijn ze ontevreden over de mate en Het nieuwe ontwerp van Erick van Egeraat telt het moment van initiatief tot contact vanuit echter ongeveer 75 meter. Volgens André de gemeente en ontwikkelaar. Een andere bewoner Vries (2007) van de IN is dit nooit uitgesloten van Van Starkenborgh is - in verband met een geweest, maar heeft Polderland BV het simpel- verwachte waardestijging - juist buitengewoon weg niet geprobeerd. Middelbos daarentegen is positief over de komst van de toren in zijn wijk ervan overtuigd dat de hele situatie een voorop- en beweert daar bepaald niet alleen in te staan gezet plan is geweest (Dagblad van het Noorden (skyscrapercity.com). 2007). De Brugwachter maakt overigens geen Begin september 2007 kwam het voorstel voor deel uit van de ’Intense Stad’ en de lokatie is ook De Brugwachter defi nitief voor de raad. Op het niet aangewezen als mogelijke hoogbouwlokatie. moment van het interview wilde Betty de Boer Tegen het laatste ontwerp bestond een groot van de VVD-fractie zich met haar collega’s nog aantal bezwaren van verschillende partijen, en 56

hoogbouw binnenkwaliteit is erg groot. Naastluxebinnenkwaliteit apparte- iserggroot. de ‘Arc deTriomphe’ van Ookde Groningen. het Dagbladvan als hetNoordenalgerefereerd zone. Aanhetbijzondereontwerp werd door langsdeEemskanaal- een landmarktevormen komen. Het ontwerp isdanookbedoeldom kanaal enhetVan Starkenborghkanaal bijelkaar het water, waar hetWinschoterdiep, hetEems- de lokatieaanheteindevan deRegattaweg aan de ‘IntenseStad’.Detorenisontworpen voor architecten enisonderdeelvan demanifestatie is van dehandvan Scheffer enVan derWal naam Waterknoop ontworpen. Hetontwerp De Tasmantoren isoorspronkelijk onderde De Tasmantoren recente ontwerp worden gerealiseerd. vanzal iniedergeval nietindevorm hetmeest (EHS).DeBrugwachter gische HoofdStructuur parkeerprobleem endeverstoring van deEcolo- waren Struikelblokken het hoogbouwproject. van delegitimiteitvan hetrealiserenvan dit op isderaadnietvoldoende overtuigd geraakt Inderaadscommissie geweest. het 5september natuurlijk hethoogbouwbeleid.Inmiddelsis zijn hetstedebouwkundigplanendaarnaast planinditverband ruimtelijke Het voornaamste mensen….”. ontwerp ismooienach “daarwonen toch geen van het delokatieisgeschikt, DeBrugwachter; wethouder RO debouw bezwaren tegen geen Tenslotteaangetekend. zietookFrank deVries, over zorgen geen bewoners dieprotesthebben enwetten voldoen regels huidige maakthijzich overtuigd dataanalleeisenvan zorgen, geen de Vries van Woningcorporatie INmaaktezich punt over vaststellen. deBrugwachter André len nu hunstand- naraadplegingvan experts zij diereactieechter moetennuanceren enwil- manifestatie alsde‘IntenseStad’.Laterhebben opeen kelijk hebbenzijenthousiastgereageerd beraden over hunpreciezestandpunt.Aanvan- die niet voornamelijk indespitsreizen Hetdie nietvoornamelijk zalworden doorouderen,met namegevormd ander argumentisdatdetoenamevan verkeer kan worden infrastructuur. Een doordehuidige dat detoenamevan hetverkeer nog verwerkt Dezewijzen uit berekeningen. gepresenteerde de tijdensinspraakavond doordegemeente verkeer. Pauwelussen vertrouwen in heeftgeen ners enbezoekers zullenveroorzaken ophet bewo- diedetoekomstige den isdeextradruk bezwaar van Hetgrootste deomwonen-vragen. zullenzewaarschijnlijkHiervoor planschade extra stookkosten diedittotgevolg zalhebben. deze torenzalwerpen opomwonenden ende bezwaar tehebben,welgeen opdeschaduw die werp inhetbijzonderzegtPauwelussen totaal Tegen enditont- hoogbouwinhetalgemeen bezwaren van debewoners verder uiteengezet. giokrant ensecretarisvan dewijkraadheeft voor dewijk-enre- sen, freelancejournalist WillemPauwelus- ingesproken. wel uitgebreid (WOU) heeftechter hoogebrug/Ulgersmaborg lijkheden tekennen. DewijkraadOoster- enmoei- Het projectlijktweinig tegenstand gehuisvest worden. aantal vierkantemeterscommerciëleruimten restaurant, saunaen ookeenzwembad,menten zulleninhetgebouw 2007. gen Afbeelding 7.3DeTasmantoren. Bron:GemeenteGronin- ﬁ tnesscentrum en een groot eneengroot tnesscentrum is echter zo dat de huidige situatie al erg veel wordt hier tot 17 lagen gebouwd, dat wil zeg- 57 problemen kent. Tijdens de spits staan er lange gen ongeveer 60 meter. De lokatie waar enkele ﬁ les op het Damsterdiep/Rijksweg, de brug bij jaren geleden nog de Houtunie gehuisvest was, de Nieuwe Oostersluis is hierin de grote bot- is hét voorbeeld van een hoogbouwlokatie zoals tleneck. Ook over de plaatsing van bushaltes is die in de hoogbouwnota omschreven wordt. De er onenigheid tussen gemeente en bewoners. zone rond het Eemskanaal zal in de toekomst hoogbouw Pauwelussen kan niet meegaan in de motivatie de verbinding vormen tussen de binnenstad en van de gemeente om op bepaalde lokaties wel Meerstad. In de nota wordt de wens uitgespro- of juist geen bushalte te plaatsen. De oplossing ken om deze zone te ontwikkelen om deze zone is naar zijn mening niet ingewikkeld. Samen met een duidelijke corridor te maken en Meerstad een aantal andere betrokkenen uit de omgeving bij de stad te trekken. Procesmatig zijn er weinig is hij zeer ontevreden over de manier waarop de problemen te ontdekken. Wel heeft een aantal gemeente contact heeft gezocht. Op het mo- bewoners van de huizen aan de overkant van het ment dat dat wel gebeurde (verplichte inspraak- water, dus de noordzijde van het Eemskanaal avond) was er zijns inziens al kwaad bloed gezet. met bezwaarschriften hun ongenoegen geuit. Wanneer de wijkraad in een eerder stadium Het enige protestpunt is de schaduwval die de betrokken was, was er meer bereidheid geweest torens zullen werpen op deze woningen. Zowel tot compromissen en was er zeker een oplossing projectontwikkelaar Heijmans als de gemeente gevonden. heeft hier onderzoek naar gedaan en de conclu- Het feit dat De Tasmantoren 75 meter hoog sies hieruit hebben het college van B&W doen zal worden vormt voor omwonenden geen beslissen dat de schaduweffecten acceptabel zijn groot probleem. Het enige dat dit project heeft en het geen vertraging aan het project geven. gedaan, is dat het een aanleiding was om een Deze beslissing is al begin april 2006 genomen. bestaand probleem weer onder de aandacht te De kwaliteit van deze torens ligt in de mogelijk- brengen. heid voor toekomstige bewoners om zelf de grootte en indeling van hun appartement te bepalen. Zo kan ook de prijs gevarieerd worden en is dit een project dat, ook qua lokatie, aantrekkelijk is voor zowel starters met een kleiner budget als ouderen die meer te besteden hebben. Na verkoop van een gedeelte van de appartementen blijkt dat vooral interesse uitging naar de kleinere appartementen. De bouw is enigszins later begonnen vanwege de verplaatsing van het nabijgelegen tankstation en de verkoop van een bepaald percentage ap- Afbeelding 7.4 De Kop van Oost. Bron: Meeus 2007. partementen dat binnen zeer korte tijd moest De Kop van Oost gebeuren. Inmiddels is het eerste blok in aan- De Kop van Oost is een project dat inmiddels al bouw, de bouwvergunning voor het tweede blok gedeeltelijk in aanbouw is. Het gaat hier niet om is aangevraagd. één toren, maar om twee blokken met elk aan beide uiteinden een hoogte-accent. Maximaal 58

hoogbouw Gemeente Groningen bestaande hoogbouwenonderderozevlakken nieuwe (v.l.n.r. gebouwen HetPrisma,DeFortuna enDePalladium) Bron: vlakdewijken onderdeoranjevlakken die náVinkhuizenzijngebouwd, Afbeelding 7.5Vinkhuizenmetonderhetgroene sociaal-economische ensociaal-culturelesituatie verbetering inderuimtelijke, aan tebrengen inkomensklassen van destadwoonden daar. Om Vinkhuizen ergeenzijdig. Vooral delaagste inwoners werd van degroep gevolg daarvan meer aandewensen van woningzoekenden, als Veel gegaan. achteruit woningen voldeden niet In deloopderjareniswijkkwalitatief van dewijk. eninhetcentrum gang inzet van hoogbouw aanderanden,bijin- galerij zoals lange en bevat voor dietijdkenmerkende elementen tussen1968en1972wijk. Dewijkisgebouwd Vinkhuizen iseentypische naoorlogsewoon- 7.1.2 Woongebieden fl ats, de stempelstructuur enats, destempelstructuur Fortuna enPalladium Oponderstaand geplaatst. In dezecontextzijn/worden ookhetPrisma, moet worden wijken. opsoortgelijke niettoegepast heeftuitgepakt Vinkhuizen goed beter. Toch datvoor denkthijdatdit‘trucje’ woners endekwaliteit van dewoningen isveel Dewijkkent nugeslaagd. be- eendiverse groep zeer wijkvernieuwing deze (inmiddelsafgeronde) Volgens Jan Hidding,projectleiderbijNijesteeis voor deperiode totenmet2003(KAW 2007). datgold nieuwing Vinkhuizen’ gegaan van start 2000 ishetde (Vanwijkvernieuwing etal2004).In derBrug met 1997beziggegaan liere verhuurders vanaf enparticu- corporaties in dewijkzijngemeente, fi nitieve plan‘operatiewijkver- kaartje is aangegeven waar oorspronkelijk fl ats uit portieketagewoningen om zo het centrum 59 zijn gebouwd. Hier is goed te zien hoe hoog- van de wijk beter te verbinden met het achterge- bouw werd ingezet als accentuering van toegang, legen gebied (...)” (De Nationale Renovatieprijs 2007) - het verbeteren van het wijkcentrum Naast aanpassingen aan de bestaande hoogbouw hoogbouw zijn er drie nieuwe projecten in de wijk. Bij elkaar opgeteld levert dit 157 nieuwe woningen op.

De Palladiumfl at Het eerste van de drie nieuwe projecten in Vinkhuizen is inmiddels voltooid, dat is de Pal- ladiumfl at. In het ontwerp en de latere invulling met functies is vooral rekening gehouden met kwaliteit en comfort. Het eerste voltooide ‘In- tense Stad’-project is volgens Jan van der Heide, directeur van woningstichting Patrimonium ‘uniek’ (Gemeente Groningen.nl 2007). De extra aandacht die is geschonken aan de woningen en buitenruimte hebben het project duur gemaakt, de woningen zijn dan ook in het duurdere segment huurwoningen. Vooral oudere mensen bleken de combinatie van kwaliteit en lokatie aantrekkelijk te vinden, zij vormen de huidige bewonersgroep. Afbeelding 7.6 boven: Overzichtsfoto Vinkhuizen. Bron: Bewonersvereniging Plan Zirkoon, onder: Galerijfl at Vinkhuizen. De Fortuna In het wijkcentrum wordt op dit moment centrum of grens van de wijk, zeker aangezien gewerkt aan de bouw van de Fortuna. De vrij de huidige bebouwing van De Held er nog niet eenvoudig ogende toren wordt geplaatst op een was. grotere laagbouw. Toekomstige bewoners wordt Het wijkvernieuwingsplan is een verzameling veel fl exibiliteit geboden in het huren of kopen van projecten voor verschillende buurten. Con- en de keuze van een appartement. De huur- en crete doelstellingen waren: koopprijs liggen lager dan de Palladiumfl at. - het verbeteren van de kwaliteit van de wo- Deze voorwaarden zijn aantrekkelijk voor een ningen, door middel van het aanbrengen van meer gevarieerde groep bewoners dan in het bijvoorbeeld liften en afsluitbare portieken in de geval van de Palladiumfl at. De Fortuna heeft hoogbouw geen grote tegenstand opgeroepen. Volgens Jan - het verbeteren van de structuur van de wijk, Hidding van Nijestee is dat ten dele omdat de de stempelstructuur die niet meer ideaal werd bewoners een verbetering in het wijkcentrum geacht: “Maar de belangrijkste verandering is het erg belangrijk vonden en de Fortuna daar zeker perforeren van de dichte straatwand bestaande 60

hoogbouw private ontwikkelaars isdezelokatie sprekende lokatieisvoor voor eencorporatie; dat eenlokatieinVinkhuizenvanzelf- Moonen van aan dezewoningcorporatie geeft wordt inopdracht van DeHuismeesters. Ed Het derdeprojectishetPrisma,datgebouwd Het prisma aan bijdraagt wordt beperkin- zoontworpen datdezegeen Dewoningmenstelling encultureleachtergrond. voor bewoners inelke levensfase, huishoudensa- kunnenworden geschikt gemakkelijk gemaakt woningen zijnwoningen zijn,of diegeschikt functies.gerelateerde Levensloopbestendige meteenaantalouder-kindden gecombineerd inkomens ‘levensloopbestendige’ woningen wor- Prisma ishetfeitdatervoor enmidden delage kunnenworden.die nietvervuld Uniekaanhet en kwaliteit zullenerdanookwensen blijven niet aantrekkelijk genoeg. Wat betreftontwerp ﬁ nancieel kend Voordat concept. wordt ditbegrip gekop- Een hyperbuilding iseenvrijnieuwenonbe- 7.1.3 Hyperbuildings zorgfunctiesvoor gezinnen. jonge grond begane ouderen enmensenmeteenzorgvraagopde woningen gebouwd: voor doelgroep bepaalde ma’s. Ditcomplexwordt dusexplicietvoor een naar bijvoorbeeld ookmulticulturele program- ouderen enlichamelijk isuitgebreid beperkten was datinbeginselmetnamegericht opconcept privaten (Vitaal.nl2007)duidtopsucces. Het van inplannenvan hetconcept overheden en eerste complexmetdezewoningen. Detoename enopendenin1996Rotterdamdeze vorm het wonen. Stichting Humanitasisbedenker van zelfstandigblijvenwoningen zolangmogelijk vanvorm hulpnodighebbenkunnenindeze Bijvoorbeeld ouderenenmensendieenige Wonen-Zorgcentrum 2007&Willems2002). activiteiten geestelijke (AedesActizKennis- voor van oplevert gen allerleivormen fysieke (Het Prisma). Het Prisma.Bron:DeHuismeesters zen, v.l.n.r.: DeFortuna, DePalladium, Afbeelding 7.7NieuwbouwinVinkhui- peld aan een aantal voorbeelden in Groningen, 61 wordt een aantal interpretaties uiteengezet.

Paolo Soleri, een Italiaanse architect, is op ex- perimentele wijze bezig met het ontwerpen van gebouwen en dorpen/steden. Uitgangspunt is hoogbouw hierbij het concept “arcology”, een samentrek- king van architectuur en ecology. Dit houdt niet alleen in dat de ontwerpen zo ‘milieuvriendelijk’ mogelijk zijn, maar gaat ook over een manier van (samen)leven. In opdracht van een aantal Japanse bedrijven ontwierp hij een hyperbuilding: een gebouw van een vierkante kilometer oppervlakte en een kilometer hoog waar een miljoen mensen gehuisvest kunnen worden. Zijn uitgangspunten zijn (Lovolution 2007 & Arco- santi 2007): - Lange termijn, duurzame architectuur en stad - Een stad die in harmonie met natuur bestaat - Een stedelijk systeem met efﬁ ciënte bronnen en gebruik van energie - Een autonome en zichzelf ontwikkelende stad die zichzelf aanpast aan sociale en economische veranderingen.

De ideeën en ontwerpen van Paolo Soleri komen er futuristisch en groots voor. Daarom dient dit voorbeeld eerder te worden benaderd als concept en vanwege haar kenmerken.

Het ondergrondse gedeelte van Montreal (Canada) is studie-object van PROSPECTUS, een project “that seeks to provoke a different interaction with the indoor city” (Prospectus 2007). De indoor- of ondergrondse stad over een lengte van ruim 30 kilometer wordt door hun benaderd als een hyperbuilding. Opgebouwd uit publieke ruimten, verboden ruimtes, zichtlijnen en talloze andere elementen is het een voorbeeld van een compleet door mensen gemaakte en bedachte “stad” In afbeel- Afbeelding 7.8 Hyperbuildings volgens resp. Paolo Soleri, ding 7.3 de plattegrond van hoe over één laag dit Prospectus en het Ofﬁ ce for Metropolitan Architecture. Bron: Arcosanti, Prospectus & OMA. 62

hoogbouw zijn essentieel. van brengen deeenheid en hettotuitdrukking relatiemetdeomgeving routes, openruimten, maarookde zijnbelangrijk, functionele ruimten relatieshebben.Nietalleendedirecte onderlinge hyperbuilding eenverzameling elementenisdie kenmerk dateennaast isheteenterugkerend Daar- ‘must’ ismaareenmogelijkheid. hier geen databsolutehoogtevan eengebouw benadrukt worden.gedistilleerd Bovenal moetworden Uit bovenstaande voorbeelden kande de ‘echte’ stad. building enhoemensenzich en daarinbewegen die erbestaattussenhetnetwerk van dehyper- zijn,entenderdedevergelijking elkaar gelinkt functies datgehuisvest wordt dieallemaalaan omvang, aantal ten tweedede grote hetgrote een ‘hyperbuilding’ de komt endeessentievandat hierinookterug city’ inMontreal.Toch iseenaantalelementen Dit ontwerp verschilt ergvan de‘underground- parken enboulevards (Kunst.nl 2007). straten, verbindingen representeren diagonale aantalverticale, horizontaleen door eengroot bouw eenkleinestadopzich iswordt benadrukt politan Architecture 2007).Hetideedathetge- voorgankelijk hetpubliek(Of metrecreatieve opgenomen functie, toe- grond het eindproduct.Inontwerp iseenbegane heidsgevoel van dewerknemers enhunlinkmet saamhorig- functies stimuleren hetonderlinge enondersteunende vanafdelingen hetbedrijf vanonderbrengen verschillende allemogelijke tehebben.Het om tijdelijkhethoogstegebouw belang van creativiteit boven datvan destrijd de Chinesetelevisie. het Koolhaas benadrukt van Rem Koolhaas/OMA voor van hetgebouw ishetontwerpeerder aandeordeisgeweest, voorbeeldsamenhang vertonen.Een datal aantal elementenmoetbevatten dieonderlinge kan worden datiedergeval een geconcludeerd Hieruit netwerk eeneenheidvormt. van ruimten fi niëren. Ten eersteisdat fi ce forMetro- fi nitie le wordt momenteelnog Opdeoudelokatievankregen. deHunzecentra- Ook hetEuropaparkheeftdenaam“park”ge- Het Europapark ningse interpretatie, van eenhyperbuilding. het ZSPworden als, getypeerd weliswaar Gro- Ombovenstaandegecreëerd. overwegingen kan eninrichting wordtOok innaamgeving eenheid opstudentenenwetenschap. gericht grotendeels om, eenaantalverschillende functiesmaarwel sisch versneller instituutenglasvezelkabel. Kort- meteenaantalbedrijven,uitgebreid eenkernfy- Rijksuniversiteit gehuisvest waren, isinmiddels faculteiten van ende deHanzeHogeschool enenkel eenaantalstudentensportfaciliteiten nike SciencePark (ZSP).Delokatiewaar eerder Aan denoordkantvan ligthetZer- Groningen rein van deRuG) ter- ScienceParkHet Zernike (ZSP–inclusief hyperbuilding ishierdusopzijnplaats.De term in deloopdertijdzelfsaanelkaarvast gemaakt. Gebouwen dieeerderlosvan elkaarstondenzijn tussenverschillendelijnen mogelijk onderdelen. Erzijnzeerkorte lende activiteiten vervullen. kunnenopéénlokatieverschil-UMCG gaan, bezoeker naarhet dent, werknemer, patiëntof verbinding met elkaar. Mensendiealsstu- aanverwante functieshebbeneenruimtelijke winkels, eenhotelenapotheek.Hoofd- zijno.a.Op ennabijhetterrein ookeenaantal aantalonderwijsfuncties.maar ookeengroot Het UMCGbestaatnietenkel uithetziekenhuis, (UMCG) Het Universitair Groningn Medisch Centrum uit Groningen. toetepassenopeenaantalvoorbeeldenconcept Deze elementenzijndehandvatten omhet behalve hetvoetbalstadion ookeen enkele jaren zullendaarnaastdeEuroborg-die fl ink gebouwd. Binnenink gebouwd. fi tnesscen- 63 hoogbouw

Afbeelding 7.9 Het UMCG, het Zernike Science Park en het Europapark vanuit de lucht. Bron: Google maps 2007. trum, casino, bioscoop en supermarkt huisvest - van de totale bebouwing. Op het Zernike-ter- een woonwijk, twee woontorens, een treinstation rein is een aantal nieuwe gebouwen gepland en en een aantal kantoorgebouwen zijn verrezen. In inmiddels gerealiseerd die varieëren in hoogte tegenstelling tot voorgaande twee voorbeelden tussen 20 en 40 meter. echter, ontbreekt hier de gezamenlijke factor. De nieuwste uitbreidingen van de medische De verschillende functies die hier straks bestaan faculteit echter, zijn slechts vijf lagen hoog, ter- kunnen natuurlijk gecombineerd gebruikt wor- wijl het beschikbare grondoppervlak beperkt is. den maar hebben geen onderlinge relatie met Naar mijn idee is dit een erg goed voorbeeld van elkaar. De verschillende elementen vormen geen hoe er op een alternatieve manier een intensieve groot samenhangend geheel. Ook de fysieke bebouwing tot stand kan komen. opzet duidt hier niet op, al is dat in dit stadium nog erg moeilijk te beoordelen. Het Europapark is meer een wijk waarin verschillende vormen 7.2 Conclusie van wonen en werken gecombineerd worden Wat is er van de hoogbouwnota terug te herken- dan een hyperbuilding. nen in de praktijk? Het hoogbouwbeleid heeft zeker invloed gehad op de praktijk. Die invloed Voor dit onderzoek is het van belang om te is echter waarschijnlijk niet de gewenste. Uit bekijken welke relatie er nu bestaat tussen de interviews bleek dat de meeste actoren slechts in begrippen hyperbuilding en hoogbouw. Een een aantal effecten geïnteresseerd zijn die direct hyperbuilding is duidelijk niet een extreme vorm betreking op hen hebben. De beoordeling komt van hoogbouw. Het is zelfs zo dat hoogte niet vaak neer op een beoordeling van de toename uitgesloten wordt, maar vooral de functionele van verkeersoverlast, schaduwval en windhinder. waarden van hoogbouw gewaardeerd worden. De relatie die wordt gelegd met het beleid is dat Aangezien er vaak veel oppervlakte vereist een project gelegitimeerd lijkt wanneer het in het wordt, wat niet beschikbaar en/of betaalbaar beleid (of in de ‘Intense Stad’) genoemd wordt. is op het maaiveld, is hoogbouw een logische Andersom geldt ook dat het niet noemen als keuze. Maar bovenal moet een hyperbuilding argument tegen kan worden gebruikt. Daarnaast gezien worden als alternatief voor hoogbouw. is een effect van de preventieve richtlijnen dat het In alle drie de cases is hoogbouw een onderdeel creativiteit en verrassende initatieven tegenhoudt. 64

hoogbouw Groningen, De Martinitoren [97m] DeMartinitoren Groningen, 8 Conclusies en aanbevelingen 65

In dit laatste hoofdstuk wordt antwoord gegeven Waarom hoogbouw? op de onderzoeksvragen zoals die in hoofd- Vanuit de effecten en eigenschappen volgt een stuk 1 geformuleerd zijn. Bij het uitvoeren van aantal motieven waarom mensen hoog willen het onderzoek is telkens getracht zo compleet bouwen. Sommige motieven zijn concreter dan hoogbouw mogelijk te zijn. Toch moeten er enkele kantte- andere, daarom is het soms moeilijk te benoe- keningen geplaatst worden. Ten eerste is er een men. Hoogbouw kan bijvoorbeeld veiligheid beperking in tijd waarin het uitgevoerd is, ten bieden - ook op een moderne manier, aanzien tweede een beperking in de toegang tot infor- geven of structuur in de stad brengen. Motieven matie, niet alleen wat betreft literatuur, maar ook vóór hoogbouw, brengen vanzelf ook motieven interviews. Niet alle betrokkenen waren bereid tegen. Bezwaren berusten vaak op de kleinscha- een interview te geven en tijdens interviews is lige ongemakken die een gebouw veroorzaakt, wellicht niet alles volledig aan bod gekomen. dus niet op een bepaald motief. Tenslotte gaat dit onderzoek op verschillende momenten over de grens van andere weten- Waarom hoogbouwbeleid? schappen heen. Vooral te weinig kennis van de Ten eerste wordt hoogbouwbeleid ingezet om ruimtelijke kant bleek soms lastig. Ondanks deze een algemene ambitie te bepalen voor de stad en beperkingen kunnen er goede conclusies worden welke rol hoogbouw daarin kan hebben. Deze getrokken en aanbevelingen worden gedaan, ambitie wordt uitgedrukt in algemene termen als zowel ten aanzien van een nieuwe hoogbouw- verdichting of verstedelijking. nota, alswel ten aanzien van verder onderzoek. Ten tweede willen overheden graag de controle Met name de aanbevelingen die iets zeggen over behouden over wat en waar er hoogbouw ge- het hoogbouwbeleid zijn belangrijk, want die realiseerd mag worden. De neiging tot controle vormen de uitkomst van de evaluatie. kan mede verklaard worden door een verleden van blauwdrukplanning. In het hoogbouwbeleid komt dit tot uiting in het beperken van lokaties 8.1 Conclusies en hoogten. Wat is hoogbouw? Een deﬁ nitie van hoogbouw die altijd en overal Hoe ziet hoogbouwbeleid eruit? geldig is, is onmogelijk te formuleren wanneer er Nota’s en visies verschillen op inhoud en vorm een aantal meters verwacht wordt. Een onder- van elkaar. Wel is er een aantal elementen dat grens in meters is wel nuttig om aan te geven vaak terugkomt in hoogbouwbeleid. Dit zijn wanneer het beleid van toepassing is. onder andere de legitimatie van hoogbouw en De eigenschappen en effecten van een gebouw het beleid, het verklaren en aanwijzen van waar zijn een betere indicatie voor hoogbouw. ook wel en waar geen hoogbouw mag komen, De dan moet er echter nog rekening gehouden belangrijkste hiervan is het instrument dat het worden met onder andere tijd en omgeving. Eén beleid aan de praktijk koppelt en dat is de hoog- deﬁ nitie bestaat niet, en het is eigenlijk ook geen bouweffectrapportage. In praktijk is deze her in noodzaak om die te hebben. Nederland nog nauwelijks uitgevoerd en zijn de ervaringen niet altijd positief. Theoretisch gezien heeft de her wel veel potentieel, omdat hierin 66

hoogbouw en beeldjebeleidover Wanneer tebrengen. - Erzijnverschillende manieren ominwoord geacht. wanneer worden deze(on)acceptabel vanaf wordt omeenduidelijkere beschrijving gevraagd geluidsoverlast. Er beschaduwing, verkeers- of vaaken burger) eenklacht tenaanzienvan de zo isbetrefthet(tussengemeente/ontwikkelaar van hoogbouw. hetconcept Wanneer datwel ontdekken van nieuwe problemen dielosstaan het uit hetoprakelen van oudeproblemenof Bezwaren kunnenvoortkomenbouwvorm. bouw zijnvaak aandeze nietdirectgerelateerd hoog- - Debezwaren diemensenhebbentegen worden. is, decriteriazoudennaderverklaard kunnen is datdebeoordelingniettransparantgenoeg aanvulling betekenen. Eenvaak klacht gehoorde moethieropeen -effectrapportage bouwtoets of geven aldirecte richtlijnen. Eeneventuele hoog- waaraan elkprojectmoetvoldoen, dezenormen punt. Erbestaanaleenheelaantaltoetsenen van denotaiseenlastig - Deinstrumentalisatie voor.juiste vorm wen van torensenwaarom ishoogbouwdaarde lokaties. Welk doelwiljebereiken methetbou- hoogbouw toetepassenindestadenopwelke deideeënvan in) (soms tegen deburgers - Welke legitimatiewordt om ergehanteerd regulier beleid. lijkttewordenrol, omdatdezegehanteerd als manifestatie ‘DeIntenseStad’eenbelangrijke voorgebleken alleactoren.Hierinspeeltde - Depositievan denotaisnietaltijdduidelijk effecten. opdehoogte, en maaropeigenschappen nadruk - Legbijdeomschrijving van hoogbouwgeen 8.2 Aanbevelingen discussie opleveren. precies deeffectenworden diedemeeste getest - Ditonderzoekraakteenaantalfacettenvan heid totnaderonderzoek. iseenmogelijk- opGroningen ontwikkelingen nauwelijks. van Detoepasbaarheid internationale maarinNederlandbuitenland wel gebeurd verschijnsel torensinhet datindeheel hoge - Functiemengingbinneneentorenis voor zowel wonen alswerken tevolgen toekomst ishetinteressantdieontwikkeling worden.projecten nietmeergerealiseerd Inde zokleinisdat dat devraagnaarappartementen uitspraak indeevaluatie van de‘IntenseStad’ zalzijn.Hiertegenover genoeg staatde groot kwaliteiten bezitten,devraagten denodige Groningen’ datmitsdeappartemen- beweert onderzoek‘Stapelop - Hetonlangsafgeronde worden:bevelingen gedaan Voor naderonderzoekkunnendevolgende aan- opties openvoor creatieve invulling. lokaties aantegeven zijnmeer bouwhoogtes of toe. maximale tiemiddel naarburgers Doorgeen enookeenduidelijkcommunica- tig instrument effecten beoordeelt.Deherwordt eenzeernut- van eenherwordenduidelijk gebruiken dejuiste enal eenvoorschot Doorhetgoed opgenomen. bijelkaarbrengt.Inhoofdstuk4ishier gaande Er iseenoverkoepelende aanbeveling dievoor- worden. een (hoogbouw)notagebruikt in hetgeval van bijvoorbeeld eenactualisatievan kan in dedoorlopenprocessen.Dezeinformatie kleinemoeitekanveel inzicht geven een relatief directelinkmethethoogbouwbeleid,maar geen zaam zorgvuldiguitgevoerd. Ditheeftmisschien worden- Evaluatie en terugkoppeling tezeld- op. kaart conceptuele voor hoogbouw enbaseerdaareenconcreteof zijn dananderenlokaties/zones meergeschikt aanwaarom bepaalde Geef andere gebieden? voor hoogbouw, wat isdeconsequentievoor zonesworden aangegeven lokatiesof bepaalde het hoogbouwbeleid. Om voort te borduren op 67 deze start zouden meer cases tot in meer detail onderzocht moeten worden. Dit onderzoek zou gericht kunnen zijn op nog meer onderscheid maken tussen verschillende projecten, en de afzonderlijke kenmerken daarvan. Aangezien de hoogbouw nadruk in dit onderzoek niet zozeer op de be- leidsmatige kant ligt, maar de ruimtelijke/stedebouwkundige, is het raadzaam iemand die meer thuis is op dit gebied een dergelijk onderzoek uit te laten voeren. 68

hoogbouw Groningen, Praedinius Groningen, referen fl at [40m] ties Boeken & artikelen %20Bezonning%20deel%201.pdf Knol, Drs.F.A. (1998) Van hoog naar laag: van laag naar Achterberg, Paul et.al. (1991) Hoogbouw en verste- hoog. De sociaal-ruimtelijke ontwikkeling van wijken tus- delijking: een ontwerpstudie voor de zuidelijke Randstad. sen 1971 en 1995. Sociaal en Cutureel Planbureau, Den 69 Uitgeverij 010, Rotterdam. Haag. Beek, M. et al (1995) Zichtlijnen in Amsterdam Amster- Koster, Egbert ed. (1997) Hoogbouw in Nederland 1990- damse Raad voor de Stadsontwikkeling, Amsterdam. 2000 Nai uitgevers, Rotterdam, Stichting Hoogbouw, Den Bergh, drs.R. red. (1985) De fascinatie van Hoogbouw Haag Uitgeverij 010, Rotterdam. McNeill, Donald (2002) ‘The Mayor and the World City Boer, Florian en Vincent de Graaf (?) Hoger bouwen in Skyline: London’s Tall buildings Debate’ in: International hoogbouw Groningen. Basis voor hoogbouwbeleid –discussiestuk- Planning Studies vol. 7 afl . 4 pag. 325-334. Groningen. McNeill, Donald (2005) ‘Skyscraper in the city’, in: Pro- BOUW (2001) Bouw: centraal Weekblad voor het Bouw- gress in Human Geography vol. 29 afl .1, page 41-55. wezen. Themanummer Hoogbouw. vol.56 afl .12. Nouwen, ir.R.H.M. (2006) NEN. Samenvatting Nati- BOUW (2002) Bouw: centraal Weekblad voor het Bouw- onaal Convenant Hoogbouw. Bron: http://www2.nen. wezen. Themanummer Hoogbouw als commercieel goed. nl/cmsprod/groups/public/documents/bestand/224239. vol 57. afl .4. pdf BOUW (2004) Bouw: centraal Weekblad voor het Bouw- Offringa, ir. B.J. (1991) Hoogbouw. Inventarisatie wezen. Themanummer Hoogbouw. vol 59 afl 6. know-how en regelgeving. CUR, Stichting Hoogbouw & Burg, Wouter van der e.a. (2004) Van Bouwwerk naar CentrumStaal, Gouda. Opbouwwerk. Een kwalitatief onderzoek naar de percep- Rijksdienst voor de Monumentenzorg tie van bewoners over de wijkvernieuwing in Vinkhuizen. (2004) architectuur en stedenbouw. Vroeg-naoor- Rijksuniversiteit Groningen, Faculteit Ruimtelijke Weten- logse wijken. Bron: http://www.racm.nl/content/ schappen. documenten%5Cdocmenten_zeist%5Crdmz_info_as_05- Cammen, H. van der en L.A. de Klerk (1993) Ruimte- 2004.pdf?bcsi_scan_B661BECF747ECC8C=0&bcsi_scan_ lijke Ordening. Van plannen komen plannen. De ontwik- fi lename=documenten%5Cdocmenten_zeist%5Crdmz_ kelingsgang van Ruimtelijke Ordening in Nederland. Het info_as_05-2004.pdf Spectrum B.V., Utrecht. Roncken, Paul (?) de gespleten erfenis van de modernen Collee, Jet red. (1986) Hoog in Nederland: een onder- bron: www.paulroncken.nl zoek naar motieven achter hoogbouw Coöp. Mirakel u.a., Schouten, N.C. (1970) De waardering van de woonvor- Amsterdam. men: een vergelijkend onderzoek naar de waardering en Commissie “Hoogbouw-Laagbouw” (1961) voorkeur van bewoners voor hoogbouw, middelhoge bouw Laag of hoog bouwen en wonen? N.Samson N.V Alphen en laagbouw. Staatsuitgeverij, Den Haag. aan den Rijn. Stadsdeel Amsterdam-Noord, woningcor- Curtis, William J.R. (1996) Modern Architecture since poratie Ymere en RPHS Architecten (2006), 1900. Phaidon, Londen. Stedenbouwkundigplan Kaloederbeek. Vernieuwing De Doevendans, K. en R. Stolzenburg (1988) De Wijkge- Banne. dachte in Nederland. Gemeenschapsstreven in een setde- Stuurgroep Regio Groningen-Assen 2030 bouwkundige context. Technische Universiteit Eindhoven (1999) Regiovisie Groningen-Assen 2030. Van visie naar Faculteit Bouwkunde, Eindhoven. uitwerking. Stuurgroep Regio Groningen-Assen, Gronin- Duiker, Ir. J. (1930) Hoogbouw W.L. & J. Brusse’s uitge- gen. versmaatschappij N.V., Rotterdam. Turkington, R., R. van Kempen en F. Wassenberg eds. Gijswijt, A.J. (1970) Besluitvorming en hoogbouw: een (2004) High-rise housing in Europe. Current trends and onderzoek naar besluitvormingsprocessen rond hoge wo- future prospects. Delft University Press Science, Delft. ningbouw in acht middelgrote gemeenten. SISWO-bureau, V2BO advies (2003), Hoogbouw: eisen en richtlijnen sector planologie, Amsterdam. brandveiligheid Habitat Platform (2007) “Hoogbouw in Midden- en VNG-magazine (1999), VNG-Magazine: weekblad Oost Europa” bron: www.habitatplatform.nl van de vereniging van Nederlandse Gemeenten.Thema- Heel, J.F.J. van (2004) Afstudeerrapport deel I. In- nummer hoogbouw. Vol.53 afl .22. ventarisatie van bouwfysische effecten van hoog- Voogd, J.H. (1993), Facetten van de Planologie. Kluwer, bouw op zijn omgeving. Delft. Bron: http://bnb.citg. Alphen a/d Rijn. tudelft.nl/fi les/graduate_reports/Heel,%20van%20- 70

hoogbouw bron: www.rooilijn.nl. “Hoogbouw inEuropa”Rooilijn 37(9)pag. 420-425 Oost Gemeente Dordrecht 2001 HoogbouwvisieDenHaag wikkeling dienstStedelijkeGemeente DenHaag, Ont- 2005 BeleidsnotaBouwhoogtenDelft.De Architecten Theunissen ling. Vakteam RO, R.R.stedenbouw, Hebly Gemeente Delft,Sectorstedelijke ontwikke- 2005 HoogbouwinCapelleaandenIJssel Gemeente CapelleaandenIJssel 2005 Ontwikkelingsvisie Breda2020 Gemeente Breda 2005 OpenTop bouwinAssen. Assen.Visiehogere 5Maastricht Gemeente Assen,Buro Uitwerking hoogbouw Bijstellingen/ gangsanalyse/ Voort- Arnhem. 2006 Tussenrapportage Structuurplan Gemeente Arnhem ten) A’dam-Noord/woningcorporatie Ymere/RPHSArchitec- (stadsdeel 2006 StedenbouwkundigplanKadoelerbeek “Kiezenvoor Stedelijkheid”. singskader Structuurplan 2005 Hoogbouw. Aanvullend Toet- Beleid&Instrument Hoogbouw, Beleid enInstrument 2005 Bouwbrief 2004 PlanAmsterdam.HoogbouwinAmsterdam. 2003 Vergaderstukken t.a.v. hetShellterrein 1999 Over Hoogbouwinitiatieven inAmsterdam. voordamse Raad deStadsontwikkeling Gemeente Amsterdam,dienstRO, Amster- 2007 Toelichting NotaHoogbouw 2007 BeleidsnotaHoogbouw. Ruimte doorhoogte. Gemeente Apeldoorn Rechteren Limpurgsingel-Nijreessingel 2007 Verkenning ontwikkeling hoogbouwlocatieVan Gemeente Almelo Beleidsnota’s Willems Watkin Wassenberg Wagenaar Geschiedenis. SUN, Nijmegen. hoofdsteden. Toth, Bussum. van zesEuropesevrijheid. Decontrasterendecarrieres onderwerpen/PDF/levensloopwonen_willemsotdag.pdf woningen, viahttp://www.design-for-all.nl/startpagina/ 2006 HoogbouwEffectRapportage Martinus Nijhof Martinus 2006 HoogbouwEffectRapportage , David J. (1994)DeWesterse een Architectuur: , C.G. (2002),PresentatieLevensloopbestendige , Michiel (1998)Stedebouwenburgerlijke , Frank enRonald van Kempen (2004), ﬁ nte concept nitief ﬂ aan- Gemeente Heerlen database van hetRISzoeken. e.d.ringen viawww.gemeente.groningen.nl hierbinnende Diverse verslagen van encommissievergade- raadsvragen Groningen in2007 EenSlagindeLucht…? Deappartementenmarkt 2005 StadsdeelvisieEemskanaalzone-verbinding inStad 2021 2005 StatistiekenOnderzoek.Bevolkingsprognose 2006- 2003 OperatieAchtertuin 2002 2002 Burgerjaarverslag Hoogbouw inGroningen. 2002 DeStad,HoogbouwendeMensen.Beleidsnota ten/ OCSW Ruimtelijke Plannen/Wonen enMonumen- DienstRO/EZ,Gemeente Groningen afd. mooier hetmoetzijn”. 2004 NotaHoogbouw. eengebouw, “Hoehoger hoe Gemeente Gouda 2004 Ruwe aanzettothoogbouwbeleid. 2003 ‘Hoog’waardig Enschede wikkeling enBeheer Gemeente Eindhoven, dienstStedelijke Ont- 2020.discussienota. 2007 Structuurvisie Gemeente Tiel,Drive! 3D tegie 2030 2007 StadsvisieRotterdam. Ruimtelijke Ontwikkelingsstra- 2001 Rotterdam Hoogbouwstad(Ben Maandag) 2000 Hoogbouwbeleid2000-2010. Gemeente Rotterdam, dS+V, OBR 2004 HoogbouwnotaRoermond Hoogstad Architecten Gemeente Roermond, 2006 HoogbouwvisieRijswijk Gemeente Rijswijk,Compagnons Kuiper 2005 NotitieHoogbouw. boven Nijmegen deboomgrens. Gemeente Nijmegen bouwen inMaastricht2005 Hoger Gemeente Maastricht 2005 HoogbouwvisieMaassluis Stedenbouw Architectuur&Gemeente Maassluis,Kokon vanvergadering commissie2. 2006 Samenvattend verslag van debuitengewone openbare Gemeente Leiderdorp 2007 Hoogbouwvisie. Gemeente Leiden,dienstBouwen &Wonen 2003 NotaHoogbouw bouw keling afd.Ruimtelijke OrdeningenStede- Gemeente ’s Stadsontwik- Hertogenbosch, 2003 NotaHoogbouw. 2006 Hoogbouwvisie Gemeente Zwolle Gemeente Tilburg 2004 Structuurplan. Scenariostudie 2005 Ruimtelijke structuurvisie Tilburg 2020. 2005 Hoogste Tijd, Hoogbouwstudie Zwolle. Gemeente Utrecht, dienst Stadsontwikkeling 2005 Collegevoorstel Structuurplanscenario’s & Strategie- 71 2005 Hoogbouwvisie. bepaling 2005 Structuurplan concept toetsing structuurlanscenario’s Gemeente Zoetermeer, afd. Ruimtelijke Ministeries van VROM, LNV, VenW en EZ Ontwikkeling 2004 Nota Ruimte. Ruimte voor ontwikkeling SDU, Den 2004 Hoogbouwvisie. Haag. Gemeente Zwijndrecht, uitvoering Kuiper- Ministerie van VROM en Rijksplanologische Dienst red. Compagnons 2001 Ruimte maken, ruimte delen. Vijfde Nota over Ruim- hoogbouw 2003 Visie op Hoogbouw in Zwijndrecht Noord telijke Ordening 2000/2020

Websites Omschrijving Adres Laatst bezocht op: Kunstbus www.kunstbus.nl 21.05.2007 Wikipedia, de vrije encyclopedie www.wikipedia.nl 21.05.2007 TOP010.nl www.top010.nl 22.05.2007 Vereniging vrienden van de Amsterdamse binnenstad www.amsterdamsebinnenstad.nl 22.05.2007 STAWON STUDIE www.levedetuinstad.nl 22.05.2007 Ministerie van VROM www.vrom.nl 22.05.2007 Gemeente Den Haag www.denhaag.nl 23.05.2007 Gemeente Groningen www.groningen.nl 23.05.2007 Gemeente Rotterdam www.rotterdam.nl 23.05.2007 Informatie- en Kenniscentrum Ruimtelijke Ordening www.ikcro.nl 23.05.2007 Weblog Betty de Boer, fractievoorzitter VVD Groningen www.bettydeboer.eu 23.05.2007 Bewonersorganisatie de Hunze van Starkenborgh www.dehunzevanstarkenborgh.nl 23.05.2007 Gemeente Delft http://raad.delft.nl 29.05.2007 Krimpen aan den IJssel www.krimpenaandenijssel.nl 29.05.2007 Fam. Engelfriet www.engelfriet.net 29.05.2007 Zuidelijke Wandelweg www.zuidelijkewandelweg.nl 29.05.2007 Kunst.nu www.musea.nu 29.05.2007 Milieudefensie.nl magazine www.milieudefensie.nl 29.05.2007 Commissie voor milieu effect rapportage www.eia.nl 30.05.2007 LondOn www.london.gov.uk 05.06.2007 Arcosanti www.arcosanti.org 05.06.2007 China Daily www.chinadaily.net 06.06.2007 INTENS, artikel over de ‘Intense Stad’ www.noorderbreedte.nl 28.08.2007 Gezinsvriendelijke Hoogbouw (toolbox) www.dusdus.nll 28.08.2007 Digitaal museum van de volkshuisvesting www.iisg.nl 28.08.2007 Cobouwonline: Rijksbouwmeester analyseert hoogbouw www.cobouw.nl 28.08.2007 TCTubantia www.almelo.tctubantia.nl 28.08.2007 Emporis Buildings www.emporis.com 20.01.2008 Columbia University: The birth of the skyscraper http://ci.columbia.edu 28.08.2007 Arno academic publications Online http://hbo-kennisbank.uvt.nl 28.08.2007 Infoplease: The history of skyscrapers www.infoplease.com 28.08.2007 Cultuurnetwerk.nl www.cultuurnetwerk.org 28.08.2007 World Trade Center www.wtc-terrorattack.com 28.08.2007 World Architecture News.com www.worldarchitecturenews.com 28.08.2007 BNA prijs www.bnagebouwvanhetjaar.nl 28.08.2007 Flickr.com, fotosite www.Flickr.com 20.01.2008 Gettyimages.com www.gettyimages.com 20.01.2008 Trouw: mooiste gebouw van Nederland www.trouw.nl 28.08.2007 72

hoogbouw gen energbetrokken bijDeBrugwachter.gen 28.06.2007 03.07.2007 Monumenten Rotterdam. 21.06.2007 Jan Hidding Frank deVries Ed Moonen André deVries Jaqueline en ErwinTollenaar Loeffen Jan Klerks Betty deBoer Huizenga &JoanyKees Knol 28.08.200 06.09.2007 Jan voor Holt in’t 06.09.2007 Willem Pauwelussen 06.09.2007 06.09.2007 www.highrise-frankfurt.de Laatstbezocht op: Josbert de Vries 06.09.2007 www.arcosanti.org Interviews www.amarrages.com 28.08.2007 HighriseAward International The Kunst.nu www.eea-architects.com Of Adres www.nen.nl Prospectus: indoorcity/hyperbuilding stroll ww.kcwz.nl Arcosanti, anurbanlaboratory Lovolution.net Vitaal.nl Wonen-ZorgAedes ActizKenniscentrum 2007 www.nga.nu www.kei-centrum.nlDe 06.09.2007 voor normalisatie Nederlands centrum www.lovolution.netVan Erick van architects Egeraat Nationale TU www.vitaal.nl stedelijke vernieuwing KEI Kenniscentrum 06.09.2007 Dale 06.09.2007 Mulder Renovatieprijs Poptahof Delft, Omschrijving taalweb en www.poptahof.nl Burj Meijer www.nationalerenovatieprijs.nl 06.09.2007 Dubai www.vandale.nl 28.08.2007 www.citg.tudelft.nl www.mulder-meijer.nl 28.08.2007 06.09.2007 28.08.2007 Tasmantoren. 18.06.2007 Ulgersmaborg. Inbeidehoedanighedenbetrokken bijde 28.06.2007 15.05.2007 overschrijft masterthesis deevaluatie van de‘IntenseStad’. Groningen. 02.07.2007 Groningen. werkenvan deappartementennota, allebeibijdegemeente 05.07.2007 04.07.2007 Groningen. betrokken worden. 25.06.2007 daarbij indestadenhoeburgers met defysieke ingrepen datzich bezighoudt licht &Ruimte, eenburgerinitiatief ﬁ c o erpltnAcietr w.m.u 06.09.2007 www.oma.eu ce forMetropolitanArchitecture , secretarisvan deStichting Hoogbouw. , projectontwikkelaar bijDeHuismeesters. , projectontwikkelaar bijNijestee. , fractievoorzitter van deVVDGronin- , wethouder Ruimtelijke Ordening , projectontwikkelaar bijIN. 03.07.2007 , studentRuG, masterPlanologie, , voorzitter commissieWelstand & , journalist &bewoner, journalist van , beidelidvan Zon- , auteurs 73 hoogbouw 74

hoogbouw bijlagen Rotterdam, DelftsePoort [152m] 75 hoogbouw 76

hoogbouw brandoverslag, ge- van deconstructie, instorten dan laagbouw, tedenken aanbranddoorslagen risico’s grotere een hooggebouw metzich mee (V2BO, 2003).Bijuitbraakvan eenbrandbrengt daar isvolgens ditonderzoekwel behoefteaan eenduidignationaalbeleid,maar bestaat ergeen heidseisen indehoogbouw. Opditmoment metbrandveilig- omgaan naar hoegemeenten het ministerievan VROM onderzoekgedaan slag. AdviesbureauV2BOheeftinopdracht van brandwerendheid van branddoor- constructies, brandoverslag, aan:compartimentering, gedacht complexer daninlaagbouw. Hierbijkan worden veiligheid isdoorgaans ineenhooggebouw - brandveiligheid: van hetwaarborgen debrand- veiligheidInterne Bouwfysisch Afbeelding B1.1Overzicht van van eigenschappen hoogbouw Eigenschappen vanhoogbouw Bijlage 1 alle eigenschappen functioneel emotioneel politiek ruimtelijk economisch bouwfysisch (liften, klimaattechniek, meterkasten);deventi- - ontwerp endimensioneringvan installaties gebouw; zoalsgas, elektra en waterzieningen inhet van- zoneringvan nutsvoor- deinfrastructuur aspecten -(uit)zettingenkrimp. gevel(elementen) inrelatietotdebouwfysische - delucht- enwaterdichtheid van de windbelasting. van- hetdynamisch gedrag hoogbouwonder en windzuiging. stabiliteit van evenals hetgebouw dewinddruk die temaken hebbenmetdesterkte, stijfheiden veiligheid- constructieve zoalsberekeningen ven isdebeoordelingaangemeente. vast inhetbouwbesluit,daarbo- 70 meterliggen (Van toteenhoogtevan Heel,2004).Normen vaar voor enbemoeilijkteevacuatie deomgeving bouwfysisch functioneel - directeomgeving - wijk - stad ruimtelijk digheden - arbeidsomstan - inhetgebruik - voordeomgeving - intern veiligheid: gebouw - functievanhet - functiemenging - relatievorm-functie prestige vs. emotioneeL verantwoorde keuze politiek - effectopdestad - bouwkosten economisch negatief vs. positief

latie; het thermische binnenklimaat; de energie- Hieronder vallen ook eisen met betrekking tot 77 prestatie. de aanvoer van schone lucht en de afvoer van vuile lucht van binnenuit het gebouw. Veiligheid voor de omgeving - overlast tijdens de bouw: voor een groot ge- - het windklimaat rondom het gebouw en op bouw is een groot aantal onderdelen nodig, de aanlevering en opslag daarvan kan voor omwo- de balkons / terrassen van de hoogbouw. Het hoogbouw Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research nenden overlast opleveren (CUR et al, 1991). en Regelgeving (CUR) heeft een aanbeveling - geluidoverlast: deze vorm van overlast wordt gedaan ten aanzien van acceptabele waarden van tevens veroorzaakt door bewoners en bezoe- windhinder-metingen. kers, met name het verkeer waaraan zij deelne- - de bereikbaarheid en beschikbaarheid van het men. Geluid wordt gemeten in gevelbelasting. materieel van de hulpdiensten. Gewenst is, in Amsterdam bijvoorbeeld, een - de waterspanning en zettingen in de onder- belasting van 50 dB(A), tot 65 dB(A) kan de grond veroorzaakt door het zware heiwerk ten gemeente een ontheffi ng afgeven en daar weer behoeve van hoogbouw en de gevolgen hiervan boven wordt slechts toestemming verleend na voor de omliggende bebouwing. het nemen van speciale maatregelen (Stadsdeel - de bezonning. afhankelijk van jaargetijde en Amsterdam-Noord et.al. 2006). tijd zal een gebouw een schaduw over het maai- - gevelrefl ectie: in moderne architectuur wordt veld werpen. Hoe negatief dit wordt ervaren is vaak op de gevel gebruik gemaakt van bijvoor- afhankelijk van welke functies er in de omgeving beeld glas, de refl ectie die dit veroorzaakt, kan gelokaliseerd zijn en uiteraard van de hoogte vervelend zijn voor omwonenden. en vorm van het gebouw. De schaduwval in de nieuwe situatie kan door middel van een 3D Voor het gebruik computermodel, met behulp van een maquette - de vluchtwegen en de vluchtcapaciteit. of berekeningen worden bepaald en beoordeeld. - de capaciteit van het verticaal transport. Het TNO heeft dit gekwantifi ceerd, het staat - de gevelwasinstallaties. gemeenten echter vrij dit naar eigen wens in te - de klimaatzonering: op verschillende hoogten vullen. Een nadeel van deze simulaties is dat zijn er uiteenlopende weersomstandigheden, die er harde schaduw ontstaat, terwijl er in realiteit grote effecten kunnen hebben op de tempera- vaak een diffuse overgang is. tuur binnen. Er dient veel aandacht te worden - licht: Naast het licht dat wordt veroorzaakt besteed aan luchtbehandelingssystemen (CUR et door de gebruikers van het gebouw is licht al, 1991). tegenwoordig ook regelmatig onderdeel van de - de buitenruimten op de diverse hoogten. architectuur. Met name in de avond en nacht - aanpasbaar bouwen: om verschillende functies worden gebouwen verlicht. Dit kan hinder ver- fl exibel in een gebouw te kunnen huisvesten oorzaken bij omwonenden en heeft ook effect moet het gebouw zelf ook fl exibel in te richten op de skyline. zijn. - luchtkwaliteit: de toename in verkeer van bewoners en bezoekers zal een negatief effect Voor de arbeidsomstandigheden hebben op de luchtkwaliteit alsmede uitstoot - de veiligheid van de tijdelijke hulpconstructies. vanuit het gebouw zelf. In het bouwbesluit staan - de veiligheid bij het verticaal transport van normen met betrekking tot de luchtkwaliteit. mensen, materieel en materialen. 78

hoogbouw heidseisen. en veilig- constructie met eenmeeringewikkelde waarboven dekosten extrahoogzijninverband duur omtebouwen. Op70meterligteengrens - Stichtingskosten: iserg eenhooggebouw etc.plaatsen, bergingen worden parkeer- torensdichtbij elkaargezet, nodig is, komt omheen,of erveel vrijeruimte rondomhetgebouw hangt ishoeveel grond samen- puntdathiermee - Eenanderbelangrijk meer mensenverdeeld kanworden. deprijsstijgtdezeovertegenover datnaarmate delijke kopers/huurders. Hierstaatnatuurlijk wordt aandeuitein- dezeprijsdoorgerekend zalwillenhalende ontwikkelaar zijnpercentage rekenen. prijsvoor Aangezien hogere degrond een van zaldeeigenaar degrond bouwproject wordt ingediend voor eenhoog- een initiatief - Effectopwaarde wanneer van er degrond: willen wonen. centraalenmooi oudere mensenin,diegraag zin. Vaak wonen erdanooktweeverdieners of vaak nietvoldoen aandeeisenvoor eenge- vrijhoog,terwijldewoningenligt gemiddeld indezetorensDe prijsvan deappartementen diewoont innieuweandere groep woontorens. de jaren’70wonen. Ten tweede isereengeheel dieindegalerij klasseenstarters lagere hoogbouw. Ten inde eerstezijnditdegezinnen die oververtegenwoordigd zijnindebestaande huishoudens erzijntwee groepen - Doelgroep: Bouwkosten Economisch van hetwerken hoogte. opgrote enveiligheid zindegezondheid - inalgemene sten. vantoegankelijkheid deprofessionelehulpdien- bijcalamiteitenende- devluchtmogelijkheden werknemers. ringswerkzaamheden endeveiligheid van de - deinvloed van hetwindklimaatopdeuitvoe- ﬂ ats uit vlakte blijkbaarooknodigis. datdieopper- opleveren suggereren oppervlak debouwvanaangezien dieveel gebouwen vloer- zich bevindenhoogbouwvoorkomt. Ten tweede steden, waar deeconomischein grote centra vooruitgang. Tenreert eersteomdatjuistvaak hoogbouwsugge- - Symboolvan vooruitgang: een aantrekkelijke plaats voor nieuwe plannen. voorgewezen hoogbouwishetdanookvaak nabijheid. Wanneer lokatieisaan eenbepaalde lijke ook deafbeeldinglijke nabijheidstimuleert clustering eenpositieve ontwikkeling, deletter- - Sneeuwbaleffect:Zeker inhetbedrijfsleven is tramhalte teplaatsen wordt bijvoorbeeld rendabeleromergens een anderevoorzieningen het of openbaar vervoer draagvlakvoorbetekent winkels, dateengroter werken opeenlokatie wonengeconcentreerd of - Schaalvoordelen: wanneer erveel mensen Voor destad bouw omconcentratieteverkrijgen (Rebel etal. voor stedelijke vernieuwing.gebruiken Hoog- plaatsente teherstructureren winnen, openof te omterrein van destadalsmaaruitteleggen compacte stad).Compacthoudtindatplaats TilmaninHoogbouw&de (Harm zieningen maken van voor-intensiever huidige gebruik den, intensiveren van bestaandestedelijkheid, - Intense/compactestad:inplaatsvan uitbrei- stadtezijn. een grote mensenhetideegeven gebouwen in meer hoge plaatsvindt,zaleenstadmet groei ten datgeen metdestad,zelfswanneer erbui- geassocieerd - Effectvan verstedelijking: hoogbouwwordt Stad Ruimtelijk vesteerd (CURetal,1991). geld meer renteverlies wordt ergeleden aanalgeïn- hoe - Uitvoeringstijd: debouwduurt, hoelanger 1986). - Stapeling: het paviljoen van Nederland op 79 - Oriëntatie: wanneer je Groningen als voor- de EXPO2000 in Hannover was er het beste beeld neemt hier, kan je vanaf alle plekken op voorbeeld van. Hoogbouw is in essentie een de ring de hoge gebouwen zien. Zo kan je je ori- stapeling van het maaiveld. Door stapeling heb enteren aan welke kant je bent, en bijvoorbeeld je geen last van eindeloze saaie stukken gevel, de richting naar het centrum (de Martinitoren) maar blijft het straatbeeld gevarieerder en de hoogbouw bepalen. looproutes korter. - Skyline: het hebben van een imposante skyline kan erg bepalend zijn voor de bekendheid van de stad. Voorbeelden hiervan zijn met name te Directe omgeving - Select collectief domein: de omschrijving zegt vinden in het buitenland, veel mensen zullen het al: een woon- of kantoortoren is doorgaans de skyline van New York of Shanghai direct slecht toegankelijk voor een beperkte groep herkennen. mensen. Binnen het gebouw daarentegen bestaat - Zichtlijnen: oude (kerk)torens zijn in veel er een grotere mate van collectiviteit, bijvoor- steden lange tijd de enige hoge gebouwen beeld door de aanwezigheid van gezamenlijke geweest en zijn een belangrijk deel geworden ruimtes en voorzieningen. Dit kan ook negatief van de historische identiteit. Vanaf verschil- ervaren worden als een gebrek aan privacy. lende aanloopwegen zijn deze torens bepalend voor het zicht op de stad. De bouw van nieuwe hoogbouw (hoger dan deze torens) kan dit zicht Politiek negatief beïnvloeden, wat veel mensen het niet Verantwoorde keuze vs. prestige waard vinden. Binnen de HER wordt gevraagd - Prestige: Donald McNeill verwijst in zijn om manipulaties van foto’s of 3D-modellen om artikel (2002) naar de burgermeesters van te beoordelen of die verandering die een nieuw wereldsteden die hoogbouw gebruiken om de initiatief teweeg brengt acceptabel is. Een voor- stad wereldwijd status te geven. Dit gaat mijns beeld uit Amsterdam waar men bang is dat door inziens niet direct op voor de burgermeesters de bouw van hoogbouw de nominatie van de van middelgrote Nederlandse steden, maar wel binnenstad als World Heritage Site ter discussie in mindere mate voor het college van deze ste- komt te staan (VVAB 2007). den. Een voorbeeld dat in deze context geldt, is het feit dat de Achmea-toren in Leeuwarden niet Wijk onder de 115 meter ontworpen mocht worden, - Verdichting: Verdichting op de ene lokatie terwijl in Groningen nog werd vastgehouden biedt op een andere lokatie ruimte aan meer aan de 97 meter van de Martinitoren als maxi- ruimtelijke kwaliteit. Dit argument kom je mum. Dit is uiteraard niet de enige of belang- meestal tegen in politieke stukken (o.a. Delft- rijkste reden. Een bijkomend effect hier is het commissie/ Mariet schoenmakers), en er lijkt winnen van de sympathie van de voorstanders algemene overeenstemming over te zijn. Een van hoogbouw. enkeling echter, bijvoorbeeld Ton Matton van het Rotterdamse architectenbureau Schie 2.0, is Emotioneel helemaal niet voor verdichting, maar voor de- Positief vs. negatief centralisatie en ‘verspilling’ van het land (Milieu- - Anonimiteit: met name in minder stedelijke defensie 2000) gebieden waar het overgrote deel van de be- 80

hoogbouw standaard woonhuis. te vinden,prijzendievergelijkbaar zijnmeteen menten zijndanookvaak segment inhethogere inoverweging Apparte- doelgroepen genomen. wordt doorandere dezekeuzemogelijkheid van Hierdoor gebouwen. woningen inhoge woordig extraaandacht besteedaandekwaliteit wordt tijdimpopulairisgeweest, lange tegen- - Woonkwaliteit: nadatwonen inhoogbouw troepen. vijandige meer veiligheid water, tegen rovers of was.plek gebouwd plekwas er Opeenhoge opeenhoge hoogwas,feit dathetgebouw of wonen eenteken van veiligheid, maarpuurhet kunnen er meermensenineenhooggebouw hulp isnabij.Vroeger was echter niethetfeitdat Er bestaatmeersocialecontroleeneventuele brengtmeerveiligheidgebouw metzich mee. werk- meerdere menseninhetzelfdewoon- of - (Sociale)veiligheid: deaanwezigheid van deze naam. mee enworden zobekend als“object”onder vaak krijgen gebouwen eennaam - Naam:hoge eensymboolvan macht.(internationale) symbolenzijnvooral- Macht: Hoge voor grote verhuur. totverkoopmogelijkheden of fl vanlos gezien dezezo defunctie, aangezien heid, originaliteit.Hetuiterlijkwordt ookvaak worden zijno.a. gesteld duurzaamheid,veilig- bouw, zolijkthet.Deeisendieaaneengebouw belangdanindelaag- hoogbouw van groter - Identiteit:hetuiterlijkvan isinde eengebouw a/d IJssel.nl). buren meehaddenwordt veranderd (Krimpen inwoners associatiesvan veel goede contactmet karakterwaar Hetdorpse anonimiteit oproepen. bouwing laagis, kanhoogbouwhetideevan - Uitzicht: Deelvan de woonkwaliteit dieuniek Relatie enfunctie vorm Functioneel exibel moegelijk moetzijn,ditverhoogtexibel moegelijk de tdo wijk. stad of totde worden alseentoegangspoort gebruikt Hoogbouwkanook benadrukt. centrum-gevoel staateenwoonhet winkelcentrum ding van dehelestad.In dewijkeneigenlijk de stad.InVinkhuizen bijvoorbeeld vormen of in dewijk functievervullen kan eenstructurele - Marker indestad/wijk:Eenhooggebouw Functie van hetgebouw in stand. functie tegeven blijfthetcontactmetdestraat van eenwoontoren bijvoorbeeld encommerciële Doordeplint ondertebrengen. in eengebouw ommeerderefuncties houden ishetbelangrijk lokatie opallemomentenvan dedaglevendig te ren vaak op tegenovergestelde tijden.Omeen - Functiemenging:Wonen enwerken gebeu- Functiemenging groot pluspuntzienvoor hunwoonvorm.groot mooi uitzicht bestaatdebewoners hetalseen boden. Uitonderzoekblijktdatwanneer ereen is voor hoogbouw ishetuitzicht datwordt ge- fl ats aandeAquamarijnstraateen afschei- fl at, wat het Bijlage 2 81 tabel hoogbouwbeleid Amsterdam Assen Capelle a/d IJssel Delft reden hoog- voorwaarden verkennning van regie voeren over leidraad voor bouwbeleid scheppen voor mogelijk nut en groeiend aantal bestemmings-

een opkomende mogelijkheden initiatieven en ontwikkel- hoogbouw trend van hoogbouw; ingsplannen voorbereiding op en onderleg- toekomstige ini- ger voor ander tiatieven beleid rol van hoog- intensiveren en intensiveren met Initiatieven zijn compact/silhou- bouw in de verdichten/ hel- als doel behoud feit, plaats vin- et/ﬂ exibiliteit stad dere opbouw ste- groen buitenge- den waar zo weinig (kwaliteit) delijke struc- bied mogelijk stoort tuur positie & rol actief sturen kaderstellend regisseur stimuleren gemeente deﬁ nitie 30m ondergrens, 25m, uitlopers vanaf 9 lagen 4 catgorieën: variabele boven- 30-40m, landmarks 18/25/30/75 grens tot 50/80m meter concentratie/ aantal concen- aantal zones, 16 mogelijke loka- gespreid spreiding traties geen concrete ties lokaties manier van benoemen/fotoma- kaart waarop ook noemen/kaartje kaart met grove communicatie teriaal type en functie vlakken v/e gebouw worden aangegeven, veel conceptuele tekeningen lokaties/type- gunstige loka- dynamische zones 6 bepalende facto- initiatief- ring zones ties/ knooppun- en structurerende ren t.o. consolida- ten lijnen tiegebieden verboden ge- ja -> beperkin- gebied buiten ja consolidatie bieden gen zones onbesproken kwaliteitseis ondergeschikt voornamelijk veel wenselijke en ja, interactie ruimtelijk ongewenst voorbeel- met omgeving den instument her nee nee stappenplan procesgang/ checklist in- formatievoor- ziening bijzonderheden veel links met samenhang met hele stad opge- andere steden structuurvisie deeld in vlakken 82

hoogbouw ntuetNgne e beleid= Nee Zeeruitge- Nogniet bijzonderheden instrument Voorkwaliteit kwaliteitseis den verboden gebie- ing zones lokaties/typer- municatie manier vancom- spreiding concentratie/ de gemeente positie &rol in destad rol vanhoogbouw beleid reden hoogbouw- ﬁ

ii oe 5mtrHH:50-70m Boven25meter nitie e oc e agEnhvnEnschede Eindhoven DenHaag Den Bosch slankheidscoëff. aandacht voor teriaal/ veel breid kaartma- van deomgeving Ja,ontspannen Ja, ‘vermijden’ marks vlakken, land- Knopen, lijnen, bouwing gebreide onder- Kaarten metuit- aan knopen XXL: gekoppeld XL: inclusters, L: inensembles, atie bestaande situ- Op basisvan telijk beeld houet alsruim- grond/ stadssil- door gebrekaan Het roderoder tiekeuze tief voorloka- Breder perspec- enst is 70-100m ongew- egorie waardoor en buitencat- ‘Haagse hoogte’ Opdeling in deze nota echter buiten Ja, getoetst gebieden jke boulevards den enstedeli- namische gebie- toekomstige dy- ontwikkeling en Bestaande, in uitleg tekeningen met Conceptuele traties Enkele concen- gorie: 100-140 Buitencate uleren -> sturen/stim- ties vandestad passen inambi- hoogbouw inte Hoogbouwvisie om stad onderscheid de voor hoogbouw, meer waardering mte, (waardoor) Druk opderui- mische gebieden nen endyna- tussen ontspan- Creeren contrast dus nee Ja toesingskader, Kwaliteit=in- Slanke torens Nee heid vandestad deren leesbaar- Zones ->bevor- ening Conceptuele tek- ingen rond voorzien- Concentraties //L3categorieen M/L/XL ote/trnSturen/toetsen Toetsen/sturen genoemd Niet concreet toetsingskader beoordeling -> Gemis bij ingskader Visie =toets- dicator imago lende lokaties Zones +aanvul- jving Schets/ omschri- incidenten Concentraties + sivering jkheid/ inten- Groei/ stedeli- toekomstvisies van hoogbouwin jken vanderol Verduideli- 83 Groningen Heerlen Leiden Rotterdam reden hoog- Nav. toename ini- Samen met burg- Kansen benutten Bestuurlijke/planol- bouwbeleid tiatieven en her- ers kader vast- en bedreigingen ogische onderlegger waardeing van het stellen minimaliseren naast bestemming- ‘hoge gebouw’ splannen rol van Inzetten om ste- Prestige/prak- Vorm van inten- Actueel kader voor

hoogbouw in delijke ambities tische voordelen sivering initiatieven/ hoogbouw de stad te kunnen re- toekomst strategie aliseren. positie & Faciliteren/ Integraal toets- Stedebouwkundig Actief sturen rol gemeente sturen ingskader kader geven voor hoogbouw deﬁ nitie Stadsdeelvisies Vanaf 10 lagen 50-70 meter Vanaf 70 meter, 25-60m bovengrens afh. Van kwaliteit Hoogbouw-kaart v/a 60m concentra- Geconcentreerd op 1 grote zone Clusters Centrumzone station tie/ sprei- punten en routes (cirkel) tot Kop van Zuid ding manier van Hoogbouwkaart/ Uitleg Typering en Zone waarbinnen naar communicatie in vergelijking kaart lokaties kan worden weinig gebruik gezocht van kaarten en foto’s lokaties/ Zones en knoop- Zone -> cirkel Rond knooppunten Uitgebreide ruim- typering punten: heldere rond binnenstad van infrastruc- telijke uitwerking zones afbakening, CdH tuur en tussen- van zone, waarin ook past niet binnen liggende boule- functies worden be- beschrijving vards sproken verboden ge- Ongewenst onder Nee Ja, op alle Enige aan-dacht voor bieden bepaalde omstan- niveaus subcentra, daarbu- dig-heden en in iten niet de binnen-stad en kwaliteit- Aandacht voor Invloed bij ar- Ja, icm welstand Toekomstge-richte seis architectuur, ook chitectenkeuze kwaliteiten in fase 2 van de her instrument Her in 2 fasen Checklist Hoogbouwtoets: Hoogbouwzone-ring meergezins won- Stad, omgev- ingbouw ing en maaiveld. Combinatie met welstand, tijdens voorbereiding bouwplan bijzonder- Niet de meest Wens voor Heer- Veel aandacht Evalueert oud hoog- heden overzichtelijke lense identiteit voor het grotere bouwbeleid/ aandacht opbouw in en door hoog- geheel voor inhoud bestem- bouw mings plannen 84

hoogbouw heden Bijzonder- Ruimtelijkeon- instrument seis kwaliteit- gebieden verboden zones typering lokaties/ tie communica- manier van spreiding tie/ concentra- de meente rol ge- positie & in destad hoogbouw rol van beleid hoogbouw- reden ﬁ

ii Vanaf15meter- nitie burgerpanel Samenwerking met jzigde vorm stand ingewi- derbouwing/wel- beoordeling Onderdeel vande Jaenbuiten Nee ->ongewenst knooppunten binnenstad, Centrum, rand eitenkaart kaart/ priorit- Belemmeringen- mogelijke zones voorkeurs- en Aantal geen bovengrens nav burgerpanel, Zwolle tiefnemer komt bijinitia- verantwoording tlijnen geven, Aantal rich- bare ruimte) betering open- Zoetermeer identiteit, ver- (leesbarheid, ing)/ ruimtelijk (verdicht- Programmatisch Utrecht geven. waarden mee- tiatieven voor- Vóór nieuweini- Tilburg aNee,instede-bouwkun- 30 meter. tatieven boven punten voorini- Extra aandachts- Ja gemiddelde tweemaal het zone: max. met brandpunten Centrale zone met uitleg wvisie, Kaart -hoogbou- ers Regisseur voor uitschiet- binnen ruimte Grote zonewaar- meter lure vanaf60-80 Stedelijke al- Alg: 30meter Sturen Faciliteren stad ambities vande koppelen aan duidelijk, later Inhoud nogniet initiatieven faciliteren van al danniet kader voorhet Beoordelings- Ongewenst e Nee ingsplan Nadruk opalleenzoner- Nee Geenuitspraken splannen dige- enbestem-ming- ongewenst assen primaire/secundaire tra, stadsentrees+ lijn, wijkwinkelcen- Stations Zoetermeer- Tekstmetthema- Kaartjes enuitwerking punten enassen opgedeeld inknoop- Stedelijke kernzone, Vanaf30meter, Vanaf 30meter ings-ambities Waarmaken intensivering masterplan2025 andere nota’s,uitwerk- worden behandeldin splan, andereaspecten Opstellen zonering- op Peperbus io’s/veel nadruk kelingsscenar- Nav. 3ontwik- van destad Alleen opniveau bieden over anderege- Zichtlijnen Randen Velden Water Routes kaartjes biliteit biedt meer centreerd, want Minder gecon- boomtoppen afgeleid van woningvraag ruimte/ antwoord betering openbare interessant/ver- er/economisch mark/imagebuild- Aanjager/land- structuurplan Voorbereiding op ﬂ

exi- Bijlage 3 85 uitleg figuur 6.1 De Wet op de ruimtelijke ordening (Wro), kans te geven. opgesteld door het ministerie van VROM, regelt hoe ruimtelijke plannen tot stand komen en Het bouwbesluit is landelijk geldig en omvat gewijzigd worden (www.vrom.nl). In de nieuwe een aantal kwantitatieve richtlijnen voor de hoogbouw Wro die waarschijnlijk per 1 juli 2008 van kracht bouw. Deze richtlijnen gaan echter niet verder is, wordt een aantal zaken veranderd. In het dan de perceelgrens en dekken daarom niet alle algemeen zullen processen verduidelijkt en ver- facetten van een hoog gebouw af. Daarnaast kort worden. Belangrijk zijn de veranderingen geldt het bouwbesluit voor een hoogte tot 70 die worden aangebracht in artikel 19. Deze heeft meter, daarboven gaat het gelijkheidsbeginsel op. betrekking op de vrijstelling van bestemmings- De welstandsnota kent twee hoofddoelstellin- plannen. De procedure wordt verkort en de gen. Aan de ene kant is dat het voldoen aan de ‘buitenplanse’ vrijstellingen worden beperkt tot eisen van welstandstoezicht zoals die in de wo- een ‘kruimellijst’. Aan de ene kant is een logisch ningwet zijn geformuleerd en het concretiseren gevolg hiervan dat er minder vertraging van een van de term: “redelijke eisen van welstand”. Aan project ontstaat, aan de andere kant loop je door de andere kant zal er een transparant functione- strengere beperkingen ook het risico kansen te rende welstandscommissie opgezet worden om missen. deze toets uit te voeren (welstandsnota, 2004). De criteria hebben enkel betrekking op visuele Het bestemmingsplan past binnen de voor- aspecten van een bouwwerk en de relatie tot de waarden van de toelatingsplanologie, wanneer omgeving. Belangrijk is dat de welstand ook an- een initiatief voldoet aan de regels zoals die in dere planologische kaders als het structuurplan, het bestemmingsplan omschreven zijn moet er bestemmingsplan en stedenbouwkundig plan in toestemming verleend worden aan het initiatief. acht neemt. Voogd (2001) spreekt van globale en gedetailleerde bestemmingplannen. De keuze voor de In de verkeersnota worden niet direct uiteen of ander heeft gevolgen voor de rechtsze- spraken gedaan over hoogbouw, maar aan een kerheid en rechtsbescherming van de plannen. (nieuwe) grote concentratie van mensen zijn Wanneer er geen toestemming verleent wordt gevolgen voor de verkeerssituatie verbonden. op basis van het bestemmingsplan bestaat de Zowel routes van en naar het gebouw, parkeer- mogelijkheid tot de zogeheten artikel 19- pro- plaatsen in de omgeving en openbaar vervoer. cedure. Het bestemmingsplan kan tot aan de rechter worden bestreden. Hoe gedetailleerder Het bouwen van voornamelijk grote projecten de plannen zijn en hoe kleiner de mogelijkheid vergt planning op de lange termijn. In dat kader voor vrijstelling, hoe minder ﬂ exibel er met een worden regelmatig onderzoeken uitgevoerd ten bestemmingsplan om kan worden gegaan. Er aanzien van verwachte toekomstige vraag, zodat bestaan uiteenlopende ideeën over de artikel 19- het aanbod daar rekening mee kan houden. procedure, de een ziet het worden gebruikt als ‘Een slag in de lucht’ is de titel van de ap- een sluiproute en omzeiling van het beleid, de partementennota die in juni 2007 afgerond is. ander als een volkomen gerechtvaardigde manier Hierin wordt overzicht gegeven van de ap- om plannen buiten de bestemmingsplannen een partementenvoorraad in Groningen. Voor de 86

hoogbouw ‘Stad van Straks’. Dit ruimtelijk planhangtnauw ‘Stad van Straks’.Ditruimtelijk opdeeerderestructuurvisie voort borduurt van2000, voor tienjaar. eentermijn Devisie strategische visievooralgemene dehelestaduit Structuurvisie wijk, anderezijnthematisch. lokatie,een bepaalde van stadtoteen degehele op zijngericht een aantalplannen,veel daarvan Voor van bestaat Groningen hetgrondgebied bouwen. zich, zodatereerderkanwordenmet begonnen ﬁ eendeelvante verhogen neemtdegemeente het onzeker. Omtempovan bouwen inGroningen afhankelijk van veel factorenendaardoorerg kelijk van demogra de komende jarenvraagnaarzalzijnisafhan- Het voorspellen van hetaantalwoningen waar in Nota Kantorenmonitor krijgt alswordt datvorm hetbeleidopgesteld andere weer. Aandehandvan dezemonitor de marktligt,prijzenenlokatiesgeven ditonder in type kantoordathetmeestenminstgoed van dekantorenmarkt indestad.Leegstand,het uitgevoerd. Hierinwordt eenanalysegemaakt Er wordt een ookregelmatig maken. ment diedezewoonvorm aantrekkelijk moeten betrekking totdekwaliteit van eenapparte- toekomst worden vooral met uitspraken gedaan Het berekenen van waardoor ermeeralleenstaandeouderenzijn. ensteedsouderworden,ouder kinderenkrijgen alleenblijven, langer eerder hethuisuitgaan, van huishoudensvindtplaatsomdatjongeren zullenworden.woningen gevraagd Verdunning huishoudens plaatswaardoor ermeer(kleinere) vindterookverdunning vantal. Daarnaast de hetabsoluteinwoneraan- bepalen en emigratie sterfte, Geboorte, ontwikkelingen. immigratie nanciële risicovan onverkochte woningen op ‘DeStadvan Straks-extra’iseen ﬁ bevolkingsprognoses sche enmaatschappelijke . kantorenmonitor is

onderwerpen in wordt ookextraaandacht besteedaaneenaantel visies, gebiedsgerichte Naast geïntegreerde, dige plannen wordenrechtskrachtige vorm Om dezevisiesweer naareenmeer tevertalen legd. die metdebestaandebebouwingworden uitge- samenhangen komen endeonderlinge mogen daarin wordt waar erhoogteaccenten uitgelegd Deze visieszijnmetnamevan belang,omdat veranderingen aangebracht.schaal ingrijpende verdienen. worden In dezegebieden opgrote diespecialeaandachtstadsdelen engebieden stadsdeel- enwijkvisies niveauOp eenlager worden samen meteeneconomisch eneensociaalplan. De onderbouwd. kunnen betekenen worden extrazorgvuldig inderuimte ingreep Onderwerpen dieeengrote ennatuurlijkookde hoogbouwnota. tuurplan zijnde den hiervan inspraakavond. van van een hetplanenorganiseren legging verplichting preteerd. Deenige isdeterinzage worden geïnter- krachtig en kunnensubjectief van afspraken isechter degemaakte rechts- buurt aantal afspraken gemaakt. tie van encommunicatie metdezeactoreniseen betrokken. Overmeerdere partijen departicipa- diejeindestadverricht zijn Bij elke ingreep 2002). nakomen (Burgerjaarverslag afspraken betermoet degemaakte gemeente Naevaluatie datmetnamede isgebleken gaan. overorganisaties hoezijmetelkaaromwillen intentieverklaring van enbewoners- gemeente gedragscode bewonersorganisaties gedragscode is een sleutelbegrip indezecontext.Geen iseensleutelbegrip gemaakt. thematische nota’s ﬁ etsnota, het groen struc- etsnota, hetgroen geschreven voor alle Vertrouwen inde ontwikkelings-, stedebouwkun- . Voorbeel- iseen Bijzondere projecten en functies verdienen extra 87 aandacht, in het boekje ‘operatie achtertuin’ wordt een tiental tips gegeven over hoe om te gaan met omwonenden bij een omstreden project. Deze tips zijn naar mijn mening ook bij uitstek toepasbaar op een aantal hoogbouwpro-

jecten. Daarom worden de tips hieronder kort hoogbouw weergegeven. TIP 1: plaats omwonenden niet voor een vol- dongen feit TIP 2: neem de projecten in samenhang TIP 3: in het vooroverleg zijn mensen meer bereid te luisteren TIP 4: geef emoties de ruimte TIP 5: maak duidelijk waar de inspraak over gaat TIP 6: zorgvuldigheid is van het grootste belang TIP 7: vorm een begeleidingscommissie TIP 8: nazorg hoort erbij TIP 9: zorg voor en ﬂ ink budget TIP 10: overlast gezamenlijk aanpakken

Al deze tips kunnen veel problemen voorkomen, maar kosten aan de andere kant geld en tijd. Zonder dwang zullen deze tips naar mijn mening maar matig ter harte worden genomen. Het Lokaal Akkoord is een afspraak tussen de gemeente en de woningcorporaties. Er worden allerlei afspraken gemaakt over de woningbouw van de komende tien jaar. Aan de orde komen bijvoorbeeld de woningbouwproductie, organi- satie en ﬁ nanciering. 88 hoogbouw Hoogbouw inGroningen Bijlage 4 - 1 Martinitoren Grote Markt 97 kerk voltooid 1627 nee nee binnenstad 2 Groninger Forum Nieuwe Markt 50 publieke werken in voorbereiding, start bouw in 2008 nee nee binnenstad 3 Der Aa-kerk Aa-kerkhof 78 kerk voltooid nee nee binnenstad 4 De Poort van Ebbinge Nieuwe Ebbingestraat 14 wonen/commercieel nooit gebouwd nee nee binnenstad 5 Watertoren Noorderbinnensingel 45 watertoren voltooid 1908 nee nee binnenstad 6 De Nieuwe Kerk Nieuwe Kerkhof 44 kerk voltooid 1828 nee nee binnenstad 7 Albion Noorderhaven 10 wonen voltooid nee nee binnenstad 8 Praediniusflat Praediniussingel 40 12 wonen voltooid 1997 nee ja binnenstad 9 Herepleinflat Hereplein 11 wonen voltooid nee ja binnenstad 10 Cameratoren Hereplein 15 wonen studie ja ja binnenstad 11 St. Jozefkerk Rademarkt 78 kerk voltooid nee nee binnenstad 12 Freia Trompstraat 9 kantoren voltooid nee nee binnenstad 13 Kop van Oost Sontweg tot 58 wonen in aanbouw nee ja De Meeuwen/ Eemskanaal 14 Waterbedrijf/Fortis Griffeweg 10 kantoren kantoren nee ja De Meeuwen/ Eemskanaal 15 Rabobank De Meeuwen Griffeweg 35 8 kantoren voltooid 1999 nee ja De Meeuwen/ Eemskanaal 16 De Branding Oosterhaven 29 9 wonen voltooid 2000 nee ja De Meeuwen/ Eemskanaal 17 De Brinkflats (2x) De Brink 11 wonen voltooid 1988 nee ja De Meeuwen/ Eemskanaal 18 Het Baken Griffeweg 9 wonen voltooid nee ja De Meeuwen/ Eemskanaal 19 Meeus Europaweg 14 kantoren voltooid, renovatie 2008 nee ja Europapark 20 Phoenix stationsgebied kantoren nooit gebouwd nee ja stationsgebied 21 Hunzehuys Stationsplein 9 kantoren voltooid 1986 nee ja stationsgebied 22 TNT Achterweg 9 kantoren voltooid nee ja stationsgebied 23 Telefoonboek Emmasingel 11 kantoren voltooid nee ja stationsgebied 24 Emmatoren Parkeerterrein achter CS 150 48 wonen studie nee ja stationsgebied voorheen Julianatoren - vrijheidsplein 25 Kompasnaald huidig Cascadeplein 30 kantoren nooit gebouwd nee ja stationsgebied 26 Cascade Cascadeplein 9 kantoren/archieven voltooid nee ja stationsgebied 27 De Regentes Emmasingel 53 19 wonen voltooid 2001 nee ja stationsgebied 28 De Wasknijper Reitemakersrijge 14 wonen nooit gebouwd (plan 1989) nee nee binnenstad 29 De Westerhaven Westerhaven 8 wonen voltooid nee nee Schildersbuurt 30 Eendrachtskade/westerhaven Eendrachtskade 30 kantoren voltooid nee nee Schildersbuurt 31 De Witte Doos Hoendiepskade 60 20 kantoren studie nee nee Schildersbuurt 32 De Zwarte Doos Eendrachtskade 40 13 kantoren voltooid 1976 nee nee Westerhaven 33 Hoendiepflat (oud) van Heemskerkstraat 9 wonen voltooid nee nee Zeeheldenbuurt 34 Hoendiepflat (nieuw) Hoendiep 45 wonen studie nee nee Zeeheldenbuurt 35 De Cranedwinger Kraneweg 10 wonen voltooid nee nee Schildersbuurt 36 Watertoren Herman Colleniusstraat 56 watertoren voltooid 1912 nee nee Schildersbuurt 37 Suikerunie Peizerweg 100 schoorsteen voltooid nee nee Hoendiep 38 Peizerweg Peizerweg 11 wonen voltooid nee nabij Zeeheldenbuurt 39 Neboflat Paterswoldseweg 8 wonen voltooid 1961 nee nabij Corpus den Hoorn 40 Koeriersterweg (2x) Koeriersterweg 12, 17 wonen studie ja nabij Laanhuizen 41 Het Dinkelpark Dinkelstraat 54 18 wonen in ontwikkeling nee nee Rivierenbuurt 42 De Rivierenstede Merwedestraat 9 wonen voltooid 2003 nee nee Rivierenbuurt 43 De Apenrots/ Gasunie Concourslaan 87 17 kantoren voltooid 1994 nee ja stadspark 44 Vrijheidsplein/ libertytower Vrijheidsplein, huidig Mercure van 120 naar 6x 50 wonen studie nee ja stadspark 45 De Boerhaaveflat/ Ponskaart Boerhaavelaan 40 13 wonen voltooid nee ja Corpus den Hoorn 46 Donderslaan Donderslaan 10 wonen voltooid nee nabij Corpus den Hoorn 47 De Confiance Laan van de Vrijheid 9 wonen voltooid nee nabij Corpus den Hoorn 48 Canadalaan/ Gyas Canadalaan 50 15 wonen studie ja ja Corpus den Hoorn 49 Woonzorgtoren (Hoornse Heem II) Laan Corpus den Hoorn 96 30 wonen studie ja ja Corpus den Hoorn 50 Hoornse Heem Laan Corpus den Hoorn 14 wonen voltooid 1997 nee ja Corpus den Hoorn 51 De Rokade Schaaksport 63 20 wonen voltooid 2007 ja nabij Corpus den Hoorn 52 Dreesflat W.Dreesstraat 40 12 wonen voltooid nee nee Hoornse Meer 53 De Vondellaan (nieuw) Vondellaan 20 wonen studie ja nee De Wijert 54 De Vondellaan (oud) Vondellaan 13 wonen voltooid 1965 nee nee De Wijert 55 De Rederijker Van Idekkingeweg 35 11 wonen studie ja nee De Wijert 56 Van Lennepflat Van Lennepstraat 13 wonen voltooid nee nee De Wijert 57 Wijert-noord Van Lenneplaan 14 wonen voltooid nee nee De Wijert 58 De Meester Vestdijk-/ Van Ketwich Verschuurlaan 53 18 wonen in ontwikkeling ja nee De Wijert 59 Vestdijklaan Vestdijklaan 10 wonen voltooid nee nee De Wijert 60 Alfacollege Van Ketwich Verschuurlaan 14 wonen studie ja nee De Wijert 61 Residence Chopin De Savornin Lohmanstraat 12 wonen voltooid 2001 nee nee Coendersborg 62 Zusterhuis Van Houtenlaan 8 wonen voltooid 1960 nee nee Coendersborg 63 Pino-lokatie Hereweg 42 10 wonen in ontwikkeling ja nabij Herewegbuurt Boschhuis eerder plan 64 Groenesteinflat Helperbrink 12 wonen voltooid 1968 nee nabij Coendersborg 65 villaparkflat Goeman-Borgesiuslaan 10 wonen voltooid 2002 nee nee Villabuurt 66 Coendersborg Chopinlaan 12 wonen voltooid 1998 nee nee Coendersborg 67 IBG-torens (oud - 4x) Kempkenberg/ Engelse Kamp 58 15 kantoren voltooid 1971/1980 worden later afgebroken nee nabij Kempkensberg 68 IBG (nieuw) Kempkensberg 92 kantoren in ontwikkeling, start bouw 2010 nee nabij Kempkensberg 69 De Frontier Verlengde Lodewijkstraat tot 8 wonen in voorbereiding nee ja Europapark 70 Hunze Centrale Europapark 124 schoorstenen afgebroken nee ja Europapark 71 Stoker & Brander Europapark 70 20 wonen in verkoop, start bouw nee ja Europapark 72 Geove Europapark 50 12 kantoren voltooid 2005 nee ja Europapark 73 De Haan Europapark kantoren in voorbereiding, start 2007? nee ja Europapark 74 De Volta Europapark 50 kantoren in voorbereiding nee ja Europapark 75 Damsterborg Zaagmuldersweg/damsterdiep 10 wonen voltooid nee nabij Damsterdiep 76 Oostersingel Oostersingel 10 wonen voltooid 1997 nee nee UMCG tevens nieuwe plannen aan Oostersingel 77 NH Hanzeplein Hanzeplein 10 hotel voltooid 2002 nee nee UMCG 78 Campertoren Hanzeplein 50 17 wonen voltooid 1998 nee nee UMCG 79 Zusterflat Antonius Deusinglaan 56 14 onderwijs voltooid nee nabij UMCG 80 Voorzieningenflat Antonius Deusinglaan 10 ziekenhuis voltooid 2004 nee nabij UMCG 81 Oosterhamrikkade (2x) Oosterhamrikkade 10 wonen studie ja ja Oosterpark/ Oosterhamrikkade 82 Wielewaalplein (oud) Wielewaalplein 10 wonen voltooid 1960 nee ja Oosterpark/ Oosterhamrikkade 83 Wielewaalplein (nieuw) Wielewaalplein 18 wonen/commercieel studie ja ja Oosterpark/ Oosterhamrikkade 84 Floresplein Floresplein 10 wonen voltooid nee nee Korreweg 85 Antillenstraat Antillenstraat 15 wonen studie nee nee Korreweg 86 Korrezoom Oosterhamriklaan 45 nee nee Korreweg 87 Molukkenplantsoen Oosterhamriklaan 10 wonen nee nee Korreweg 88 Gorechtkade Gorechtkade 9 wonen nee nee Korreweg 89 De Brugwachter Ulgersmaweg 75 wonen ontwikkeling nee nee De Hunze 90 Ulgersmaweg Ulgersmaweg 16 wonen wedstrijd nee nee Ulgersmaborg 91 De Tasmantoren/ De Waterknoop Regattaweg 75 22 wonen start bouw 2008 ja ja Ulgersmaborg 92 Lewenborgflats Veel gesloopt 10/13/14 wonen voltooid, gedeeltelijk weer afgebroken nee nee Lewenborg 93 Hunzeheem Populierenlaan wonen voltooid nee nee Selwerd 94 Eikenlaanflat Eikenlaan 12 wonen voltooid nee nee Selwerd 95 Berberistoren Berberisstraat 12 wonen voltooid nee nee Selwerd 96 Huize Patrimonium Beukenlaan 14 wonen voltooid nee nee Selwerd 97 Selwerdflats (3x) Kornoelje-,Duidoornstraat/ Esdoornlaan 11 wonen voltooid nee nee Selwerd 98 Woonschijven Paddepoel Paddepoel 9,10,11 wonen voltooid nee nee Paddepoel 99 Orion/ Morgenster Orionlaan/ Grote Beerstraat 65 17 wonen in ontwikkeling nee nee Paddepoel 100 Blauwborgje Zuiderkruislaan 10 wonen voltooid nee nabij Paddepoel 101 De Marquant Voermanshaven 50 14 wonen in ontwikkeling nee nabij Paddepoel 102 ACM-terrein Friesestraatweg 33 (silo) wonen studie, bestaande silo + nieuwe toren ja ja Friesestraatweg 103 Bernouilleborg Zernikelaan 27 onderwijs aanbouw nee ja Zernike Science Park 104 FBOR/ Levenwetenschappen Zernikelaan 28 6 onderwijs in ontwikkeling nee ja Zernike Science Park 105 WSN Landleven 9 onderwijs voltooid nee ja Zernike Science Park 106 Hanze fac. Economische Wetenschappen Zernikeplein 41 9 onderwijs voltooid 2006 nee ja Zernike Science Park 107 De Mudden Zernikelaan 40 12 kantoren studie nee ja Zernike Science Park 108 Reitdiepshaven/ -plein (3x) o.a. Oving Hoogeweg 14/16 wonen studies ja & nee nabij Reitdiep 109 Gallerijflats Vinkhuizen/ Reitdiep (o.a. Veldsp West- en oostrand Vinkhuizen 9 wonen voltooid, deels afgebroken nee nabij Vinkhuizen 110 Vinkhuizen - Aquamarijnstraat Aquamarijnstraat 12 wonen voltooid nee nabij Vinkhuizen 111 De Fortuna Siersteenlaan 53 15 wonen in aanbouw nee nabij Vinkhuizen 112 Het Prisma Siersteenlaan 15 wonen in voorbereiding, start bouw 2007 nee nabij Vinkhuizen 113 De Diamantflat Diamantlaan 13 wonen voltooid nee nabij Vinkhuizen 114 De Palladium Siersteenlaan 11 wonen voltooid 2006 ja nabij Vinkhuizen 115 De Twister Sportpark Vinkhuizen 61 19 wonen studie ja nabij Vinkhuizen

Lokatie onbekend: Tottenham Hale building 19 kantoren nooit gebouwd zorgcomplex van Zofa paddepoel wonen/zorg prijsvraag

90 hoogbouw Hoogbouwkaart Groningen Bijlage 5