TOTUS QUIDEM VERGILIUS SCIENTIA PLENUS EST DE GLOSSEN BIJ DE VIERDE ECLOGA EN HET ZESDE BOEK VAN DE AENEIS

TOTUS QUIDEM VERGILIUS SCIENTIA PLENUS EST DE GLOSSEN BIJ DE VIERDE ECLOGA EN HET ZESDE BOEK VAN DE AENEIS

TOTUS QUIDEM VERGILIUS SCIENTIA PLENUS EST THE GLOSSES ON THE FOURTH ECLOGUE AND THE SIXTH BOOK OF THE AENEID

(with a summary in English)

Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit Utrecht op gezag van de rector magnificus, prof.dr. J.C. Stoof, ingevolge het besluit van het college voor promoties in het openbaar te verdedigen op vrijdag 19 oktober 2007 des ochtends te 10.30 uur door

Hendrikje Antje Bakker geboren op 26 januari 1973, te Engelum

Promotor: Prof. Dr. Á.P. Orbán

Dit proefschrift werd (mede) mogelijk gemaakt met (financiële) steun van het Koninklijk Nederlands Instituut te Rome (KNIR), de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), McKinsey & Company Inc. The Netherlands en mijn ouders, Jetze en Janny Bakker.

Voor Dick, zonder wiens rust, wijsheid en voortdurende steun dit boek niet tot stand was gekomen

INHOUDSOPGAVE INLEIDING ...... 9

DEEL 1 ...... 13

HOOFDSTUK 1 DE ROL VAN GRAMMATICAONDERWIJS IN DE OUDHEID...... 15 1.1 Intellectueel tafelen...... 15 1.2 Het grammaticaonderwijs...... 17 1.3 Servius en Donatus ...... 19 1.4 Schoolmeesters over schoolmeesters...... 22 HOOFDSTUK 2 DE ONTWIKKELING VAN EEN CHRISTELIJK ONDERWIJSPROGRAMMA ...... 25 2.1 De doctrina christiana , een dubbele verdediging...... 26 2.2 De doctrina christiana , de inhoud ...... 27 2.3 Cassiodorus: de praktische invulling van christelijk onderwijs...... 31 2.4 Het lesprogramma voor de rekruten van Christus ...... 32 2.5 De opbouw van christelijk onderwijs ...... 35 HOOFDSTUK 3 GRAMMATICAONDERWIJS BIJ DE KAROLINGERS ...... 37 3.1 Admonitio generalis en Epistola de litteris colendis ...... 37 3.2 De canon...... 40 3.3 De monnik Rahingus ...... 42 3.4 De Vergiliuscodices...... 47 HOOFDSTUK 4 CATEGORISERING VAN DE GLOSSEN ...... 53 4.1 Wat vooraf ging ...... 53 4.2 Vervangingen...... 58 4.3 Grammaticale synoniemen of vertalingen ...... 59 4.3.1 Zelfstandig naamwoord ...... 59 4.3.2 Werkwoorden...... 60 4.3.3 Bijvoeglijk naamwoord...... 61 4.3.4 Bijwoord ...... 62 4.3.5 Voegwoord...... 62 4.3.6 Voornaamwoorden ...... 62 4.3.7 Grammaticale vervangingen...... 63 4.4 Identificatie...... 64 4.4.1 Identificatie van eigennamen...... 64 4.4.2 Identificatie van naamvallen...... 65 4.4.3 Voorzetsels...... 70 4.4.4 Grammaticale termen ...... 71 4.4.5 Identificatie van retorische figuren...... 72 4.4.6 Constructietekens...... 73 4.5 Toevoegingen ...... 75 4.5.1 Toevoeging van het onderwerp...... 76 4.5.2 Toevoeging van het werkwoord ...... 77 4.5.3 Toevoeging van het lijdend voorwerp...... 78 4.5.4 Bezittelijke voornaamwoorden ...... 79 4.5.5 Overige aanvullingen...... 79

7 4.6 Verklaringen ...... 80 4.6.1 Specifiek voor een generiek naamwoord ...... 82 4.6.2 Ongebruikelijke namen...... 82 4.6.3 Parafrases van zinsdelen ...... 83 4.6.4 De vierde Ecloga en christianisering ...... 86 4.6.5 Het zesde boek van de Aeneis; de schoolmeesters aan het woord....89 HOOFDSTUK 5 CONCLUSIE EN SAMENVATTING ...... 103

DEEL 2 ...... 107

UITGANGSPUNTEN VAN DE EDITIE ...... 109

EDITIE VAN DE VIERDE ECLOGA ...... 111

EDITIE VAN HET ZESDE BOEK VAN DE AENEIS ...... 135

VOLLEDIGE TEKST VAN DE VIERDE ECLOGA EN HET ZESDE BOEK VAN DE AENEIS 331 Ecloga 4 ...... 331 Aeneis 6 ...... 332 HANDSCHRIFTBESCHRIJVINGEN ...... 349

BIBLIOGRAFIE ...... 371

SUMMARY ...... 383

CURRICULUM VITAE ...... 387

8 Inleiding

ijdens de grillige weg van het editeren van de glossen van de vierde Ecloga en het zesde boek van de Aeneis van Vergilius, werd me duidelijk dat scholia lastig T maar inspirerend onderzoeksmateriaal vormen. Lastig, omdat de glossen weerbarstig, vaak slecht leesbaar en weinig eenduidig zijn. Inspirerend, omdat deze in de marge geschreven opmerkingen een lappendeken van kennis vormen, die sterk leunt op traditie, maar door zijn verscheidenheid ook een uniek inzicht verschaft in de praktijk van kennisoverlevering in de middeleeuwen. Alhoewel de laatste jaren meer aandacht wordt besteed aan het editeren en bestuderen van glossen, heeft men juist, door de omvang van het materiaal, het overvloedig becommentarieerde werk van Vergilius laten liggen. Dit proefschrift heeft dan ook primair tot doel om een deel van deze glossen toegankelijk te maken. Al vanaf zijn eigen dagen genoot Vergilius roem vanwege zijn grote dichterschap en werden zijn teksten ook als schoolteksten gebruikt. De dichter Propertius bejubelde de Aeneis als groter dan de Ilias ( nescioquid maius nascitur Iliade ) voordat het werk zelfs voltooid was 1. Rond dezelfde tijd werden de Eclogae en de Georgica al becommentarieerd en gebruikt als schoolteksten 2. De traditie van het becommentariëren van literaire teksten was ontstaan bij de Ilias en de Odyssee van Homerus. Literair, historisch en taalkundig onderwijs gingen op die manier hand in hand, zodat de leerling cultureel-historische kennis en kennis van het Latijn gelijktijdig werden bijgebracht. Deze methode van uitleg leverde een aantal standaardcommentaren bij het werk van Vergilius op, waarvan de vierde-eeuwse commentaar van de grammaticus Servius de belangrijkste was 3. In latere eeuwen veranderden en ontwikkelden zich deze commentaren. De overlevering en traditie van het materiaal vormden in de middeleeuwen als het ware een Vergiliuskunde, waarvan de weerslag nu voor u ligt. De glossen bij het werk van Vergilius zijn zo overvloedig dat afbakening een cruciale voorwaarde vormde voor het tot stand komen van dit boek. Ik heb me daarom gericht op de vierde Ecloga en het zesde boek van de Aeneis in een corpus manuscripten dat te dateren is tussen de 9 e en 11 e eeuw. In de vierde Ecloga bezingt de dichter de komst van een goddelijk kind en in het zesde boek van de Aeneis begeeft Aeneas zich naar de onderwereld om zijn vader Anchises om raad te vragen. Christelijke interpreten zagen de komst van het goddelijk kind als een voorspelling van de komst van Christus en de reis van Aeneas naar de onderwereld als de zoektocht van de ziel naar God 4. Alhoewel slechts één manuscript een expliciete christelijke exegese op de passages toepast, blijkt uit de praktijk van het handschriftonderzoek wel dat juist deze passages populair moeten zijn geweest. Veel manuscripten zijn niet gelijkmatig becommentarieerd. Vaak lijkt de kopiist er na een aantal boeken van de Aeneis genoeg van te krijgen en neemt de

1 Prop. 2.34. 66. Zie Tarrant 1997, p. 56. 2 Rond het jaar 20 voor Christus, toen de Aeneis nog niet voltooid was, zou volgens Suetonius ( De grammaticis , 16) Vergilius’ werk al zijn becommentarieerd en onderwezen door Q. Caecilius Epirota, een vrijgemaakte slaaf van Cicero’s vriend Atticus. Zie Tarrant 1997, p. 56; Connington, Nettleship 1963, p. 54. 3 In het tweede hoofdstuk van deze inleiding ga ik uitgebreid in op de culturele context van het grammaticaonderwijs in de late oudheid en het onderzoek naar tekstcommentaren op het werk van Vergilius. Ook in het vijfde hoofdstuk zal de grote invloed van de commentaar van Servius op de middeleeuwse commentaartraditie uitgebreid aan bod komen. 4 Lactantius verwijst bijvoorbeeld naar de vierde Ecloga in de Divinae Institutiones 7,24. Voor vroegchristelijke commentaren op het werk van Vergilius, zie Benko 1980, p. 670-678.

9 hoeveelheid glossen af. Opvallend is dat juist deze twee passages bijna zonder uitzondering rijkelijk van glossen worden voorzien. De afbakening van het corpus manuscripten vanaf de 9 e eeuw hangt samen met het feit dat uit die periode de eerste Vergiliusmanuscripten met glossen zijn overgeleverd. Vanaf de Karolingische renaissance groeit de behoefte aan onderwijsmateriaal en neemt het verzamelen en bewerken van commentaren een grote vlucht. In deze middeleeuwse Vergiliusglossen is de commentaar van Servius alomtegenwoordig. Servius’ gedachtengoed kan voorkomen in vele gedaantes, variërend van de complete commentaar in de marges rond de tekst van Vergilius tot enkele interlineaire glossen. Ik heb de Serviuscommentaar niet opgenomen in de editie wanneer die geheel (of bijna geheel) in de marge is gekopieerd 5. Meerdere manuscripten bevatten een verzameling van glossen die gedeeltelijk afkomstig zijn uit de commentaar van Servius en gedeeltelijk uit andere commentaren. In deze gevallen, waarin Servius (vaak in afwijkende vormen) wordt gebruikt, heb ik de passages wel overgenomen, ook wanneer die letterlijk overeen kwamen met de editie van Thilo en Hagen.

De selectie van het manuscriptencorpus is gebaseerd op B. Munk Olsen, L’Étude des auteurs classiques latins aux XIe et XIIe siècles 6. Deze catalogus biedt een uitstekend overzicht van overgeleverde codices met werk van klassieke auteurs tot aan de dertiende eeuw. Het corpus van uit te geven codices werd in eerste instantie bepaald door twee criteria: de codices moesten scholia bevatten en de codices (en glossen) moesten tussen de negende en de twaalfde eeuw te dateren zijn. Dit leverde een lijst op van rond de vijftig manuscripten, een corpus dat veel te groot bleek te zijn om binnen een enigszins acceptabele periode te transcriberen en te bestuderen. Munk Olsens catalogus biedt een zo compleet mogelijk overzicht van alle overgeleverde codices met klassieke werken. Uit de beschrijvingen werd niet altijd duidelijk of een codex een substantieel corpus glossen bevatte bij de te editeren passages en zo ja, in hoeverre die glossen leesbaar waren. In de praktijk bleek dat veel codices een mix aan commentaren bevatten die gedeeltelijk versnipperd en ad hoc waren opgetekend. Dit kwam vaak de leesbaarheid niet ten goede. Het bleek niet mogelijk te zijn alle codices in autopsie te bestuderen, waardoor ik me moest verzoenen met microfilms van sterk wisselende kwaliteit. Als laatste maakte hun functie als gebruikstekst dat de manuscripten door de eeuwen heen vaak beschadigd waren geraakt door hergebruik. Manuscripten waren bijvoorbeeld uit elkaar gehaald en opnieuw samengebonden met folia uit andere manuscripten. Als de maat van de folia afweek, waren de marges meestal – met de commentaren – afgesneden. Een tekenend voorbeeld van mutilatie door de tand des tijds vormde de codex Compactiones XV uit Monte Cassino, aanvankelijk aanwezig op de geselecteerde lijst maar al in een vroeg stadium geschrapt. Bij een later bezoek aan Monte Cassino bleek wat restte van de codex, na het bombardement in de Tweede Wereldoorlog niet meer te zijn dan een vijftal hele en halve folia met becommentarieerd werk van Vergilius. In de praktijk bleek, kortom, een groot deel van het aanvankelijk gekozen corpus af te vallen. Daarnaast dwong ook de beperkte tijd me om keuzes te maken. Met deze editie pretendeer ik dan ook niet een volledigheid ten aanzien van de scholia bij de vierde

5 De door mij gebruikte editie van Servius is Servii grammatici qui feruntur in Vergilii carmina commentarii , Thilo, G., Hagen, H. (ed.), Leipzig, 1881-1902. Een deel van de hier geëditeerde manuscripten is onderdeel van de door hen vervaardigde editie. 6 Munk Olsen, B., L’étude des auteurs classiques latins aux XIe et XIIe siècles , 3 dln., Parijs, 1982-1989.

10 Ecloga en het zesde boek van de Aeneis maar representativiteit aan de hand van het volgende corpus:

Ecloga 4 9Fb Bern, Burgerbibliothek, 167 9Fc Bern, Burgerbibliothek, 172 (a) + Parijs, Bibliothèque nationale, 7929 (b) 9Fj Parijs, Bibliothèque nationale, 10307 9Fm Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat. 1669 10Ea Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat. 1671 10Fa Bern, Burgerbibliothek, 184 10Fc Parijs, Bibliothèque nationale, 7925 10Fd Parijs, Bibliothèque nationale, 7926 10Ff Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat. 1495 10Fg Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, vat.lat. 1570 10Fh Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat. 1719 11Fa Parijs, Bibliothèque nationale, 7930 11Fd Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat. 1670 11Ic Parijs, Bibliothèque nationale, 10308 11If Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, ottob.lat. 3313

Aeneis 6 9Fb Bern, Burgerbibliothek, 167 9Fj Parijs, Bibliothèque nationale, 10307 9Fk Parijs, Bibliothèque nationale, 13043 9Fm Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat. 1669 10Ea Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat. 1671 10Fc Parijs, Bibliothèque nationale, 7925 10Ff Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat. 1495 10Fg Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, vat.lat. 1570 11Fa Parijs, Bibliothèque nationale, 7930 11Fd Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat.1670 11Ie Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat. 2090 11If Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, ottob.lat. 3313

De sigla zijn zo opgebouwd dat zowel de datering als de lokalisering van het manuscript herkenbaar zijn. Zo refereert 9Fb aan een negende-eeuws handschrift uit Frankrijk. Aangezien het hier relatief ‘low-budget’ manuscripten betreft, is het vaak moeilijk de codices precies te lokaliseren en te dateren 7. Hetzelfde geldt voor de gevonden glossen. Vaak is bij de opmaak van het manuscript al ruimte ingecalculeerd voor de commentaren, maar deze hoeven niet noodzakelijkerwijs tegelijkertijd met de tekst van Vergilius te zijn aangebracht. Hetzelfde geldt voor de interlineaire glossen. Gezien het doel van de lay-out van dit type codices, namelijk om commentaren toe te voegen, ben ik ervan uitgegaan dat de glossen min of meer contemporain zijn. Duidelijk latere toevoegingen of afwijkingen heb ik niet opgenomen in de editie. Zoals gezegd, leunen de commentaren op Vergilius op vele tradities. Dit corpus glossen is niet los te zien van de laatantieke onderwijstraditie en de ontwikkeling binnen het

7 Zie ook de handschriftbeschrijvingen in hoofdstuk 6. Om dezelfde reden is een groot aantal van de oorspronkelijk geselecteerde manuscripten weggevallen. We vinden dit terug in de codering van de sigla (9Fa ontbreekt, zo ook 9Fd etc tot 9Fj ).

11 christelijk onderwijs. Aan de hand van een aantal (literaire) teksten, zoals de Saturnalia van Macrobius, De doctrina christiana van Augustinus, de Institutiones van Cassiodorus, de Admonitio Generalis en het nawoord bij de codex Vaticanus Latinus 1570 van de abt Rahingus, zal ik ingaan op de traditie van het grammaticaonderwijs en specifiek de Vergiliuscommentaren vanaf de late-oudheid tot aan de middeleeuwen. Ik heb hiermee tot doel, de context, inhoud en functie van de glossen toe te lichten en een overzicht te schetsen van de onderzoekstraditie naar commentaren en glossen. De laatste twee hoofdstukken zijn gericht op een bespreking en analyse van de glossen zelf en een beschrijving van de handschriften. Wie glossen uit zo’n groot aantal manuscripten bij elkaar brengt, editeert een lappendeken van tradities en variaties. Het zoeken naar verwantschappen is dan ook niet eenvoudig. Slechte leesbaarheid van de glossen, een overvloed aan zeer bewerkelijk materiaal, vele omissies, het vrije kopiëren en uitwisselen van bestaande commentaren, het ad hoc karakter van een deel van de glossen, ik heb het bij momenten wel eens de soapserie van de filologie genoemd. Toch vormt de grilligheid van het materiaal tegelijkertijd de waarde. Juist de combinatie van een commentaartraditie die gebaseerd is op een belangrijke commentaar samen met een vrij gebruik van die kennis en toegevoegde eigen begrip, geeft ons een kijkje in de keuken van de middeleeuwse schoolsituatie, waarbij duidelijker wordt welke elementen blijkbaar uitleg behoefden of op zijn minst de moeite waard werden gevonden om te benadrukken. Traditie en eigen inbreng gaan daarbij hand in hand. Het blijft daarom lastig om de knoop te ontwarren, zowel qua inhoud als filologische verwantschap. Tegelijkertijd vormt het, misschien juist door het vele monnikenwerk, een historische sensatie bij uitstek, om al die handen en tradities te bestuderen.

12 DEEL 1

13

14 Hoofdstuk 1 De rol van grammaticaonderwijs in de oudheid

1.1 Intellectueel tafelen

p de vooravond van het feest van de Saturnalia ontvangt de Romeinse senator Vettius Agorius Praetextatus een uitgelezen gezelschap aan huis om de avond O al etend en converserend door te brengen, zo vertelt Macrobius Ambrosius Theodosius 8 ons in de Saturnalia . Onder de genodigden bevinden zich edellieden zoals Symmachus, de gebroeders Albini en de nog jonge Avienus. Ook heeft zich een aantal geleerden verzameld in het huis van Praetextatus, onder wie twee filosofen, een retor, een medicus en de grammaticus Servius. Het gezelschap besluit zich te vermaken met een vraag-en-antwoord-spel over zaken die de artes liberales betreffen. Al snel komt het gesprek op Vergilius, die volgens de meeste aanzittenden een autoriteit is in iedere tak van wetenschap 9. Alleen de ongenode en botte gast Evangelus is het niet eens met zoveel lof voor de dichter uit Mantua en begint uit te varen:

‘Toen we schooljongens waren, hadden we een blinde bewondering voor Vergilius want zowel onze schoolmeesters als onze jeugdige leeftijd stonden ons niet toe zijn fouten te doorzien. En dat hij tekortkomingen heeft, kan niemand ontkennen, terwijl hij ze zelf heeft opgebiecht. Want stuurde hij niet zelf zijn gedicht op zijn sterfbed naar de vlammen 10 ? Waarom zou hij dat hebben gedaan, tenzij hij er zorg voor droeg iets aan het nageslacht te onthouden wat zijn reputatie zou schaden? En terecht! Hij schaamde zich voor het toekomstige oordeel over zijn werk wanneer iemand zou lezen over het verzoek van een smekende godin aan haar man – die de enige was met wie ze getrouwd was maar bij wie ze geen kind had, zoals ze heel goed wist – om een wapenuitrusting voor haar zoon 11 of als die duizenden andere passages aan het licht zouden komen waarin Vergilius ofwel door het gebruik van Griekse en buitenlandse woorden ofwel door een verkeerde compositie van zijn werk tegen de goede smaak had gezondigd 12 .’

8 Ongeveer rond 17 december, met als literaire datum 383-384, maar waarschijnlijk later geschreven (in de vijfde eeuw). Zie Fowler, p. 73. Macrobius was een hoge Romeinse staatsbeambte, waarschijnlijk afkomstig uit Noord-Afrika (rond 400). 9 Saturnalia 1,16. 10 Vergilius zou Varro en Tucca op zijn sterfbed opdracht hebben gegeven de Aeneis te verbranden. 11 In boek 8 van de Aeneis (v.369-406) verleidt Venus haar echtgenoot Vulcanus tot het maken van wapens voor Aeneas, die een zoon is van haar en Anchises. 12 Saturnalia 1,24: immo pueri cum essemus, (…), sine iudicio mirabamur, inspicere autem vitia nec per magistros nec per aetatem licebat. quae tamen non pudenter quisquam negabit, cum ipse confessus sit. qui enim moriens poema suum legavit igni, quid nisi famae suae vulnera posteritati subtrahenda curavit? nec immerito. erubuit quippe de se futura iudicia, si legeretur petitio deae precantis filio arma a marito cui soli nupserat nec ex eo prolem suscepisse se noverat, vel si mille alia multum pudenda seu in verbis modo Graecis modo barbaris seu in ipsa dispositione operis deprehenderentur. Het gezelschap reageert geschokt en besluit collectief Evangelus van repliek te dienen door Vergilius’ superieure kennis te demonstreren over filosofie, astronomie, recht en retoriek en zijn gebruik van het werk van Latijnse en Griekse dichters toe te lichten. Nu het hoofdthema van de tafelgesprekken is vastgelegd, komt het mooi uit dat ook de grammaticus Servius zich onder de gasten bevindt. Servius is net toegetreden tot de rang van grammatici en zijn kennis over het werk van Vergilius is al vermaard. Daar waar de onbehouwen Evangelus het gezelschap schoffeert met zijn boude opmerkingen, wordt het karakter van Servius vooral getekend door bescheidenheid. Als geleerde van eenvoudige komaf, is hij zich ten zeerste bewust van het grote rangverschil tussen hem en zijn tafelgenoten. Servius maakt zijn entree met gebogen hoofd achter genodigden van voornamere geboorte. Wanneer, kort na de opening van het samenzijn, Servius’ mening wordt gevraagd naar een grammaticale kwestie, antwoordt hij:

‘Hoewel in een gezelschap als dit, dat niet minder door eruditie dan door edele afkomst respect afdwingt, het eerder mijn plaats is om te leren dan om te onderwijzen, zal ik u toch van dienst zijn en een uitspraak doen over wat u vraagt en eerst het woord Saturnalia toelichten en vervolgens de oorsprong van die andere uitdrukkingen die eerder archaïsch dan modern zijn gebruikt 13 .’

De bescheidenheid van de maker van de meest gebruikte commentaar op het werk van Vergilius komt hier duidelijk als literair topos naar voren. Maar sterker nog wordt Servius als grammaticus getypeerd door zijn aanpak van het probleem. Hem is gevraagd om uit te leggen wat het verschil is tussen de woorden saturnalium en saturnaliorum en waarom de laatste vorm vaker gebruikt wordt dan de eerste (terwijl de eerste grammaticaal juister lijkt). Servius antwoordt:

‘Hij die Saturnalium zegt, volgt de regel. Want naamwoorden die in het meervoud een dativus op ‘–bus’ hebben, hebben nooit een genitivus met meer lettergrepen 14 . Maar de genitivus heeft ofwel hetzelfde aantal lettergrepen als de dativus zoals monilibus, monilium; sedilibus, sedilium ofwel een lettergreep minder zoals carminibus, carminum; liminibus, liminum . Daarom dus, uitgaande van Saturnalibus , is Saturnalium beter dan Saturnaliorum . Maar diegenen die zeggen Saturnaliorum , worden gesteund door de autoriteit van grote mannen. Sallustius, bijvoorbeeld, spreekt in zijn derde boek van Bacchanaliorum en Masurius, in het tweede boek van zijn Fasti zegt: Vinaliorum dies, Iovi sacer est, non ut quidam putant, Veneri 15 .’

13 Saturnalia 1,4: licet, inquit, in hoc coetu non minus doctrina quam nobilitate reverendo magis mihi discendum sit quam docendum, famulabor tamen arbitrio iubentis, et insinuabo primum de Saturnalibus, post de ceteris, unde sit sic eloquendi non novitas sed vetustas. 14 Namelijk, dan de dativus meervoud. 15 Saturnalia 1,4: qui Saturnalium dicit regula innititur: nomina enim quae dativum pluralem in bus mittunt, numquam genitivum eiusdem numeri syllaba crevisse patiuntur, sed aut totidem habet ut monilibus monilium, sedilibus, sedilium , aut una syllaba minus est, ut carminibus carminum, liminibus liminum : sic ergo Saturnalibus rectius Saturnalium quam Saturnaliorum . sed qui Saturnaliorum dicunt auctoritate magnorum muniuntur virorum. nam et Sallustius in tertio Bacchanaliorum ait, et Masurius Fastorum secundo, Vinaliorum dies , inquit, Iovi sacer est, non ut quidam putant,Veneri. (…)

16 Het is niet voor niets dat Macrobius de beroemde grammaticus laat aanzitten in de Saturnalia . De fictie van Macrobius en de realiteit van de late oudheid komen hier dicht bij elkaar. De commentaar die Servius op het werk van Vergilius schreef, was ook al in Macrobius’ dagen veel gebruikt. Vergilius was in Macrobius’ tijd de geijkte autoriteit als het ging om grammaticaonderwijs. Door dit belangrijke onderwijsmateriaal in de vorm van een tafeldialoog te gieten, maakte Macrobius voor zijn zoon een geheel nieuwe en toegepaste onderwijsmethode, wellicht in de hoop dat die minder saai zou zijn dan de veelgebruikte commentaren en artes en dat deze zijn zoon beter bij de les zou houden. Het antwoord van Servius op de vraag over het gebruik van het woord Saturnaliorum is kenmerkend voor de manier waarop de grammatica in zijn tijd werd onderwezen. Eerst geeft hij een uitleg van de eigenschappen van het woord volgens de regel (men hoort de vorm Saturnalium te vervoegen als monilibus , monilium ; het is dus een genitivus), aangevuld door uitspraken en woordgebruik van de autoriteiten. De grammaticus licht eerst de natura, de eigenschappen van het woord toe, gevolgd door usus , het algemeen gebruik (“maar diegenen die zeggen Saturnaliorum ”) gesterkt door de auctoritas (Sallustius). In de setting van het geleerde tafelgesprek komt een belangrijke hoeveelheid culturele achtergrondkennis aan de orde, zoals de herkomst van het feest van de saturnalia . Ook deze kennis wordt overgebracht aan de hand van het werk van Vergilius. In die zin beantwoordt Macrobius zelf de bitse vraag van Evangelus. Vergilius is niet alleen bedoeld voor de (grammatica) instructie van schooljongens. Aan de hand van de verzen van de dichter uit Mantua worden niet alleen grammaticale regels uitgelegd, maar ze dienen ook als een raamwerk voor een gemeenschappelijke culturele kennis.

1.2 Het grammaticaonderwijs In Macrobius’ tekst mag Servius zich zeer bescheiden opstellen, in het onderwijssysteem van de late oudheid speelde de grammaticus echter een cruciale rol. Wie onderwijs bij een grammaticus had genoten, kon zich rekenen tot de culturele elite en had daarmee toegang tot de maatschappelijke ladder. Het belangrijkste criterium voor het beklimmen van die ladder werd gevormd door recte loquendi scientia en door kennis van poetarum enarratio 16 . Deze twee aspecten, correct te kunnen spreken (gevormd taalgebruik) en kennis te hebben van het werk van ‘de dichters’ waren en bleven de cruciale tweeslag van het grammaticaonderwijs en tekenden de intellectuele elite 17 . Bij de recte loquendi scientia ging het om een inhoudelijk inzicht in de eigenschappen en structuur van de taal, de poetarum enarratio richtte zich op het bestuderen en reciteren van een vast corpus literaire teksten. Vanaf een jaar of twaalf gingen kinderen naar de grammaticus waar ze meester leerden worden van correcte taal, kennis opdeden van een vast corpus klassieke teksten en de vaardigheid leerden om de verworven kennis van taal en letterkunde om te zetten in een retorische compositie. Dit gebeurde door middel van dialoog met de magister, memoriseren en reciteren van de klassieke werken, intensieve studie van uitspraak, oefeningen in compositie, studie aan de hand van commentaren en het maken van verhalen of herformuleren aan de hand van voorbeelden 18 . In theorie werden de leerlingen opgeleid in de zeven artes liberales , later onderverdeeld in het trivium (grammatica, retorica en dialectica) en het quadrivium (astrologia, musica, geometria en arithmetica), in praktijk lag de nadruk sterk op de grammatica. Woord voor woord, regel

16 Quintilianus, Institutiones 1,4,2. 17 Kaster 1988, p. 12-14. 18 Orbán 1995, p. 40; Stock 1996, p. 4. Zie ook Marrou 1965, p. 400-411.

17 voor regel werd de tekst doorgespit en werden de woorden van de bestudeerde dichter gebruikt om de regels van de grammatica te bevestigen. De bijdrage van de grammaticus bestond eruit om de kinderen goed, dat is volgens de regels, te leren spreken en hun via woord-voor-woord-uitleg de klassieke dichters bij te brengen. De grammaticus doceerde het ‘volgens de regels te spreken’ ( recte loquendi scientia ) nu als een set van fonologische, morfologische en syntactische regels aangevuld met kennis over archaïsch of buitenlands woordgebruik ( soloecisme ). Vooral de laatste twee onderdelen maakten dat de grammaticus sterk normatief over taal sprak. Robert Kaster omschrijft de grammaticus in zijn boek Guardians of Language dan ook als een scheidsrechter tussen drie rivaliserende krachten binnen taalgebruik, namelijk de gewoonte ( consuetudo usus ), de autoriteiten van de klassieke literaire modellen ( auctoritas ) en de ‘natuurlijke’, grammaticale eigenschappen van taal ( natura ) die bepaald worden door systematische analyse ( ratio ) en opgetekend worden als een set van regels ( regula ) in het handboek van de grammaticus ( ars ) 19 . Naast de technische, inhoudelijke kennis van de taal, speelde de uitleg van de dichters (poetarum enarratio ) een grote rol. Men combineerde de taalkundige uitleg met historisch en ethisch onderwijs. De gebeurtenissen en personages in het verhaal werden namelijk becommentarieerd, beschreven en beoordeeld volgens de heersende mores. Historische gebeurtenissen of personages werden ad hoc uitgelegd, wanneer de bestudeerde literaire tekst daar aanleiding toe gaf. Zodoende had iemand die dit onderwijs had genoten geen totaaloverzicht over bijvoorbeeld de geschiedenis van zijn land. Het systeem gaf geen structurele kennis van de filosofen maar meer kennis van een verzameling statements, en historische namen en vragen 20 . Hiermee werd het bestaande wereldbeeld afgezet en bevestigd in het licht van de bestudeerde tekst. Al deze kennis werd overgedragen via commentaren, aan de hand van een vast aantal literaire teksten. Met deze ‘woord-voor-woord-uitleg’ van de literaire teksten, volgden de grammatici een oude traditie, die terugging op de Homerusexegese in Griekenland. De vorm van de commentaren bleef dezelfde: een indeling per lemma, gevolgd door commentaar, vergelijkbaar met de annotatie in een moderne kritische editie. Hierbij werd de literaire tekst beschouwd als vragen oproepend, waarop in de commentaar dan een antwoord werd gegeven. De exegetiserende manier van tekstverklaring en grammatica-onderricht, waarbij in de tekst ‘ad hoc problemen’ werden opgelost, leidde er toe dat er geen gestructureerd overzicht ontstond. De verschillende artes , zoals de Ars minor en de Ars maior van de grammaticus Donatus, fungeerden naast de commentaren als handboek. Een gestructureerde lesmethode, in onze zin van het woord, ontbrak dus. Zoals al naar voren kwam in de eerste paragraaf, diende het onderwijs bij de grammaticus tot het ‘goed leren spreken’ van Latijn. Gepolijst taalgebruik en een zekere achtergrondkennis boden de sleutel tot maatschappelijk succes. De lespraktijk richtte zich dus vooral op het technisch (talig) inzicht in de taal, bij leerlingen die het ‘ rosa, rosae, rosae - punt’ al lang overstegen waren en zelfs nooit hadden gekend omdat ze moedertaalsprekers van het Latijn waren. Grammaticaonderwijs betekende in die zin ook vooral het leren beheersen van een set met codes die werd herkend door mensen die onderwijs hadden genoten. Kennis van het werk van ‘de grote dichters’, evenals inhoudelijke kennis van het Latijn, leverden een intellectuele elite op die elkaar kende en herkende doordat ze hetzelfde jargon sprak en dientengevolge elkaars intellectuele grappen en nuances begreep. Daarnaast beschikte ze over dezelfde set met cultuurhistorische en morele gemeenplaatsen en waarden waardoor

19 Kaster 1988, p. 19, zie ook Kaster 1980, ‘The grammarian’s authority’, p. 223. 20 Kaster 1988, Hs 1; Over het laatantieke grammaticaonderwijs, zie ook Holtz 1981, p. 24-46.

18 ze zich inhoudelijk van de massa kon onderscheiden. Binnen deze culturele elite positioneerde de grammaticus zich in de late oudheid als scheidsrechter, die zowel het taalgebruik als de encyclopedie van culturele kennis (gekoppeld aan het vaste corpus teksten) onderwees en beoordeelde volgens de heersende mores van die tijd. Zoals alle scheidsrechters, ontvingen ook de grammatici in de oudheid al kritiek op hun dwingende artes en commentaren. De artes worden vaak beschreven als saai en de grammatici als betweters. In de Noctes Atticae introduceert Aulus Gellius twee grammatici die bijna slaags raken over een grammaticale kwestie en daarbij star vasthouden aan hun eigen definitiones 21 . Niet voor niets noemt Seneca de grammaticus al spottend custos Latini sermonis 22 . In werkelijkheid had ook Macrobius overigens niet zoveel op met de grammatici en hun commentaren. Ten eerste nam hij de moeite om zelf een lesmethode voor zijn zoon te vervaardigen in plaats van zijn zoon op de gangbare traktaten los te laten. Bovendien blijken de uitleggingen die Servius geeft in de Saturnalia niet altijd overeen te komen met de overgeleverde commentaar van de echte Servius 23 . Macrobius legde Servius verklaringen in de mond die hij nooit had gebruikt en baseerde zich voor zijn antwoorden op een andere en in zijn ogen waarschijnlijk adequater commentaar. Deze lijn van kritiek bleek langdurig en hardnekkig. Misschien uitgelokt door de normatieve toon van de grote leermeesters zelf werden en worden commentaren en glossen beoordeeld in termen van linguïstische kwaliteit terwijl het mijns inziens interessanter is te kijken naar de culturele achtergrond van de commentaren. De onderzoeksgeschiedenis naar de commentaar van Servius is daar een goed voorbeeld van.

1.3 Servius en Donatus Vergilius’ autoriteit in de oudheid wordt duidelijk, wanneer men de proloog van Servius op het zesde boek van de Aeneis leest: ‘ Totus quidem Vergilius scientia plenus est’ 24 . Het is dan ook niet verwonderlijk dat er een groot aantal commentaren op het werk van Vergilius ontstond. Voordat Servius aan de slag ging met een grammaticale analyse van de Aeneis bestond er al een ruim corpus aan Vergiliusglossen. De commentaar van Servius bevat namelijk weer materiaal uit commentaren op de Aeneis van voorgangers als Annaeus Cornutus en Amelius Asper 25 . Bovendien werden in de gangbare artes talloze taalregels geïllustreerd aan de hand van voorbeelden uit het werk van Vergilius. Aan de ene kant werden de artes doorspekt met citaten van Vergilius om de beschreven taalregels te staven, omgekeerd ontstonden er volledige of onvolledige commentaren waarbij juist de literaire tekst als uitgangspunt werd genomen om de talige regels uit te leggen. De opbrengst van beide methodes vormt een groot corpus met opmerkingen over tekstpassages van Vergilius en voorbeelden uit zijn werk. Naast de Serviuscommentaar is er nog een doorlopend commentaar overgeleverd, namelijk die van Claudius Donatus (eind van de vierde eeuw) die, net als Macrobius, een leermethode voor zijn zoon zou hebben vervaardigd. Deze Claudius Donatus moet niet verward worden met Aelius Donatus, wiens verloren gegane commentaar veel stof voor

21 Noctes Atticae 14,5. 22 Epistula 95, 65. 23 Kaster 1980, ‘Macrobius and Servius: verecundia and the grammarian’s function’ p. 254. 24 Servius (4e eeuw), commentaar bij Aeneis 6,1. 25 Connington, Nettleship 1963, p.lviii, lvix. Zie ook voor andere vroege commentaren op Vergilius de inleiding bij deze editie (dl. 1, p.liv-c). Zie ook Kaster 1988, p. 237-440.

19 discussie heeft opgeleverd 26 . De commentaar van Claudius Donatus beperkt zich tot de Aeneis en is vooral een hervertelling van het verhaal in proza, met hier en daar aandacht voor retorische figuren. Naast deze commentaar van Claudius Donatus is er nog een aantal anonieme doorlopende commentaren bij delen van het werk van Vergilius zoals de Scholia Veronensia , de Scholia Bernensia en de Explanationes in Bucolica , die worden toegeschreven aan de laatantieke commentator Iunius Philargyrius 27 . De commentaar van Servius is van deze wijdverbreide traditie de enige representant die in zijn geheel is overgeleverd. Dit heeft mijns inziens het onderzoek naar Vergiliuscommentaren parten gespeeld. Terwijl de commentaar in wezen een ‘topje van de ijsberg’ van Vergiliuswetenschap aan ons laat zien, is het onderzoek veeleer gericht geweest op de commentaar zelf en die van Servius’ leermeester Aelius Donatus. Zoals Vergilius en Servius hand in hand gaan binnen het grammaticaonderwijs, zo roept eenieder die schrijft over de Serviuscommentaar de geest van Donatus op. In Donatus moet Servius een grote voorganger hebben gevonden. Hiëronymus spreekt over de vierde-eeuwse grammaticus als zijn leermeester en verwijst een aantal malen naar zijn werk 28 . Naast de Ars minor en Ars maior werd ons ook een commentaar op het werk van Terentius overgeleverd van Donatus’ hand. Donatus meldt ons echter in zijn overgeleverde vitae van Vergilius en een voorwoord bij de Eclogae dat hij een volledige commentaar op het werk van Vergilius heeft vervaardigd 29 . In de brief aan Munatius laat Donatus weten dat hij bij het samenstellen van zijn commentaar, de commentaren van anderen op Vergilius heeft onderzocht en het beste heeft overgenomen. Hij heeft daarmee een dienst willen bewijzen aan zijn collega’s en speciaal aan debuterende grammatici. Deze commentaar is echter niet aan ons overgeleverd. Wel distilleerde Servius uit Donatus’ handboek op zijn beurt de voor hem in de lespraktijk nuttige informatie. Dit laatste bevestigt Servius op verschillende plaatsen in zijn commentaar 30 . Tekenend nu voor het onderzoek naar Vergiliuscommentaren is de nadruk die gelegd is op het reconstrueren van de verloren gegane commentaar van Donatus. De achterliggende gedachte daarbij was dat men de oudste en, impliciet, de beste commentaar op Vergilius zou kunnen distilleren uit de ‘wollige en slordige’ manuscripttraditie en zo als het ware de prototekst zou kunnen reconstrueren waarop men zich vanaf de oudheid had gebaseerd. Daarbij wordt mijns inziens geen recht gedaan aan een zich vanaf de oudheid zelfstandig ontwikkelende traditie van ‘Vergiliuswetenschap’ waarbij de antieke commentaren werden uitgebreid. Als illustratie van de tot voor kort gangbare onderzoekshouding ten opzichte van commentaren en glossen en om de eerbiedwaardige achtergrond van het Servius/Donatus onderzoek te schetsen, zal ik hier kort de ontwikkeling van het onderzoek aangeven 31 . Zoals al eerder naar voren kwam, wordt algemeen aangenomen dat Servius zijn Vergiliuscommentaar baseerde op de niet overgeleverde commentaar van Aelius Donatus, een grammaticus van aanzien in het vierde-eeuwse Rome. Servius’ commentaar is in ruime mate overgeleverd, zowel als doorlopende marginale

26 In de editie te vinden in 11Fd . 27 In de editie te vinden in 9Fb,9Fc . Zie over laatantieke Vergiliuscommentaren ook Irvine 1994, hs. 4. 28 Zie Holtz 1981, p. 25, Connington, Nettleship 1963, p.xcii, Law 2003, p. 66. 29 In de brief aan Munatius, zie Holtz 1981, p. 29-30. 30 Servius noemt Donatus veelvuldig als bron. 31 Het beste overzicht van de ontwikkeling van het onderzoek naar de Donatuscommentaar geeft Goold in zijn artikel The Helen episode (1970) . Mijn samenvatting hier is dan ook sterk op dat artikel gebaseerd. Voor de uitgebreidere discussie zijn vooral van belang: de Serviuseditie van Thilo en Hagen en de artikelen van Thomas 1880, Barwick 1911, Savage 1931, Rand 1916, Daintree 1990 en Schindel 1974, p. 9-18.

20 commentaar bij het werk van Vergilius, als ook als zelfstandige tekst in manuscripten met het werk van de Romeinse dichter. Binnen de grootste groep manuscripten is de commentaar tamelijk uniform overgeleverd. Er bestaat een kleine groep manuscripten met additionele scholia 32 . Deze uitgebreide commentaar voegt verklaringen toe aan Servius, biedt alternatieve verklaringen en geeft meer citaten. Deze additionele scholia werden voor het eerst in 1600 gepubliceerd door de Fransman Pierre Daniel en daarom wordt deze uitgebreide Serviuscommentaar in de literatuur dan ook de Servius Danielis commentaar genoemd (Servius Auctus, ook wel DS). Aanvankelijk dacht men dat DS de complete overlevering van de Serviuscommentaar was en dat bij de grootste groep handschriften simpelweg glossen ontbraken. In de negentiende eeuw echter realiseerde men zich dat de Servius Danielis een alligatie was van de Serviuscommentaar met een groot aantal glossen die niet afkomstig waren van Servius. In deze additionele glossen werden namelijk autoriteiten geciteerd die niet door Servius waren gebruikt. Emile Thomas suggereerde in Scoliastes de Virgil ; Essai sur Servius op basis van tekstvergelijking overeenkomsten tussen de toegevoegde Danielisglossen en autoriteiten als Asper en Macrobius. Dit verleende de commentaar, in de woorden van Goold, ‘a unique authority’, ervan uitgaande dat het citeren van antieke bronnen die niet door Servius waren gebruikt geen middeleeuwse activiteit kon zijn geweest. Hieruit concludeert hij, samen met de negentiende-eeuwse Serviusediteurs, Thilo en Hagen, dat de inhoud van de Danielisglossen afkomstig zou zijn uit een met Servius contemporaine andere ‘Vergiliusbron’. Barwick, in Zur Serviusfrage , identificeerde de Danielisglossen als zevende-eeuws en Iers. De additionele commentaar zou door een Ierse monnik uit een laatantieke commentaar zijn gehaald en als het ware her en der aan de commentaar van Servius zijn gelijmd. Maar er was meer. Servius, zo lijkt het, was zijn grote werk begonnen met het vervaardigen van een commentaar op de Aeneis en had pas daarna zijn activiteiten uitgebreid naar de Eclogae en de Georgica. In regel 488 bij het eerste boek van de Georgica meldt de commentaar bijvoorbeeld: ut docuimus in Aeneide en in regel 101 van het vierde boek van de Georgica : sicut in Bucolicis diximus . Door deze en andere kruisverwijzingen meende men dat hij dus eerst Vergilius’ epos en toen pas de rest van Vergilius’ oeuvre had bewerkt. Hiermee werd de volgorde van de commentaar: Vita vergiliana , Aeneis , Eclogae, Georgica . Dit kwam echter niet overeen met de werkwijze in de Danieliscommentaar; deze leek een volgorde Vita vergiliana, Eclogae, Georgica, Aeneis aan te houden. Die volgorde kwam eerder overeen met die van de commentaar van Donatus. Deze werd op basis van zijn Vita vergiliana verondersteld zijn commentaar in chronologische volgorde van het werk van de dichter uit Mantua te hebben afgehandeld. Bovendien liet de Danieliscommentaar op een aantal plaatsen waar Servius Donatus als autoriteit noemt, zijn naam weg. Dit zou erop kunnen wijzen dat deze Donatuscommentaar zelf de bron was (Donatus zou immers niet in zijn eigen commentaar naar zichzelf verwijzen). Over het algemeen was DS bovendien punctueler in het benoemen van citaten dan Servius, die vaak de autoriteiten weglaat of vervangt door bijvoorbeeld alii dicunt . Het viel dus op dat Servius wel naamsverwijzingen gaf en DS niet. Hieruit ontstond de aanname dat de Servius-Danieliscommentaar wellicht een bewerking was van de verloren gegane Donatuscommentaar. Rand suggereerde dat als Servius zijn materiaal uit de commentaar van Donatus haalde en als bovendien iemand in de

32 De opvallende uniformiteit van de Serviuscommentaar (zoals geëditeerd door Thilo en Hagen) is de reden dat ik in mijn editie niet de marginale doorlopende Serviusversies heb opgenomen.

21 middeleeuwen aan de tekst van Servius een substantieel aantal Donatusglossen had toegevoegd, dan in wezen de Donatustekst tot onze beschikking stond. Door Travis werd al spoedig na deze grote ontdekking roet in het eten gegooid nadat hij de additionele glossen had vergeleken met de overgeleverde commentaar van Donatus op Terentius en tot de conclusie was gekomen dat de stijlen van de twee teksten te veel van elkaar verschilden om direct verwant te kunnen zijn. Hiermee kwam een einde aan de zoektocht naar de commentaar van Donatus; het dédain ten opzichte van de middeleeuwse traditie was echter daarmee nog niet verdwenen.

1.4 Schoolmeesters over schoolmeesters De grammatici mocht in de oudheid al starheid en normatief gedrag zijn verweten, in het wetenschappelijk onderzoek van de twintigste eeuw kregen ze in ieder geval nog enig krediet voor hun kennis van het Latijn. Een heel ander lot was de middeleeuwse commentatoren beschoren, wier enige beoordelingscriterium vaak was in hoeverre ze de laatantieke autoriteiten foutloos hadden gekopieerd. De achterliggende gedachte van het onderzoek was dat men uit de wollige, slordige wirwar van middeleeuwse glossen de laatantieke, ‘correcte’ versie van een commentaar zou kunnen distilleren. De middeleeuwse traditie zou daarbij niets substantieels hebben toegevoegd aan de commentaren en alleen de oorspronkelijke traditie hebben vertroebeld. De middeleeuwse geleerden kregen er in de wetenschappelijke literatuur doorgaans stevig van langs. Alhoewel Goold zeker niet alleen staat in deze traditie, volg ik opnieuw diens redenering om de gangbare opinie te schetsen. We gaan terug naar de zevende-eeuwse Ierse monnik uit de vorige paragraaf. Deze gebruikte, volgens de gangbare theorieën een laatantieke commentaar (wellicht Donatus) en vulde daarmee de commentaar van Servius aan. Hij lijmde als het ware de additionele glossen aan de commentaar van Servius. Om dit te staven, wordt regel 1,448 aangehaald uit de Aeneis waarbij Servius in zijn commentaar uitlegt waarom de portalen van de tempel van Dido van brons waren gemaakt. Servius meldt: aerea uel quod aes magis ueteres in usu habebant, uel quod religioni apta est haec materies; denique flamen Dialis aereis cultris tondebatur. De Servius- Danieliscommentator voegt op basis van extra gegevens uit andere commentaren toe: Aut qui uocalius ceteris metallis, aut quia medici quaedam uulnera aere curant .Goold zegt dan: ‘maar hij voegt opnieuw toe: aut dicit quia veteres magis aere usi sunt .’ Dit is dom in Goolds opvatting want juist die opmerking had Servius al gemaakt. De kopiist heeft blijkbaar niet in de gaten dat Servius met die opmerking was begonnen en daarom is hij ‘no critic and heedless of inconsistancies and contradictions’. Bovendien heeft de Ier een ‘dreadful Latin style’, hij vervangt het woord uocare door appellare , vervangt twee keer het voorzetsel cum door in en laat een woord uit een fragment van Sallustius weg. Goolds conclusie over deze monnik moet zijn: ‘he is hack, without taste or learning or brains’, een ongenadig oordeel over iemand die toch zogenaamd de sleutel tot de Donatuscommentaar in handen heeft. Wat de kopiist wordt verweten is niet niks: hij kopieert blijkbaar zonder nadenken lappen tekst, sterker nog, je zou bijna gaan denken dat de zevende-eeuwse monnik in het geheel geen Latijn beheerst als je kijkt naar de fouten die hij maakt. De toegevoegde opmerking aut dicit quia veteres magis aere usi sunt lijkt verdacht veel op Servius’ eerste opmerking uel quod aes magis ueteres in usus habebant en je hoeft niet een briljant latinist te zijn om te herkennen dat de twee glossen dezelfde inhoud hebben. Hetzelfde geldt voor het klassieke uocare dat vervangen wordt door appellare . Er van uitgaande dat de kopiist het woord heeft toevoegd om het lemma te vervangen of te verklaren, leidt het tot een conclusie die geen hoop geeft over zijn kennis van het Latijn.

22 Maar misschien is er iets anders aan de hand; misschien zag de kopiist wel degelijk dat het tweede deel van de toegevoegde glosse overeenkwam met de commentaar van Servius, maar trachtte hij een compilatie te maken van de commentaren die hij voorhanden had. Wellicht bezat hij een Serviuscommentaar en had hij een andere laatantieke (wel of niet Donatus) commentaar als legger beschikbaar die hij toevoegde aan het Serviushandschrift. Hij kopieerde daarbij de hele commentaar, waarbij hij sommige ‘verdubbelingen’ voor lief nam. Hij ‘verving’ dan ook niet het woord uocare door appellare maar voegde hij het toe als synoniem. Lange tijd werd de beoordeling van de commentaren in middeleeuwse manuscripten bepaald door het idee dat aan de middeleeuwse commentaren per definitie oudere voorgangers voorafgingen die van betere kwaliteit waren en dat de middeleeuwse bewerkers en kopiisten van die overgeleverde commentaren niet in staat waren geweest een afweging te maken van wat ze wilden bewerken of kopiëren en wat niet, laat staan dat ze capabel waren om zelf iets toe te voegen 33 . Dit oordeel heeft ook in hoge mate de overlevering van de Vergiliuscommentaren bepaald en heeft ertoe geleid dat het onderzoek naar Vergiliuscommentaren met name gericht is geweest op het reconstrueren van de verloren gegane commentaar van Donatus en van de meest authentieke versie van de commentaar van Servius. Niet dat Servius niet belangrijk was voor de middeleeuwse commentatoren. De grotendeels uniforme overlevering bewijst al dat men hem als een autoriteit op het gebied van Vergilius beschouwde en zijn werk betrekkelijk consciëntieus kopieerde. Ook uit de editie van het Vergiliusmateriaal komt naar voren dat de commentaar van Servius een belangrijke bron was bij het maken van ‘lesedities’ van het werk van Vergilius. Het is echter belangrijk de middeleeuwse magistri op waarde te schatten en hun keuzes uit het beschikbare materiaal als intelligente keuzes te respecteren (uitzonderingen daargelaten). Het beschikbare materiaal werd letterlijk gekopieerd, bewerkt of weggelaten, afhankelijk van de lesbehoefte van het moment. Inzicht in de overlevering, aard en functie van de ‘schoolcommentaren’ vereist dan ook een wetenschappelijke blik die de middeleeuwse glossen beschouwt als een functionerende lesmethode en niet alleen maar als een kwalitatief betere of mindere overlevering van de oudheid 34 .

33 Het artikel van Daintree (1990) is in deze context verhelderend. Ook hij wijst op een aantal vooronderstellingen bij het bestuderen van middeleeuwse glossen en commentaren. 34 Zie hoofdstuk 4.

23

24 Hoofdstuk 2 De ontwikkeling van een christelijk onderwijsprogramma

n de (late) oudheid vormde grammaticaonderwijs een van de sleutels tot maatschappelijk succes. Wie het jargon van de grammatica-opleiding beheerste, I hoorde erbij en kon opklimmen in de samenleving. Deze situatie leverde echter een gewetensconflict op voor de vroege christenen. Zij hadden nog geen eigen onderwijssysteem en waren dus afhankelijk van het curriculum waarin de bestudering en categorisering van de taal een cruciale rol speelde. In de bijbel was duidelijk gemaakt dat Petrus en Johannes ongeletterde leken waren 35 en ook Paulus verdedigde zich door te zeggen dat hij onwetend was in het spreken maar niet in kennis 36 . De grammaticastudie werd bovendien beoefend aan de hand van heidense teksten zoals de Aeneis , waarin helden heen en weer werden geslingerd door het lot en door de heidense godenwereld. Dit riep vele vragen op: in hoeverre was het juist om het gepolijste antieke jargon te gebruiken terwijl de apostelen zelf eenvoudige taal bezigden en klaarblijkelijk zich primair richtten op de boodschap en niet op de vorm? Moest men niet juist uit de eenvoud de kracht winnen? En in hoeverre was het geoorloofd om het Latijn te leren aan de hand van heidense, klassieke teksten zoals die van Vergilius? Een aantal vroegchristelijke denkers besefte de noodzaak van een gedegen opleiding om de bijbel beter te kunnen interpreteren en de boodschap te kunnen verkondigen. Een bijkomend effect van dit alles zou zijn dat het christendom zich beter zou conformeren aan het grammaticale en retorische jargon, zodat de nieuwe leer en de bijbel als tekst serieus zouden worden genomen door de hoger opgeleiden van die tijd 37 . Een van die denkers was Augustinus, die een brug probeerde te slaan tussen de conflicterende belangen. In dit hoofdstuk ga ik dieper in op de wijze waarop Augustinus de belangen verenigde in De doctrina christiana. Dit traktaat was cruciaal voor de verdediging van de vermenging van heidens en christelijk onderwijs. Verderop in dit hoofdstuk bespreek ik de Institutiones van Cassiodorus, die op zijn beurt een praktische invulling gaf aan Augustinus’ ideeën. Beide werken spelen een belangrijke rol als achtergrond van mijn onderzoek omdat ze een beeld verschaffen van de (theologische) context waarin het in latere eeuwen mogelijk en geoorloofd was een heidense tekst te gebruiken in een overwegend christelijk onderwijssysteem. Onder andere hierdoor mocht men zich in de negende en latere eeuwen nog bezig houden met de exegese van een antiek werk over de Trojaanse oorlog.

35 Handelingen 4.13. 36 2 Cor. 11.6, Kaster 1988, p. 71. 37 Zie Kaster 1988, Hs. 2 over de ontwikkeling van het Latijn en de status van het grammaticaonderwijs na het christendom. Zie vanaf p. 84 over De doctrina christiana . Als startpunt voor het bestuderen van De doctrina christiana en de Institutiones , heb ik gebruik gemaakt van Orbáns artikel ‘Augustinus en Cassiodorus, twee pogingen om het heidens Latijns onderwijs te kerstenen’.

25 2.1 De doctrina christiana , een dubbele verdediging Net als Hiëronymus 38 wist ook Augustinus zich niet altijd raad met de positie die hij moest innemen ten opzichte van de heidense literatuur. In de Confessiones , waarin Augustinus’ schooljaren bepaald niet als een grote bron van vreugde worden gepresenteerd, klaagt hij over zijn opleiding:

‘(Die andere zaken) dwongen me de omzwervingen van een of andere Aeneas te memoriseren, terwijl ik mijn eigen dwalingen vergat, en te wenen om de dood van Dido omdat ze zichzelf had gedood uit liefde, terwijl ik ondertussen, ongelukkige die ik was, met droge ogen verdroeg dat ik zelf ten opzichte van u stervende was, oh God, mijn leven 39 .’

Ondanks zijn klacht, was Augustinus als geschoolde retor zich zeer bewust van de voordelen van onderwijs en kennis van de artes liberales . Na zijn bekering was voor hem bijbelexegese, ingericht naar de antieke manier van becommentariëren, de sleutel tot het heil. Hij zag zich dus genoodzaakt zijn medechristenen ervan te overtuigen niet het heidens onderwijs te verwerpen onder het mom dat de apostelen ook ongeletterd waren geweest en retoriek alleen maar leidde tot mooipraterij, maar het aan te wenden voor een betere bijbelanalyse. Hiermee verschafte hij de nieuwe christenen een verantwoord argument tot bijbelanalyse, gestileerd taalgebruik en het bestuderen van de artes liberales . Met De doctrina christiana plantte Augustinus de nieuwe christelijke leer in antieke bodem en zorgde hij voor een verantwoording van het gebruik van heidens, antiek onderwijs voor christelijke doelen, namelijk het beter kunnen interpreteren en uitleggen van de bijbel 40 . Alhoewel Augustinus hierboven nog zijn ongenoegen had geuit over het uit het hoofd leren van passages uit het werk van Vergilius, was deze en de andere schoolliteratuur toch bijzonder vormend voor hem geweest. Zijn opleiding in het trivium had hem duidelijk vaste verwachtingen gegeven over hoe literatuur en literair taalgebruik er uit moesten zien. Dit blijkt uit zijn reactie toen hij de bijbel voor de eerste keer las: ‘De bijbelboeken leken me onwaardig om te worden vergeleken met de majesteit van Cicero 41 .’ Vergeleken met de literatuur die Augustinus vanuit zijn opleiding gewend was, vormde de Latijnse bijbel (Vetus Latina) dan ook een rare collectie teksten van slechte literaire kwaliteit. Dit verklaart misschien waarom hij in De doctrina christiana zich aan alle kanten uitputte om te bewijzen dat de stijl van de bijbel minstens even gecultiveerd was als die van de heidense werken. Hij wilde niet alleen aan de christen het nut van de bestudering van de artes bewijzen, maar ook de elite ervan overtuigen dat de bijbel geen tekst was voor ongeletterde slaven maar dat de bijbel een ingenieuze literaire stijl bezat, die gevat kon worden in de voor hen gebruikelijk grammaticale en retorische regels en die kennis bevatte die belangrijker was dan de gebruikelijke encylopedie van de

38 Op weg naar Bethlehem kreeg Hiëronymus in het jaar 374 in een droom van God te horen: ‘Jij bent een Ciceroniaan, niet een christen’, als verwijt voor zijn te grote belangstelling voor het antieke erfgoed (Epistula 22.30). 39 Confessiones 1.13: (…) quibus tenere cogebar Aeneae nescio cuius errores, oblitus errorum meorum, et plorare Didonem mortuam, quia se occidit ab amore, cum interea me ipsum in his a te morientem, deus, vita mea, siccis oculis ferrem miserrimus. 40 Zie Pollman 1996, p. 68. Zie ook Irvine 1994, p. 169-189, p. 257-262. 41 Confessiones 3,5: non enim sicut modo loquor, ita sensi, cum attendi ad illam scripturam, sed visa est mihi indigna, quam Tullianae dignitati compararem.

26 elite. Daarmee was het doel tweeledig: heidens onderwijs verantwoorden bij de christen en de bijbel als volwaardige tekst verantwoorden bij de heidense elite.

2.2 De doctrina christiana , de inhoud De bijbel als verzameling van tekens (woorden) die verwijzen naar de echte boodschap, vormt een belangrijke sleutel in Augustinus’ redenering in De doctrina christiana. Tijdens het leven, zo zegt Augustinus, terwijl hij verbannen is op aarde, moet de christen een onderscheid maken tussen zaken die hij moet ‘gebruiken’ ( uti ) en zaken waarvan hij moet ‘genieten’. De ware christen geniet ( frui ) alleen van de Drie-eenheid. Alle andere denkbare dingen in het universum, waaronder taal en opleiding, moet hij slechts ‘gebruiken’ om dichter tot God (de Drie-eenheid) te komen. Augustinus legt dit uit door middel van een metafoor:

‘Stel nu dat we reizigers waren, die alleen in hun vaderland gelukkig konden leven. Omdat onze afwezigheid ons ongelukkig maakte, wilden we een einde maken aan ons lijden en naar ons vaderland terugkeren: we zouden dan vervoer over land en zee nodig hebben, dat we konden gebruiken om naar het vaderland, het object van ons geluk, terug te keren. Maar wanneer we gefascineerd zouden raken door de geneugten van de reis en het reizen zelf, dan zouden we onterecht genieten van dingen die we alleen zouden moeten gebruiken en zouden we de reis niet zo snel meer willen beëindigen omdat we in de greep zouden zijn van het verkeerde soort genoegens en vervreemd zouden raken van het vaderland, van welke de genoegens ons gelukkig zouden kunnen maken 42 .’

De zaken nu die we moeten gebruiken ( uti ), vallen uiteen in res (ware dingen) en signa (tekenen). Taal valt onder de signa . Mensen gebruiken taal om hun gedachten aan andere mensen duidelijk te maken. Wanneer men een boodschap opschrijft, zet men die boodschap (gedachte, res ) om in symbolen (letters, signa ). Daarom is een geschreven document een collectie van signa die moet worden gelezen en geïnterpreteerd om terug te komen tot de boodschap ( res ) die op zijn beurt dan weer gebruikt kan worden om dichter te komen tot de liefde voor de Drie-eenheid. Dit heeft belangrijke consequenties voor Augustinus’ houding ten aanzien van de bijbel als een heilige tekst. Voor Augustinus is de boodschap ( res ) van de bijbel heilig maar de geschreven tekst zelf niet (behorende tot de signa ). Om de signa (taalgebruik) van de bijbel goed te kunnen interpreteren en zo de ware boodschap ( res ) te kunnen distilleren, moet je ter zake kundig zijn. Grammaticaonderwijs en verdere bestudering van de artes en andere wetenschappen zijn daarom noodzakelijke middelen om de bijbeltekst te bestuderen en de inhoud te kunnen begrijpen. Talenkennis bijvoorbeeld, is volgens Augustinus onontbeerlijk om de bijbel goed te kunnen interpreteren. De voor handen zijnde bijbelvertalingen zijn dikwijls niet toereikend, omdat vertalers geregeld ver van de oorspronkelijke betekenis afdwalen.

42 De doctrina christiana (hierna afgekort als DDC ) 1,8: Quomodo ergo, si essemus peregrini qui beate vivere nisi in patria non possemus, eaque peregrinatione utique miseri et miseriam finire cupientes in patriam redire vellemus, opus esset vel terrestribus vel marinis vehiculis quibus utendum esset ut ad patriam qua fruendum erat pervenire valeremus; quod si amoenitates itineris et ipsa gestatio vehiculorum nos delectaret, conversi ad fruendum his quibus uti debuimus nollemus cito viam finire et perversa suavitate implicati alienaremur a patria, cuius suavitas faceret beatos.

27 Verder ontstaan er bij de vertalingen soloecismen en barbarismen, omdat bepaalde woordgroepen of zinnen niet makkelijk kunnen worden gevangen in de Latijnse taal. Hierbij moet vooral de boodschap voorop staan, zegt Augustinus nuchter. Want, wat soloecisme genoemd wordt, is alleen maar het niet volgens de regels van een of andere autoriteit combineren van woorden. Of je nu inter homines of inter hominibus zegt, maakt niet uit voor het begrip 43 . Er moet volgens Augustinus zo veel mogelijk gebruik worden gemaakt van vertalingen die dicht bij de grondtekst blijven 44 . Idealiter leren moedertaalsprekers van Latijn ook Hebreeuws en Grieks, om zich in staat te stellen onduidelijke passages in de bijbel in de brontekst te controleren. Augustinus geeft hier blijk van een ‘liberale houding’ ten opzichte van de bijbel. Het gaat primair om de heilige boodschap en niet om de formulering. Bij het bewerken van die boodschap, door kopiëren of vertalen, kunnen fouten in de tekst sluipen. Kennis van grammatica, de overige artes en andere wetenschappen zoals de historia helpen op verstandige wijze bij de boodschap te komen. Het is volgens Augustinus dan ook nuttig om manuscripten te verzamelen en te discussiëren over de kwaliteit van de vertalingen en de manuscripten te emenderen 45 . Als retor was Augustinus geschoold in het vergelijken en bestuderen van teksten en hij bekijkt de bijbel in het licht van zijn opleiding: houd altijd de kwaliteit van je kopie in de gaten en vergelijk verschillende versies wanneer onduidelijkheden zich voordoen. De literair geschoolden moeten echter wel begrijpen dat de bijbel het hele scala aan stijlfiguren bevat die ook te vinden zijn in de antieke teksten. ‘In de Heilige Schrift vinden we niet alleen voorbeelden van deze tropen, zoals van alles, maar ook de namen van sommige andere, zoals ‘allegorie’, ‘enigma’ en ‘parabel’ 46 . Ook de niet geletterden gebruiken deze stijlfiguren in hun spreken. Dit illustreert Augustinus aan de hand van een groot aantal voorbeelden uit de bijbel. Tot zover heeft Augustinus het bestuderen van de grammatica verdedigd. Maar ook het bestuderen van de andere artes heeft een duidelijk doel. Augustinus legt uit dat gebrek aan algemene kennis een tweede reden is dat mensen de boodschap van de bijbel niet begrijpen. Om onbegrip te voorkomen zouden christenen nu de artes liberales moeten bestuderen. Iemand die geen kennis heeft van de artes zal immers niet in staat zijn om de verborgen boodschappen en betekenissen van de bijbel te doorzien. Zo zorgt gebrek aan kennis van de arithmetica bijvoorbeeld voor onbegrip van de mystieke getallen in de bijbel 47 en men zal ook vele passages in de bijbel niet goed begrijpen wanneer men geen kennis van muziek heeft 48 . Ook andere wetenschappen dan de zeven artes zijn belangrijk voor een christen. Augustinus vertelt dat Ambrosius de christenen eens succesvol heeft verdedigd tegen een

43 DDC 2,44: Nam soloecismus qui dicitur nihil est aliud quam cum verba non ea lege sibi coaptantur qua coaptaverunt qui priores nobis non sine auctoritate aliqua locuti sunt. Utrum enim inter homines an inter hominibus dicatur ad rerum non pertinet cognitorem. 44 DDC 2,43: Sed quoniam et quae sit ipsa sententia quam plures interpretes pro sua quisque facultate atque iudicio conantur eloqui non apparet, nisi in ea lingua inspiciatur quam interpretantur, et plerumque a sensu auctoris devius aberrat interpres, si non sit doctissimus, aut linguarum illarum ex quibus in latinam scripturam pervenit petenda cognitio est aut habendae interpretationes eorum qui se verbis nimis obstrinxerunt, non quia sufficiunt, sed ut ex eis libertas vel error dirigatur aliorum, qui non tam verba quam sententias interpretando sequi maluerunt. 45 DDC 2,52: Plurimum hic quoque adiuvat interpretum numerositas collatis codicibus inspecta atque discussa. 46 DDC 3,88: Istorum autem troporum non solum exempla, sicut omnium, sed quorundam etiam nomina in divinis libris leguntur, sicut allegoria, aenigma, parabola. 47 DDC 2,62. 48 DDC 2,66.

28 aanval van de heidenen door zijn kennis van historia . Bewonderaars van Plato hadden namelijk de beschuldiging geuit naar Christus dat hij zijn ideeën zou hebben gestolen van Plato. Maar Ambrosius ontdekte door zijn kennis van de historia , dat Plato Egypte had bezocht en daar Jeremiah tegen het lijf was gelopen. Op die manier kon Ambrosius hard maken dat het veel waarschijnlijker was dat Plato door zijn ontmoeting met Jeremiah de christelijke wijsheden had verworven dan dat Christus ze overgenomen zou hebben van de filosoof. Augustinus besluit:

‘Dus door het bestuderen van de tijden is het veel makkelijker te geloven dat de heidenen alles wat goed is en waar in hun geschriften van onze literatuur hebben overgenomen, dan dat onze heer Jezus Christus Zijn ideeën van Plato had overgenomen – quod dementissimum est credere 49 .’

Hiermee verantwoordt Augustinus voor de christenen dat men een gedegen kennis van de artes liberales moet hebben om de versluierde betekenis van de bijbel te kunnen herkennen. De geleerde Romein moet zich er echter ook van bewust zijn dat de bijbeltekst een rijk aanbod aan stijlfiguren bezit die de moeite waard is te bestuderen en dat de tekst vele versluierde waarheden bevat, die niet onderdoen voor die van de traditionele antieke teksten. Deze stijlfiguren en verborgen betekenissen zijn een geschenk van God, omdat God op die manier voorkomt dat een erudiet publiek zich verveelt en tegelijkertijd de eenvoudigen van geest de makkelijkere passages laat begrijpen 50 . Al met al benadrukt Augustinus het belang van een goede opleiding voor de christen.

‘Uiteraard is het mogelijk voor sommigen om de bijbel al goed te kunnen uitleggen zonder opleiding en puur door de genade van God. Maar zelfs die gezegenden zullen moeten toegeven dat ze hebben leren spreken met behulp van hun ouders. Zou aan ouders dus maar moeten worden aangeraden om dat niet meer te doen, omdat de apostelen in tongen hebben leren spreken zonder hulp, alleen door de Heilige Geest? Of moeten we diegenen die dat niet overkomt (in tongen spreken) maar zeggen dat ze geen goede christenen zijn? Het Pinksterwonder was eenmalig en de meeste mensen moeten het spreken van hun moedertaal en het lezen en interpreteren van de bijbel gewoon leren door studie met behulp van een menselijke leraar. Daarom is het niet zondig, en voor de

49 DDC 2,107-108: De utilitate autem historiae, ut omittam Graecos, quantam noster Ambrosius quaestionem solvit, calumniantibus Platonis lectoribus et dilectoribus, qui dicere ausi sunt omnes domini nostri Iesu Christi sententias, quas mirari et praedicare coguntur, de Platonis libris eum didicisse, quoniam longe ante humanum adventum domini Platonem fuisse negari non potest. Nonne memoratus episcopus, considerata historia gentium, cum reperisset Platonem Hieremiae temporibus profectum fuisse in Aegyptum, ubi propheta ille tunc erat, probabilius esse ostendit quod Plato potius nostris litteris per Hieremiam fuerit imbutus, ut illa posset docere vel scribere quae iurare laudantur? Ante litteras enim gentis Hebraeorum, in qua unius dei cultus eminuit, ex qua secumdum carnem venit dominus noster, ne ipse quidem Pythagoras fuit, a cuius posteris Platonem theologiam didicisse isti asserunt. Ita consideratis temporibus fit multo credibilius istos potius de litteris nostris habuisse quaecumque bona et vera dixerunt quam de Platonis dominum Iesum Christum, quod dementissimum est credere. 50 DDC 1,14-15: Qui enim prorsus non inveniunt quod quaerunt, fame laborant; qui autem non quaerunt, quia in promptu habent, fastidio saepe marcescunt. In utroque autem languor cavendus est. Magnifice igitur et salubriter spiritus sanctus ita scripturas sanctas modificavit, ut locis apertioribus fami occurreret, obscurioribus autem fastidia detergeret. Nihil enim fere de illis obscuritatibus eruitur quod non planissime dictum alibi reperiatur.

29 meeste mensen zelfs noodzakelijk om met de hulp van de artes de bijbel te leren lezen en verklaren. En degenen die de kennis verworven hebben, moeten die zonder jaloezie of trots doorgeven 51 .’

Ook het leren presenteren van de boodschap door middel van de eloquentia van de retoriek (retorica had een slechte naam bij de christenen), is volgens Augustinus een nuttige exercitie voor een christen, alhoewel retorica ook voor de verkeerde doelen kan worden gebruikt. Eloquentia kan echter ook helpen om de waarheid te verdedigen. Het is dus niet het vak zelf dat moet worden afgewezen maar het verkeerde gebruik ervan, en de verdorvenheid van degenen die het misbruiken. Want:

‘aangezien retorica ons zowel tot waarheid als tot leugen tracht te overtuigen, wie zou dan vol kunnen houden dat de waarheid, die van ons afhankelijk is om te worden verdedigd, ongewapend de strijd aan zou moeten gaan met de leugen? Dit zou betekenen dat degenen die ons van de leugen proberen te overtuigen, zouden weten hoe ze een introductie moeten maken om hun publiek goedgezind, geïnteresseerd en ontvankelijk te maken, terwijl wij dat niet zouden weten. Dat zij de leugen zouden betogen in beschrijvingen die adequaat, lucide en overtuigend zijn terwijl wij de waarheid zouden betogen op een manier die ons publiek zou vervelen, hun begrip zou verduisteren en hun verlangen om te geloven zou verminderen 52 .’

Alle retoriek moet er op gericht zijn de boodschap beter te laten overkomen. Maar we moeten wel voor ogen houden dat de functie van retoriek is om mensen te laten begrijpen, door bijvoorbeeld metaforen, wat nog verborgen voor ze was. Retoriek is als een gouden sleutel die geen nut heeft als hij zijn enige taak niet kan vervullen, namelijk openen wat we geopend willen hebben en in dat geval is een houten sleutel beter, als die het wel kan 53 . Net als bij de bestudering van de grammatica en de andere artes , is retoriek dus een middel om de ware boodschap te verkondigen en bovendien op gelijk niveau te kunnen redeneren met eventuele tegenstanders. Zoals geldt voor alle artes is ook de retoriek een middel om christenen dichter bij de waarheid te brengen en het geloof in hetzelfde jargon als de hogeropgeleiden te kunnen verdedigen. Hiermee verantwoordt Augustinus het gebruik van de artes en het heidense onderwijssysteem en legt hij de basis voor christelijk onderwijs naar een antiek systeem.

51 DDC Praefatio, 9-11: Certe enim quoniam cum Christianis nobis res est qui se scripturas sanctas sine duce homine nosse gaudent et, si ita est, vero et non mediocri gaudent bono, concedant necesse est unum quemque nostrum et ab ineunte pueritia consuetudine audiendi linguam suam didicisse et aliam aliquam vel graecam vel hebraeam vel quamlibet ceterarum aut similiter audiendo aut per hominem praeceptorem accepisse. Iam ergo si placet, moneamus omnes fratres ne parvulos suos ista doceant, quia momento uno temporis adveniente spiritu sancto repleti apostoli omnium gentium linguis locuti sunt, aut cui talia non provenerint, non se arbitretur esse Christianum aut spiritum sanctum accepisse se dubitet ? Immo vero et quod per hominem discendum est, sine superbia discat, et per quem docetur alius, sine superbia et sine invidia tradat quod accepit. 52 DDC 4,4: Nam cum per artem rhetoricam et vera suadeantur et falsa, quis audeat dicere adversus mendacium in defensoribus suis inermen debere consistere veritatem, ut videlicet illi qui res falsas persuadere conantur noverint auditorem vel benevolum vel intentum vel docilem preooemio facere, isti autem non noverint? Illi falsa breviter aperte verisimiliter, et ista vera sic narrent ut audire taedeat, intellegere non pateat, credere postremo non libeat? 53 DDC 4,73: Quid enim prodest clavis aurea, si aperire quod volumus non potest, aut quod obest lignea, si hoc potest, quando nihil qauerimus nisi patere quod clausum est?

30 In wezen is hiermee de redenering in De doctrina christiana rond: het bestuderen van heidense teksten en de opleiding in een heidens onderwijssysteem is goed en zelfs noodzakelijk, niet als scientia in zichzelf maar als middel om de versluierde wijsheden van de bijbel te kunnen begrijpen. Bovendien is de bijbel een volwaardig boek, dat verdient behoorlijk bestudeerd te worden naar de regels van het vak.

2.3 Cassiodorus: de praktische invulling van christelijk onderwijs In de Institutiones divinarum et saecularium litterarum van de senator Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus komt de basis van Augustinus’ ideeën over onderwijs terug. Ook Cassiodorus is overtuigd van het belang van onderwijs, om de bijbel goed te kunnen begrijpen en interpreteren. In het voorwoord van de Institutiones meldt hij dat hij zich zorgen maakte omdat hij zag dat het wereldlijke onderwijs met groot enthousiasme aan de scholen werd onderwezen (omdat het de voordelen had van een grote onderwijstraditie) terwijl de goddelijke wetenschap in het geheel niet werd gedoceerd door leraren 54 . Daarop besluit Cassiodorus samen met paus Agapetus sponsoring te zoeken voor christelijke scholen. Helaas mislukt dit plan omdat Italië op dat moment geplaagd wordt door oorlog, want, zo zegt Cassiodorus, ‘een zaak, vredig van nature, kan niet plaats hebben in turbulente tijden 55 ’. Rond 550 verlaat Cassiodorus de politieke arena om zich op zijn landgoed Vivarium terug te trekken. Hier stelt hij zijn ‘leerprogramma’ voor de monnik samen, en verzamelt en emendeert hij de teksten die volgens hem in het christelijke leerprogramma passen. De daarop volgende jaren blijft hij zijn handboek corrigeren en aanpassen en pas vlak voor zijn dood presenteert hij de codex Bamberg Patr. 61 Codex archetypus, ad cuius exemplaria sunt reliqui corrigendi 56 . Bij lezing van de Institutiones is het duidelijk dat Augustinus een autoriteit is voor Cassiodorus. In bijna ieder hoofdstuk wordt aan hem gerefereerd, niet alleen als verdediger van het geloof, maar ook als een leraar die de loci obscuri in de bijbel uitlegt. Cassiodorus’ benadering van de bijbeltekst verschilt echter van die van Augustinus. Augustinus spreekt nog als retor voor een hoger opgeleid laatantiek publiek. Augustinus raadt zijn latijnstalig publiek nog aan Grieks en Hebreeuws te leren om zo de brontekst van de bijbel te kunnen lezen. Cassiodorus schrijft voor geestelijken, die hij een goed instrumentarium wil meegeven om de bijbel te kunnen lezen, memoriseren en begrijpen. Cassiodorus verwacht niet van zijn ‘rekruten van Christus’ dat ze de bijbeltekst in de Griekse of Hebreeuwse brontekst gaan lezen, tekstkritische analyse uitvoeren en verschillende lezingen vergelijken. Hij gaat niet uit van een hoogopgeleid publiek maar probeert nu juist de opleiding praktisch vorm te geven, door het verstrekken van een handboek en het opbouwen van een eigen bibliotheek waarin al deze werken te vinden zijn. Voor hem heeft de bijbel als tekst bovendien veel meer status. De Heilige Schrift is veel meer dan een verzameling signa , het is ook de letterlijke formulering die van belang is. Het corrigeren van de bijbelboeken is daarom een belangrijk werk dat alleen aan de

54 Institutiones Praefatio, r.1-7: Cum studia saecularium litterarum magno desiderio fervere cognoscerem, ita ut multa pars hominum per ipsa se mundi prudentiam crederet adipisci, gravissimo sum, fateor, dolore permotus ut Scripturis divinis magistri publici deessent, cum mundani auctores celeberimma procul dubio traditione pollerent. 55 Institutiones Praefatio, r.13-16: sed cum per bella ferventia et turbulenta nimis in Italico regno certamina desiderium meum nullatenus valuisset impleri, quoniam non habet locum res pacis temporibus inquietis (…)’. 56 Orbán 1995, p. 49. Zie ook Irvine 1994, p. 195-209.

31 hoogstopgeleide mannen uit het klooster is voorbehouden. Bijbelemendatie en het herkennen van de juiste lezing van de heilige teksten is dan ook, naast het lesprogramma voor de christen, één van de hoofdthema’s van de Institutiones .

2.4 Het lesprogramma voor de rekruten van Christus De monnik krijgt in de Institutiones een lesprogramma aangeboden, waarna hij als het ware met het boek in de hand zich naar de bibliotheek in het klooster kan begeven om zijn studie te beginnen. Cassiodorus heeft, naar eigen zeggen, toen het opzetten van christelijke scholen was mislukt, besloten om, gedreven door Gods caritas , zichzelf als christelijke leraar op te werpen om tegenwicht te bieden aan het heidense onderwijs. Cassiodorus geeft aan dat hij dit handboek heeft samengesteld, om de ononderbroken lijn van de heilige geschriften en de samengevatte kennis van de wereldlijke geschriften uiteen te zetten. Hij voegt het topos toe dat dit handboek misschien niet zo mooi geschreven is maar buitengewoon nuttig omdat men daaruit zowel de redding van de ziel als de wereldlijke kennis kan leren 57 . De inhoudsopgave van de Institutiones biedt een goed overzicht van wat de monnik volgens Cassiodorus moet leren. Per onderwerp (vaak bijbelboeken) behandelt hij de belangrijkste werken en vaak ook de volgorde waarin de monnik ze moet lezen. Ook wordt duidelijk dat Cassiodorus werkelijk in zijn bibliotheek heeft verzameld wat hij zijn leerlingen opdraagt te bestuderen. Voortdurend verwijst hij naar codices, alsof hij met zijn vinger langs de boekenplank gaat terwijl hij de leeslijst voor de monnik samenstelt. De ene keer meldt hij commentaren bij elkaar in een band te hebben verzameld omdat dat handig is, verderop zegt hij ‘het is het eerste werk dat ik heb ondernomen in mijn programma van becommentariëren, maar in volgorde de vierde 58 ’. Cassiodorus maakt zelf ook studiemateriaal door commentaren te schrijven. Hij gebruikt een Vergiliaanse metafoor terwijl hij vertelt over zijn commentaar op de psalmen:

‘Ik heb iets geschreven over het Psalter, met de hulp van God, zodat de beroemde woorden van de bard uit Mantua werkelijk geschetst worden: En ik kakel als een gans tussen melodieuze zwanen 59 .’

Wat moet de monnik dan zoal lezen? Het is interessant om in meer detail naar de inhoudsopgave van het handboek te kijken. Cassiodorus begint met de commentaren op de bijbelboeken waaronder de Octateuch (1), gevolgd door Koningen (2), de profeten (3), de psalmen (4), Salomo (5), de evangelieën (7), de brieven van de apostelen (8), maar ook andere geschriften komen aan bod zoals over de verdeling van de Heilige Schrift volgens Hiëronymus (12) en Augustinus (13), over Cyprianus (19) en over Ambrosius (20). Ook zijn er praktisch gerichte hoofdstukken te vinden in Cassiodorus’

57 Institutiones Praefatio r.16-25: (…) ad hoc divina caritate probor esse compulsus, ut ad vicem magistri introductorios vobis libros istos Domino praestante conficerem; per quos, sicut aestimo, et Scripturam divinarum series et saecularium litterarum compendiosa notitia Domini munere panderetur- minus fortasse disertos, quoniam in eis non affectata eloquentia sed relatio necessaria reperitur; utilitas vero inesse magna cognoscitur, quando per eos discitur unde et salus animae et saecularis eruditio provenire monstratur. 58 Institutiones 1,4,1: Sequitur Psalterii codex tertius, qui nobis primus est in commentorum labore, sed bis binum locum tenet in ordine. 59 Institutiones 1,4,2 : A quo, ut fieri solet, mutuans lumen de lumine, aliqua de ipso Domino largiente conscripsi, ut illud in me dictum Mantuani vatis veraciter impleretur ‘et argutos inter strepere anser olores (Ecl. 9,36)’

32 handboek zoals over de voorzichtigheid waarmee men de heilige autoriteit moet lezen met het doel te corrigeren (15), over het toevoegen van interpunctie (26), wat moet worden gelezen door diegenen die de filosofische werken niet begrijpen (28), over de situatie van het klooster Vivarium en dat van Castellum (29) en over dokters (31). Na het lezen van Cassiodorus’ handboek moet de monnik zich richten op de schrijvers van introductiewerken zoals Ticonius de Donatist, Liber regularum , Augustinus’ De doctrina christiana , en werken van anderen. Het leren van de bijbel is een voortdurende wisselwerking tussen het bestuderen van de bijbel en lezen van commentatoren die de loci obscuri uitleggen. Door contemplatie, lezing en uitleg en in laatste instantie gesprekken met wijze, oudere mannen worden de bijbelteksten werkelijk geïnternaliseerd en de versluierde signa begrepen. Degenen voor wie deze intellectuele exercitie niet is weggelegd, kunnen heil verwerven door handwerk te doen (bijvoorbeeld in de tuinen te werken) en alleen de basisgeschriften te lezen. Niet alleen wetenschap leidt immers tot heil want, zegt Cassiodorus:

‘Voor wie echter niet de intellectuele capaciteiten heeft om de commentaren en boeken te lezen en te bestuderen, is er ook heil, want God geeft wijsheid aan een ieder naar Zijn wil. Want als de kennis van goede zaken alleen in de letteren verborgen lag, zouden ongeletterde mensen geen wijsheid bezitten. Maar omdat vele ongeletterde mensen een waar begrip bezitten en het geloof hun door de hemel is ingegeven, staat het buiten kijf dat God aan de mensen met pure en reine gevoelens geeft, datgene wat hij voor hen als nuttig beschouwt 60 .’

Dus laat broeders die niet in staat zijn te leren over heilige of wereldlijke wetenschappen, zich dan richten op het tuinieren en het bebouwen van het land 61 . Het tweede boek van de Institutiones handelt over de artes liberales . In dit deel geeft Cassiodorus van de verschillende artes een handzaam uittreksel op basis van de belangrijkste literatuur, bij de grammatica bijvoorbeeld op basis van de Ars maior van Donatus. Dit verschilt dus van de opzet in het eerste deel, dat veel meer een leeslijst en boekbespreking vormt over de verschillende onderwerpen. Cassiodorus verwijst naar Augustinus wanneer hij zegt dat het weliswaar mogelijk is om de Schrift te begrijpen door de genade van God maar dat we daar niet van uit mogen gaan. Alle dingen zijn mogelijk voor hen die geloven, maar we moeten niet te vaak dit soort wonderen verwachten en liever vasthouden aan het onderwijs 62 . Ook bij Cassiodorus is studie de

60 Institutiones 1,28,2: sciamus tamen non in solis litteris positam esse prudentiam, sed perfectam sapientiam dare Deum unicuique prout vult. nam si tantum in litteris esset scientia rerum bonarum, qui litteras nesciunt utique rectam sapientiam non haberent. sed cum multi agrammati ad verum intellectum perveniant rectamque fidem percipiant caelitus aspiratam, dubium non est puris ac devotis sensibus Deum concedere, quod eis iudicat expedire. 61 Opnieuw met een metafoor van Vergilius: quod si alicui fratrum, ut meminit Vergilius ‘Frigidus obstiterit circum praecordia sanguis ( Georgica 2,484)’ ut nec humanis nec divinis litteris perfecte possit erudiri, aliqua tamen scientiae mediocritate suffultus eligat certe quod sequitur: ‘Rura mihi et rigui placeant in vallibus amnes ( Georgica 2,485)’, quia nec ipsum est a monachis alienum hortos colere, agros exercere et pomorum fecunditate gratulari. Legitur enim in psalmo CXXXVII: Labores fructuum tuorum manducabis; beatus es et bene tibi erit . 62 Institutiones Praefatio 7: Simile est et illud sancti Augustini dictum, quod in libris De doctrina christiana commemorat, quendam famulum barbarum litteris imperitum orationibus crebris ita sibi traditum codicem subito legisse, quasi in schola fuerit longis meditationibus eruditus. De qua re sic ipse subsequens dicit: licet haec fuerint stupenda miracula, et omnia possibilia credentibus approbentur, non nos tamen debere talia frequenter expetere sed in usu communis doctrinae satius permanere, ne cum illa quae sunt supra nos audacter exquirimus, culpam temptationis contra praeceptum Domini potius incurrere videamur dicentis

33 sleutel tot een beter begrip van de bijbel, de bestudering van de artes liberales speelt daarbij een belangrijke rol. Cassiodorus meldt:

‘Omdat we in de heilige literatuur zowel als bij de knapste interpreten veel kunnen begrijpen door stijlfiguren, definities, veel door grammatica, retorica, dialectica, arithmetica, muziek, geometrie, astronomie, is het niet onnuttig om in het boek dat volgt (het tweede boek) kort op de kennis van wereldlijke leraren in te gaan, namelijk op de artes , samen met hun onderverdelingen. Zo kunnen diegenen die al kennis daarover hebben vergaard, dit deel gebruiken als een kleine samenvatting, terwijl degenen die niet de kans hebben gehad erover te lezen, iets kunnen leren van de samengevatte discussie.’

Cassiodorus voegt toe:

‘Het staat buiten kijf dat kennis van deze zaken, zoals onze Vaders vonden, nuttig is en niet zou moeten worden vermeden, omdat men deze kennis overal in de heilige literatuur verspreid ziet, omdat het uit de oorsprong van de universele en perfecte wijsheid stamt. En wanneer deze zaken worden onderwezen in verband met de Heilige Schrift, zal ons vermogen om te begrijpen op iedere manier worden geholpen 63 .’

Hiermee is de verantwoording voor de artes weer gelegd en is Augustinus samengevat: De artes vormen in oorsprong onderdeel van de goddelijke wijsheid en zijn overgenomen door de heidenen. Omdat ze onderdeel zijn van de goddelijke wijsheid, vormen ze een goed instrument om de bijbel beter te begrijpen. Ook in de heilige tekst vindt men immers stijlfiguren, retoriek en wetenschappen terug.

‘En zelfs als het verhaal simpel lijkt, is het niet leeg en ijdel in de goddelijke letteren en alles wat wordt gezegd, wordt altijd gezegd met een nuttig doel zodat dit doel ontvangen wordt in zijn ware betekenis en dat het heil brengt 64 .’

Met behulp van het lesprogramma uit het eerste boek en de kennis van de artes uit het tweede boek, kan men zo de christelijke opleiding afronden. Het eerste boek vormt daarbij de basis van de christelijke opleiding, met voornamelijk kennis over de bijbel. Het tweede deel, de korte compilatie van de verschillende artes , vormt het

in Deuteronomio: Non temptabis Dominum Deum tuum et itero in Evangelio ait: Generatio mala et adultera signum quaerit , et cetera. 63 Institutiones 1,27: quoniam tam in litteris sacris quam in expositoribus doctissimis multa per schemata, multa per definitiones, multa per artem grammaticam, multa per artem rhetoricam, multa per dialecticam, multa per disciplinam arithmeticam, multa per musicam, multa per disciplinam geometricam, multa per astronomicam intellegere possumus, non ab re est instituta saecularium magistrorum, artes scilicet ac disciplinas cum suis divisionibus, in sequenti libro paucis attingere, quatenus et qui talia didicerunt breviter ammoneantur, et qui latius legere fortasse minime potuerunt, aliquid exinde compendiosa brevitate cognoscant. est enim rerum istarum procul dubio, sicut et Patribus nostris visum est, utilis et non refugienda cognitio, quando eam in litteris sacris, tamquam in origine generalis perfectaeque sapientiae, ubique reperis esse diffusam. nam cum ibi reddita fuerint atque monstrata, sensus noster ad intellegendum modis omnibus adiuvantur. 64 Institutiones 1,24,3: nam etsi simplex vidatur esse relatio, nihil vacuum nihil otiosum divinis litteris continetur, sed semper ad utilitatem aliquam dicitur, quae rectissimis sensibus salubriter auriatur.

34 instrumentarium dat helpt om de bijbel beter te interpreteren. Ook bij Cassiodorus ligt de gedachtengang daaraan ten grondslag dat de bijbel een volwaardige tekst is, die alle stijlfiguren en retoriek van de antieke teksten bevat en dat het daarom goed is kennis van de artes te hebben, om die stijlfiguren en vergelijkingen te kunnen herkennen en zo de bijbel beter te kunnen interpreteren.

2.5 De opbouw van christelijk onderwijs De Institutiones bieden naast een indruk van het lesprogramma van de monnik ook een blik in de keuken van het klooster in Vivarium. De Institutiones dienen als een handleiding bij de moeite die Cassiodorus zich in werkelijkheid getroost om de betreffende codices te verzamelen. Het aanleggen van een verzameling van manuscripten en het zorg dragen voor emendatie en collectie van de heilige teksten spelen daarbij een grote rol. Niet alleen de bijbelboeken maar ook de commentaren daarop worden verzameld en gecorrigeerd door Cassiodorus opdat er maar niet bij het uit het hoofd leren verkeerde of foutieve passages zich in de geesten van de rekruten van Christus wortelen. Opnieuw zien we Cassiodorus tussen de codices rondlopen, zich bewust van verschillende versies en kopieën van wisselende kwaliteit. Hij verzucht:

‘voor zover mijn leeftijd het toeliet, ben ik door alle negen codices van de goddelijke autoriteit gegaan, ze zorgvuldig lezend, na een vergelijking van oude codices en eerdere lezingen van vrienden: en in de codices, moet ik toegeven, heb ik hard mijn best gedaan met de hulp van God, niet gebrek te hebben aan beheerste welsprekendheid en niet de heilige boeken te beschadigen met snelle vooronderstellingen 65 .’

Daarnaast brengt hij cola en commata aan voor de eenvoudige broeders, om het lezen van de tekst te vergemakkelijken 66 . De correctie van manuscripten moet worden uitgevoerd door pauci doctique, een kleine groep geleerden, zo zegt hij in het deel met de titel: Met welke voorzichtigheid de hemelse autoriteit moet worden gecorrigeerd 67 . De kleine groep heeft zijn opleiding voltooid en heeft veel kennis vergaard van zowel de heilige als de seculiere geschriften. Omdat deze monniken zoveel hebben gelezen, kunnen ze verkeerde lezingen onderscheiden van taalgebruik dat volgens de regels van de grammatica niet klopt maar eigen is aan het bijbelidioom. Alleen die monniken kunnen beoordelen, en dan nog met de grootste voorzichtigheid, wat ze wel en niet moeten veranderen in de Schrift. In het vijftiende hoofdstuk geeft Cassiodorus daar regels voor: net als Augustinus benadrukt Cassiodorus dat de bijbel haar eigen idioom heeft dat volgens de profane literatuur misschien niet correct is maar wat een ‘speciale manier van uiten is die gewone

65 Institutiones Praefatio 8: quos ego cunctos novem codices auctoritatis divinae, ut senex potui, sub collatione priscorum codicum amicis ante me legentibus sedula lectione transivi; ubi multum me laborasse Domino iuvante profiteor, quatenus nec eloquentiae modificatae deessem nec libro sacros temeraria praesumptione lacerarem. 66 Institutiones 1.12,4: Meminisse autem debemus memoratum Hieronymum omnem translationem suam in auctoritate divina, sicut ipse testatur, propter simplicitatem fratrum colis et commatibus ordinasse; ut qui distinctiones saecularium litterarum comprehendere minime potuerunt, hoc remedio suffulti inculpabiliter pronuntiarent sacratissimas lectiones. 67 Institutiones 1.15: Sub qua cautela relegi debeat caelestis auctoritas.

35 uitingen niet bezitten 68 .’ Daarnaast mogen Hebreeuwse namen niet worden aangepast aan het Latijn. Sommige woorden die volgens de normale grammatica niet correct zijn maar wel in vele codices de lezing zijn, mogen niet worden veranderd. Ook hier volgt Cassiodorus Augustinus, die immers ook strikt genomen niet correcte passages verdedigt door te zeggen dat het om het begrijpen ging en niet om de exacte woorden. Een aantal directieven volgt, onder andere over het aanbrengen van interpunctie; Cassiodorus verwees, zoals we zagen, hier al eerder naar. Hij beschouwt een zekere mate van interpunctie als hulp voor de lezer. Hij sluit het hoofdstuk af met de opmerking dat de correcties er mooi moeten uitzien want: ‘Het is zeker ongepast om broddelwerk te vinden in een boek zo glorieus als de Heilige Schrift.’ Dat Cassiodorus veel belang hecht aan de productie en emendatie van de codices, blijkt ook uit een aantal praktische maatregelen die hij in het klooster neemt ten behoeve van de boekproductie. Zo heeft hij boekbinders in dienst genomen, opdat een mooie buitenkant de schoonheid van de Heilige Schrift mag bekleden, en ook heeft het klooster een soort staalkaart gemaakt van verschillende manieren van binden, waaruit een type omslag kan worden gekozen 69 . Bovendien zijn er ‘lampen’ aangebracht zodat het kopiëren makkelijker wordt bij een helder licht. Dit allemaal dient een duidelijk doel, namelijk het opleiden van de rekruten van Christus aan de hand van gecorrigeerde teksten ‘zodat de rekruten van Christus, nadat ze de psalmen hebben geleerd, de goddelijke autoriteiten kunnen bestuderen in gecorrigeerde manuscripten’. Op die manier komt de juiste kennis over God in hun hoofd en geen kopiistenfouten zullen worden gezaaid in hun geest. Zowel de Institutiones als De doctrina christiana zijn van grote invloed geweest voor de vorming en ontwikkeling van christelijk onderwijs. Als theoreticus gaf Augustinus antwoord op de morele vraag of christenen heidens onderwijs mochten genieten. Hij legde de basis voor de later geldende gemeenplaats; dat het geoorloofd was de kennis van de oudheid te bestuderen, zolang het maar in dienst van het geloof werd was. Het mes sneed aan twee kanten, christenen konden daarmee met een bestaand instrumentarium ‘hun’ tekst analyseren, terwijl het feit dat datzelfde instrumentarium toepasbaar was op de heilige tekst bewees dat grammatica en retorica in wezen een goddelijke oorsprong hadden. Cassiodorus laat ons in zijn werk de ontwikkeling van deze verantwoording zien. De inhoud van het christelijke lesprogramma moeten de heilige teksten zijn, maar kennis van de artes is onontbeerlijk om het integumentum (de verborgen waarheden) in de tekst te kunnen doorzien. Met die artes , met in de eerste plaats de grammatica, is Vergilius onlosmakelijk verbonden. Ook Cassiodorus demonstreert zijn kennis door af en toe een citaat van de Romeinse dichter in zijn tekst te gebruiken. Ook voor hem is Vergilius primair verbonden met grammaticaonderwijs.

68 Institutiones 1.15, 2 : In primis igitur idiomata Scripturae divinae nulla praesumptione temeretis, ne cum ad intellectum communem quae dicta sunt trahere cupitis (quod absit) caelestium verborum puritas dissipetur. idiomata enim legis divinae dicuntur propriae locutiones, quas communis usus non habere cognoscitur (…) 69 Institutiones 1.30,3 : His etiam addidimus in codicibus cooperiendis doctos artifices, ut litterarum sacrarum pulchritudinem facies desuper decora vestiret (…). quibus multiplices species facturarum in uno codice depictas, ni fallor, decenter expressimus, ut qualem maluerit studiosus tegumenti formam ipse sibi possit elegere.

36 Hoofdstuk 3 Grammaticaonderwijs bij de Karolingers

en christelijke heerser moest niet alleen zelf een rechtschapen leven leiden, maar had ook als taak om door correctio en emendatio van zijn onderdanen een E omgeving te creëren waarbinnen iedereen in vrede en welvaart kon leven onder het genadige oog van God 70 . In het uitdragen en realiseren van deze waarden bleken de Karolingers zeer succesvol. Dit leidde tot de Karolingische renaissance, een periode waarin scholing, boekproductie en intellectuele cultuur een enorme impuls kregen. In veel van de Karolingische periode gehanteerde methodologie over scholing en onderwijs klinken de laatantieke christelijke waarden door, zoals ze werden verwoord door Augustinus en Cassiodorus 71 . Ook twee andere teksten speelden een grote rol bij het vormgeven en uitdragen van deze christelijke maatschappij: de Admonitio generalis en de Epistola de litteris colendis . Met deze twee teksten genereerden Karel de Grote en zijn opvolgers een kader waarin christelijk onderwijs, en in dienst daarvan het bestuderen van de artes , een voorwaarde schiep voor het leiden van een godsvruchtig leven.

3.1 Admonitio generalis en Epistola de litteris colendis In 789 vaardigde Karel de Grote de Admonitio generalis uit, waarin hij voorschreef hoe een christelijke maatschappij vorm moest krijgen. Uit de praefatio wordt duidelijk dat Karel zich verantwoordelijk voelt voor het heil van zijn onderdanen. Het grootste deel van de Admonitio generalis is gebaseerd op de Dionysio-Hadriana , een collectie canonieke rechtsregels die in 774 door paus Hadrianus I aan Karel waren gegeven 72 . De 22 overige hoofdstukken vormen een oproep aan bisschoppen, monniken en overige clerici om een waarlijk christelijk leven te leiden. Het heil van de ziel is in eerste instantie afhankelijk van de goddelijke genade, maar het lezen en bestuderen van christelijke werken schept de context waarin het de goddelijke genade mogelijk wordt gemaakt om de ziel te redden. Priesters moeten daarbij in hun levenswandel een voorbeeld zijn. Een nieuwe nadruk wordt gelegd op het in correct Latijn opdragen van missen en het correct zingen van de psalmen of het gloria. Ook wordt het belang benadrukt van het preken, om het volk te vermanen en op het rechte pad te houden. Priesters moeten bovendien in hun parochie uitsluitsel geven over morele kwesties (zoals bijvoorbeeld bestialiteit, diefstal, gierigheid etc.). Ze vormen dus spil in het uitdragen

70 Brown 1994, p. 6: Merovingian kings, in public at least, were committed to shaping a christian society pleasing to God, where the clergy lived disciplined lives according to the dictates of canon law, and where the laity, abandoning all vestiges of their pagan past, held fast to the moral standards of the christian faith; against a background of peace, discipline and just laws, all were to prosper together, pleasing God and working out their salvation 71 Over het gebruikte intellectuele vocabulaire in de middeleeuwen zie Teeuwen 2003. Over de Karolingische renaissance, de invloed daarvan op de intellectuele cultuur en de boekproductie en de vorming van kloosterscholen is uitvoerig geschreven. Voor verdere lezing over deze onderwerpen, verwijs ik naar het werk van Contreni, McKitterick, Ganz en De Jong in mijn bibliografie. Voor de invloed van de Karolingische renaissance op de intellectuele cultuur, zie o.a. Contreni 1995 p. 712-725, 747-757, De Jong 1998, Brown 1994 p. 28-46. Voor de boekproductie en ontwikkeling van scriptoria tijdens de Karolingische renaissance, zie o.a. Ganz 1995, McKitterick 1994, Carolingian culture, emulation and innovation p. 221-248, McKitterick 1989 p. 135-164, Clanchy 1979, 114-145. 72 Over de Admonitio generalis en Epistola de litteris colendis zie o.a. Brown 1994, p. 17, Diem 1998, p. 34-44, Contreni 1995, p. 709-712, De Jong 1995, p. 63-76.

37 van de Karolingische idealen. Dat betekent dat juist deze groep kennis moet hebben van de christelijke doctrine en dat ze schone, ongecorrumpeerde kopieën van de bijbel en de patristische teksten nodig hebben. Maar bovenal moeten ze Latijn te kunnen lezen 73 . Brown vat dit treffend samen als: ‘if faith is the key to understanding, understanding, it is argued, is the key to faith 74 .’ Tegelijkertijd komt uit de slechte kwaliteit van de brieven die aan het hof worden bezorgd duidelijk naar voren dat de clerici zelf scholing en extra onderwijs behoeven om de bijbel goed te kunnen lezen en de mis foutloos op te kunnen dragen 75 . Er moeten dus opleidingsmogelijkheden worden gecreëerd. Paragraaf 72 van de Admonitio generalis handelt dan ook over onderwijs en de noodzaak om scholen op te zetten:

‘En laten zij scholen oprichten van lezende jongens. Verbeter [het onderwijs in] de psalmen, muzieknotatie, zang, computus en grammatica en de orthodoxe boeken, in alle kloosters en bisschopshoven. Want vaak, terwijl mensen op juiste wijze tot God willen bidden, doen ze het niet zoals het hoort, vanwege ongecorrigeerde boeken. En sta niet toe dat jullie jongens deze boeken corrumperen, bij het lezen en bij het kopiëren. Als de evangeliën, het psalter of de missaal moeten worden gekopieerd, laat het dan gebeuren door volwassen mannen, die met volledige toewijding schrijven 76 .’

Zoals bij Cassiodorus, valt het ook nu op dat het vinden en behouden van goed gekopieerde en ‘schone’ teksten opnieuw een belangrijk punt van aandacht is. Om boeken goed te kunnen kopiëren, moesten de kopiisten het Latijn meester zijn. Dus werden er in vele scriptoria snel de belangrijkste grammatica’s en de belangrijkste traktaten over spelling gekopieerd. De algemene toename van de boekproductie, om het boekbezit in de bibliotheken te vergroten, veroorzaakte een schaarste aan kopiisten. Ook wordt er veelvuldig geklaagd over de kwaliteit van het werk dat de meeste kopiisten afleveren 77 . Leren schrijven was een moeilijk proces dat training vereiste. Als beginner oefende men meestal eerst veschillende penstreken (onderdelen van een letter), dan pas letters en dan lettergrepen. Aan de verschillende penstreken (die vaak nog herkenbaar zijn in de individuele letter) werden soms namen gegeven. Het is van belang om daarbij in het achterhoofd te houden dat lezen en schrijven niet op dezelfde manier met elkaar verbonden waren als in onze tijd. Vooral het schrijven was een vakmanschap dat niet iedereen die kon lezen beheerste 78 . De twee vaardigheden werden onafhankelijk van

73 Brown 1994, p. 18-20. 74 Brown 1994, p. 20. 75 Contreni 1995 p. 709-710. De cruciale passage hierbij komt uit de Epistola de Litteris colendis in MGH Cap. 1, p. 79, r. 38-42: ‘Optamus enim vos, sicut decet ecclesiae milites, et interius devotos et exterius doctos castosque bene vivendo et scholasticos bene loquendo, ut, quicunque vos propter nomen Domini et sanctae conversationis nobilitatem ad vivendum expetierit, sicut de aspectu vestro aedificatur visus, ita quoque de sapientia vestra, quam in legendo seu cantando perceperit, instructus omnipotenti Domino gratias agendo gaudens redeat. 76 Admonitio generalis, c. 72: Et ut scolae legentium puerorum fiant. Psalmos, notas, cantus, compotum, grammaticam per singula monasteria vel episcopia et libros catholicos bene emendate; quia saepe, dum bene aliqui Deum rogare cupiunt, sed per inemendatos libros male rogant. Et pueros vestros non sinite eos vel legendo vel scribendo corrumpere; et si opus est euangelium, psalterium et missale scribere, perfectae aetatis homines scribant cum omni diligentia. 77 Ganz 1995, p. 795. 78 Zie bijvoorbeeld Einhard in Vita Caroli .

38 elkaar beoefend. De toenemende behoefte aan boeken zorgde wel voor belangrijke ontwikkelingen in de vorm van het schrift. De ontwikkeling van de Karolingische minuskel vormde een revolutie waarin de met de hand gekopieerde letter werd gestandariseerd tot een soortement drukletter voor kopiisten. Niet alleen vergemakkelijkte dat de techniek van kopiëren. Ook kwam het de leesbaarheid van de manuscripten ten goede en verkleinde het de verschillen tussen kopiisten. Dit leverde tevens een consistenter geheel op wanneer verschillende kopiisten aan een codex werkten. Deze ontwikkeling werd versterkt door het afspreken van vaste afkortingen voor woorddelen, daar waar eerst iedere kopiist zijn eigen afkortingen gebruikte. In de praktijk blijft ‘het oplossen’ van de afkortingen in het Latijn een uitdaging voor de hedendaagse filoloog, omdat ze per regio sterk verschillen. In ieder geval kunnen we concluderen dat er een poging tot uniformeren werd gedaan. Wat betreft de Karolingische minuscul: het succes van de letter blijkt uit onze hedendaagse drukletter die nog steeds daarop is gebaseerd. Wanneer codices gekopieerd zijn, drukt Karel zijn onderdanen op het hart de manuscripten (van christelijke teksten) vooral door oude en wijze mannen te laten corrigeren en niet door onervaren jongens. Zo kunnen ze voorkomen dat ze door het corrigeren de manuscripten slechter maken door fouten tegen de tekst of het christelijke jargon. Het is alsof we opnieuw de stem van Cassiodorus horen spreken. Dit aspect komt sterk naar voren in de brief aan Baugulf van Fulda genaamd Epistola de litteris colendis , die eveneens gedateerd wordt rond 790. De Epistola de litteris colendis is waarschijnlijk het enig overgeleverde exemplaar van een rondschrijven aan de bisschoppen en abten 79 . Hierin maakt Karel nog eens duidelijk dat behalve een goede levenswandel, de kerkelijke gemeenschappen ook de plicht hebben om onderwijs (studie in de letteren) te verstrekken aan iedereen in de gemeenschap die in staat is om te leren. Studie behaagt God. De ideale monnik is dus ook iemand die niet alleen een rechtvaardige levenswandel heeft maar ook geleerd is en ‘goed spreekt’ 80 . Hierbij wordt verwezen naar Mattheüs 12:37: want op grond van je woorden zul je worden vrijgesproken, en op grond van je woorden zul je worden veroordeeld 81 . Dit betekent echter niet dat iedere geestelijke Vergilius las. Overal komt het onderwijs in dienst van de christelijke leer en levenshouding naar voren. Uit de overgeleverde bibliotheekcatalogi blijkt, ook in deze periode, dat de nadruk lag op het verzamelen en bestuderen van patristische teksten. Juiste teksten en het beheersen van de liturgie werden een belangrijk aandachtspunt, maar de overdracht en het bestuderen van wat je geleerdenkennis zou kunnen noemen, bleven voorbehouden aan een kleine elite binnen de gemeenschap 82 . Ook voor dorpspriesters golden andere eisen. Het ging ook hier weliswaar om het verbeteren van het tekstbegrip. Priesters moesten de gebeden van de mis kennen, de psalmen kunnen zingen en het Onze Vader kunnen bidden en uitleggen, opdat de mensen zouden weten wat ze baden. We praten dan dus over een veel basalere en praktischere toepassing van het Latijn dan wat ik heb gevonden in de geëditeerde manuscripten. Op alle niveaus draaide het kortom om een verbeterd inzicht in de heilige teksten. Opnieuw vormde, op het hoogste niveau en voor een kleine groep, de

79 Brown 1994, p. 20, de Jong 1998, p. 64 80 De eerste christenen verwezen nog naar Petrus en Paulus als ongeletterde apostelen om te argumenteren tegen een te gepolijste spreekstijl en het bestuderen van de letteren. Dit thema lijkt in de Karolingische periode zijn overtuigingskracht te hebben verloren. 81 De Jong, 1995, p. 64. Het is overigens opvallend dat de woorden uit Mattheüs hier in een geheel nieuwe context worden gebruikt. Het citaat uit Mattheüs gaat over zonden als kwaadsprekerij, niet over (grammaticaal) foutief gebruik van woorden. 82 Diem 1998, p. 40, De Jong 1995, p. 65.

39 bestudering van de grammatica een middel tot het bereiken van de hier boven geformuleerde doelen.

3.2 De canon Boeken speelden, zoals gezegd, een belangrijke rol bij de nieuwe impuls die de Karolingische renaissance voortbracht. Kloostergemeenschappen verzamelden codices en wisselden uit wat voorhanden was naar aanleiding van de Admonitio generalis en de Epistola de litteris colendis . Enige richtlijnen over welke handschriften belangrijk waren, bestonden er al. Cassiodorus had met zijn Institutiones een voorzet gegeven voor de opbouw van een goede studiebibliotheek voor christenen. Ook Hiëronymus’ De viris illustribus werd als boekenlijst gebruikt. Hiëronymus had dit werk rond 392 geschreven om aan te tonen aan de heidenen hoe talrijk en erudiet de christelijke schrijvers waren. De lijst van Hiëronymus was rond 490 nog eens aangevuld met 91 vijfde-eeuwse auteurs door Gennadius van Marseille en later door o.a. Isidorus van Sevilla. Deze lijst werd gebruikt als belangrijke basis voor theologische werken die antwoord konden geven op de belangrijkste vraagstukken. Tegelijkertijd diende de lijst ook als een boekcollectie vrij van dwalingen en met werken die geschikt waren om te lezen voor christenen 83 . Een ander werk dat als bibliogafische handleiding werd gebruikt was De libris recipiendis et non recipiendis , dat waarschijnlijk rond 700 was ontstaan in Gallië 84 . Door deze werken kregen samenstellers van catalogi een overzicht van wat de christelijke kennis had voortgebracht. Op die manier speelden de lijsten een belangrijke rol bij zowel de organisatie van bibliotheekcatalogi als de inhoud van de bibliotheken. Als we kijken naar wat deze ‘handleidingen’ voorschrijven en naar wat concreet uit overgeleverde inventarislijsten van bibliotheken uit die periode naar voren komt, valt op dat de nadruk vooral lag op de patristische literatuur, theologie en de bijbel. Studie stond in dienst van God en in dienst van de veranderingen en de vorming van een christelijke maatschappij. Bij het verzamelen van commentaren van de kerkvaders dienden gaten ( lacunae ) in de teksten te worden opgevuld. De laatantieke kerkvaders hadden in een andere tijd en samenleving geleefd en gefunctioneerd en hun werken waren op vraagstukken gericht die ondertussen sterk waren veranderd. De commentaren van de kerkvaders richtten zich dan ook op passages in de bijbel die voor het laatantieke publiek interessant waren. Dat waren echter niet per definitie de vragen die speelden voor de lezers in de negende eeuw. De Karolingische verzamelaars maakten bijbelcommentaren om voor iedere passage van de Schrift een waterdichte verklaring te hebben. Daarbij voegden ze zelf toe wat de vaders hadden nagelaten uit te leggen; Vestigia patrum , in de voetsporen van de vaders 85 . Het was een grote uitdaging voor de Karolingers om al die obscure plekken te lijf te gaan en uit te leggen en zo niet alleen te verzamelen maar ook aan te vullen wat er over de belangrijke bijbelteksten was gezegd. De vele overgeleverde glossaria en commentaren zijn daar de getuigen van. Encyclopedisch vergaren van kennis door woordenlijsten, bloemlezingen en compendia van alle soorten van informatie en het opnieuw verzamelen en kopiëren van schoolboeken hebben de Karolingers de naam van verzamelaars eerder

83 McKitterick 1989, p. 202. 84 McKitterick 1989, p. 203: vooral De libris recipiendis et non recipiendis verspreidde zich snel over Europa tot in Noord-Italië. McKitterick geeft een aantal voorbeelden van de overlevering in manuscripten van de lijst. 85 Brown 1994, p. 40.

40 dan van (wetenschappelijke) vernieuwers bezorgd. Dat dit niet geheel terecht is, bewijzen de originaliteit en de intelligentie waarmee de belangrijke teksten werden uitgewisseld, bij elkaar gebracht en aangevuld. In de inventarisatie van bibliotheekcatalogi bij Glauche, vinden we een aantal verzen van Theodulfus van Orléans (750/760-821) onder de titel De libris quos legere solebam 86 . Ook Theodulfus begint met name met de kerkvaders. Maar na het belangrijke corpus kerkvaders, vult hij de volgende auteurs aan:

Sedulius Rutilus, Paulinus, Arator, Avitus, Et Fortunatus, tuque, Iuvence tonans; Diversoque potens prudenter promere plura Metro, o Prudenti, noster et ipse parens. Et modo Pompeium, modo te, Donate, legebam, Et modo Virgilium, te modo, Naso loquax In quorum dictis quamquam sint frivola multa, Plurima sub falso tegmine vera latent 87 .

Grote nadruk ligt, zoals gezegd, binnen het onderwijs en de opbouw van boekbezit op de patristische en christelijke teksten. Daarna is er echter aandacht voor andere wetenschappen, de artes , met de nadruk op grammatica, en voor de klassieke dichters. Het is opvallend dat Theodulfus aan het noemen van de twee antieke dichters, Ovidius en Vergilius een waardeoordeel vastknoopt. In de woorden van deze dichters zijn vele trivialiteiten ( frivola multa ) te vinden, maar ook liggen vaak onder een valse sluier ware zaken verborgen. Naast werken van Vergilius en Ovidius werd ook werk van andere klassieke dichters en prozaschrijvers gekopieerd en verzameld, bijvoorbeeld van Lucanus, Juvenalis, Terentius, Statius, Cicero, Sallustius en Vitruvius. Voor het grammaticaonderwijs gebruikte men onveranderd de (laat)antieke dichters en commentaren waaronder: Servius en Vergilius, de Ars minor en Ars maior van Donatus, maar ook Martianus Capella, De nuptiis Philologiae et Mercurii , Augustinus, De doctrina christiana , Cassiodorus, Institutiones en Isidorus, Etymologiae . De nadruk lag daarbij vooral op het juiste gebruik van woorden en formuleringen. Grammatica stond duidelijk in dienst van de bijbel, om deze beter te kunnen interpreteren. Als het mogelijk was, kon de heidense cultuur voorzien worden van een christelijke glosse. Als dat niet mogelijk was, werd de kennis getolereerd omdat het nuttig was, zoals al eerder naar voren kwam bij Augustinus en Cassiodorus en we ook in het bovenstaande fragment van Theodulfus van Orléans zagen. Ook voor Alcuinus (ca.730-801) speelden de artes een cruciale rol in het verwerven van heil door de mens. Hij gebruikte daarbij het beeld van een tempel van christelijke wijsheid die werd ondersteund door zeven pilaren, de zeven artes . De artes vormden volgens Alcuinus niet alleen propedeutische kennis maar waren ook een link met het goddelijke en daarmee een voorwaarde voor uiteindelijke redding 88 . Daarbij moet wel worden aangetekend dat protesten tegen het lezen en gebruiken van antieke werken bleven bestaan. Het is nog steeds lastig te achterhalen hoe leerlingen vanaf de negende eeuw Latijn leerden. De eerste bemoeilijkende factor daarbij is dat we niet precies weten hoe kloosterscholen georganiseerd waren, wat betreft leeftijden, opleidingsniveaus en

86 Glauche 1970, p. 11-12, zie ook Contreni 1995, p. 728. 87 Carm. 45, MGH Pl.1,543, zie Glauche 1970, p. 11-12, Contreni 1995, p. 728. 88 Contreni 1978, p. 113.

41 curriculum 89 . Het tweede lastige punt, vooral in verband met het grammaticaonderwijs, is de mate waarin leerlingen Latijn beheersten. De laatantieke commentaren gaan uit van leerlingen die nog Latijn spreken als moedertaal. De lastige vraag is, in hoeverre de normale spreektaal in de Romaanse landen in de negende en daaropvolgende eeuwen afweek van het Latijn. Onderzoekers als Michael Banniard en Roger Wright gaven vanaf de jaren negentig een impuls aan deze discussie door erop te wijzen dat de passieve kennis van het Latijn in het Europa in die periode per streek sterk verschilde. In die zin was in het Frankische rijk het doel van de studie van het Latijn primair om het te verbeteren en niet om het als een nieuwe taal te leren 90 . De meeste aanvullende grammatica’s hebben een insulaire oorsprong. Het grote verschil tussen passieve en actieve kennis van een taal is tevens een factor die meespeelt. Zo zouden vele oblaten het Latijn niet meer op de antieke manier hebben gesproken maar nog wel hebben begrepen 91 . Alhoewel ik hier niet verder wil ingaan op die discussie, vormt het zeker een invalshoek die interessante inzichten biedt in de ontwikkeling en het onderwijs van het Latijn. Voor het bestuderen van het werk van Vergilius kunnen we, zoals gezegd, stellen dat het slechts een kleine groep was aan wie dit recht was voorbehouden. Bovendien beheerste deze groep het Latijn al op een behoorlijk niveau voordat ze aan de analyse van het epos begon.

3.3 De monnik Rahingus Op het laatste folium van het manuscript Vat.Lat.1570 maken we kennis met ‘Rahingus monachus’ uit het van Flavigny. Deze Rahingus is geïdentificeerd als de abt van Flavigny rond 900 92 . Hij laat ons een naschrift na bij de Vergiliuscodex dat het beeld schetst dat we in de literatuur tegenkomen van de intellectuele situatie na het uitvaardigen van de Admonitio generalis en de Epistola de litteris colendis . Rahingus vertelt ons dat hij zich met enthousiasme heeft gestort op het verzamelen van boeken om zich nuttig te maken voor zijn kloostergemeenschap. Vanwege het gebrek aan goede kopiisten heeft hij besloten zelf een codex met het werk van Vergilius te kopiëren ten behoeve van de anderen in het klooster93 . Rahingus draagt de codex op aan God en aan Petrus, opdat die het mogen bewaren door vele jaren en over vele curricula ten behoeve van het onderwijs van de jeugd en tot eer van God en de eerste onder zijn apostelen Petrus. De codex is bedoeld, zo voegt hij toe, om op deze plek te worden bewaard zodat men dingen die nodig zijn erin kan bestuderen en niet om het bedrieglijk (onder valse voorwendselen) te ontvreemden of voor verkeerde doelen te gebruiken. En moge degene die dat wel doet op de dag des oordeels veroordeeld worden tot eeuwige verdoemenis. Tot slot richt Rahingus zich tot de lezer en zegt: ‘Oh jij geleerde lezer die

89 Zie o.a. De Jong 1996, Hs 5, Mostert 1996, p. 87-126. 90 Als terminus ante quem voor de ‘dood’ van het vulgair Latijn en de ‘geboorte’ van het ‘Romaans’ neemt men vaak 813, het concilie van Tours aan, waarop de kerk het officiële besluit nam, dat de bisschop in de kerk zijn preek in het “Romaans” moest uitspreken (en in de Germaanse landen natuurlijk in het Duits), zodat het gelovige volk gemakkelijker kon begrijpen wat er gezegd werd: Visum est unanimitati nostrae, ut quilibet episcopus … omelias … aperte transferre studeat in rusticam Romanam linguam aut Thiotiscam, quo facilius cuncti possint intellegere quae dicuntur (MGH Leges III, 2,1, p. 288). 91 Zie voor deze discussie o.a. Banniard 1992 en Wright 2002. 92 In de handschriftbeschrijvingen van codex Vat.lat 1570 van Deslisle 1886, Nogara 1912, Murgia 1975 en Munk Olsen.1982-1989. Delisle indentificeert deze Rahingus als de abt van het klooster van Flavigny rond 900. 93 Door Nogara wordt het nawoord van Rahingus als authentiek geïdentificeerd, Murgia komt met een aantal, gedeeltelijk terechte argumenten om dat te ontkrachten (p. 164).

42 dit onder ogen krijgt, gedenk mij en zeg: O Heer, heb genade met de geest van uw dienaar Rahingus 94 .’ Rahingus sluit af met een elegisch gebed in hexameters dat hij Carmina Virgilii noemt, waarin hij de codex opnieuw aan God en Petrus opdraagt 95 . En inderdaad zijn de hexameters, waarin God wordt bezongen als heerser en maker van hemel en aarde in typisch vergiliaanse beelden en bewoordingen geschreven. Hier is iemand aan het woord die niet alleen zijn kennis van de oudheid en Latijn heeft benut om codices te kopiëren en te verzamelen, zoals hij ons beschrijft, maar die het vergiliaanse jargon zo goed en actief beheerst dat hij het schijnbaar moeiteloos aanwendt ten dienste van God. God is de hoofdrolspeler van het gebed. De codex met het werk van de heidense dichter wordt aan Hem aangeboden. Toch kan ik me door de creativiteit en het plezier waarmee de vergiliaanse formuleringen zijn gebruikt niet aan de indruk onttrekken dat het ook een geleerd grapje is van Rahingus om aan het einde van een codex met het werk van de dichter uit Mantua in een perfect gekopieerde stijl het werk aan God op te dragen. Hier gaan, zo lijkt het, nut en vermaak samen. Rahingus stelt duidelijk dat de codex gebruikt moet worden voor de dingen die nodig zijn om te bestuderen. Tegelijkertijd presenteert hij zich als een intellectueel die met een spelletje de codex extra cachet geeft. Dit geeft in wezen de houding van Cassiodorus en Augustinus weer. De werken van Augustinus en Cassiodorus en hun ideeën over onderwijs en de rol van heidens erfgoed bleven ook in de Karolingische renaissance bruikbaar als richtlijn. Heidense boeken mochten worden gebruikt, maar vooral voor het ondersteunen van de artes en daarmee indirect voor een beter begrip van de bijbel. Als steeds terugkerend topos moest worden toegevoegd dat het antieke onderwijs in dienst van God diende te worden bestudeerd. De zorg rond het kopiëren en verzamelen van codices bleef daarnaast bestaan. Goede kopiisten bleven schaars, terwijl de nadruk op het foutloos kopiëren van de tekst van levensbelang bleef. De codex van Rahingus vormt het schoolvoorbeeld van het type gebruikscodex dat ik ben tegengekomen bij mijn onderzoek: door meerdere handen gekopieerd, ontbrekende katernen, ruime liniëring in de marges en tussen de regels, waarvan een deel halverwege was weggesneden en later weer aangenaaid. Dit waarschijnlijk omdat die folio’s zo versleten en gescheurd waren dat het handiger was ze eerst geheel af te snijden en dan weer aan te naaien dan alleen de scheuren te maken. Het gevolg van deze opknapbeurt was wel dat een deel van de glossen was weggesneden en van een ander deel een stuk ontbrak. Hergebruik, becommentariëren, discussies over de geoorloofdheid van het gebruik van heidens materiaal, zijn elementen die we in het voorafgaande al tegenkwamen. Rahingus’ vergiliuscodex voldoet in die zin aan het beeld dat ons werd geschetst in de Institutiones van Cassiodorus. Dat de Karolingische renaissance een belangrijke periode vormde voor het onderwijs en de boekproductie blijkt alleen al uit het grote aantal overgeleverde manuscripten in de negende eeuw. Uit de periode tot 800 zijn ongeveer 1800 manuscripten overgeleverd, terwijl alleen al uit de negende eeuw ongeveer 7000 manuscripten zijn overgeleverd. Gezien de kleine kans van overleven voor een manuscript tot in onze tijd, is het overbodig hieraan toe te voegen dat dit grote aantal alleen het topje van de ijsberg is 96.

94 Voor de volledige Latijnse tekst zie de handschriftbeschrijvingen hs 5. 95 Onder andere op basis van de titel Carmina Vergilii , betoogt Murgia dat het naschrift van Rahingus niet authentiek is, maar is mee gekopieerd bij het tot stand komen van de codex (Murgia, p. 164). Zijn redenering is: waarom zou Rahingus het gebed de titel Carmina Vergilii meegeven als hij het zelf gemaakt heeft? Murgia ziet mijns inziens daarmee juist Rahingus’ intellectuele knipoog naar Vergilius over het hoofd. 96 Brown 1994, p. 14. Zie ook Ganz 1995, p. 786.

43 De manuscripten in deze editie getuigen van de praktijk van het grammaticaonderwijs vanaf de Karolingische renaissance. Want hoe leerde men nu precies Latijn? Een van de belangrijkste grammaticale traktaten voor het onderwijs van Latijn waren in de Karolingische periode en ver daarna de laat antieke Ars maior en Ars minor van dezelfde Aelius Donatus die in hoofdstuk 2 al naar voren kwam als de grote vergiliuscommentator die als voorbeeld had gediend voor Servius. De grondslag van het hogere grammaticaonderwijs, want daar praten we immers over met Vergilius, lag dus in de late oudheid. Een citaat van Alexander Nequam, weliswaar later, twaalfde-eeuws, maar toch illustratief luidt,

‘En als ze het alfabet hebben geleerd, en met de overige basiselementen (van het Latijn) voor de kinderen zijn doordrenkt, laat ze dan Donatus leren, en dat nuttige compendium over moraal dat over het algemeen geloofd wordt het werk van Cato te zijn 97 , en laat ze vanaf de Ecloga van Theodolus overgaan naar Bucolica (van Vergilius), nadat ze eerst wat kortere werken hebben gelezen die nodig zijn voor het onderwijs van de beginners 98 .’

Voordat de jongens aan het werk gaan met het bestuderen van de tekst van Donatus, hebben ze dus al een aantal beginselen moeten leren. In de eerste plaats de verschillende letters van het alfabet. Vervolgens leren ze om de letters te vormen tot lettergrepen en ze goed uit te spreken aan de hand van gebeden, het credo of de psalmen. Dit diende twee doelen: men leerde de uitspraak van het Latijn en tegelijkertijd leerde men de teksten van de psalmen uit het hoofd 99 . Ook hier speelt een rol dat de juiste formulering van gebeden en bijbelteksten cruciaal was in de dienst van God. Deze nadruk op uitspraak wijst niet alleen op het belang dat werd gehecht aan formuleringen. Ik denk dat het ons ook iets over het bilinguale karakter van het middeleeuwse onderwijs vertelt. De jongens moesten de uitspraak van woorden leren, omdat Latijn allang geen moedertaal meer voor ze was, maar een tweede taal. Gezien het belang van goede en correcte formuleringen van de heilige teksten, is het begrijpelijk dat ze in eerste instantie op die uitspraak oefenden en pas later naar de grammaticale achtergronden van het Latijn gingen kijken. Door te oefenen op uitspraak, leerden ze de psalmen en sommige bijbelteksten al voor ze deze volledig begrepen. Daar komt ook bij dat de prijs van een manuscript te hoog was om iedere leerling van een exemplaar te voorzien. De manuscripten met de grammatica’s dienden uitsluitend voor de magister die de klas onderwees. Het onderwijs was dus sterk fonetisch georiënteerd. Dit is een van de redenen dat glossen in de eerste plaats dienden voor de docent, veel eerder dan als studiemateriaal voor leerlingen. De leraar las zo woorden uit de tekst voor die de leerlingen dan herhaalden tot het in hun geheugen zat. Of ze kopieerden het dictaat op wastabletten, waarbij woord voor woord de tekst werd uitgelegd en herhaald voordat de grammaticale consequenties aan de orde kwamen. Zoals in hoofdstuk 2 al naar voren kwam, waren de laatantieke grammatica’s en commentaren geschreven voor een publiek dat Latijn als moedertaal had. De

97 Dicta Catonis . 98 Hunt 1991, dl.1, p. 269-271: postquam alphabetum didicerit et ceteris puerilibus rudimentis imbutus fuerit, Donatum et illud moralitatis compendium quod Catonis esse vulgus opinatur addiscat, et ab Egloga Theodoli transeat ad Eglogas Bucolicorum, prelectis tamen quibusdam libellis informationi rudium necessariis (zie ook Reynolds 1996, p. 7). Raadpleeg verder over grammatica Riché 1979, Hunt 1980, Holtz 1981. 99 Reynolds1996, p. 9-10, Chase 1926, p. 12.

44 consequenties van deze veranderde leersituatie bij de middeleeuwse leerlingen waren groot. De antieke leerlingen kenden uiteraard de uitspraak van hun moedertaal, bovendien waren ook de vervoegings- en verbuigingspatronen van het Latijn bekend aan hen. Voor een middeleeuwse niet-moedertaalspreker was het nodig per werkwoord de verschillende vervoegingen en verbuigingen expliciet te leren. Hetzelfde geldt voor de naamwoorden. Daar waar een moedertaalspreker aan de hand van de eerste vorm van een woord, meteen de verbuigingen en uitzonderingen kende, moest een niet- moedertaalspreker dat met vallen en opstaan uit het hoofd leren, nog steeds het schrikbeeld van ieder gymnasiast. De rijke schakering aan grammaticadocumenten die uit de middeleeuwen zijn overgeleverd, laat een aantal manieren zien waarop aan deze wisselende behoefte werd tegemoet gekomen. In de eerste plaats begon men, op zoek naar grammaticale traktaten, veelvuldig het uit de oudheid overgeleverde materiaal te kopiëren. Aan deze traditionele grammatica’s die bekend staan onder de naam Schulgrammatik kent Vivian Law een viertal eigenschappen toe:

1. Ze zijn buitengewoon hiërarchisch van structuur 2. Ze zijn systematisch in hoofdstukken ingedeeld 3. Ze zijn logisch georganiseerd. Dit komt overeen met de benadering uit de oudheid dat een taal logisch georganiseerd zou zijn 4. Ze hebben de tendens om semantische categorieën op de voorgrond te plaatsen en formele categorieën op de tweede plaats, of ze in zijn geheel weg te laten 100 .

De meest gebruikte grammatica’s (tot aan de 16 e eeuw), zijn, zoals gezegd de Ars maior en Ars minor van Donatus. De eerste, de Ars maior , is verdeeld in 3 boeken. Boek 1 handelt over klank ( vox) , letters/spreekklank ( littera ), lettergrepen, metriek, accenten en interpunctie. Boek 2 handelt over zinsdelen: naamwoord, voornaamwoord, werkwoord, bijwoord, deelwoord, voegwoord, voorzetsel en tussenwerpsel. Boek drie handelt over barbarismen, soloecismen, andere fouten, metaplasmen, schema’s en tropen 101 . De hiërarchie is duidelijk. Boek 1 begint bij het fysieke deel van spraak, van daaruit werkt men naar letters en lettergrepen. Boek 2 gaat over de verschillende zinsonderdelen en woordfuncties. En boek 3 zou je kunnen omschrijven met de term stijlfiguren. De indeling werkt als het ware van klein naar groot, van letter naar zinsdeel, naar zinnen. Verder is de opdeling zeer gestructureerd. Ieder hoofdstuk begint met een lijst van definities en eigenschappen van de besproken eenheid. Alle eigenschappen worden een voor een besproken met voorbeelden 102 . Het is echter vooral de Ars minor die in de vroege middeleeuwen wordt gebruikt voor het grammaticaonderwijs (samen met het derde boek van de Ars maior , dat bekend stond onder de naam barbarismus , omdat de eerste regel ervan daarover handelt). De Ars minor behandelt in vraag- en antwoordvorm de onderwerpen van het tweede boek van de

100 Law 2003, p. 65, zie ook Holtz 1981, p. 107-108. 101 Holtz 1981, p. 583: Ars minor : 1. De partibus orationis, 2. De nomine, 3. De pronomine, 4. De uerbo, 5. De aduerbio, 6. De participio, 7. De coniunctione, 8. De praepositione, 9. De interiectione. Ars maior I: 1. De uoce, 2. De littera, 3. De syllaba, 4. De pedibus, 5. De tonis, 6., De posituris. Ars maior II: 1. De partibus orationis, 2-10. De nomine, 11. De pronomine, 12. De uerbo, 13. De aduerbio, 14. De participio, 15. De coniunctione, 16. De praepositione, 17. De interiectione. Ars maior III: 1. De barbarismo, 2. De soloecismo, 3. De ceteris uitiis, 4. De metaplasmo, 5. De schematibus, 6. De tropis. 102 Law 2003, p. 70, Zie over de hiërarchische structuur en organisatie van de taal in de grammatica ook Holtz 1981, p. 49-57.

45 Ars maior , zinsonderdelen en woordfuncties. Holtz interpreteert de Ars Donati (de Ars minor en de Ars maior samen) op basis hiervan als een complete lesmethode voor beginners en gevorderden. Voordat de leerlingen aan de Ars maior beginnen, moeten ze de Ars minor al bestudeerd en zich eigen gemaakt hebben 103 . De Ars minor wordt dus beschouwd als grammatica voor beginners. Dit blijkt ook uit de vraag- en antwoordvorm waarin het traktaat is opgesteld. Om een kort voorbeeld te geven uit de sectie over het naamwoord:

‘Wat is een naamwoord? ( de definitie volgt ). Het is een zinsdeel dat met een naamval een persoon of ding specifiek of in het algemeen aangeeft. Hoeveel eigenschappen heeft een naamwoord? Zes. Welke zijn het? Hoedanigheid, vergelijking, geslacht, getal, compositie en naamval 104 .’

In een imaginaire klas stelt de meester de vragen en antwoordt de pupil. Het is echter wel een laatantieke pupil die hier antwoord geeft. Deze leert in eerste instantie het benoemen van eenheden en eigenschappen. Daar waar voor een middeleeuwse leerling het leren van uitspraak, het uitbreiden van vocabulaire en het onder de knie krijgen van de daadwerkelijke verbuigingen en vervoegingen van belang is, leert de antieke leerling met name wat ik zou willen omschrijven als het plakken van grammaticale labels op woorden en zinsdelen. Het grammaticale systeem vormt daarbij een structuur om woorden te benoemen. Donatus geeft in zijn traktaten voorbeelden ter illustratie van een categorie of eigenschap, maar niet lijsten met verbuigingen of uitzonderingen daarop. Wanneer antieke leerlingen een nominativusvorm van een naamwoord krijgen aangereikt, weten ze immers, als native speakers, hoe het woord verder wordt verbogen. Door de eeuwen heen, bleef de Ars Donati een belangrijk hulpmiddel bij het bestuderen van de Latijnse grammatica 105 . Wel verschenen er spoedig commentaren op Donatus en op de werken van zijn laatantieke collega’s, om de impliciete grammaticale regels toe te lichten en met meer voorbeelden te illustreren. Doordat men op grote schaal gebruik maakte van de laatantieke grammatica’s in een cultuur die niet meer de antieke normen als basis had, zette deze tendens om traktaten aan te vullen zich op grote schaal door. Law onderscheidt daarbij drie manieren waarop de kloof tussen formele grammatica’s en de meer praktische behoeftes aan voorbeelden en lijsten werd overbrugd:

1. Er ontstonden commentaren op de grammatica’s die niet zozeer de gaten in de tekst opvulden maar eerder de tekst (en laten we Donatus opnieuw als representant nemen van de laatantieke grammatici) uitlegden. Ze schreven commentaren bij de Ars Donati zoals Donatus zelf had gedaan bij de tekst van Vergilius (en Servius na hem). 2. Er ontstonden declinationes nominum : de praktische oplossing voor het gebrek aan vorminformatie (rijtjes van verbuigingen) werd opgelost door het

103 Holtz 1981, p. 100: (…) dans l’esprit de l’auteur, il n’y a pas deux grammaires, mais une seule grammaire comportant un cours élémentaire et un cours supérieur; tout elève est censé suivre successivement les deux cours. 104 Holtz 1981, p. 585: Nomen quid est? Pars orationis cum casu corpus aut rem proprie communiterue significans. Nomini quot accident? Sex. Quae? Qualitas, conparatio, genus, numerus, figura, casus. (zie ook Law 2003, p. 70-71). Als we dit vergelijken met hetzelfde deel uit de Ars maior , lezen we: Nomen est pars orationis cum casu corpus aut rem proprie communiterue significans, proprie ut Roma Tiberis, communiter ut urbs flumen. Nomini accidunt sex, qualitas, conparatio, genus, numerus, figura, casus. Nomen unius hominis, appellatio multorum, uocabulum rerum est. Sed modo nomina generaliter dicimus (Ars maior , II, 2 (Holtz 1981, p. 614)). 105 Naast o.a. de Institutiones Grammaticae van Priscianus.

46 verzamelen van de ontbrekende informatie in lijsten. Er werden verbuigings- en vervoeginsgschema’s gemaakt van naamwoorden en werkwoorden uit het kerkelijk vocabulaire. Dit type teksten zien we vanaf het einde van de zevende eeuw. 3. Aanvullen van de Ars minor en Ars maior met het ontbrekende materiaal door het oorspronkelijk materiaal van semantische kenmerken te handhaven maar aan te vullen met lijsten verbuigingen en vervoegingen. In de Ars Asporii , bijvoorbeeld, een zevende eeuwse grammatica wordt aanvankelijk Donatus letterlijk gevolgd, maar dan aangevuld met Latijnse declinaties 106 .

Oorspronkelijk gaven de formele grammatica’s dus vooral een kader om over taal te kunnen praten. Tijdens de Karolingische renaissance had men juist meer behoefte aan de praktische aspecten van taal zoals woordkennis, vervoegingen en verbuigingen. In die zin vormen de glossen om het werk van Vergilius te verklaren, mijns inziens, een een vierde categorie van ongesystematiseerde, op de praktijk geënte aanvullingen op de grammatica’s en gaan de twee hand in hand. Zoals boven vermeld, vormde de Ars Donati een vast onderdeel van het curriculum van een leerling. Door aanvullingen op de oorspronkelijke tekst en ongetwijfeld ook door de orale uitleg van de magister, werden de benoemende traktaten praktischer gemaakt. In die zin vormde het bestuderen van de tekst van Vergilius een volgende stap. Ook in de commentaren bij de tekst van Vergilius vinden we geen verbuigingen en vervoegingen en geen volledig overzicht van de verschillende onderdelen van het Latijn. Wel vormen ze een tamelijk praktische manier om zowel het begrip van de tekst van Vergilius als de kennis van het Latijn te vergroten, zoals ik in het volgende hoofdstuk zal bespreken. Vergilius en Donatus gingen in die zin hand in hand en zijn beiden onderdeel van hetzelfde opleidingssysteem.

3.4 De Vergiliuscodices Veel van de manuscripten uit de editie zijn afkomstig uit de grote kloosters en centra voor boekproductie als Fleury ( 9Fc, 9Fm ), Corbie ( 9Fk ) en Flavigny ( 10Fg ). Net als in het naschrift van abt Rahingus wordt vermeld, werden de codices met het werk van Vergilius in eerste instantie voor bestudering en onderwijsdoeleinden geproduceerd. Het ligt voor de hand dat dit type gebruiksmanuscripten op een relatief goedkope manier gemaakt werden, in tegenstelling tot meer prestigieuze boeken als bijvoorbeeld psalters. Geen van de geëditeerde manuscripten is dan ook vervaardigd van duur perkament en zelden trof ik rubricering aan of illuminaties. Wel is het belangrijk op te merken dat ‘goedkoop’ in deze context een zeer relatief begrip vormt. Perkament is geprepareerde huid van kalveren of schapen en daarmee relatief kostbaar. Uit de huid van een schaap haalt men met de gemiddelde grootte van een vergiliuscodex gemiddeld 1 bifolio, wat dubbel gevouwen neerkomt op vier bladzijden (2 folio’s). Een manuscript als Vaticaan, Reg.lat.1669 ( 9Fm ) bevat 192 folio’s. Dat betekent dus dat er 96 bifolio’s, dus de geprepareerde huiden van 96 schapen nodig zijn geweest om de codex tot stand te brengen 107 . Daarnaast was het kopiëren van een manuscript een arbeidsintensieve bezigheid die de prijs van een codex, hoe eenvoudig van opmaak ook, duur maakte. Meestal hebben meerdere kopiisten aan dezelfde vergiliuscodex gewerkt. De legger werd dan opgedeeld in katernen en iedere kopiist kopieerde een of meerdere katernen van de

106 Law 1994, p. 91. 107 Zie over boekproductie onder de Karolingers, McKitterick, o.a. in The new Cambridge medieval history en The Carolingians and the written word .

47 legger. Door liniëring aan te brengen, wist men precies hoeveel regels er per folio konden worden gekopieerd. Het verdelen van het werk kwam vervolgens neer op uittellen van het aantal te kopiëren versregels en zo kon het arbeidsintensieve karwei worden verdeeld onder meerdere kopiisten, zodat de codex eerder klaar was. Ieder kopieerde zijn eigen katernen en aan het einde werden de katernen gebonden tot een codex. Niet alleen het kopiëren, maar ook het verdelen van het werk, het liniëren van het perkament en het corrigeren aan het einde, maakte de productie van een manuscript tot vakmanschap. Het is niet voor niets dat er veelvuldig wordt geklaagd over de kwaliteit en (gebrek aan) scholing van kopiisten. De opmaak van de manuscripten is over het algemeen als volgt 108 : in het midden van het folio staat een kolom met de tekst van Vergilius (tussen de 30 en 40 versregels). Deze wordt omrand door ruime marges waarin commentaren en glossen kunnen worden toegevoegd. Vaak zijn de marges gelinieerd zodat de tekst van Servius, of een andere commentaar kon worden toegevoegd. Ook is er extra ruimte voor glossen overgelaten tussen de versregels van Vergilius. De negende-eeuwse codices vormen vaak ‘een complete vergiliuslesmethode’. De tekst van Vergilius en de bijbehorende commentaar van Servius zijn dan in hun geheel gekopieerd. Soms zijn beide werken gekopieerd en achter elkaar ingebonden in dezelfde codex. Vaak echter zijn de marges rond de versregels van Vergilius gelinieerd en is de commentaar van Servius systematisch in die marges gekopieerd zodat het als het ware een geannoteerde versie van het werk van Vergilius oplevert. Dit systeem wordt versterkt doordat de commentaar van Servius direct aan woorden uit de tekst van Vergilius is gekoppeld. Bij de commentaartekst is de juiste indeling echter lastiger uit te rekenen dan bij de in hexameters gedichte tekst van Vergilius. De keurige hexameters maken het gemakkelijk uit te rekenen hoeveel tekst er op een folio gaat (zoals gezegd meestal gelinieerd voor ongeveer 35 versregels). De tekst van Servius is echter in proza geschreven met het gevolg dat het niet eenvoudig is de commentaar aan de lemmata uit de tekst van Vergilius te koppelen. Soms verschijnt informatie dan ook niet naast de hoofdtekst maar op het vorige of volgende folio, en soms zien we de kopiist met de moed der wanhoop kleinere en kleinere letters produceren om toch alles nog op het goede folio te kunnen zetten. Een uitgebreid systeem van verwijzingstekens bij commentaar en tussen de regels bij de bijbehorende tekst van Vergilius is dan ook te vinden in de codices. In de marges van het manuscript staan de langere commentaren die ingaan op bredere, grammaticale problemen. Deze glossen behandelen de grammaticale of literaire achtergronden van gebeurtenissen in de tekst van Vergilius. De kortere, interlineaire glossen richten zich op een directer, praktischer en beter begrip van een bepaald woord in de tekst. Zij richten zich eerder op taalkundige aanwijzingen als synoniemen of werkwoordsvervoegingen. In de editie heb ik niet aangegeven welke glossen marginaal en welke interlineair zijn. De keuze om een opmerking in de marge van het manuscript ofwel tussen de versregels te maken, heeft mijns inziens alleen met ruimte op het folio te maken. De langere citaten en opmerkingen passen simpelweg niet tussen de versregels en worden dus in de marges van het manuscript gezet. Vanaf de tiende eeuw lijken de ‘volledige vergiliuslesmethodes’ minder in zwang te zijn. In manuscript Bibliothèque Nationale 7926 ( 10Fd ) bijvoorbeeld, is op de eerste folio’s de commentaar van Servius keurig in de marge gekopieerd, maar neemt de hoeveelheid glossen af wanneer we verder bladeren. Ook voor de andere codices geldt dat intensiviteit en aard van de glossen door de gehele codex vaak wisselt. Het eerste deel

108 Zie ook de manuscriptbeschrijvingen in hoofdstuk 6.

48 van de codex, dat meestal begint met de Eclogae en de Georgica , staat doorgaans vol met aantekeningen maar tegen de tijd dat we bij het tweede boek van de Aeneis zijn aangeland, neemt de hoeveelheid glossen af. De vierde Ecloga en het zesde boek van de Aeneis zijn echter vanwege hun populariteit in de middeleeuwen in verhouding dicht becommentarieerd. De animo om consequent door het hele manuscript de commentaar van Servius te kopiëren, lijkt na de negende eeuw af te nemen. Er verschijnen willekeurig hier en daar glossen, ontleend aan de commentaar van Servius, maar ook glossen uit onbekende commentaren en eigen toevoegingen. De mate waarin men ‘vasthoudt’ aan de commentaar van Servius, vermindert, zijn autoriteit als belangrijkste commentaar blijft echter overal leesbaar. De glossen vormen zo gedurende eeuwen in toenemende mate een lappendeken van informatie, mengvormen en bewerkingen van de commentaar van Servius, locale commentaren en inzichten van de betreffende magister. Servius blijft daarbij de absolute basis voor vergiliusinterpretatie. In latere eeuwen ontstaan er ook commentaren die gebaseerd zijn op de informatie die Servius biedt, maar die daar varianten op zijn, met een geheel eigen formulering. Zulke ‘aanpassingen’ treffen we echter niet aan in de tekst van Vergilius zelf. Dit heeft mijns inziens te maken met ‘de pikorde’ van beide teksten. Hoe meer autoriteit een tekst bezat, des te letterlijker en ‘zuiverder’ werd hij gekopieerd. In de voorafgaande hoofdstukken werd duidelijk hoeveel belang er bijvoorbeeld werd gehecht aan het foutloos kopiëren van bijbelteksten. Vergilius had in deze ‘rangorde’ vanaf de oudheid zijn plaats veroverd. Als literaire tekst had zijn werk een dusdanige respectabele status dat het consciëntieus en zonder variaties werd gekopieerd. Ik heb dan ook in de codices van de editie een opvallende eenheid gevonden in de tekst van Vergilius. Natuurlijk zijn er kleine verschrijvingen, vaak later door de corrector gecorrigeerd, maar nergens zijn tekstgedeeltes weggelaten of opzettelijke veranderingen aangebracht. Heel anders is dit bij de commentaar van Servius. Een commentaartekst leent zich per definitie al voor aanpassingen, toevoegingen en omissies. De tekst bezat weliswaar autoriteit als lesmethode bij het werk van Vergilius, maar diende eerder als encyclopedie bij de dichtregels dan als zelfstandige tekst. Na de negende eeuw begint deze ‘vergiliusencyclopedie’ zich te ontwikkelen. Soms worden maar gedeeltes van de tekst van Servius gekopieerd, meer en meer ook, neemt men de tekst van Servius als basis voor een geheel eigen uitleg en formulering (bijvoorbeeld codex 11Fa ). Het is daarbij ook niet altijd duidelijk of een legger met het werk van Servius voorhanden is geweest of dat men putte uit het geheugen bij het neerschrijven van de commentaren. Autoriteit en traditie, persoonlijke inzichten en ad hoc toepassingen, allemaal spelen ze een rol bij het gevonden materiaal. De uit de oudheid overgenomen organisatie van een tekstcommentaar maakte deze erg geschikt voor toevoegingen en omissies, afhankelijk van de ruimte op het folio en het inzicht van de schoolmeester of kopiist. Daarbij werden de Vergiliusmanuscripten voortdurend gebruikt in de lespraktijk. Zoals gezegd zijn er bijna zonder uitzondering in de codices meerdere handen te onderscheiden. Deze boeken gingen jaren mee, en de verschillende generaties schoolmeesters voegden eigen glossen en inzichten toe. De codices representeren in die zin niet een moment in de tijd maar eerder een ontwikkeling. De slecht te achterhalen geschiedenis van veel van de manuscripten en het gebruik als lesmethode, maken dat de manuscripten lacunes vertonen, later ter vervanging ingevoegde katernen bevatten en in die zin getuigen van hun eigen gebruik en het verstrijken van de tijd. Dit bemoeilijkt het vaststellen van de verschillende handen en het besluiten over de herkomst en geschiedenis van een manuscript. Dit alles heeft gevolgen voor het zoeken naar verwantschap tussen de manuscripten. Het is duidelijk dat er verwantschap bestaat tussen verschillende corpora glossen (zoals bij de

49 Scholia Bernensia in 9Fb en 9Fc ). Door de boven geschetste grilligheid bij het kopiëren van commentaren (en de slechte leesbaarheid van de glossen) moeten hele codices, en niet fragmenten, naast elkaar worden gelegd voordat we echt iets kunnen zeggen over eventuele verwantschappen. Zelfs dan blijft de materie glibberig, vergelijkbaar met het opzoeken van woorden in een modern woordenboek of encyclopedie. Wanneer we het woord Venus opzoeken in de Van Dale, vinden we bij het lemma: ‘(mythologie) godin van de schoonheid en de liefde bij de Romeinen’. Wanneer we hetzelfde woord zoeken in de Winkler Prins, levert dat op: ‘(mythologie) de Romeinse godin van de liefde, oorspronkelijk een Oud Italische vegetatiegodin ….etc’. Alhoewel het verhaal in de Winkler Prins langer is dan dat in de Van Dale (Winkler is tenslotte een encyclopedie), vertonen de eerste regels van beide werken grote gelijkenis, zonder dat er een directe verwantschap bestaat tussen beide teksten. Hetzelfde geldt voor de commentaren en glossen in de verschillende manuscripten. Zelfs als ze overeenkomsten vertonen, betekent dat niet per se dat ze dezelfde bron hebben 109 . Voor het traceren van aanwijsbare verwantschappen is het, zoals gezegd, noodzakelijk om hele codices te vergelijken. Wel vertelt het geëditeerde materiaal veel over wat nu werkelijk als problemen of lacunes in de tekst werd ervaren. De glossen vertonen als gezamenlijke lesmethode en encyclopedie een grote eenheid. In het nu volgende richt ik me op deze gemeenschappelijke kenmerken, zodat de werking en de achterliggende lesmethode van het materiaal beter in kaart wordt gebracht. De inhoud van de Vergiliuscodices vertoont een min of meer standaard corpus teksten. De meeste codices bevatten in de eerste plaats de aan Vergilius toegeschreven werken (Eclogae , Aeneis , Georgica) en een of meer van de ‘apocriefe’ werken van Vergilius (Culex , Moretum , Copa , Dirae et Lydia) , de commentaar van Servius, een of meer vitae van Vergilius en een paar korte of langere uittreksels uit andere antieke werken (een aantal malen Ovidius (o.a. in 9Fm ), maar ook Macrobius, commentaar op Somnium Scipionis ( 9Fm ), Ennius’ Annalen ( 9Fj )). Bijna zonder uitzondering worden de verschillende boeken van de Aeneis voorafgegaan door de Versus super XII libros Basili (AL, 634), vaak in de codices aan Ovidius toegeschreven. Deze verzen geven een samenvatting van het betreffende boek van de Aeneis . De glossen vinden we overal verspreid door de codices. Een deel van de glossen bevindt zich in de marges, een ander deel tussen de regels. Soms zijn de marges van de manuscripten gelinieerd, zodat duidelijk ruimte is vrijgehouden voor de commentaren. In andere gevallen heeft een manuscript geen liniëring, maar wel opvallend grote marges, waardoor eveneens de indruk ontstaat dat opzettelijk ruimte is vrijgehouden voor het aanbrengen van commentaren bij de tekst van Vergilius. Vaak begint een glosse door het vermelden van het lemma waar het bij hoort, meestal in kapitalen. Ik heb eveneens voorbeelden gezien waarbij een groot aantal verwijzingstekens wordt gebruikt. De bladspiegel van een folium levert dan een soort zoekplaat op om woorden in de tekst van Vergilius te koppelen aan de glosse waar ze bijhoren. Interlineaire glossen zijn korter dan marginale. Daarmee is het verschil tussen beide soorten ook gezegd. Het gevolg hiervan is wel dat meestal juist synoniemen of korte grammaticale opmerkingen zich interlineair bevinden (deze kosten immers weinig ruimte). De meest voor de hand liggende methode om de grote hoeveelheid glossen te editeren, is om de laatantieke en middeleeuwse methode te volgen en de opmerkingen te koppelen aan lemmata uit de tekst van Vergilius. Het brede scala aan informatie van de marginale en interlineaire glossen is immers direct gekoppeld aan de tekst van Vergilius en kan

109 Daintree gebruikt een soortgelijke woordenboekvergelijking in zijn artikel Donatus, black hole or éminence grise .

50 alleen in die context worden geïnterpreteerd. Juist omdat de glossen vaak zo ongrijpbaar zijn, slecht leesbaar en in onze ogen onsystematisch, is het lastig om grip te krijgen op het materiaal.

In het voorafgaande kwam al duidelijk de behoefte van de Karolingers om nieuwe boeken te kopiëren naar voren. Grammatica werd gebruikt om Latijn beter te leren beheersen, in dienst van God en bijbelanalyse. Schoolmethodes uit de oudheid werden hergebruikt en verder ontwikkeld. Er ontstonden florilegia, glossaria en commentaren. Maar wat betekende dat nu voor het kopiëren en gebruiken van Vergilius in de negende eeuw? Hoe ziet een ‘Vergiliuslesmethode’ er dan uit? Als de lesmethode niet het pad volgt dat wij kennen wanneer we een taal leren, hoe werkte het dan wel? Hier wil ik in het volgende hoofdstuk op ingaan. Met in het achterhoofd het idee dat de vergiliusglossen bedoeld zijn voor een hogeropgeleide, kleine groep, heb ik getracht het programma achter de ogenschijnlijk onsamenhangende glossen in kaart te brengen.

51

52 Hoofdstuk 4 Categorisering van de glossen

et is niet eenvoudig om glossen onder te verdelen in categorieën die recht doen aan de diversiteit van het materiaal. In de literatuur over scholia, worden H verschillende systemen gehanteerd, waarbij geen van alle echt bevredigend is. Toch wil ik in dit hoofdstuk een poging doen om tot een onderverdeling te komen. Daarbij pretendeer ik niet dat mijn oplossing sluitend is. Mijn onderverdeling dient, zoals ook die van de onderzoekers op wie ik voortbouw, om een jargon te bieden dat het mogelijk maakt het materiaal te benoemen en enig inzicht te bieden in de onderlinge samenhang van de glossen.

4.1 Wat vooraf ging In 1983 verscheen Gernot Wieland’s Latin glosses on Prudentius and Arator waarin Wieland glossen analyseerde bij Arator’s De actibus apostolorum 110 en Prudentius’ Psychomachia uit het Angelsaksische negende-eeuws handschrift Cambridge University Library, ms. Gg. 5.35. Deze teksten worden algemeen beschouwd als middeleeuwse schoolteksten. Wieland richtte zijn aandacht hier bewust op Latijnse glossen. In het traditionele onderzoek naar glossen lag de focus namelijk vooral op het bestuderen van volkstalige glossen bij Latijnse teksten 111 . Wieland onderscheidt de glossen die hij vindt in vijf verschillende soorten: glossen over prosodie en metriek, lexicale, grammaticale, syntactische en commentaarglossen 112 . Wieland gaat hierbij uit van de grammaticale categorieën zoals die onderwezen werden in traktaten als de Ars Donati en zoekt vervolgens voorbeelden bij de verschillende groepen. Reynolds zegt hierover:

‘Wieland’s scheme (…) is tacitly informed by the standard medieval model of language and grammar- letter, syllable, word and phrase. The syllable is the focus of prosodic glosses, the dictio is examined both as a significant unit (lexical glosses) and as a part of speech (grammatical glosses) and the oratio studied by syntactic glosses. In fact, Wieland’s emphasis is squarely on the glosses themselves, but his scheme potentially extends into the more general strategies of grammar and rhetoric, under whose aegis this reading took place113 .’

110 Deze tekst was in de middeleeuwen bekend onder de naam Historica Apostolica . Zie de juist verschenen editie Aratoris subdiaconi Historia apostolica , cura et studio A. P. Orbán. Corpus Christianorum, Series Latina CXXX (Pars I) en Series Latina CXXXA (Pars II: Glossae), Turnhout, 2006. 111 In zijn artikel Latin Lemma- Latin gloss: the Stepchild of Glossologist ’ merkt Wieland op dat het eigenlijk vreemd is dat het onderzoek naar glossen zich altijd met name op volkstalige glossen heeft geconcentreerd, p. 91: ‘Even a cursory study of manuscripts shows that Latin glosses over Latin lemmata are far more numerous than glosses in the vernacular… Numerical superiority, however, has not given the Latin gloss a more prominent place in research. Quite the contrary: the study of the vernacular gloss over the Latin lemma is flourishing while the study of Latin-in-Latin glosses is languishing.’ 112 Wieland 1984, p. 96-97. 113 Reynolds 1996, p. 31.

53 Impliciet gebruikt Wieland dus de premisse dat de glossen georganiseerd en geconstrueerd zijn in navolging van de traditionele grammatica’s. In het vervolg van dit hoofdstuk zal ik op meerdere plaatsen betogen dat dat mijns inziens niet het geval is. Wieland heeft met zijn studie een belangrijke impuls gegeven aan de systematische bestudering van Latijnse glossen. In de grillige praktijk van de scholia lijkt Wielands onderverdeling echter te geforceerd. In de eerste plaats vertonen de genoemde vijf categorieën grote overlap. Daarnaast gaat hij er ook vanuit dat de glossen die in een Angelsaksische context zijn gebruikt, specifieke kenmerken zouden hebben die te maken hebben met de tweetaligheid van de gebruikers. Op het eerste gezicht lijkt het type glossen dat Wieland vindt in zijn manuscripten echter niet af te wijken van wat ik in het corpus Vergiliusmanuscripten heb gevonden, alhoewel een meer systematische vergelijking daar definitief uitsluitsel over zou kunnen bieden. Alhoewel ik Reynolds’ visie volledig deel, dat het van belang is om te zoeken naar een indeling van glossen volgens algemeen geldende functies of criteria, denk ik niet dat de verdeling die Wieland heeft gemaakt de beste is. De onderverdeling lijkt te wringen met de praktijk van de scholia. Zoals gezegd, volgt Wieland in zijn indeling van de glossen de categorieën en systemen van de grammaticale traktaten. De laatantieke grammatica’s hebben als overeenkomst dat ze de Latijnse taal trachten in te delen volgens een vrij hiërarchisch systeem van kenmerken en eigenschappen. Wielands vooronderstelling is dat de glossen volgens hetzelfde grammaticale systeem zijn gemaakt (met dezelfde hiërarchie in het achterhoofd). Maar wat nu als de glossen zich niet op de traditionele grammatica’s richten maar veel eerder een weerspiegeling zijn van de behoeftes van een niet-moedertaal-spreker? Wat nu als de glossen inderdaad volgens een systeem zijn aangebracht maar wanneer dat systeem niet zozeer de grammatica’s representeert maar eerder wordt gegenereerd door lacunae en de woorden van de onderliggende tekst zelf? In dat geval is het onderliggende systeem veel meer gericht op intertekstueel begrip en het oefenen van het Latijn (met voor handen zijnde lemmata uit de tekst) dan op het leren van eigenschappen en kenmerken. Ik denk dat het laatste inderdaad aan de hand is.

Laten we kijken naar een aantal andere belangrijke studies waarin de auteurs zoeken naar een systeem achter het materiaal: een andere methode van onderverdelen wordt uitgelegd in Alexander Schwarz’ artikel ‘Glossen als Texte’ uit 1977, waarin Schwarz Otfrid’s glossen bij de Institutiones Grammaticae van Priscianus bestudeert. In het geval van Schwarz betreft het zowel Latijnse als volkstalige glossen en hij stelt zich ten doel te bestuderen hoe de glossen hebben gefunctioneerd in een schoolomgeving. Vanuit die doelstelling is zijn onderverdeling dan ook sterk getekend. Schwarz beschouwt zijn glossen vanuit de literaire theorie waar tekst dient als communicatiemiddel. Hij beperkt daarmee sterk de voorwaarden waaronder glossen bestudeerd kunnen worden. Volgens Schwarz is het pas mogelijk om glossen te analyseren wanneer ze lokaliseerbaar en dateerbaar zijn en wanneer het doel van de glossen en tekst waar ze bijgevoegd zijn traceerbaar zijn (liefst door extern bewijs) 114 .Voor veel middeleeuwse teksten is het

114 Schwarz 1977, p. 26. Als onderzoeksmethode stelt Schwarz het volgende voor: Wir müssen nämlich 1. für unseren ersten Versuch eine Glossenhandschrift suchen, die nicht bloße Abschrift ist, die sich datieren und lokalisieren läßt und deren praktischer Zweck feststeht, 2. die Funktionen der einzelnen Glossen innerhalb der Handschrift bestimmen, 3. unsere Kenntnisse im Umkreis des unter 1. genannten ‘praktischen Zweckes’ zusammenstellen, 4. einzelne Glossen in ihrer unter 2. gewonnenen Funktion in das Bild einfügen, das 3. liefert, 5. die Gemeinsamkeit der Ergebnisse formulieren, die wir im 4. Schritt erhalten haben.

54 echter onmogelijk om nauwkeurig de zender en ontvanger te identificeren, of om de tekst precies te lokaliseren en te dateren 115 . Schwarz heeft overigens niet expliciet het doel om een algemeen geldend systeem voor glossen te ontwerpen. Dit is inherent aan het belang dat hij hecht aan het lokaliseren, dateren en identificeren van glossen. Schwarz wil zoveel mogelijk over de context van de scholia weten alvorens op basis van hun vorm er uitspraken over te doen. Hij merkt overigens op dat de volkstalige glossen qua functie niet van de Latijnse kunnen worden onderscheiden 116 . Schwarz komt op basis van zijn materiaal tot 27 functies, waarbij een aantal specifiek voor zijn tekst opgaan (bv. q: Ergänzung der Theorie Priscians: Verständnishilfe, Inhaltsangabe von Fachliteratur, auf die Priscian verweist). Doordat Schwarz nadrukkelijk als uitgangspunt de functionaliteit van de glossen neemt en benoemt, wordt zijn categorisering op sommige plaatsen te dwingend. Zoals Hexter terecht opmerkt, is het in praktijk in veel gevallen moeilijk te achterhalen wanneer glossen vallen onder categorieën als a: Wortschatzübung, b: Wortfeldbetrachtung of c: Bedeutungsübung. Ik denk bovendien dat het juist kenmerkend is voor glossen dat ze verschillende functies tegelijkertijd hebben en zo, tegelijkertijd verschillende gaten in kennis bij de leerlingen kunnen bedienen (bijvoorbeeld tegelijkertijd een synoniem en een verbuigingsvorm aanbieden) 117 . Ik kom daar in de volgende paragrafen uitgebreid op terug. Daar waar Wieland de traditionele indeling van grammatica’s als uitgangspunt neemt voor de indeling van zijn glossen, richt Schwarz zich op de functie van de verschillende glossen in de historische context van de codex waarin ze zijn geschreven. Aan beide methodes kleven voor- en nadelen. Daar waar Wieland voortdurend gehinderd wordt door de overlap tussen zijn categorieën, lijken Schwarz’ glossen soms te ver geïnterpreteerd en lijkt zijn verdeling uitsluitend op te gaan voor het eigen corpus. Wel besteedt Schwarz, mijns inziens, meer aandacht aan de didactische functie van de glossen. Hexter kiest voor een derde uitgangspunt in zijn in 1986 verschenen Ovid and medieval schooling: studies in medieval school commentaries on Ovid's Ars amatoria, Epistulae ex ponto and Epistulae heroidum : hij richt zich op de didactische methode die in de glossen wordt gebruikt. Hij komt daarbij tot drie hoofdgroepen: vervanging, identificatie en expansie 118 . Onder vervanging verstaat Hexter alle woorden die vervangen worden door een ander woord, meestal om een synoniem of een andere vorm aan te geven. Onder identificatie valt het benoemen (labelen) van grammaticale termen. Onder expansie vallen alle types ‘uitbreidingen’ op de tekst van Ovidius. Het is hierbij van belang om opnieuw op te merken dat ook Hexter, net als Wieland en Schwarz niet de langere commentaren onderbrengt in zijn systeem 119 .

115 Zie Hexter 1986, p. 30. Ook hij concludeert: ‘The communicative and didactic context can be assumed and reconstructed even in cases where the teacher and the abbey classroom cannot be so precisely pinpointed. In the description of his methodology, Schwarz reveals himself to be too confined by communication theory. One notes his specific defense against the possible objection that the glosses are not original with the manuscript but a transcription. This appears to me to be a misplaced concern in a study that purports to focus on function. 116 Schwarz 1977, p. 27-30. Langbroek neemt de analyse van Schwartz over in haar studie naar Duitstalige, volkstalige glossen, Langbroek p. 60. Over de vertaaltechniek die ten grondslag ligt aan de volktalige- in haar geval Duitse glossen, zie Langbroek, p. 146-190. 117 Zie ook Hexter 1986, p. 31. 118 Hexter1986, p. 32 119 Hexter’s onderverdeling is als volgt: I REPLACEMENT, 1 Grammatical replacement, 2 Synonym/Translation 2a) noun, 2b) verb, 2c) adjective, 2d) adverb, 2e) conjunction, 2f) expression, 2g) pronoun. 3 Explanatory replacement 3a)

55 In zijn studie richt Hexter zich dus primair op de verschillende technieken die in de glossen zijn toegepast om het Latijn te onderwijzen in plaats van het benoemen van de functie van de aangeboden informatie, zoals bij Wieland (volgens de grammaticale traktaten) en Schwarz (vanuit de literatuurtheorie). Het voordeel van Hexters benadering is mijns inziens, dat de overlap tussen betekenisvelden van de glossen makkelijker is te handhaven, omdat het zwaartepunt niet op de betekenis van de glosse ligt maar op het didactische middel dat gebruikt is om de betekenis over te brengen. Om mijn eerdere voorbeeld opnieuw aan te halen, wanneer een glosse die een lemma vervangt zowel een synoniem als een alternatieve vervoeging biedt is het lastig om hem (met Wieland) onder de lexicale glossen onder te brengen. Strikt genomen biedt deze glosse immers ook syntactische informatie. Bovendien is het niet meer met zekerheid uit te maken met welk doel die glosse boven het lemma is geschreven (was dat om een synoniem aan te bieden of het lemma uit te leggen, of grammaticale informatie te bieden, zoals bij Schwarz?). Wat wel is vast te stellen, is dat de betreffende glos het lemma vervangt en niet iets toevoegt of benoemt. Daarmee worden de commentaren direct verbonden aan de tekst van Vergilius. Uitgangspunt van het systematiseren van de glossen is dan ook primair de tekst waar ze bij horen. Dat de grammatica’s daarbij een rol spelen is evident. Beide systemen vormen immers de basis van het grammaticaonderwijs. Het uitgangspunt van het bestuderen vormt echter bij de laatste methode de tekst waar de commentaren bij geschreven staan en hun interactie met die tekst. Ik geloof dan ook dat juist die tekst het cruciale uitgangspunt moet zijn. Een op het eerste gezicht eenvoudige term als synoniem, zoals bij Wieland bijvoorbeeld, is al lastig hanteerbaar omdat de commentaren onlosmakelijk verbonden zijn met de poëtische tekst van Vergilius. Wat in een woordenboek in het geheel geen acceptabel synoniem zou kunnen zijn, kan door het poëtische taalgebruik in de context van Vergilius uitstekend dienen als verklaring 120 . Bovendien meldt één glosse vaak verschillende soorten informatie over het bijbehorende lemma in de tekst van Vergilius. Een te grammaticale benadering van de glossen doet daarmee niet volledig recht aan het unieke van het didactische middel. Daar waar het in de traditionele grammatica’s gaat om het labelen van termen, vormen glossen nu juist een middel dat gericht is op een horizontale, dat wil zeggen woord-voor- woordachtige verklaring van de tekst. Uiteraard wordt er op meerdere plaatsen verwezen naar de terminologie zoals die naar voren komt in bijvoorbeeld de Ars Donati maar dit lijkt vaker uit de laat antieke Vergiliuscommentaren te zijn gekopieerd dan dat het nu een belangrijk didactisch middel is in de periode zelf. De systematisch hiërarchische manier van labelen en indelen, levert problemen op wanneer we niet zozeer kijken naar steeds grotere zinsdelen en hun functies en verschijningsvormen (van letter naar lettergreep, woord en zin), maar gericht zijn op de onderlinge verbanden (bijvoorbeeld wat voor invloed heeft een meervoudig naamwoord op het getal van het werkwoord). Dit is nu een belangrijk aspect aan de glossen. Daar waar de Ars Donati zich richt op het labelen en categoriseren van de grammatica, van

simple explanatory replacement, 3b) specific for a general noun, 3c) abstract for god’s (goddess) name, 3d) replacement of a patronymic. II IDENTIFICATION 1) identification as and of proper name, 2) identification as name, 3) identification of case, part of speech, mood etc. 3a) vocative, 3b) ablative, 3c) dative, 3d) adverb, 3e) imperative, 3f) optative, 4) syntactical markings. III EXPANSION 1) supplied, 1a) subject, 1b) verb, 1c) object, 1d) preposition, 1e) conjunction, 2f) adverb, 1g) interjection, 2) expansion of thought, 3) supplied to) 3a) adjective supplied to noun, 3b) possessive noun supplied to noun, 3c) noun supplied to adjective, 3d) noun referent supplied to (relative or demonstrative) pronoun. 120 Zie paragraaf 4.2.

56 woorden in hun verschillende gedaantes en met verschillende functies, worden in de glossen juist opvallend weinig woorden gelabeld (er wordt weinig grammaticale terminologie gebruikt) en is het opvallend dat juist de samenhang tussen de verschillende woorden die een zin maken (en zinnen onderling) belangrijk is. Een groot deel van de meer grammaticale glossen is er, mijns inziens, expliciet op gericht om juist de horizontale verbanden in de zinnen duidelijk te maken. Voortdurend wordt daarmee vooruit gewezen, functies verduidelijkt en informatie aangevuld. Op die manier wordt de tekst van Vergilius vanuit zichzelf verklaard, waarbij, uiteraard op een hoger niveau, de terminologie van Donatus gebruikt kan zijn. Daar waar de Ars Donati dus de formele, intellectuele labeling doceert, die (ook in de middeleeuwen) de geleerde van de geletterde onderscheidt, vormen de glossen nu juist de praktische component, aan de hand waarvan synoniemen kunnen worden geoefend, maar ook werkwoordsvormen of declinaties, tijdens de lezing, kunnen worden bestudeerd. Beide onderwijsvormen zijn zo een goede aanvulling op elkaar.

De glossen in deze editie zijn gemaakt ter ondersteuning van het zesde boek van de Aeneis en de vierde Ecloga , waarbij letter voor letter, woord voor woord de tekst werd ‘doorgeploegd’. Verschillende aspecten en niveaus van de taal komen daarbij aan de orde. Per woord wordt declinatie, referent, modus of tijd vastgesteld, maar ook lexicale achtergrond gegeven en per zin of fragment de literaire context en kennis van de oudheid. De glossen sluiten daarmee absoluut aan bij de grammaticale traktaten (die vaak als naslagwerk werden gebruikt) maar geven geen systematische representatie van de gangbare grammatica’s en vertonen, door elkaar lopend, informatie op verschillende niveaus. Deze absolute verbondenheid tussen tekst en commentaar moet volgens mij dan ook het startpunt vormen van de benadering van het materiaal. De glossen vertegenwoordigen ‘problemen’ of op zijn minst interessante informatie in de tekst, dingen die de moeite waard zijn om daar iets over te zeggen. In de verdeling van mijn glossen heb ik dan ook Hexters methode als uitgangspunt genomen. Niet heb ik echter alle categorieën van Hexter overgenomen. Net als bij Schwarz is Hexters onderverdeling niet als algemeen systeem bedoeld maar alleen van toepassing op een van de manuscripten die hij bestudeerd heeft. Uitgangspunt bleef echter steeds de interactie met de tekst. Een van de belangrijkste kenmerken van de glossen is daarbij, mijns inziens, dat ze functioneren op verschillende talige niveaus. Ze zijn niet alleen gericht op het woord-voor-woord verklaren van de tekst van Vergilius, maar geven juist ook de samenhang tussen de woorden en de zinnen aan en leggen bovendien de achtergrond van het verhaalde uit. Alhoewel ik ervan overtuigd ben, dat een systematische categorisering van al het materiaal, zowel volgens het systeem van Wieland als volgens het systeem van Hexter een goed beeld van de verdeling en dus zwaartepunt in de glosse zou kunnen geven, heb ik dat ik binnen het bestek van dit proefschrift niet meer kunnen uitvoeren. Een dergelijk onderzoek, zou ons een veel beter beeld kunnen verschaffen van welke informatievelden het vaakst worden uitgelegd en waar blijkbaar in de praktijk van het lesgeven de nadruk lag. Uit het voorafgaande bleek dat er nog steeds geen eenduidig systeem is gevonden om de glossen in te delen. Wieland heeft een grote impuls gegeven aan de bestudering van Latijnse glossen. Uit alles blijkt dat het glossenmateriaal moeilijk is te vangen en de categorieën afhankelijk zijn van het uitgangspunt van de onderzoeker. In het volgende zullen de langere commentaren apart worden behandeld. Juist de langere verhalen bevatten een grote hoeveelheid van elkaar verschillende informatie op de grondtekst. In het nu volgende zal ik eerst uit mijn eigen materiaal de schema’s van Hexter illustreren.

57 Vervolgens zal ik me voor zowel de vierde Ecloga als het zesde boek van de Aeneis richten op de langere commentaren. Daar zullen ook de verschillen tussen commentatoren aan de orde komen. Aangezien het hier een groot corpus manuscripten betreft, biedt het overzicht van alle glossen in de editie een blik op de grote variëteit aan informatie. Niet iedere magister vindt blijkbaar hetzelfde belangrijk om te vermelden. Ook hieruit blijkt dat de glossen een sterke relatie hebben met de tekst van Vergilius. Het zicht van al die varianten bij elkaar maakt het corpus commentaren nog interessanter.

4.2 Vervangingen De eerste en misschien wel grootste groep van glossen zijn de vervangingen. Overal verspreid door de manuscripten staan synoniemen van werkwoorden, naamwoorden of hele woordgroepen. Over het algemeen congrueert dit type glosse met het bijbehorende lemma. Ook voor langere glossen geldt dat de commentaar meestal aansluit bij de vorm of formulering van de tekst van Vergilius. Vaak wordt dan eerst een congruerend synoniem gegeven dat gevolgd wordt door een langere uitleg. Het aangeven van synoniemen en toevoegingen was niet alleen bedoeld om de tekst makkelijker leesbaar te maken en te verklaren. De in de glossen geboden synoniemen zijn soms zelfs ingewikkelder dan de door Vergilius gebruikte woorden (in regel 306 van Aeneis 6 bijvoorbeeld wordt matres vervangen door genetrices ). Naast het verduidelijken van de tekst werden de synoniemen ook gebruikt om het vocabulaire en de woordenschat van de leerlingen uit te breiden. Varianten boven de tekst van Vergilius schrijven, vormde in die zin een overhoring en tegelijkertijd een uitbreiding van het vocabulaire. Dat het werken aan de woordenschat een belangrijk deel van het onderwijs vormde, bewijst de overvloed van dit type glossen. Dit is overigens een praktijk die we ook al in de commentaar van Servius aantreffen 121 . Veel van de langere commentaren bij Servius beginnen met een synoniem 122 . De synoniemen van Servius komen dan ook vaak terug in de manuscripten van de editie. Wanneer een groot deel van de codices hetzelfde synoniem geeft, is het bijna zonder uitzondering afkomstig uit de commentaar van Servius. Er worden echter volop verklaringen toegevoegd, zodat de interlineaire glossen een rijk scala aan woordverklaringen opleveren die als het ware de woordenlijsten van het onderwijs vormen. De hoeveelheid ‘vervangende glossen’ overtreft verreweg de hoeveelheid identificatieglossen (waarbij maar 1 grammaticaal of retorisch aspect wordt benoemd). In de eerste plaats is, zoals in het voorafgaande al werd betoogd, voor de middeleeuwse leerling, in tegenstelling tot de laatantieke leerling, veel nuttiger om synonieme woorden en grammaticale vormen aangeboden te krijgen, dan een benoeming van een grammaticaal verschijnsel. Daar waar de antieke leerling, de vormen nog kende omdat hij moedertaalspreker van het Latijn was, had de middeleeuwse ‘tweede taalverwerver’ veel meer behoefte aan het daadwerkelijk oefenen van de verschillende grammaticale vormen. Met de combinatie van het aanbieden van synoniemen bij de lemmata, samen met de verschillende vervoegingen en verbuigingen die de verschillende grondwoorden opleveren, sneed het mes aan twee kanten. Niet alleen leerde men nieuwe woorden als

121 Wanneer ik citeer uit het corpus glossen, spel ik, in navolging van de manuscripten u voor u en v. Daar waar ik Servius citeer uit de edite van Thilo en Hagen, spel ik, in navolging van hen zowel u als v. Voor alle vertalingen van de tekst van Vergilius van het zesde boek van de Aeneis citeer ik uit de bewerking van M.A. Schwartz. 122 Wieland onderscheidt vijf redenen voor het gebruik van synoniemen; verklarende, vocabulaire, wennen aan orthodoxe formuleringen (bijbeltaal), leren van differentiae en metriek. In mijn materiaal draait het steeds om de eerste twee functies.

58 uitbreiding van het vocabulaire, maar tegelijkertijd oefende men het rijke scala aan Latijnse vervoegingen en declinaties. Een ander didactisch middel vormden de verschillende betekenissen van de woorden, die zowel een Latijns lemma uitleggen als de woordenschat uitbreiden. Vaak worden de vervangingen ingeleid door id est of scilicet . Het lijkt erop dat synoniemen voornamelijk worden voorafgegaan door id est terwijl verklaringen in de context het voorvoegsel scilicet meekrijgen. Het lijkt afhankelijk te zijn van de magister of kopiist in hoeverre dit consequent wordt toegepast. Een derde veel gebruikt voorvoegsel is uel. Meestal geeft uel een synoniem aan, soms lijkt het gebruikt te worden om een andere lezing van een uitleg (bijvoorbeeld uit een andere commentaar) aan te geven. Met name wanneer duidelijk is dat een tweede synoniem of toevoeging door een andere hand in het manuscript is toegevoegd, lijkt deze verklaring gerechtvaardigd. Om een beeld te geven van de verschillende types vervangingen, geef ik hier per categorie een aantal voorbeelden.

4.3 Grammaticale synoniemen of vertalingen Zoals gezegd valt het op, wanneer we bovenstaande voorbeelden van vervangingen bekijken, dat de synoniemen dezelfde naamval en persoonsvorm hebben als het lemma dat ze vervangen. Het vervangende woord biedt mijns inziens dus zowel een oefening in vocabulaire als in grammaticale vorm.

4.3.1 Zelfstandig naamwoord Doordat de gebruikte synoniemen tot verschillende declinaties behoren, bieden ze een praktische oefening in het verbuigen van naamwoorden. Het woord caelum (accusativus enkelvoud 2e declinatie) wordt aangevuld met aerem (accusativus enkelvoud derde declinatie, Aeneis 6, 724). Niet alleen leert de leerling hier dus een synoniem, maar tegelijkertijd leert hij op een praktische, intertextuele manier de verschillende verbuigingen van de declinaties. In dit geval niet op een gestructureerde manier zoals wij die kennen, maar door met de lemmata en de geboden alternatieven te oefenen. Maar er wordt nog meer informatie bloot gegeven door de glossen. Wanneer we de verschillende woorden bij de tekst bekijken, blijken deze niet altijd zuivere synoniemen te zijn, maar synoniemen in de context van het verhaal van Vergilius. Daarmee breidt dit type glossen niet alleen het vocabulaire van de leerling uit, maar verklaren ze, tegelijkertijd, de tekst. Het woord ‘gek’ bijvoorbeeld, heeft immers, gebruikt in de context ‘ik word gek van jou’ (irriteren)’ een andere semantiek dan in de zin ‘ ik ben gek van jou (houden van)’. Het gebruikte synoniem spitst als het ware de semantiek van de door Vergilius gebruikte term toe. We zien dat bijvoorbeeld bij habenas in regel 1 van Aeneis 6. In de vertaling van M.A. Schwartz: Zo sprak hij wenend en hij vierde de schepen de teugels en ..... Vergilius gebruikt hier de beeldspraak van een schip als paard. De geboden alternatieven verklaren het metaforisch gebruikte habenas : funes touwen, koorden, retinacula banden, lijnen, ook wel teugel en uela lora zeiltouwen. Servius merkt overigens al op dat het hier gaat om een metafoor die bij Homerus vandaan komt. In zijn commentaar vinden we: aut funes per metaforam dixit, aut Homerum secutus est, qui ait uela erigi (...) id est loris tortis; his enim utebantur antiqui. Het is opvallend dat funes het meest gebruikte synoniem is in de manuscripten, een synoniem afkomstig uit Servius. Het is nog opvallender dat, wat je de hoofdboodschap van Servius-citaat zou kunnen noemen, namelijk dat het hier gaat om een metafoor, maar twee keer in de glossen wordt genoemd. De metafoor wordt als stijlfiguur benoemd door de commentatoren van 9Fk en

59 11Fd die melden: funes per metaforam . Beide manuscripten volgen Servius overigens over het algemeen vrij letterlijk. Manuscript 11Fa vult aan translatio est ab equis ad naues qui uelociter currunt sicut equi . Het is een overzetting (translatio is letterlijk metafoor van paarden naar schepen die snel rennen zoals paarden). Steeds maar weer blijkt dat, vaak op basis van Servius, de commentaren uitgebreid, zeer expliciet en in een betrekkelijk eenvoudig taalgebruik worden uitgelegd. Helderder en simpeler dan hier, kun je een boodschap, mijns inziens, niet overbrengen.

Het lemma supplicia (accusativus pluralis) in regel 499 123 wordt aangevuld door vulnera en penas , manus (nominativus singularis) in Aeneis 5 met multitudo en exercitus . Ook hier volgen de glossen dus de naamval van de lemmata. Verschillende types informatie worden tegelijkertijd geoefend, op een manier die sterk is verbonden met de tekst van Vergilius.

Aeneis 1 habenas funes 9Fj,9Fb,11Ic,11Fa / retinacula 10Ea,11Ic / uela lora 11If Aeneis 5 manus multitudo 9Fb,10Ea,11Fa,11Fd / exercitus 9Fj Aeneis 209 brattea lamina 9Fb,9Fk,9Fm / folia 9Fj,9Fm,11Fd / brachea 10Ea Aeneis 354 undis proxellis 9Fj / fluctibus 11Ie Aeneis 475 casu euentu 10Fg Aeneis 491 metu timore 11Fa Aeneis 498 pauitantem timentem 11Fd / Aeneis 499 supplicia uulnera 9Fk,11Fd / penas 11Ie Aeneis 533 fortuna casus 11Fa / euentus 11Ie Aeneis 567 dolos fraudes 9Fj,11Fa / scelera 9Fj / peccata 11Ie Aeneis 662 uates uaticinantes 9Fk / uaticinatores 11Fd / diuinantes 11Ie Aeneis 676 iugum montem 9Fb,9Fm / collem 9Fk Aeneis 724 caelum aerem 9Fk

4.3.2 Werkwoorden Ook bij de vervangende glossen bij werkwoorden valt op dat de glossen van de vervoegingen de lemmata qua vorm op de voet volgen. Ook in dit geval bieden de verschillende vormen van werkwoorden een manier om werkwoordsvervoegingen te oefenen. Desinet uit regel 9 van de vierde Ecloga is afgeleid van desinere , een werkwoord uit de derde coniugatie , en de vorm desinet is dan ook een futurum indicativus. De bijbehorende glosse cessabit geeft niet alleen een synoniem, maar ook de parallelle werkwoordsvormen van een werkwoord uit de eerste coniugatie. Opnieuw zien we een vervoeging met uitbreiding van woordkennis. De bijvoeglijk gebruikte werkwoordsvormen heb ik nu onder bijvoeglijke naamwoorden gezet. Bij inibit in regel 11 van de vierde Ecloga zien we dat het lemma in de manuscripten 9Fb en 9Fc niet wordt vervangen door een futurum ( advenit, incipit ). In regel 28 maakt de magister van 9Fm een fout ( pallescebit i.p.v. pallescet ). In Aeneis 233 wordt het imponit blijkbaar opgevat als praesens historicum , zie sculpsit en eleuauit .

Ecloga 9 desinet cessabit 9Fb ,9Fj ,10Ea ,10Fa ,10Fd ,11Fa,11Fd Ecloga 11 inibit aduenit 9Fb / incipit 9Fc / incipiet 9Fm,10Fd / adiunget 11Ic / inchoabit 10Fd /

123 Vanaf hier geldt bij de vermelding van versregels dat wanneer ik verwijs naar een lemma uit de Aeneis , het het zesde boek van de Aeneis betreft. Indien er melding wordt gemaakt van de Ecloga , betreft het de vierde Ecloga , tenzij anders vermeld.

60 Ecloga 28 flauescet albescet 9Fj,9Fm,10Fa,10Fh / maturescet 9Fb,9Fj,11Fd / pallescebit 9Fm / splendebit 10Fc / albicabit 10Fd,11Fa / Aeneis 4 fundabat sistebat 9Fb / stabiliebat 9Fb,11Ie / firmabat 10Ea,11Ic,11If Aeneis 5 emicat exilit 9Fm,9Fj,9Fk,11Fa,11If / procedit 11Fa / salit 10Ea / prosilit 11Fd /ualde lucet 11Ic / discurrit ubique 11Ie Aeneis 16 enauit nauigauit 9Fj / uolauit 9Fk,10Fc / natauit 9Fm / transuolauit 9Fb,10Ea Aeneis 215 struxere edificauere 9Fk / congregare 9Fk / obstruxere 10Fg Aeneis 229 circumtulit purgauit 9Fk,9Fm,10Ff,10Fg,11Fa / lustrauit 10Fg,11If / sparsit 9Fb / expiauit 11Fd Aeneis 233 imponit exedificat 9Fm / edificat 10Fg,10Fc / componit 10Fg,11Fd / construit 10Fg / sculpsit 11If / eleuauit 11Ie Aeneis 536 traiecerat transierat 9Fb,11Fd / transposuerat 11Fa / traxerat 11Fd / pertransierat 11Ie

Ook bij deze categorie speelt de commentaar van Servius een rol. Vervangingen van werkwoorden komen overvloedig voor in het materiaal. In die zin vormen ze, net als de andere vervangingen, duidelijk een veelgebruikt didactisch middel. Servius schrijft over het algemeen langere commentaren. Wanneer Servius een commentaar begint met een vervangend werkwoord, vinden we als regel het gebruikte werkwoord terug in de glossen, vaak zonder de bijbehorende uitleg. Een voorbeeld daarvan vormt circumtulit in Aeneis 6 regel 229. Het gaat hier over het begrafenisritueel van Misenus waarbij Aeneas water sprenkelt over zijn makkers. Servius’ commentaar luidt: purgavit. antiquum verbum est . Vervolgens legt hij uit waarom circumtulit (laten rondgaan) hier moet worden vertaald met purgauit (reinigen) en voegt hij, karakteristiek voor zijn commentaar, nog een bron toe (Plautus) 124 . In de glossen vinden we in 5 manuscripten purgauit zonder dat ergens Servius’ verdere uitleg wordt geciteerd. Wel wordt nog een aantal andere synoniemen van purgare aangeleverd uit het corpus ( lustrare, expiare, sparsit ). Een voorbeeld waar Servius breder wordt geciteerd is inibit uit regel 11 van de vierde Ecloga . Servius vult aan: inchoabit, exordium accipiet, aureum scilicet saeculum . Het zal aanbreken, een aanvang nemen, namelijk de gouden eeuw (onder het consulschap van Pollio). In de glossen vinden we het werkwoord inchoabit in dit geval slechts een keer terug. Bij het bekijken van de editie, blijkt dit een van de gevallen te zijn waar het hele citaat van Servius is overgenomen (bij 9Fj, 10Fh, 11Fd en 11If ). Hierbij valt ook nog op dat de variant incipit (die qua tijd verkeerd is) afkomstig is uit een andere bron, namelijk de Scholia Bernensia.

4.3.3 Bijvoeglijk naamwoord Onder de bijvoeglijke naamwoorden vallen hier ook de bijvoeglijk gebruikte werkwoordsvormen ( participia ). In de Latijnse tekst functioneren die immers als bijvoeglijke naamwoorden. Ook in deze lijst voegen de glossen nieuw vocabulaire toe en volgen ze de naamval van het lemma (als praktische verbuigingsoefening). De synoniemen geven alleen die betekenis aan, die binnen de tekst van Vergilius ter zake doet, dat wil zeggen de letterlijke of de meer overdrachtelijke.

Ecloga 23 blandos suaues 9Fm,11Fa / redolentes 11Fd / delectabiles 11Ic Aeneis 7 abstrusa absconsa 9Fb9Fk,,11Ic / abscondita 10Ea,11Fd / reclusa 9Fj / conclusa 11Fd,11Ie / ocultata 11Fa

124 Servius, 6.299: purgavit. antiquum verbum est. Plautus ‘pro larvato te circumferam’, id est purgabo: nam lustratio a circumlatione dicta est vel taeda vel sulphuris. Iuvenalis ‘si qua darentur sulphura cum taedis’.

61 Aeneis 15 praepetibus uelocibus 9Fb,11Fd,10Fc,11Fa,11Ie / felicibus 9Fj,9Fk,10Ff,11If Aeneis 114 inualidus senex 10Ea Aeneis 130 ardens audax 9Fm,10Ea,11Fd Aeneis 186 immensam magnam 9Fk / uastam 10Fg Aeneis 238 scrupea lapillosa 9Fj,9Fk,10Fc,11Ie / aspera 11Fa,11Ie / saxosa 10Fc Aeneis 434 maesti tristes 9Fk,11Fa Aeneis 469 fixos inmobiles 9Fk Aeneis 473 umbriferum frondosum 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd / tenebrosum 11Fa Aeneis 494 laniatum uulneratum 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd Aeneis 550 rapidus uelox 10Fg,11Fa Aeneis 673 opacis densis 9Fm,11Fd / delectabilibus 11Ie

4.3.4 Bijwoord Bijwoorden worden opvallend vaak grammaticaal geïdentificeerd. Dit betekent dat de glosse letterlijk meldt i. aduerbium (zie ook hoofdstuk 2). In sommige gevallen gebruikt Vergilius de accusativus neutrum singularis van een bijvoeglijk naamwoord als bijwoord (bijv. toruum ). In dat geval meldt de glosse de eigenlijke vorm van het bijwoord ( torue ). We zien dit bijvoorbeeld in Ecloga regel 43: suaue (acc. adverbialis; acc. neut. sing) wordt gevolgd door suauiter en door delectabiliter . In het laatste geval wordt door de vorm van delectabiliter niet alleen aangegeven dat het om een bijwoord gaat, maar wordt tegelijkertijd ook nog een alternatief geboden.

Ecloga 25 uulgo ubique 9Fb ,9Fj ,10Ea ,10Fa ,10Fd ,10Fh ,11Fa ,11Fd ,11Ic / passim 9Fj ,9Fm ,10Fd ,11Fd / sparsim 10Fd Ecloga 43 suaue suauiter 9Fm / delectabiliter 9Fm Aeneis 188 uere ueraciter 9Fb,11Fd Aeneis 449 rursus iterum 9Fk Aeneis 824 quin insuper 9Fb,10Ea,11Fa,11Ie / immo 9Fk,9Fm / certe 11Fd

4.3.5 Voegwoord Bij de vervanging van de voegwoorden lijkt de doelstelling opnieuw tweeledig te zijn: ten eerste het aanbieden van synoniemen, en ten tweede het geven van richting aan de zin, ofwel het verduidelijken van de manier waarop de tekst van Vergilius begrepen moet worden. Het voegwoord ubi in Aeneis 340 kan bijvoorbeeld ‘waar’ en ‘nadat’ betekenen. Door de glosse postquam kan er geen verwarring meer zijn over hoe ubi geïnterpreteerd moet worden. De drie ‘informatieniveaus’ verbuigingen, vervoegingen, synoniemen en uitleg (over hoe een woord in de context van Vergilius vertaald moet worden) blijken de rode draad te zijn bij het plaatsen van de vervangingen.

Aeneis 327 et ac 11Fa Aneis 340 ubi postquam 9Fk,11Fa,11Ie Aeneis 492 ceu uelut 11Fa Aeneis 513 namque quia 11Ie Aeneis 533 an quae et dic mihi 11Fa Aeneis 780 et uides quomodo 11Fa

4.3.6 Voornaamwoorden De voornaamwoorden vormen in het Latijn een lastige groep die allemaal op eigen wijze verbogen dienen te worden. Bovendien is het voor de lezer niet altijd even eenvoudig te zien naar wie of naar wat het voornaamwoord verwijst. Dat dit ook voor de

62 middeleeuwse lezer een probleem vormde, blijkt uit de hoeveelheid glossen die de referent van een voornaamwoord verduidelijken. Opnieuw geldt, mijn inziens, dat het toevoegen van de referent in de eerste plaats het tekstbegrip op de proef stelt. Door voortdurend de referenten van de voornaamwoorden te benoemen, verduidelijkt men niet alleen de constructie van de zin, maar op een iets hoger niveau ook de samenhang van de tekst. Tibi in Ecloga 18 wordt verduidelijkt met de uocatiuus Salonine . In dit geval is de naam Saloninus niet eerder gevallen. Het voornaamwoord wordt dus hier verklaard in de context, er wordt nieuwe informatie toegevoegd. Deze tibi refereert naar een kind met de naam Saloninus. In Aeneis 324 wordt cuius becommentarieerd met paludis . Dat cuius hier verwijst naar het moeras wordt duidelijk in de tekst van Vergilius in regel 324 (Stygiamque paludem ). Hier wordt dus wel verwezen naar een referent die letterlijk in de tekst van Vergilius voorkomt. Hetzelfde zien we in Aeneis 57: qui refereert aan Phoebus, die genoemd staat in regel 56 ( Phoebe, grauis Troiae semper miserate labores, Dardana qui Paridis derexti tela manusque ). Ook in Aeneis regel 335 wordt quos verklaard met eerder in de tekst genoemde referenten Leucaspim en Orontem (genoemd in regel 334). Manuscript 11Fa biedt nog extra context door toe te voegen dat Leucaspis en Orontes met Aeneas waren vertrokken (vertaald: Daar zag hij temidden van hen Leucaspis en Orontes, de leider van de Lycische vloot, bedroefd en verstoken van de eer aan de doden bewezen; zodra zij uit Troje waren vertrokken over de winderige zee had hen de storm overvallen, schip en mannen onder de golven bedelvend 125 ). Hier wordt dus opnieuw verklarende informatie toegevoegd, namelijk de reden dat de twee mannen vertrokken (in navolging van Aeneas’ missie). Ook hier spelen dus verschillende functies tegelijkertijd een rol: aan de ene kant het verduidelijken van referenten voor een beter tekstbegrip, waarbij in een aantal gevallen extra informatie wordt toegevoegd aan de tekst. Ook sluit ik niet uit, dat ook hier ‘het praktische leren van de naamvalsverbuigingen’ een rol speelt, alhoewel dat lastig controleerbaar blijft.

Ecloga 18 tibi Salonine 11Fd Aeneis 46 cui Sibillae 9Fb ,9Fk ,11Fa ,11Ie Aeneis 57 qui Febus 9Fk Aeneis 324 cuius paludis 9Fb,9Fk / Stygis 9Fj,9Fk,11Fa Aeneis 335 quos Leucaspim et Orontem 9Fk / Orontem et Leucaspin cum Aenea 11Fa Aeneis 367 quam uiam 9Fk,9Fm,10Fc,11Fd,11Ie / rationem 9Fk Aeneis 398 quae uerba 9Fb,10Fc,11Fd,11Ie Aeneis 450 quas animas 11Fa Aeneis 421 ille Cerberus 9Fb,11Fa,11Ie Aeneis 395 ille Hercules 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fc / Alcides 11Fa,11Ie Aeneis 640 hic in Elisiis campis 11Fa / in his locis 11Ie Aeneis 773 hi iuuenes 9Fm,10Ea,10Fc,11Fa / uiri 11Ie Aeneis 778 quem Romulum 9Fk,10Ea,11Fa / natum 11Ie

4.3.7 Grammaticale vervangingen Bij grammaticale vervangingen gaat het erom dat een lemma uit de tekst van Vergilius door de glosse wordt vervangen met een andere grammaticale vorm. Dit soort glossen is betrekkelijk schaars. Vaak betreft het het gebruik van een archaïsche of minder gebruikelijke woordvorm die dan vervangen wordt door een meer gangbare vorm (zoals bijvoorbeeld deum en miserum die kunnen worden gebruikt als accusativus enkelvoud en genitivus meervoud. Let wel dat het toevoegen van de genitivus meervoud hier ook kan

125 Cernit ibi maestos et mortis honore carentis/ Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten,/ quos simul a Troia uentosa per aequora uectos/ obruit Auster, aqua inuoluens nauemque uirosque.

63 dienen als uitleg). Zoals ik eerder heb betoogd, is het juist kenmerkend voor de glossen dat ze met name gericht zijn op het aanbieden van synoniemen en hun bijbehorende grammaticale vorm. In onderstaande gevallen dienen de glossen, mijns inziens, dan ook primair om door een andere grammaticale vorm expliciet de vorm van het lemma toe te lichten omdat die voor verwarring zou kunnen zorgen (zonder het didactische doel van uitbreiding woordenschat of oefenen vormen).

Voorbeelden zijn o.a.: Ecloga 15 deum deorum 9Fb ,9Fj ,10Fd ,10Fg ,11Ic ,11Fd Aeneis 21 miserum miserorum 10Ea,11Ie Aeneis 79 excussisse excutere 9Fb,9Fj,9Fk,10Fc,10Ff Aeneis 145 rite pro ut ritus est 9Fb Aeneis 153 sunto sint 9Fb,9Fk,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie Aeneis 171 caua cauum 9Fj / caua ablatiuus pro accusatiuus 10Fg Aeneis 657 choro chorum 11Fd

4.4 Identificatie Het grammaticaonderwijs stoelde voor een groot deel op laatantieke teksten zoals we in het voorafgaande zagen. Ik betoogde toen ook dat onderwijs aan de hand van de glossen juist als kenmerk heeft, dat het een onderwijsvorm voorstaat die zeer op intertextualiteit is gericht, en veel minder op het hiërarchisch benoemen van grammaticale onderverdelingen en eigenschappen zoals behandeld in de Ars Donati . Als we kijken naar de hoeveelheid glossen die intertextuele informatie verschaffen waarbij tegelijkertijd de tekst (en context) van Vergilius wordt verduidelijkt, de woordenschat wordt uitgebreid en verschillende vormen aan de orde komen, dan overstijgt het aantal verre dat van het benoemen van grammaticale termen. Het leren van Latijn gaat aan de hand van de Latijnse tekst zelf. Wat daar belangrijk bij is, is het praktisch oefenen van grammaticale en lexicale vormen, zonder al te veel nadruk op de onderverdeling en karakteristieken die de formele grammatica’s bieden. Dit blijkt ook uit andere gegevens. In de onderstaande gevallen, waar grammaticale verschijnselen worden genoemd, vormen de identificaties bijna altijd een citaat uit de commentaar van Servius. In diens laatantieke commentaar spelen identificaties van grammaticale en retorische begrippen nog een grotere rol. Voor het geïntendeerde publiek van Servius vormt het verbuigen en vervoegen van het Latijn geen probleem. Het benoemen van de grammaticale vormen en hun eigenschappen levert de meerwaarde. Het aantal overgenomen expliciete identificaties in middeleeuwse manuscripten is juist schaars (ook binnen een glosse wordt veel vaker verklarende informatie over een lemma gegeven dan dat het verschijnsel geïdentificeerd wordt). Kortom, in de ‘praktische omgeving’ van de glossen, is maar beperkt plaats voor grammaticale, hiërarchische benoeming van het materiaal en wanneer het gebeurt, is het bijna altijd in navolging van Servius en niet uit de pen van de magister afkomstig.

4.4.1 Identificatie van eigennamen Op enkele plaatsen in de commentaar worden eigennamen expliciet benoemd (met proprium nomen ). Over het algemeen gaan de benoemingen terug op een oudere bron (meestal Servius). In de onderstaande glosse bij Aeneis 22 wordt de naam Icarus benoemd als eigennaam door 9Fk (proprium nomen ). Het is opvallend dat de meeste commentaren het lemma Icarus impliciet uitleggen door te verklaren wie dat is, namelijk de zoon van Daedalus ( filius Dedali ). Expliciet blijkt daaruit al dat Icarus dan een

64 eigennaam moet zijn. Bij Deiphobe in regel 36 vinden we in een aantal manuscripten expliciet terug dat het hier om een eigennaam gaat. Ook Servius meldt: et est proprium nomen Sibyllae . Het expliciet benoemen van de eigennaam blijkt hier een duidelijke functie te hebben. Deiphobe is de eigennaam van de profetes die verder in de Aeneis wordt aangeduid met Sybille. Dit kan gemakkelijk tot verwarring leiden. In het commentaar in het manuscript 10Ea wordt echter uitgelegd hoe het zit: Sybille is een algemene naam voor zieneressen en in 11Fd krijgen we de uitleg nog duidelijker: ‘bij de Grieken worden alle zieneressen Sybille genoemd’ ( Proprium nomen Sibille quia Sibille omnes prophetisse generaliter apud Grecos dicebantur et est Deiphoebe filia Glauci ). Een soortgelijke uitleg vinden we bij regel 667. Het gaat daar om Musaeus, van wie Servius meldt: theologus fuit iste post Orpheum (...). Ook dit vinden we terug in de commentaren met als meest uitgebreide variant dat Musaeus een ziener was en leerling van Orpheus ( uates fuit discipulus Orphei 11Ie ). Concluderend kunnen we stellen dat wanneer namen expliciet worden aangeduid met proprium nomen de commentatoren meestal Servius als bron volgen. Doorgaans worden verklarende glossen gebruikt die uitleggen wie een bepaalde naam is, eerder dan ze expliciet te kennen geven dat het een eigennaam is. Opnieuw lijkt het uitleggen van woorden in de context van Vergilius belangrijker dan het labelen alleen. Bij een dergelijke uitleg blijkt meestal impliciet dat het een eigennaam betreft. De toegevoegde waarde van de extra informatie lijkt belangrijker te zijn.

Aeneis 31 Icare filius Dedali 9Fb,9Fk,9Fm,11If / proprium nomen 9Fk Aeneis 36 Deiphobe proprium nomen illius est 11Fa / proprium nomen Sibille 9Fb,9Fk,10Ea,11If / Sibilla generale nomen est omnium prophetissarum 10Ea Proprium nomen Sibille quia Sibille omnes prophetisse generaliter apud Grecos dicebantur et est Deiphoebe filia Glauci 11Fd Aeneis 667 Musaeum hic fuit filosofus 9Fk / teologus 10Ff / Orpheum 11If / uates fuit discipulus Orphei 11Ie / proprium nomen est 11Fd Aeneis 764 Lauinia filia Latini 10Fc / proprium nomen 11Ie

4.4.2 Identificatie van naamvallen Wanneer er een manier is om de identificatie van een naamval te koppelen aan een ander type informatie, zal men ervoor kiezen zoveel mogelijk informatie mee te geven boven het labelen van het verschijnsel. Over het algemeen komen expliciete benoemingen als nominativus , dativus etc. dan ook betrekkelijk weinig voor. In het onderstaande zal ik per naamval mijn observaties over hoe en waar ze gebruikt worden geven. Vervolgens ga ik in op het toevoegen van voorzetsels. Alhoewel er hierbij strikt genomen geen sprake is van identificatie gaat het mijns inziens om verschijnselen die nauw met elkaar verbonden zijn. Opnieuw geldt wat ook bij de eerdere identificatiemiddelen gold: daar waar een naamval expliciet wordt benoemd, gaat het om één type informatie, namelijk de informatie aan de lezer welke naamval een bepaald lemma heeft. Uit het gebruik van een groot aantal voorzetsels valt impliciet de naamval van het bijbehorende lemma af te leiden. Maar meer nog geven de toegevoegde voorzetsels informatie over de syntactische constructie van de versregel (die zonder het toevoegen van de voorzetsels impliciet in de naamval blijft). Volgens mij hangt die lading sterk samen met het aanduiden van naamvallen of op een wat breder niveau, het aangeven van naamvalsfunctie in de zin van woordgroepen. Daar waar men een naamval kan aanduiden met een voorzetsel, zal men het niet laten. Bovendien doet een voorzetsel dan wat een synoniem doet met de vervangingen: het impliceert niet alleen de naamval van het woord dat het becommentarieert, maar vernauwt tegelijkertijd ook nog de interpretatieruimte. Wanneer

65 men in het Latijn het woord sociis ziet bijvoorbeeld, kan dat een ablativus of een dativus meervoud zijn. Het toevoegen van a aan sociis , geeft niet alleen dat er in deze context sprake moet zijn van een ablativus (of van een dativus auctoris), maar ook nog een keer dat het hier gaat over iets dat door de bondgenoten is gedaan (en niet bijvoorbeeld met de bondgenoten ( cum sociis )). Toch vinden we ook op een aantal plaatsen het expliciet benoemen van de verschillende naamvallen. Het verduidelijken en herhalen van naamvallen biedt blijkbaar een stevig middel om het tekstbegrip te controleren en verder te oefenen.

Nominativus De gevallen waar expliciet een lemma als nominativus wordt benoemd beperkt zich tot zes gevallen. Blijkbaar is het herkennen van nominativi niet een groot probleem. Wellicht kan dit worden verklaard doordat de vele aanvullingen op de tekst van Vergilius voortdurend benoemen wie of wat onderwerp en wie of wat lijdend voorwerp zijn (zoals we zagen bij de voornaamwoorden). Bovendien wijken nominativusvormen over het algemeen af van de andere verbogen vormen, waardoor ze betrekkelijk makkelijk te herkennen zijn. Van de zes gevallen waar de nominativus expliciet wordt benoemd, gaan 2 gevallen terug op de commentaar van Servius ( Aeneis 558 en 841). In 558 betreft het een twijfelgeval of tractaeque nu als nominativus of als genitivus gebruikt is. De eigennaam Phasiphae in regel 25 lijkt qua vorm op een genitivus en wordt daarom verduidelijkt.

Aeneis 25 Phasiphae filia solis 11Ie / uxor Minois 11Ie / nominatiuus 9Fm Aeneis 77 patiens nominatiuus est hic ideo genitiuus 9Fb Aeneis 242 Grai nominatiuus 9Fk Aeneis 558 tractaeque genitiuus singularis uel nominatiuus est pluralis 11Fd / stridor tractae catenae sonabat ibidem singularis genitiuus et nominatiuus pluralis potest esse 11Fa,11Fd Aeneis 841 Cosse Cossus tribunus militaris fuit. hic Lartem Tolumnium a loco dictum occidit et* opima spolia reuocauit. et est nominatiuus eius ‘Lars Lartis’ 9Fk,11Fd Aeneis 896 Manes nominatiuus pluralis 9Fm / dii 11Ie

Genitivus De expliciete benaming genitiuus (enkelvoud) vind ik 13 keer in de gehele corpus glossen. Ook hier geldt dat het meestal niet moeilijk is om een genitivus te herkennen. De gevallen die in de tekst verwarring opleveren ( domus , casus ) worden expliciet gemaakt. Het betreft hier woorden van de vierde declinatie, waar de vorm -us bij vier naamvallen voorkomt (nominativus en genitivus enkelvoud en de nominativus en accusativus meervoud) en het dus lastig is te herkennen welke naamval een woord heeft. Het geval van Aeneis 558 is boven al verklaard. In Aeneis 747 wordt aurai benoemd als genitivus grecus. In werkelijkheid gaat het hier echter om een archaïsche genitivus.

Aeneis 53 domus genitiuus 11Fd,11If / genitiuus est 11Fd Aeneis 81 domus antri 11Ie / genitiuus 11Fd Aeneis 377 casus euentus 10Fg,11Fa / periculi 11Fd / genitiuus 10Fg Aeneis 558 tractaeque genitiuus singularis uel nominatiuus est pluralis 11Fd / stridor tractae catenae sonabat ibidem singularis genitiuus et nominatiuus pluralis potest esse 11Fa,11Fd Aeneis 747 auraï celestis genitiuus Grecus 11Ie

66 Dativus De expliciete benoeming dativus komt 15 keer voor in het materiaal. Evenals de vorige naamvallen, lijkt deze naamval betrekkelijk weinig problemen op te leveren behalve bij de dativus pluralis die gelijk is aan de ablativus pluralis.Een ander geval waarbij de dativus expliciet wordt benoemd is bij naamwoorden waarbij de ablativus uitgang (normaal e) een i heeft en dus gelijk is aan de dativus uitgang (i-stammen).

Ecloga 15 diuisque datiuus 9Fj,10Fc,11Fd Ecloga 20 ridenti datiuus 9Fm ,10Fc ,10Fh Ecloga 57 Orphei datiuus Grecus 9Fm ,10Fa ,10Fc ,10Fh ,11Fd ,10Ea ,11Ic Ecloga 61 matri datiuus 11Fd Aeneis 3 pelago in pelagus 126 9Fj,9Fk / contra pelagus 11Fa / ad pelagus 11Ic / datiuus 11Fd Aeneis 54 Teucris Troianis 11Fa / datiuus 11Fd Aeneis 233 uiro datiuus 11Fd Aeneis 302 uelisque aut per uela aut datiuus 10Fc Aeneis 708 floribus datiuus 11Fd Aeneis 721 miseris animabus 11Fd / datiuus 11Fd

Accusativus De expliciete aanwijzing accusativus komt 51 keer voor in de hele commentaar. Het gaat hierbij vaak om woorden die niet de gebruikelijke accusativus pluralis uitgang hebben (bijvoorbeeld in Aeneis 4 nauis in plaats van naues of in Aeneis 92 gentis in plaats van gentes ). De i-stammen en gemengde stammen hebben naast de accusativus pluralis meervoud op –es ook de minder gebruikelijke vorm op –is . Die vormen lijken op een genitivus. Het is daarnaast opvallend dat ook hier meestal wordt gekozen voor een synoniem van een duidelijker herkenbare accusativus pluralis dan voor de expliciete benoeming van de accusativus (bijvoorbeeld teretis in regel 207 met als glosse rotundos , of feralis in 216 met als glosse funebres, rogales, mortiferas, mortales ). In de meeste gevallen wordt de vorm dus weer aangeduid met een synoniem van een herkenbare accusativus. Op die manier worden opnieuw meerdere soorten informatie gegeven in een glosse. Ook nigrantis in regel 243 wordt uitgelegd als ‘ nigra terga habentes ’, een constructie die zeer herkenbaar is als accusativus. In regel 587 vinden we de identificatie van een accusativus Grecus (lampada ) Als regel geldt dus, dat accusativi veel vaker expliciet worden benoemd dan nominativi, genitivi en dativi, maar dat opnieuw de voorkeur uitgaat naar het benoemen door een herkenbaarder synoniem. Wanneer we identificaties vinden, zijn het steevast a-typische vormen die makkelijk voor een andere naamval kunnen worden aangezien (bijvoorbeeld genitivus singularis).

Ecloga 20 colocasia accusatiuus 9Fb,9Fm Aeneis 4 nauis naues 9Fk / pup

es 11Ie / accusatiuus 9Fb,9Fj,11Fd Aeneis 39 bidentes accusatiuus 11Fd / oues 9Fb,11Ie,11If Aeneis 92 gentis accusatiuus 9Fb,11Fd Aeneis 207 teretis rotundos 9Fb,9Fj,9Fk,10Ea / accusatiuus 9Fb,11Fd,11If Aeneis 216 feralis funebres 9Fk / rogales 9Fm / mortiferas 9Fm,10Fg / mortales 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie,11If / accusatiuus 9Fb,11Fd Aeneis 243 nigrantis nigra terga habentes 9Fk,10Ea,10Fc,10Fg,11Fa / accusatiuus 9Fb,11Fd Aeneis 333 carentis accusatiuus 9Fb,11Fd

126 Ser. Aen. 6,3

67 Aeneis 587 lampada facem 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie / facula 9Fk,10Fc,11Fa / fulmina 9Fk,11Ie / accusatiuus Grecus 11Fd

Ablativus De ablativus is naast de vocativus de meest uitgelegde naamval in de commentaren. Hij wordt echter maar drie keer als zodanig expliciet vermeld in de commentaren. En daar is volgens mij een goede reden voor. De ablativus is in het Latijn de meest diverse soort naamval qua semantiek en functie. Alleen al bij vertaling in het Nederlands komen we uit op een groot aantal voorzetsels om de betekenis van een ablativus duidelijk te maken. In wezen gaat het hier om een groot aantal diverse functies. Dit blijkt alleen al uit het grote aantal verschillende ablativi die worden genoemd in de traditionele Latijnse schoolgrammatica’s. In de tekst van Vergilius worden ablativi op grote schaal toegelicht, maar niet door ze expliciet te identificeren maar door als glosse een voorzetsel toe te voegen. In pragraaf 2.3 zal dit uitgebreid aan de orde komen. Uit het voorbeeld van Ecloga 16 blijkt al dat de ablativi verreweg in de meeste manuscripten zijn verduidelijkt met een voorzetsel, namelijk ab . Alleen de commentaror van 9Fb voegt het woord ablativus toe.

Ecloga 16 illis ab 9Fj,10Ea,10Fc,10Fh,11Ic,11Fd / ablatiuus 9Fb Ecloga 41 tauris ablatiuus pro bubus Aeneis 576 Hydra ablatiuus 10Ff

Vocativus Ook voor de vocativus geldt dat deze vaak wordt aangeduid. Zo rond de 130 keer vinden we een aanduiding voor deze naamval. De term vocativus komt echter vier maal expliciet voor. Verder is de aanduiding voor deze naamval ó. Niet alleen geeft het toevoegsel ó aan dat er sprake is van een vocativus; dit type glossen geeft door de aard van de naamval een signaal dat iemand direct wordt aangesproken. Er is dus in die gevallen sprake van een directe rede. Dikwijls betekent dit tegelijkertijd dat er in de tekst van Vergilius sprake is van een perspectiefwisseling. Van een alwetende verteller wordt als het ware ingezoemd naar een van de personages in het verhaal die het woord neemt. Het aangeven van de vocativus, dus van het omslagmoment, biedt in de manuscripten een waardevolle aanwijzing. Daar waar in moderne drukken een perspectiefwisseling typografisch wordt weergegeven, ontbreken dergelijke signalen in de manuscripten en is een extra hulpmiddel dus zeer welkom. De eerste regel van de vierde Ecloga bijvoorbeeld begint met de woorden Sicilides musae . In de meeste manuscripten levert dat de glosse ó op en zo weet de lezer meteen dat de muzen hier direct worden aangesproken. In regel 12 is Pollio de aangesproken persoon van het gedicht. Ook dat wordt duidelijk door het toevoegsel ó. Let wel dat ook hier 5 keer het voorvoegsel ó wordt bijgeschreven en maar een keer het expliciete uocatiuus . In sommige gevallen wordt de spreker expliciet gemaakt, zoals bijvoorbeeld in Aeneis 6 regel 264. Daar en in de volgende regels wisselt het perspectief naar de dichter die de goden aanroept om toestemming te vragen te vertellen over de onderwereld. In de vertaling van Schwartz luidt het:

68

‘Gij goden, die de heerschappij voert over de zielen, gij zwijgende schimmen, gij Chaos en Phlegethon, gij wijde oorden van nachtelijke stilte, het zij mij geoorloofd te verkondigen wat ik gehoord heb, en met uw wil te openbaren de dingen in de duistere diepte der aarde gehuld 127 .’

Bij het eerste woord di volgt bij de meeste manuscripten ogenblikkelijk ó. Het betreft hier een vocativus (o goden). In een aantal gevallen wordt echter expliciet aangegeven dat het hier niet Aeneas of de Sibylle is die het woord nemen maar de dichter, namelijk Vergilius (door de woorden oratio poetae, uerba poetae, oratio Virgilii ). Zowel de Sibylle als Aeneas zijn in de voorafgaande passage aan het woord geweest en de perspectiefwisseling naar Vergilius is in die zin onverwacht. Het is dan ook opvallend dat Servius zwijgt over deze onverwachte perspectiefwisseling. Zoals we in het volgende nog vaker zullen zien, licht de commentaar van 11Ie de kwestie verder toe met de glosse: Quia Virgilius in hoc uolumine quedam obscura et infernalibus tenebris occultata positurus erat ne uideatur reus deorum secreta manifestando uel arrogans dum per se et sua ui tot secreta inuestigaret idcirco ad deos orationem dirigit quaerens deorum auxilium ut uitet arrogantiam et eorum licentiam in dicendo ut non uideatur reus . En hiermee wordt de onverwachte interventie van de dichter zelf verklaard:

‘Omdat Vergilius in dit deel zou verhalen over zekere duistere zaken die verborgen zijn door de duisternis van de onderwereld, terwijl hij niet schuldig wilde lijken aan het openbaren van geheimen van de goden ofwel arrogant alsof hij door zichzelf en op eigen kracht deze dingen had onderzocht en daarom richt hij zijn woorden tot de goden om hun om hulp te vragen zodat hij arrogantie voorkomt en de toestemming van hen heeft in wat hij verhaalt en niet schuldig lijkt.’

Daarmee is de onverwachte wisseling duidelijk. De dichter betracht humilitas en vraagt de goden om toestemming voor hetgeen hij verhaalt. Na deze onderbreking verspringt het perspectief in regel 267 dan weer naar het verhaal, namelijk naar de Sibylle en Aeneas die op pad gaan. De tekst meldt: Ibant obscuri sola sub nocte per umbram . En in de meeste manuscripten vinden we bij ibant inderdaad de aanvulling Aeneas et Sibilla 128 , als aanwijzing dat de tekst verder gaat. Het gaat hier weer over de personages en niet over de dichter. De commentaar van 11Ie geeft ons de aanwijzing incipit narrare om duidelijk te maken dat de interventie van Vergilius hier tot een eind komt. Uit het bovenstaande wordt duidelijk hoe betrekkelijk kleine aanwijzingen een groot hulpmiddel kunnen vormen in een tekst die interpunctie ontbeert. Het is afhankelijk van de commentator in hoeverre de passages daarbij worden toegelicht. Wel is duidelijk dat de latere commentaren in mijn corpus, en vooral die uit 11Fa en 11Ie uitgebreid en vaak eenvoudiger dan de andere manuscripten de moeilijke passages toelichten.

Ecloga 1 Sicelides ó 9Fm,10Ea,10Fh,11Fd,11Ic Ecloga 1 Musae ó 11Fd / uocatiuus 9Fb Ecloga 12 Pollio ó 9Fb,9Fj,10Ea,10Fh,11Ic / uocatiuus 9Fb Aeneis 71 te ó Sibilla 9Fk,10Ea,11Fa,11Fd / ó uates 9Fm,11Fa / ó Deiphebe 11Ie Aeneis 74 alma ó 9Fj ,9Fk ,9Fm ,10Fc ,11Fa ,11Fd ,11If ,11Ie

127 Di, quibus imperium est animarum, umbraeque silentes/ et Chaos et Phlegethon, loca nocte tacentia late,/ sit mihi fas audita loqui, sit numine uestro/ pandere res alta terra et caligine mersas. 128 In: 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie

69 Aeneis 150 nescis ó Aenea 9Fk Aeneis 264 di ó 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie,11If / oratio poetae 9Fb / uerba poetae 9Fk,9Fm / oratio Virgilii 11Fd Aeneis 456 infelix Dido ó 9Fb ,10Ea ,11Fd ,11Ie ,11If Aeneis 756 age ó nate 9Fk,11Ie

4.4.3 Voorzetsels Alhoewel voorzetsels strikt genomen toevoegingen op de lemmata zijn en geen identificaties, wil ik ze toch behandelen bij de identificatie van grammaticale termen en stijlfiguren. Zoals eerder betoogd bij de ablativus (paragraaf 2.5), vormen voorzetsels mijns inziens een belangrijke vorm van syntactische informatie. Niet alleen geven ze aanwijzingen voor de gebruikte naamval, maar ook geven ze aan hoe de meeste ablativi moeten worden begrepen. Bij Aeneis regel 34 vinden we bij oculis ; cum , in regel 78 bij pectore ; a en in regel 314 bij amore ; pro . De ablativus oculis wordt door cum gespecificeerd als met de ogen zodat de lezer weet hoe hij de gebruikte ablativus moet interpreteren. We zien ook in het latere Latijn de hoeveelheid voorzetsels toenemen. Het Latijn wordt als het ware explicieter door bijvoorbeeld uitgeschreven bijzinnen i.p.v. werkwoordconstructies en het plaatsen van voorzetsels ter verduidelijking van de naamval 129 . Soms wordt een woord becommentarieerd met het voorzetsel in . Dit verduidelijkt niet per se de naamval. Na in kan immers zowel een accusativus als een ablativus volgen. Wel maakt het toevoegen van het voorzetsel, vooral bij ablativi, de manier waarop geïnterpreteerd moet worden duidelijk. Ze helpen als het ware het type ablativus te definiëren zonder de moderne termen (b.v. ablativus instrumenti, ablativus modi ) te gebruiken. Daarmee perken ze de vele vertaalmogelijkheden van de verschillende naamvallen in het Latijn in. Opnieuw vullen ze dus ook impliciet gelaten informatie aan. Het precieze gebruik van de voorzetsels vormt interessant onderzoek, niet alleen als middel van verduidelijking, maar ook het gebruik van voorzetsels als prefixen in de uitbreiding van de woordenschat. Het is in ieder geval opvallend dat het middel van het toevoegen van voorzetsels in het gehele corpus overvloedig wordt gebruikt. Het verband tussen het gebruik van voorzetsels en de ontwikkeling van de volkstalen is daarom te meer een nog onontgonnen maar zeer interessant gebied. In regel 16 van de vierde Ecloga staat bij illis ab, en in regel 32 bij ratibus de glosse cum navibus . Hiermee wordt in de eerste plaats de naamval van ratibus duidelijk. Na het voorzetsel cum volgt altijd een ablativus. Tegelijkertijd geeft de glosse een synoniem voor ratibus waardoor de betekenis van ratibus wordt verduidelijkt. De voorzetsels lijken met name richting te geven aan de manier waarop het betreffende woord moet worden vertaald. Daar waar bij vervangingen de naamval van het lemma doorgaans wordt aangehouden, zien we hier in enkele gevallen een alternatief met een voorzetsel dat een accusativus genereert zoals in 457 en 459. Uiteraard wordt daarbij het bijbehorende alternatief aangepast naar de accusativus.

129 Zie o.a. het werk van Väänänen, Bonnet en Löfstedt.

70

Voorzetsels met acc Ecloga 21 domum ad 11Fd / in 10Fh Ecloga 48 magnos ad 9Fb,11Ic Aeneis 6 Hesperium in Italiam 11Fa Aeneis 327 horrendas ad 10Fc,11Fa Aeneis 404 umbras in 9Fm Aeneis 462 noctemque per 9Fb Aeneis 481 ad apud 9Fb ,9Fk ,9Fj ,9Fm ,10Fc ,10Ff ,11Fd ,11Ie Aeneis 638 locos ad 9Fk ,9Fm ,11Fa ,11Ie Aeneis 741 ad contra 9Fb,11Fd

Ablativus Ecloga 7 alto ab 11Fd,11Ic Ecloga 16 illis ab 9Fj,10Ea,10Fc,10Fh,11Ic,11Fd Ecloga 17 patriis de 11Fd Ecloga 32 ratibus cum nauibus 9Fb,9Fj,11Fd Aeneis 3 dente cum 11Fa ,11Fd Aeneis 34 oculis cum 9Fb,11Ie Aeneis 78 pectore a 9Fj,11Fd Aeneis 178 arboribus ex 10Fg,11Fa / de 9Fb,11Ie Aeneis 314 amore pro 9Fb,10Fc,11Fd,11Ie Aeneis 331 Anchisa de 10Fc / ab 11Fd Aeneis 444 morte in 10Ea Aeneis 457 ferroque cum 11Ie / per ferrum 11Fa Aeneis 459 tellure in inferos 9Fm,11Ie / per inferos 11Ie Aeneis 466 fato cum 11Fd / per fatum 9Fj,9Fm,11Fa Aeneis 508 terra in 9Fb,11Fd / de 11Fa / in tumulo 11Ie

4.4.4 Grammaticale termen In de commentaren verschijnen op verschillende plekken langere uitgeschreven grammaticale aanwijzingen, waarvan ik hier een aantal op een rij zet. Meestal komen deze langere citaten uit Servius, die als laatantieke grammaticus veel nadruk legt op de grammaticale uitleg en terminologie van de taal. De praktische aanwijzingen worden interlineair aangeboden, en bestaan uit het voortdurend aanvullen en keer op keer herhalen en controleren van persoonsvormen, naamvallen en werkwoordstijden. Dit is het eigenlijke grammaticaonderwijs. Het terminologisch benoemen van de verschijnselen is eerder uit overlevering van laatantieke commentaren afkomstig en behoort eigenlijk ook hier tot bijna encyclopedische kennis over Vergilius thuis. Een voorbeeld vinden we in regel 79 van het zesde boek van de Aeneis . E xcussisse , wordt daar, in manuscript 11Fd met behulp van Servius verduidelijkt als: Excutere tempus pro tempore est Attica figura qua nos uti non conuenit. ipsa enim licenter utuntur poetae. excuti enim proprie de equis dicimus quia Phoebus equis utitur et Sibillam quasi equum Appolinem quasi equitem inducit et in ea translatione permanet . In regel 187 vinden we si ; si est aduerbium obtantis . Zoals uit Ecloga 43 blijkt, is er ook bij de bijwoorden een manier om de informatie dat het om een bijwoord gaat over te brengen zonder direct te ‘labelen’. Dit lijkt overeen te komen met mijn hypothese dat de meeste identificaties van grammaticale en retorische figuren uit de commentaar van Servius stammen en dus niet meteen een belangrijke methode vormen in het onderwijs van die tijd. Dit wordt versterkt door het feit dat de vermeldingen betrekkelijk schaars zijn. Het voorbeeld uit Ecloga 43 kwamen we al eerder tegen bij de vervangingen. Er

71 wordt een tweetal opties gegeven. Driemaal wordt expliciet vermeld dat het om een bijwoord gaat. Deze glosse is terug te voeren naar een vaste commentaar, de Scholia Bernensia , van welke 9Fb en 9Fc belangrijke representanten zijn. In Aeneis regel 50 wordt quando toegelicht, op basis van Servius die meldt siquidem : nam coniunctio est, non adverbium . Quando (wanneer) moet hier geïnterpreteerd worden als een voegwoord in plaats van een bijwoord. Een goed alternatief is derhalve siquidem (aangezien) of quia (omdat). Het verklaart namelijk waarom de Sybille bevlogen raakt ( sed pectus anhelum/ et rabie fera corda tument, maiorque uideri/ nec mortale sonans, adflata est numine quando/ iam propriore dei )130 . Opnieuw is het opvallend dat de meeste manuscripten kiezen voor het noemen van een alternatief synoniem in plaats van de uitgeschreven grammaticale uitleg te kopiëren.

Ecloga 43 suaue suauiter 9Fm / delectabiliter 9Fm / aduerbium 9Fb,9Fc,9Fm Aeneis 50 quando siquidem 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fc,10Ff,11Fa / siquidem uel pro quia uel pro dum 11Fd / siquidem nam coniunctio est non aduerbium 11Fd Aeneis 104 inopinaue insperata 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm / insperata nomen est pro participio 11Fd Aeneis 187 si utinam 9Fb ,9Fk ,9Fj ,9Fm ,10Fc ,10Fg ,10Ff ,11Fa ,11Fd ,11Ie / ‘si’ est aduerbium obtantis quasi dicat ‘o’ uel ut ‘utinam’11Fa Aeneis 220 defleta participium sine origine uerbi 9Fb,11Fd Aeneis 239 uolantes participium est pro nomine positum 11Fd Aeneis 400 licet fas est aduerbium concedentis sicut ‘esto’ 9Fb,11Fd Aeneis 409 longo post tempore aduerbium aut praepositio aut antique posita 9Fk Aeneis 629 age hortantis est aduerbium 11Fa Aeneis 711 porro Grecum aduerbium 10Fc,11Fd

4.4.5 Identificatie van retorische figuren Wanneer in het corpus glossen stijlfiguren worden benoemd, zijn ze, net als bij de grammaticale terminologie, vrijwel zonder uitzondering afkomstig uit de commentaar van Servius. Op het gehele corpus glossen vormen deze commentaren slechts een klein, weinig systematisch aantal in verhouding tot bijvoorbeeld glossen die vervangende synoniemen aanleveren of de grammaticale aanwijzingen. Een voorbeeld vormt regel 26 van de vierde Ecloga waar we bij het lemma parentis vinden efexegesis i. exageratio uel explanatio praecedentis verbi . Ook in regel 86 van de Aeneis vinden we de term effexegesis (overdrijving) bij het lemma horrida . Allegorisch taalgebruik wordt een aantal malen aangegeven met allegorice , zoals in regel 34 van de vierde Ecloga bij het woord altera; allegorice Antonius . Hier wordt ‘een andere Argo’ allegorisch gebruikt voor Antonius. In regel 283 van de Aeneis vinden we weer een menging van verschillende informatietypes. Bij het woord ulmus staat temporalis uita allegorice legatur 11Ie , de olm staat dus voor het tijdelijke leven wanneer men het allegorisch leest. In Ecloga 4 regel 21 vinden we het woord capellae ( ipsae lacte domum referent distenta capellae ). Manuscript 10Fa meldt ons dat capella (geitje) een verkleinwoord (diminutiuum ) is (namelijk van capra ). Een aantal keren worden epitheta , vaste woordcombinaties toegelicht, zoals in regel 30 van de vierde Ecloga waar roscida als vast bijvoeglijk naamwoord bij mellis wordt verklaard. Hetzelfde gebeurt in regel 4 van de Aeneis . In regel 21 wordt miserum toegelicht met de term interiectio in de regel (…tum pendere poenas Cecropidae iussi (miserum) septena quotannis corpora

130 Schwartz: De borst hijgde, haar hart zwol van wildedrift, groter scheen haar gestalte, niet sterfelijk haar stem, nu zij bezield werd door de macht van de naderende god.

72 natorum 131 ). Deze aanwijzing is ook te vinden bij Servius. Het is lastig dit tussenvoegsel (miserum ) te duiden in een manuscript waar de interpunctie ontbreekt. In navolging van Servius wordt op enkele plaatsen een hypallage , een bijzondere relatie tussen bijvoeglijk naamwoord en zelfstandig naamwoord, benoemd. In regel 214 van de Aeneis bijvoorbeeld, vinden we pinguem taedis (vet of harsig wat pijnhout betreft). Servius en in navolging van hem en aantal manuscripten verduidelijken het als pinguibus taedis (harsig pijnhout). Hetzelfde geval vinden we bij Aeneis 268 Ibant obscuri sola sub nocte per umbram wordt, opnieuw met de hulp van Servius uitgelegd als ypallage est i. ‘sub obscura nocte soli ibant’ aut ‘sub sola nocte’ ubi nihil aliud est praeter umbram . Een laatste voorbeeld van een toegelicht retorisch figuur vormt de etymologische verklaring van de naam Charon in Aeneis 6, regel 299. Op basis van de commentaar van Servius wordt de etymologie van de naam Charon als tegenstelling ( kat antifrasin ) uitgelegd, vanuit het oud Grieks; Acheron , is sine gaudio , zonder vreugde

Ecloga 21 capellae diminutiuum 10Fa Ecloga 26 parentis efexegesis i. exageratio uel explanatio praecedentis uerbi 9Fm Ecloga 30 roscida epiteton mellis posuit 10Fc Ecloga 34 altera allegorice Antonius 9Fb,9Fc Aeneis 1 habenas funes per metaforam 9Fk,11Fd / translatio est ab equis ad naues qui uelociter currunt sicutque equi 11Fa Aeneis 4 curuae epiteton 9Fb / proprium epiteton est nauium 11Fa / epyteton perpetuum non enim inueniuntur naues nisi curuae 11Fd Aeneis 21 miserum interiectio dolentis 9Fm,10Fc,10Ff / heu i. miserum interiectio 9Fb / interiectio ac si dice 9Fk Aeneis 86 horrida effexegesis 11Ie Aeneis 214 pinguem ipallage 10Ff / ipallage est de pinguibus taedis 9Fb,9Fk,11Fd / struxerunt illam de pinguibus tedis 11Fa Aeneis 268 sola ypallage 11Fa / ibant soli per umbras sub obscura nocte 9Fb / ypallage est i. ‘sub obscura nocte soli ibant’ aut ‘sub sola nocte’ ubi nihil aliud est praeter umbram 11Fd / aut est ipallage pro eo quod est ‘sub obscura nocte’ aut ‘obscuri ipsi ‘ibant sub obscura nocte’ 11Fa Aeneis 283 ulmus temporalis uita allegorice legatur 11Ie Aeneis 299 Charon kata antefrasin quasi Acheron 9Fk / quasi Acheron i. sine gaudio 9Fm / quod careat gaudio 10Fg Aeneis 326 Charon non gratiosus per antifrasin 11If Aeneis 342 mersit te 11Fa / themesis est medio equore submersit 9Fk / pro submersit themesis est i. sectio unius uerbi 11Fd Aeneis 518 ducebat circumducebat. thmesis est. diuisit unam partem in duos uersus 11Fd Aeneis 523 egregia yronicos dixit i. uituperando 9Fm / yronia 10Fc,11Fa,11Ie,11If / yroniam quoniam consueuerat maritos fallere 11Fd / yronice dicit i. que consueuerat et maritos fallere et fallendo decipere 10Fg Aeneis 786 centum innumerabilis 11Fd,11Ie / finitum pro infinito posuit 9Fb,9Fm

4.4.6 Constructietekens Op verschillende plaatsen in de manuscripten staan cijfers of letters boven de woorden van de tekst van Vergilius. Op moeilijke plaatsen helpt de commentator zo zijn leerling de woordvolgorde van de tekst van Vergilius te begrijpen. Vanuit de oudheid was er slechts één tekst over syntaxis overgeleverd. Deze tekst stond bekend onder de naam Priscianus minor ( boek 17 en 18 uit de Institutiones grammaticae). Maar ook in deze

131 Schwartz: (…) daarnaast de Atheners tot hun droefheid gedoemd zeven zonen jaarlijks ter vergelding te zenden.

73 tekst werden geen sluitende definities gegeven van wat de ‘juiste’ zinsvolgorde in het Latijn zou moeten zijn 132 . Reynolds onderscheidt twee soorten constructietekens. In de eerste plaats onderscheidt ze tekens (punten en strepen) boven woorden om aan te geven welke woorden bij elkaar horen of waar de woordvolgorde in de tekst afwijkt. Deze glossen zijn er vooral op gericht om grammaticale verbanden in de tekst weer te geven en worden aangetroffen in paren (waarbij bijvoorbeeld een bijvoeglijk naamwoord en het bijbehorende zelfstandig naamwoord met hetzelfde teken worden gemarkeerd). Een tweede type glossen komt een aantal malen voor in het hier geëditeerde corpus en betreft letters boven de lemmata die helpen om de vaak moeilijk geformuleerde versregels van Vergilius te begrijpen en in een begrijpelijker volgorde te zetten. Die letters werken op alfabetische volgorde 133 . Ze worden, zoals gezegd, boven de woorden van Vergilius geplaatst en resulteren in een begrijpelijker woordvolgorde wanneer men de woorden vervolgens alfabetisch achter elkaar zet. Een aantal voorbeelden: In regel 66 en 67 van de Aeneis bidt Aeneas tot de Sybille van Cumae en de godenwereld om rust te geven aan de Trojanen. ( tuque, o sanctissima uates, praescia uenturi, da (non indebita posco/ regna meis fatis) Latio considere Teucros/ errantisque deos agitataque numina Troiae 134 ). In het manuscript vinden we:

praescia uenturi, da a (non e indebita posco regna meis fatis) Latio b considere c Teucros d

Door het tussenvoegsel, hier tussen haakjes, wordt de zin ingewikkeld om te begrijpen, zeker gezien het feit dat in de manuscripten de interiectio niet tussen haken geplaatst is door het ontbreken van interpunctie. De commentator lost het probleem op door met letters de volgorde van de tekstgedeeltes weergeven. Bij herschikking levert dat op: da Latio considere Teucros, non indebita etc. Reynolds betoogt dat deze volgorde niet zozeer te maken heeft of afhankelijk is van de ontwikkelingen in de moedertaal (bijvoorbeeld het Oud Frans) maar veel eerder afhankelijk is van de praktijk van expositio, de woordvolgorde die ook in de oudheid gebruikt werd bij het parafraseren en uitleggen van moeilijke zinsconstructies. Twee factoren waren belangrijk bij die parafrases, namelijk de combinaties van bijvoeglijke naamwoorden en zelfstandige naamwoorden die bij elkaar hoorden, en het terugbrengen van de versregel tot een subject/werkwoord/object combinatie (SVO). Deze zinsopbouw was in eerste instantie tegenstrijdig met de manier waarop klassieke dichters als Vergilius hun verzen construeerden. De antieke auteurs zetten in principe het werkwoord achteraan in de regel. Deze poëtische vrijheid leverde soms onorthodoxe woordvolgordes op 135 . De recta ordinatio fungeert dan ook in de oudheid niet zozeer als een strikte regel voor woordvolgorde maar veel eerder als een syntactische metataal die als didactisch middel

132 Reynolds 1996, p. 89. Zie ook verder over syntaxis en woordvolgorde in de middeleeuwen Reynolds, p. 88-134. 133 Zie Reynolds 1996, p. 95. 134 Schwartz: Gij, heilige profetes, bekend met de toekomst, geef (ik vraag om een rijk mij door het lot beschoren) dat in Latium rust vindt het volk en de dwalende goden en de opgejaagde machten van Troje. 135 Reynolds 1996, p. 111: ‘subject verb object (SVO) order: These strategies may appear at first sight purely pragmatic and on one level they are. But we need to bear in mind that they run completely counter to the periodic style of many works of classical literature, including those by Horace, whose aesthetic was primarily one of suspense. This suspense was created by separating syntactically related elements, most consistently by postponing the verb, that is to say, by distancing it from its subject, object or dependent infinitives.’

74 wordt aangewend om lastige stijlfiguren en zinsconstructies te verklaren en te parafraseren. Reynolds sluit haar betoog af met: ‘I am suggesting then that the ordo naturalis is the framework in which the sequential glosses operate, and that the SVO structures they impose are best accounted for by this traditional method of textual exposition 136 .’

Door slechte leesbaarheid of het ontbreken of wegslijten van een deel van de verwijzingen, heb ik deze ‘puzzels’ helaas niet allemaal kunnen oplossen. Maar laten we nog eens naar een aantal voorbeelden kijken uit het overvloedige materiaal. Vanaf regel 566 van het zesde boek van de Aeneis vinden we de woorden: Cnosius haec Rhadamanthus habet durissima regna/ castigatque auditque dolos subigitque fateri(a)/ quae(d) quis (e) apud(k) superos(l) furto(h) laetatus(f) inani(g)/ distulit(i) in seram(m) commissa(b) piacula(c) mortem(n) 137 ). In manuscript 11Ie vinden we constructietekens vanaf subigitque fateri (hij dwingt te bekennen ). Als we de tekens uitwerken vinden we in plaats van de bovenstaande volgorde: subigitque fateri commissa piacula quae quis laetatus inani furto distulit apud superos in seram mortem . Ook hier valt dus op dat de woordvolgorde verklarender wordt en dat woorddelen bij elkaar worden gezet. Letterlijk vertaald staat er: (hij dwingt) te bekennen de gepleegde misdaden die, iemand verheugd over (zijn) ijdele list, heeft uitgesteld bij de levenden tot een laat komende dood. Zinsdelen worden dus inderdaad dichter bij hun werkwoord geplaatst ( commissa piacula bij fateri ) en woordgroepen ook dichter bij elkaar ( inani furto ) waardoor de gecompliceerde constructie gemakkelijker is te begrijpen. Bij dezelfde passage staan in het manuscript 9Fj ook constructietekens die weliswaar hetzelfde principe van bij elkaar horende woorden dichter bij elkaar zetten volgt, maar een andere woordvolgorde oplevert, namelijk: quae piacula quis distulit commissa in seram laetatus apud superos inani furto mortem . De observaties van Reynolds blijken dus ook hier op te gaan, alhoewel ook naar voren komt dat een zeer strikte woordvolgorde niet eenduidig is. De commentaren lijken vooral te parafraseren door bij elkaar horende woordcombinaties bij elkaar terug te brengen. 9Fk blijkt het frequentst constructietekens aan te geven (ongeveer 7 maal). Helaas is dat een zeer onduidelijk handschrift, dus zijn de tekens moeilijk leesbaar. Een andere plaats waar ik constructietekens heb aangetroffen is regel 823 in het zesde boek van de Aeneis . Hier meldt de Latijnse tekst: uincet amor patriae laudumque immensa cupido . In het handschrift 11If wordt de versregel van Vergilius opnieuw gestructureerd als amor patriae uincet immensa laudumque cupido , waarbij het werkwoord naar voren wordt gehaald zodat het subject bij elkaar staat.

4.5 Toevoegingen Zoals uit het vorige al naar voren kwam, is het binnen de leermethode van de glossen het woord voor woord verduidelijken van de tekst heel belangrijk. Daarbij wordt gebruik gemaakt van het leren van de taal door de taal zelf. In paragraaf 1 zagen we dit gebeuren door het aanvullen van synoniemen in dezelfde grammaticale vorm als het lemma in de tekst van Vergilius. Niet alleen gaven de synoniemen een uitbreiding van de woordenschat, maar ze dienden ook om een bepaalde naamval of woordvorm in een

136 Reynolds 1996, p. 117. 137 Schwartz: Rhadamanthus uit Gnosus bestuurt dit wrede rijk; hij hoort alle bedrog en straft het en dwingt te bekennen, welke daden iemand op aarde heeft verzuimd te boeten, verheugd over ijdele list, uitstellend tot laat komende dood.

75 andere declinatie of coniungatie te leren. Labelen vormde daarbij een didactisch middel dat maar beperkt werd gebruikt, voornamelijk voortkomend uit het materiaal van de laatantieke grammatica’s en eerder een overblijfsel van een vroegere traditie van hiërarchische grammatica’s dan een probaat leermiddel in de context van deze manuscripten. Een derde middel om de tekst van Vergilius toe te lichten, vormen aanvullingen op de tekst (bij Hexter de derde categorie). Door onderwerpen, voorwerpen en werkwoorden aan te vullen (boven de lemmata in de tekst van Vergilius) bij de versregels waar Vergilius ze weglaat, herhaalt men als het ware steeds de zinsstructuur van de tekst boven het versniveau. Dit is mijns inziens vergelijkbaar met het systeem dat hierboven naar voren kwam bij de constructietekens. Het gaat daarbij niet zozeer om het aangeven van de ordo naturalis van de zin maar wel vergroot men het begrip achter de constructie door impliciete zinsdelen expliciet te maken.

4.5.1 Toevoeging van het onderwerp Bij werkwoordsvormen wordt vaak het onderwerp toegevoegd. In het Latijn is dit niet in alle gevallen noodzakelijk omdat het persoonlijk voornaamwoord (in de eerste en tweede persoon en in de derde persoon) indirect in het werkwoord besloten zit. Bij werkwoorden worden vaak de onderwerpen herhaald maar ook het lijdend voorwerp of meewerkend voorwerp. Op die manier wordt de zin zo volledig mogelijk en verduidelijkt men de constructie zoals bij de constructietekens. Men maakt de syntaxis van de zin als het ware compleet. Dit lijkt een extra manier om de vergiliaanse verzen, die vaak een nogal lastige constructie hebben, uit te leggen. Vergilius laat in zijn verzen immers vaak zinsdelen weg of gebruikt een onconventionele woordvolgorde. Het blijven herhalen en toevoegen van noodzakelijke zinsdelen functioneert op die manier als extra uitleg maar ook als controle of de zin duidelijk is. In onderstaande gevallen wordt het onderwerp toegevoegd. Het wordt als het ware voor het werkwoord geplaatst.

Aeneis 236 exsequitur Aeneas 9Fk,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie Aeneis 268 ibant Aeneas et Sibilla 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie Aeneis 498 agnouit Eneas 9Fk,11Ie Aeneis 499 compellat Aeneas 11Ie Aeneis 512 reliquit Helena 9Fm Aeneis 677 dixit Museus 9Fk ,9Fm ,11Fa ,11Ie Aeneis 754 capit Anchises 9Fk Aeneis 848 credo ego 11Fa

Bij exsequitur in regel 236 van Aeneis 6 is als onderwerp Aeneas toegevoegd. Deze wordt door Vergilius in regel 232 als onderwerp opgevoerd wanneer een nieuwe zin begint. In het Latijn: at pius Aeneas ingenti mole sepulcrum/ imponit suaque arma uiro remumque tubamque/ monte sub aëreo, qui nunc Misenus ab illo/ dicitur aeternumque tenet per saecula nomen. /His actis propere exsequitur praecepta Sibyllae 138 . Juist bij de nieuwe zin ( his actis ) wordt toegevoegd Aeneas . Hiermee wordt niet alleen de constructie van regel 236 duidelijker (die nu immers geen expliciet onderwerp heeft) maar wordt ook verwezen naar het voorafgaande, waar Aeneas al was genoemd als

138 Schwartz: De trouwe Aeneas richtte een zware grafsteen op en legde daar het gereedschap op van de held, zij roeiriem en zijn trompet, aan de voet van een hoge berg die nu nog naar hem Misenus heet en die naam behoudt door de eeuwen. Toen dit was geschied, volbracht hij snel de bevelen van de Sybille.

76 onderwerp. Hetzelfde gebeurt in regel 268. Na het de eerder besproken tussenvoegsel van regel 264 tot en met regel 268, herneemt het verhaal zich en wordt voor de duidelijkheid het onderwerp wederom toegevoegd 139 . In Aeneis 6 regel 512 wordt bij reliquit, Helena aangevuld bij de woorden ( illa haec monimenta reliquit ). Het onderwerp Helena wordt door manuscript 9Fm aangevuld bij het werkwoord. In een groot aantal andere manuscripten zien we Helena echter al toegevoegd bij bij scelus exitiale Lacaenae (de rampzalige misdaad van Lacaena). Deiphobus legt daar uit dat hij verminkt en vermoord is door het lot en door Helena. De meeste aanwijzingen Helena bevinden zich nu boven Lacaena , een onbekende eigennaam die vervangen wordt door een gangbare eigennaam. Blijkbaar achtten de commentatoren van die manuscripten het niet noodzakelijk om het woord Helena nogmaals te herhalen bij het werkwoord reliquit . We komen vervolgens in 512 alleen nog bij illa en bij reliquit eenmaal de uitleg Helena tegen.

4.5.2 Toevoeging van het werkwoord Werkwoorden zijn, evenals onderwerpen, cruciaal voor het begrip van een zin. Toevoegingen zijn dus talrijk daar waar Vergilius in zijn beknoptheid ( brevitas ) de werkwoorden weglaat.

Aeneis 234 monte inponit 9Fb Aeneis 274 Luctus erat ibi 9Fb,11Fd Aeneis 280 ferreique sunt ibi 11Fa / habitant 9Fb,9Fk Aeneis 484 Cererique cernit ibi 11Fa Aeneis 488 et iuuat 11Fa Aeneis 500 genus qui es 10Fc / qui ducis 11Fa,11Fd,11Ie Aeneis 509 Priamides ait 9Fb,9Fj / dixit 10Ea ,9Fk ,11Ie / respondit 9Fm ,11Fa ,11Fd Aeneis 562 orsa est 9Fm,10Ea,11Fa,11Ie / incipit 9Fk,10Fc / inchoauit 9Fb,11Fd Aeneis 660 passi qui sunt* 9Fb,9Fm,11Fd,11Ie / sunt illi qui sunt passi 10Fc / qui fuerunt 11Fa Aeneis 662 quique fuerunt 9Fj,11Ie / sunt 9Fm / ibi sunt illi 11Fa Aeneis 695 ille autem Aeneas respondit 11Fa Aeneis 890 quae essent 10Ea

Het eerste en meest voor de hand liggende werkwoord dat op vele plaatsen wordt tegevoegd is est . Dit wordt door Vergilius dikwijls impliciet gelaten, zoals bijvoorbeeld in regel 562 van het zesde boek van de Aeneis. Op deze, maar ook op een aantal andere plaatsen gebruikt Vergilius alleen het participium orsa gevolgd door het hoofdwerkwoord loqui , wat kan worden vertaald met ‘zij (de Sybille) begon te spreken’. Een viertal manuscripten vult aan na orsa, est . Een viertal andere manuscripten kiest ervoor orsa te vervangen door incipit en inchoauit . In regel 509 zien we een ander geval. Hier begint Deiphobus te spreken, maar ontbreekt het werkwoord. De Latijnse tekst zegt: ad quae Priamides en eensgezind vullen de manuscripten aan ait, dixit en respondi t, waarbij opvalt dat respondit nog wel de meest volledige commentaar vormt omdat daar ook in besloten ligt dat Deiphobus reageert op de woorden van iemand anders. Priamides wordt overigens veelvuldig aangevuld met Deiphobus , opnieuw een ongewone naam die wordt verduidelijkt met een meer herkenbare naam. Een laatste opvallende situatie vormt de passage waar Aeneas en de Sybille de onderwereld betreden (Aeneis 6, regel 274- 289). Ze lopen dan langs een leger van monsters en schijngestaltes die Vergilius kort

139 Zie paragraaf 5.4.5.

77 beschrijft. Achter ieder nieuwgenoemde schim vullen de handschriften aan habitat of est ibi om maar voortdurend te herhalen dat voor al die opgesomde schimmen geldt dat ze in de onderwereld verblijven. Als voorbeeld hiervan heb ik in het kader hierboven het lemma Luctus (regel 274) aangehaald, dat wordt aangevuld met erat ibi .

4.5.3 Toevoeging van het lijdend voorwerp Opnieuw lijken bij de toevoegingen van het lijdend voorwerp de lastig te vertalen versregels van Vergilius zo expliciet mogelijk te worden gemaakt. Opnieuw is het belangrijk daarbij in het achterhoofd te houden dat de verschillende aanvullingen (onderwerp/werkwoord/ lijdend voorwerp/bepalingen) niet op zichzelf staan maar dat juist de optelsom van alle aanvullingen weergeeft hoe de tekst wordt bestudeerd. Parafrases, constructietekens en deze aanvullingen hebben mijns inziens daarbij hetzelfde uitgangspunt, namelijk het willen vormen van een zo natuurlijk en volledig mogelijke zin uit de dichterlijke versconstructies van Vergilius. Dit komt overeen met de door Reynolds geidentificeerde SVO-constructie. Daarnaast overstijgen de aanvullingen het zinsniveau doordat ze ook een bindmiddel vormen tussen verschillende versregels en zinnen binnen de tekst van Vergilius. Door het voortdurend expliciet benoemen van zinsdelen, herinneren ze de lezer er als het ware aan wie aan het woord was en halen ze namen of werkwoorden terug die in eerdere zinnen zijn gebruikt. In die zin overstijgen de vervangingen het niveau van een versregel naar het niveau van een gehele zin. In regel 498 van de Aeneis 6 zien we weer een aantal aanvullingen bij elkaar. Opnieuw nemen we de passage waarin Aeneas de toegetakelde Deiphobus ziet in de onderwereld. Hij herkent hem nauwelijks. Bij agnouit vinden we de glossen Deiphobum, illum en eum . Illum en eum vullen daarbij de impliciete woorden van Vergilius ( uix adeo agnouit ) aan tot de ordo naturalis ; uix adeo agnouit illum/ eum . Hierdoor wordt het tevens makkelijker de rest van de versregel te onderscheiden als een nieuwe bepaling bij illum (pauitantem ac dira tegentem supplicia ). Het valt op dat de glosse uit 9Fk nog vollediger is door aan te vullen als lijdend voorwerp Deiphobum in plaats van illum/eum . Hierbij wordt het personage nogmaals expliciet benoemd en kan er geen vergissing ontstaan dat het hier nog steeds om de in regel 495 benoemde Deiphobus gaat. De commentator in 9Fk is nog vollediger en vult ook expliciet het onderwerp aan bij de eerder genoemde woorden van Vergilius. Dit levert op uix adeo Aeneas agnouit Deiphobum en daar mogen we inderdaad wel spreken van een volledige zin. Het valt op dat vooral de manuscripten 11Ie en 11Fa overal ‘impliciete objecten’ toevoegen (vaak illum/eum ). Het lijkt erop dat die informatie inderdaad wordt toegevoegd om de regels ‘compleet te maken’ zonder dat objecten met hun specifieke naam worden benoemd. In regel 499 gebeurt hetzelfde. Aeneas spreekt daar Deiphobus toe en volgens hetzelfde stramien zien we et notis (Aeneas) compellat (eum) uocibus ultro . Daarbij is opvallend dat juist deze manuscripten ook vaker dan de andere parafrases aanleveren.

Aeneis 439 coercet illos 10Fc / eos 11Ie Aeneis 443 celant hos 9Fb / illos 9Fk,11Fa,11Ie / eos 10Ea Aeneis 444 tegit eos 11Fa,11Ie Aeneis 476 miseratur eam 11Fa Aeneis 487 iuuat eas 11Fa / illos 9Fk,11Fd,11Ie Aeneis 498 agnouit Deiphobum 9Fb,9Fk / illum 11Fa / eum 11Ie / Eneas 9Fk,11Ie Aeneis 499 compellat Aeneas 11Ie / eum 11Fd,11Ie / illum 11Fa Aeneis 668 habet Museum 9Fk,11Fa Aeneis 723 suscipit eum 11Ie Aeneis 749 euocat illas animas 11Fd

78 4.5.4 Bezittelijke voornaamwoorden Her en der door de tekst worden bezittelijke voornaamwoorden toegevoegd aan lemmata uit de tekst van Vergilius. In een aantal gevallen verduidelijken ze een deel van de tekstinhoud, bijvoorbeeld in Ecloga 4, regel 53, waar meae bij uitae expliciet maakt om wiens leven het gaat. In andere gevallen geven de bezittelijke voornaamwoorden tevens informatie over de functie van het bijbehorende zelfstandig naamwoord, zoals in Ecloga 4, regel 60 risu, dat gevolgd wordt door tuo . Hetzelfde geldt voor coniunx (Aeneis regel 764) dat verduidelijkt wordt door tua . In de manuscripten 11Fa en 11Ie worden vaak bezittelijke voornaamwoorden toegevoegd die op het eerste gezicht weinig extra informatie lijken te geven, alhoewel ze de context van het bijbehorende zelfstandig naamwoord verduidelijken (bijvoorbeeld iuga sua in Ecloga regel 41).

Ecloga 41 iuga sua 11Fa Ecloga 53 uitae meae 9Fb,10Fd Ecloga 60 risu tuo 9Fb ,11Ic Aeneis 470 uultum suum 11Fa Aeneis 524 capiti meo 9Fb ,11Fa ,11Fd ,11Ie Aeneis 642 membra sua 11Ie Aeneis 660 patriam suam 11Fa Aeneis 759 dictis meis 11Fa Aeneis 764 coniunx tua 11Fa,11Ie Aeneis 899 uiam suam 11Fa

4.5.5 Overige aanvullingen Ook onderstaande glossen vullen de impliciete versregels van de Romeinse dichter aan. Ze lijken echter eerder te zijn toegevoegd met het doel om meer informatie ter verduidelijking van de context te verschaffen dan dat ze gericht zijn op de parafrase en reconstructie van de ordo naturalis . In Ecloga 4 regel 27 wordt bijvoorbeeld aan het woord uirtus, tuorum parentum toegevoegd om te verduidelijken dat het om de heldendaden van de ouders van het aangesproken kind gaat. Ook op een aantal andere plaatsen zien we dit soort toevoegingen. In regel 6 van Aeneis 6 gaat het om een deel van de makkers van Aeneas. De glossen vullen aan Troianorum bij pars . Dit gebruik van de genitivus is als het ware een variant van de bezittelijke voornaamwoorden.

Ecloga 27 uirtus tuorum parentum 9Fj,10Fa,11Fd,11Ic / illorum 11Fa Ecloga 42 lana arietis 10Fh Ecloga 56 mater Orphi 9Fm,10Fh Aeneis 6 pars Troianorum 9Fk / iuuenum 9Fb,11Ie Aeneis 13 tecta Apollinis 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ff / templi Apollinis 10Ea,11Fa Aeneis 48 pectus eius 11Ie Aeneis 110 flammas Troiae 9Fb,11Fd Aeneis 305 turba animarum 11Fa / hominum 11Ie Aeneis 644 pars illorum 9Fk,11Fa

Iets soortgelijks gebeurt bij het aanvullen van zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden. We zien dat hieronder in regel 46 van de vierde Ecloga . Talia wordt aangevuld met predicta . Het gaat daar om de nieuwe tijden die voorspeld zijn. In Aeneis 6 regel 10 wordt de grot van de Sybille benoemd als secreta , afgezonderd. De glossen voegen het zelfstandig naamwoord toe, namelijk loca, habitacula en domus . Het gaat hier om een afgezonderde plek, woning of huis. In regel 36 van het zesde boek van de

79 Aeneis wordt verwezen naar eerder gesproken woorden. Opnieuw wordt het zelfstandig gebruikte talia toegelicht met uerba .

Ecloga 39 omnia bona 11Fd Ecloga 46 talia predicta 9Fc Aeneis 10 secreta loca 9Fb,11Ie / habitacula 10Ea / domus 11Ie Aeneis 36 talia uerba 11Fa Aeneis 40 talibus dictis 10Ea,11Ie / uerbis 9Fb,11Fa,11If / necessariis 9Fb,11Fd Aeneis 441 illos campos 9Fk Aeneis 466 extremum uerbum 9Fb,10Fc,11Fd

Ook wordt er op een groot aantal plaatsen andere bepalingen toegevoegd (zoals bij de genitivi). In regel 100 wordt oro aangevuld met te . Zie ook regel 116, dabat met als aanvulling mihi .

Aeneis 8 monstrat sociis suis 11Fa Aeneis 106 oro te 11Fa Aeneis 116 dabat mihi 11Fa ,11Ie Aeneis 182 scinditur ab illis 9Fk Aeneis 203 optatis ab Enea 9Fj,9Fk,11Fa,11Ie

Hetzelfde geldt voor aangevulde ablativi. Ze maken daarbij de zin wederom vollediger. Tegelijkertijd verstrekken ze extra informatie en verduidelijken ze de tekst. Aanvullingen van voegwoorden vormen een meer grammaticale uitleg. Ze vullen voegwoorden aan om de zinsconstructie te verduidelijken en daarmee makkelijker te maken. Opnieuw zien we hier dus een middel om de vaak lastige zinsconstructies van Vergilius terug te brengen naar een meer gangbare zinsvolgorde. In Ecloga 4 regel 14 wordt et toegevoegd aan soluent om aan te geven dat regel 13 en 14 twee nevengeschikte bijzinnen zijn. Hetzelfde gebeurt in regel 48. Hier lijkt het erop dat et aangeeft dat de vertelling nog doorgaat, als een opsomming. In regel 108 wordt ut toegevoegd bij ire . Aeneas vraagt daar toestemming om naar de onderwereld te gaan om zijn vader te zoeken en zegt daar “... moge het mijn worden vergund om te gaan naar mijn geliefde vader”. In het Latijn: ire ad conspectum cari genitoris et ora contigat . Het toegevoegde ut geeft aan dat de infinitivus ire een finale betekenis heeft (moge het mij vergund worden opdat ik ga). Het is daarbij opvallend dat niet de bijbehorende persoonsvorm wordt vermeld, maar alleen het voegwoord.

Ecloga 14 soluent et 11Fd,11Ic Ecloga 39 omnis quia 11Fd Ecloga 48 adgredere et 11Ic Aeneis 108 ire ut 9Fb Aeneis 436 animas et 9Fk Aeneis 664 aliquos qui 9Fk Aeneis 761 tenet et 11Ie

4.6 Verklaringen In geen van de genoemde methodes om glossen te onderzoeken zijn, zoals gezegd, langere, verklarende commentaren ondergebracht. Bij de gevonden glossen is het samengaan van grammaticale informatie met lexicale informatie een van de meest in het oog springende verschijnselen. In alle categorieën valt het daarbij op dat het uitbreiden

80 van de synoniemen samengaat met intertextualiteit. Bij de categorie glossen die onder de noemer commentaarglossen vallen, is dat anders. Of deze glossen nu kort (vaak interlineair) of lang (vaak marginaal) zijn, hun overeenkomst is dat ze achtergrondinformatie over de tekst van Vergilius verschaffen, die niet direct nuttig is voor het oefenen van de Latijnse grammatica of het uitbreiden van de woordenschat. Het betreffen hier glossen die gebeurtenissen, personages en mythologie achter de tekst uitleggen. Natuurlijk heeft dit zijn nut bij het begrijpen van de tekst. Vele begrippen, godennamen en mythische verhalen worden toegelicht. Daar waar de tot nog toe behandelde glossen de leerling primair hielpen het Latijn te begrijpen, vormen de commentaarglossen als het ware de teksthistorische uitleg. De lengte van de glossen varieert daarbij: soms duiden 1 of 2 woorden aan wie een bepaalde godheid is of hoe een mythologische familierelatie in elkaar steekt. Soms geeft men in kortere of langere versie achtergrondinformatie door het mythologische verhalencorpus uit te leggen waar Vergilius aan refereert en mee speelt. Ook bij dit type uitleg in de manuscripten zien we dat Servius de grote kennisbron is. De manier waarop Servius wordt gebruikt, verschilt echter per manuscript. Vooral de oudere manuscripten lijken de passages die ze overnemen uit de commentaar zo letterlijk mogelijk te kopiëren. Bij een aantal manuscripten zijn daarvoor ruime marges gereserveerd waarin de hele commentaar is gekopieerd (het manuscript 9Fm is hier een goed voorbeeld van). In deze gevallen heb ik niet de hele commentaar van Servius in mijn corpus glossen overgenomen, maar verwijs ik naar de editie van Thilo en Hagen. Bij een ander deel van de manuscripten, zijn hier en daar delen uit de commentaar van Servius gekopieerd ( 9Fk ). Servius is daar dus niet als integrale methode gekopieerd in de marges, maar slechts delen van zijn commentaar zijn overgenomen. In deze gevallen heb ik de passages uit de commentaar van Servius wel overgenomen (omdat het dan in totaal nog een goed beeld geeft van de hoeveelheid en aard van de commentaren van het betreffende handschrift). Een derde verschijningsvorm van de commentaar van Servius zijn de gevallen waar Servius duidelijk als brontekst heeft gediend, maar waar hij niet letterlijk is overgenomen maar bewerkt. Vooral in de jongere handschriften wordt de commentaar van Servius op vele manieren bewerkt. Daarbij is niet duidelijk of de brontekst dan als legger diende of dat er verschillende tradities zijn ontwikkeld. Het laatste heb ik in het door mij bestudeerde corpus niet kunnen vinden (behalve bij de Scholia Bernensia ). Van de jongere handschriften vertoont een drietal een consequente manier om Servius te bewerken. De magister van handschrift 11Fd kopieert Servius in een aantal gevallen consciëntieus, vat hier en daar de commentaar van Servius samen, ofwel combineert de commentaar van Servius met de commentaar van Claudius Donatus. De magister van manuscript 11Fa gebruikt Servius vaak als bron maar versimpelt het daar verhaalde. Dit manuscript lijkt zo ver mogelijk terug te gaan naar de basis, qua uitleg, maar ook qua formuleringen. Manuscript 11Ie geeft een geheel eigen draai aan de commentaar van Servius door met christianiseringen een moraal te geven aan het daar vertelde. Dat levert een aantal zeer interessante commentaren op. Ik kom hier in de besprekingen van beide tekstpassages van Vergilius nog op terug. De categorie van verklarende vervangingen is, kortom, de categorie die specifiek gericht is op de uitleg van de tekst van Vergilius. Het gaat hierbij veel minder om het verbuigen van grammaticale vormen. De congruentie tussen lemma en glos is dan ook geen vaste wet. Verklarende glossen komen overal in de tekst voor. In wezen zijn het de kleinere broertjes van de commentaren. Het enige criterium dat de verklarende vervanging van een langere commentaar scheidt, is daarbij zijn lengte.

81 4.6.1 Specifiek voor een generiek naamwoord Het is lastig om de commentaarglossen onder te verdelen omdat hun enige overeenkomst is dat ze uitleg geven over de tekst van Vergilius. Ik volg hierbij niet strikt Hexter’s onderverdeling omdat ik een aantal van die categorieën niet prominent terug heb gezien in mijn materiaal. In deze eerste categorie worden algemene zelfstandige naamwoorden in de tekst verduidelijkt doordat ze met een specifiek naamwoord worden toegelicht (vaak een eigennaam). In andere gevallen is de betreffende naam nog helemaal niet genoemd en specificeert de glosse om welk personage het gaat. In Ecloga 4, regel 7 bijvoorbeeld, gaat het over de identiteit van het kind dat de de gouden eeuw zal inluiden. Het generieke noua progenies wordt veduidelijkt met Cesar , in het handschrift 10Fc . In de handschriften 9Fb en 9Fc wordt ons echter een uitgebreidere keuze gelaten; het betreft daar Saloninus ofwel Augustus ofwel Christus ofwel Marcellus, de zoon van Octauia. Beide handschriften bevatten de commentaar die bekend staat als de Scholia Bernensia . In deze commentaar wordt een aantal malen een christelijk element toegevoegd aan de vierde Ecloga .

Ecloga 7 noua progenies Cesar 10Fc / Saloninus uel Augustus uel Christus uel Marcellus Octauiae filius 9Fb,9Fc Ecloga 8 puero Salonino 9Fc ,9Fj ,11Fd ,10Fa ,10Fc / Cesari 9Fj ,11Fd / Phebo 9Fb ,9Fc Ecloga 13 duce Pollio 9Fb / Augusto uel Pollione uel Salonino 10Fc,10Fd,10Fh,11Fd,11If Ecloga 63 dea Minerua 9Fm,11Fd / Diana 11Fd Aeneis 348 deus Somnus 9Fb,9Fk,9Fj,11Fa,11If Aeneis 424 custode Cerbero 9Fj Aeneis 438 palus Stix 11Ie Aeneis 562 uates Sibilla 9Fk,11Fa,11Ie Aeneis 749 deus Mercurius 9Fb,9Fj,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd

Ook verderop in regel 8 zien we dat de aangesproken jongen wordt gespecificeerd met opnieuw Saloninus, Cesar en in dit geval ook Phebus. Opnieuw zijn de specificaties afkomstig uit de Scholia Bernensia . In Aeneis 6 vinden we een aantal recht toe recht aan verklaringen: de custode (wachter) uit 424 is Cerberus, 438 met palus (moeras) wordt de Stix bedoeld etc. Het valt in deze gevallen opnieuw op dat de vervangingen in dezelfde naamval staan als de bijbehorende lemmata.

4.6.2 Ongebruikelijke namen De tekst van Vergilius bevat een groot aantal synoniemen voor de verschillende personages en plaatsen. Vergilius speelde met zijn kennis van de mythologische namen en begrippen, zoals de poëtica van zijn tijd voorschreef. De geletterde toehoorder of lezer herkende de erudiete verwijzingen er putte er plezier uit die te herkennen. De commentaren in de manuscripten verduidelijken op vele plaatsen deze namen en maken daarmee de tekst toegankelijker voor de lezer. In regel 10 van de vierde Ecloga wordt bijvoorbeeld Lucina aangeroepen. De commentaren vullen aan dat het hier gaat om een andere naam voor Diana. Ook Servius vermeldt dit in zijn commentaar.

Ecloga 10 Lucina Diana 9Fj,10Fh / Diana dea 10Fd / Lucinam uocat Dianam 10Fd Aeneis 6 Hesperium Italicum 9Fb,9Fm,11Fd / in Italiam 11Fa / Italiense 11Ic Aeneis 17 Chalcidicaque Archadica 9Fj / Cumas 9Fm / Cumani 10Fc / Cuma s. ciuitate 11Ie

82 Aeneis 21 Cecropidae Athenienses 9Fj,10Ff,11If / Athenienses a rege Cecrope 9Fb,9Fk,11Ie,11Fd Aeneis 23 Cnosia Cretensis 9Fk ,9Fm ,11Ie ,11If / Cretica 9Fb ,9Fj ,10Ea ,10Fc ,11Fa ,11Fd Aeneis 31 Icare filius Dedali 9Fb,9Fk,9Fm,11If Aeneis 35 Triuiae Mineruae 9Fb / Dianae 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea / Proserpinae 10Ea,11Fd,11Ie Aeneis 41 Teucros Troianos 11Fa Aeneis 58 Aeacidae Achillis 9Fb ,9Fk ,10Ea ,11Fa ,11Ie Aeneis 69 Phoebo Apollini 9Fj Aeneis 445 Procrinque uxor Cephali 9Fm Aeneis 529 Aeolides Vlixes 9Fj,9Fk,10Ea,10Fg,11If / Vlixes nepos Eoli 9Fm,10Fc / Eolus genuit Sisifum, Sisifus Laertem, Laertes Ulixem 11Ie Aeneis 650 Ilusque Capis pater 9Fb Aeneis 694 Libyae Africe 9Fm,10Fc,11Fa / Cartaginensis 9Fb / Cartaginis 9Fj

Een ander voorbeeld vormt regel 21 van het zesde boek van de Aeneis. Bij het woord Cecropidae vinden we dat het om de inwoners van Athene gaat (Athenienses ). In navolging van Servius wordt in een aantal manuscripten deze afgeleide nog verder uitgelegd. Ze verklaren dat het hier gaat om Atheners, maar ook waarom die worden omschreven als Cecropidae . Ze worden namelijk genoemd naar de naam van hun koning, Cecrops . Ook in dit geval probeert men zo veel mogelijk de goede (is meestal de congruerende ) naamval aan te leveren. Teucros wordt omschreven met Troianos , beide in accusativus meervoud, Libyae wordt Africe of Cartaginensis , of Cartaginis , alle drie in een genitivus. Vooral de ongebruikelijke namen of afleidingen die Vergilius gebruikt in zijn tekst, worden verklaard op basis van de commentaar van Servius. Namen en begrippen worden dus zowel verklaard als toegevoegd, waardoor de tekst van Vergilius een uitgangspunt vormt voor het mythologisch en cultureel erfgoed uit de oudheid. Door het voortdurend toevoegen van mythologische verhalen en begrippen ontstaat als het ware een totaalbeeld van de overleveringen uit de oudheid. Familiebanden tussen mythologische figuren vormen daar blijkbaar ook een onderdeel van. Aeolides wordt in regel 529 bijvoorbeeld door een groot deel van de handschriften toegelicht met Ulixes, Odysseus. 9Fm en 10Fc vullen aan nepos Eoli . Hier wordt het woord Aeolides verklaard, afstammend van Aeolus, in dit geval de kleinzoon van Aeolus. In manuscript 11Ie wordt zelfs een bijbels aandoende stamboom toegevoegd: Eolus genuit Sisifum, Sisifus Laertem, Laertes Ulixem . Het toelichten van familierelaties vinden we veel vaker terug. In regel 31 bijvoorbeeld staat bij Icare ; filius Dedali . Andere voorbeelden zijn 445 Procrinque ; uxor Cephali en regel 650 Ilusque; Capis pater .

4.6.3 Parafrases van zinsdelen We vinden op verschillende plaatsen parafrases van een directe rede in de tekst van Vergilius. Dit type glossen is mijns inziens verwant aan de constructieglossen. Ze brengen de door Vergilius geschreven tekst terug naar de door Reynolds besproken SVO-opbouw van de zin. Net als bij de aanvullingen van de versregels geldt ook hier dat er een zo expliciet mogelijke zin wordt gemaakt. Een ander doel van parafraseren lijkt het werkelijke verduidelijken en omschrijven van wat Vergilius met zijn dichterlijke taalgebruik bedoelt. Het is opvallend dat er vaker parafrases voorkomen in de jongere manuscripten dan in de oudere. Vooral in 11Ie en 11Fa en 11Fd zien we omschrijvingen van de tekst van Vergilius 140 . Dit lijkt samen te hangen met de manier waarop de

140 In deze context moeten bijvoorbeeld de glossen die afkomstig zijn uit de commentaar van Claudius Donatus worden genoemd. Deze vinden we in 11Fd . Een van de kenmerken van de commentaar van

83 commentaar van Servius wordt behandeld. Ook daar zien we dat de latere manuscripten vrijer met de tekst van Servius omgaan. In regel 371 van Aeneis 6 is de schim van Palinurus aan het woord, de stuurman die Aeneas onderweg heeft verloren. Palinurus is nog niet begraven een smeekt Aeneas om hem mee te nemen. Hij zegt da dextram misero et tecum me tolle per undas/ sedibus ut saltem placidis in morte quiescam 141 . Hier is het ook Servius die parafraseert door de woordvolgorde aan te passen, hij meldt ut saltem in morte requiescam sedibus placidis. et bene, quia nautae semper vagantur . Hij omschrijft Palinurus’ woorden, ‘dat ik althans in de dood zal rusten op een veilige plaats’ en vult aan en het dat goed want zeelieden zwerven altijd’. Kortom, Servius licht nog toe dat Palinurus bij zijn leven nooit op een veilige plaats heeft gerust. Dit is overgenomen in de commentaar van 11Fa maar veel uitgebreider en simpeler uitgelegd door da mihi auxilium ut post mortem possim requiescere quia in uita semper causa tui laboraui et bene quia naute semper uagantur (Geef mij hulp opdat ik na mijn dood kan rusten omdat ik tijdens mijn leven altijd vanwege jou heb gewerkt en dat is goed want zeelieden zwerven altijd). Het eerste deel van de commentaar is uitgebreider en makkelijker geparafraseerd dan bij Servius, alleen de tweede opmerking wordt letterlijk overgenomen. Hierna volgt echter het antwoord van de Sybille van Cumae. In regel 376 spreekt zij Palinurus toe: desine fata deum flecti sperare precando (‘hoop niet langer de lotsbeschikkingen van de goden door je gebeden te buigen’), waarbij de commentaar van 11Ie verduidelijkt ne putes aliter tibi uenire quam destinatum est (‘denk niet dat jou wat anders overkomt dan wat bestemd is’) en 11Fa parafraseert: cessa sperare posse flecti uoluntatem deorum ullis precibus (‘houd op te hopen dat je de wil van de goden kunt buigen met welke gebeden ook maar’). Vooral in het laatste geval wordt de versregel omgebouwd naar een makkelijker leesbare zin. Het is daarbij opvallend dat de accusativus-cum-infinitivoconstructie is verduidelijkt door alle werkwoorden achter elkaar te zetten waarna de subjectsaccusativus volgt met achteraan de verschillende bepalingen. In regel 95 van het zesde boek van de Aeneis vinden we een ander voorbeeld. De Sybille maant Aeneas om moed te houden en niet te schrikken van de angstige voorspellingen die ze hem heeft gegeven. Ze zegt: tu ne cede malis . Dit wordt omschreven door de drie jongste handschriften als ó Aenea ne cedes i. des locum tantis malis 11Fa, 11Fd en non fugias propter hec mala 11Ie. Terwijl door ó wordt aangegeven dat Aeneas hier wordt aangesproken, wordt nog eens extra de nadruk gelegd op het feit dat de Sybille hier spreekt in een directe rede. Ze richt zich op dat moment expliciet tot Aeneas. Vervolgens worden haar woorden geparafraseerd en explicieter gemaakt door de jongste handschriften ó Aenea ne cedes i. des locum tantis malis 11Fa,11Fd (‘ruim de plaats niet voor zulke grote rampen’) en door non fugias propter hec mala 11Ie (‘vlucht niet voor deze slechte dingen’). Hierbij wordt de versregel als het ware aangevuld en opnieuw teruggebracht tot een leesbare zin. Het volgende voorbeeld verduidelijkt een nogal lange passage in de tekst van Vergilius. Aeneas bepleit hier zijn recht om als levende naar de onderwereld te gaan om zijn vader Anchises te bezoeken. In het Latijn staat er vanaf regel 119: Si potuit manis accersere coniugis Orpheus/ Threicia fretus cithara fidibusque canoris/ si fratrem Pollux alterna

Claudius Donatus is dat hij het grootste deel van de tekst van Vergilius parafraseert om op die manier de betekenis duidelijk te maken. 141 Schwartz: Reik mij arme uw hand en neem me mee over het water, opdat ik althans in de dood moge rusten op een veilige plek.

84 morte redemit/ itque reditque uiam totiens. Quid Thesea, magnum,/ quid memorem Alciden? Et mi genus ab Ioue summo 142 . Het valt op dat Aeneas nooit zijn redenering expliciet maakt. Na een lange inleiding stelt Aeneas zijn vraag of hij naar de onderwereld mag afdalen impliciet als ‘waarom mag ik niet gaan als anderen dat wel mogen’. Hij draagt voorbeelden aan van voorgangers die naar de onderwereld zijn geweest en bewijst als het ware dat hij aan de criteria voldoet om ook te gaan. Zijn werkelijke argument, als zij mochten gaan, mag ik ook, wordt nooit uitgesproken. Servius meldt ons: nititur exemplis quae inferiora sunt per comparationem, ut ipse videatur iustius velle descendere , Aeneas legt hier dus voorbeelden uit van personen die minder reden hadden om naar de onderwereld te mogen afdalen, om zo zijn eigen zaak kracht bij te zetten. De magister van 11Fa neemt Servius’ uitleg geparafraseerd over en herhaalt exemplis et comparatio ab inferiori, maar dat is niet het enige commentaar. We vinden ook Aeneis’ pleidooi expliciet benoemd en verder uitgeschreven als tale est quasi dicat ‘si alii potuerunt descendere ad inferos cur non ego possum descendere?’ . De commentator licht dus toe en zegt: ‘hij zegt als het ware, als anderen naar de onderwereld hebben kunnen afdalen, waarom kan ik dan niet afdalen?’ En ook op andere plekken vinden we deze redenering: quare non possum ista impetrare quae postulo 9Fb,11Fd en in 10Ea cur non possum ego descendere ad inferos et patrem uisitare . De meest expliciete uitleg vinden we bij manuscript 11Ie die het element van goddelijkheid uitlegt. De overeenkomst tussen de personages die Aeneas als voorbeeld noemt, is dat het allemaal afstammelingen van goden waren. Aeneas’ laatse argument is dan ook niet voor niets, ik stam zelfs van Iupiter af (en de anderen van lagere goden), dus als die anderen hebben mogen gaan, dan ik zeker. Ook dit licht de commentator van 11Ie toe: quasi dicit ‘si quia illi ex diis nati fuerunt potuerunt discendere ad infernum et ego bene potero quia ab Ioue natus sum . Een vierde voorbeeld waarbij de versregels van Vergilius worden geparafraseerd uit de directe rede is regel 93 van het zesde boek van de Aeneis . Hier doet de Sibylle voorspellingen over het lot van de Trojanen: causa mali tanti coniunx iterum hospita Teucros/ externique iterum thalami 143 . Opnieuw geven de handschriften 11Fa en 11Ie een prafraserende uitleg voor wie de mythologie niet geheel vers in het hoofd heeft. De basis van die parafrase is opnieuw Servius die bij deze passage meldt nam et Paris ab Helena fuerat susceptus hospitio. ‘hospita’ autem more suo dixit. et bene ne aliquid inputetur Aeneae, quasi fatorum hoc esse praedicit . Servius trekt de vergelijking tussen de toekomst van Aeneas en het verleden van Paris en Helena. ‘Want ook Paris was door Helena als gast opgenomen.’ De commentator van 11Fa meldt quia sicut apud Troiam Helena causa bellorum fuit ita apud Italiam mulier causa bellorum erit i. Lauinia 11Fa . Daarmee is hij veel explicieter dan Servius: zoals bij Troje Helena de reden van oorlogen was, zo zal in Italië ook een vrouw de reden van oorlogen zijn, namelijk (de echtgenote) Lavina. Opnieuw valt het op dat de commentator van 11Fa Servius slechts als basis neemt. De hele uitleg en zinsopbouw is sterk versimpeld door opnieuw de bekende middelen, expliciet benoemen van de achtergronden en een recht toe recht aan zinsopbouw. De commentator van 11Ie belicht nog eens extra het punt dat het hier gaat om vrouwen van een ander volk, hij legt de Sibylle in de mond dat Helena de reden was van oorlog en dat ze de buitenlandse vrouw was van Paris en zo zal ook een buitenlandse

142 Schwartz: Zo waar als Orpheus de schim van zijn vrouw terug kon roepen, vertrouwend op zijn Thracische lier en zangerige snaren, zo waar eens Pollux zijn broeder loskocht door beurtelingse dood, steeds weer gaande de weg heen en terug. Wat hoef ik de grote Theseus te noemen of Hercules? Ook ik stam van de hoge Iupiter af. 143 Schwartz: Opnieuw is een vrouw, aan de Trojanen vreemd, opnieuw een buitenlands huwelijk de reden van zoveel leed.

85 echtgenote de reden zijn van jullie oorlog ( Sicut Helena fuit causa belli quae fuit extranea uxor Paridis sic uxor extranea uobis erit causa uestri belli ). Parafrases lijken opnieuw de soms hermetische versregels van Vergilius te verduidelijken en informatie aan te vullen. Opnieuw lijkt het een middel om de versregels zo expliciet mogelijk te maken. Wat verder opvalt is dat we deze parafrases met name bij de directe redes aantreffen. Juist daar lijkt het een middel dat wordt gebruikt om het herformuleren te oefenen. Deze praktijk vinden we terug bij Servius. Het is opvallend dat de plaatsen waar geparafraseerd wordt vaak dezelfde zijn maar dat de parafrases van Servius, zeker voor de jongere manuscripten, vaak niet meer optimaal lijken. We vinden op die plekken een duidelijke versimpeling van de commentaar van Servius, zowel omdat de vooronderstelde voorkennis expliciet wordt toegelicht als dat de zinsconstructies vereenvoudigd worden.

Aeneis 93 causa quia sicut apud Troiam Helena causa bellorum fuit ita apud Italiam mulier causa bellorum erit i. Lauinia 11Fa / Sicut Helena fuit causa belli quae fuit extranea uxor Paridis sic uxor extranea uobis erit causa uestri belli 11Ie Aeneis 95 tu ó Aenea ne cedes i. cedes locum tantis malis 11Fa,11Fd / non fugias propter hec mala 11Ie Aeneis 119 potuit exemplis et comparatio ab inferiori 11Fa / quare non possum ista impetrare quae postulo 9Fb,11Fd / cur non possum ego descendere ad inferos et patrem uisitare 10Ea / tale est quasi dicat ‘si alii potuerunt descendere ad inferos cur non ego possum descendere’ 11Fa / Quasi dicit ‘si quia illi ex diis nati fuerunt potuerunt discendere ad infernum et ego bene potero quia ab Ioue natus sum’ 11Ie Aeneis 371 quiescam Da mihi auxilium ut post mortem possim requiescere quia in uita semper causa tui laboraui et bene quia naute semper uagantur 11Fa Aeneis 376 desine ne putes aliter tibi uenire quam destinatum est 11Ie / cessa sperare posse flecti uoluntatem deorum ullis precibus 11Fa

4.6.4 De vierde Ecloga en christianisering Ter afsluiting van mijn analyse van de glossen, wil ik ingaan op de langere commentaren bij beide bestudeerde tekstgedeeltes. De totale collectie glossen schetst een algemeen beeld van het onderwijs rond de teksten van Vergilius. Het is goed om naar een corpus van diverse manuscripten te kijken om grip te krijgen op algemene principes van het glossenonderwijs. Toch verdienen ook de afzonderlijke manuscripten en de inhoudelijke commentaren die ze leveren bij de tekstpassages uit het werk van Vergilius nog wat extra aandacht. Ik wil daarbij niet een uitgebreide analyse geven van de interpretatie van beide teksten maar een aantal opvallende commentaren behandelen. In de glossen bij de vierde Ecloga komt sporadisch een vermenging van christelijke informatie en heidense informatie voor. Dit gedicht, dat de komst van een goddelijk kind voorspelt, lijkt op het eerste gezicht zeer geschikt om christelijk geïnterpreteerd te worden (en is ook in de late oudheid christelijk geïnterpreteerd door bijvoorbeeld Lactantius). Het is echter opvallend dat de christelijke interpretatie in de commentaren niet allegorisch wordt uitgewerkt maar als feitelijke, encyclopedische kennis aan de bestaande commentaren wordt geplakt. Servius geeft op geen enkel punt een christelijke interpretatie van de vierde Ecloga . Het blijkt wel uit de commentaren dat de identiteit van het nieuwe kind dat de gouden eeuw zal doen terugkeren meerdere interpretaties kende. Keizer Augustus wordt het meeste geassocieerd met de gouden eeuw en als het

86 over de identiteit van het kind gaat, wordt hij door verschillende manuscripten tot de mogelijkheden gerekend (naast onder andere Julius Caesar). Alleen 9Fb en 9Fc geven in hun commentaar (bekend onder de naam Scholia Bernensia ) iets van een christelijke interpretatie. Zij zien de identificatie als Christus als een van de mogelijkheden voor het ongeboren kind. Het is opvallend dat een gedicht, dat al in het vroege christendom werd geïnterpreteerd als een voorspelling van de komst van Christus in deze context zo nadrukkelijk de antieke interpretatie meekrijgt. Laten we kijken naar een aantal voorbeelden: Als introductie op de vierde Ecloga geven de Scholia Bernensia de setting aan van het gedicht. Het eerste deel, zoals weergegeven bij de manuscripten 9Fb en 9Fc luidt: Hanc Eglogam scriptam esse aiunt in Asinum Pollionem quidam in filium eius Saloninum alii in ipsum Caesarem. Saloninus dictus a Salonis ciuitate Dalmatie. nam Pollio pro consule Dalmatiae constitutus progenuit eum. in hac Egloga solus poeta loquitur de restauratione noui seculi. hoc est Saturni regnum aureum sub Octauiano adulanter restauratur quod secundum Christianos ad nouum testamentum per Christum et Mariam renouatum de prauato* conuenit. hanc Eglogam alii dicunt in laudem Pollionis eum fecisse. alii autem in filium eius Salonium qui ab eo nomen accipit. quod illo tempore pater eius Salonas expugnauit. alii in laudem Cesaris siue Marcelli filii Octauiae. De commentaar die uit de Scholia Bernensia naar voren komt, is kenmerkend voor de interpretatie van het hele gedicht. De christelijke lading wordt genoemd als een mogelijke interpretatie zonder de pretentie de waarheid te zijn. De commentaar opent met: ‘Men zegt dat het gedicht is ontstaan voor de zoon van Asinius Pollio, anderen zeggen dat het voor Caesar zelf was’. Dan vervolgt de commenator even later met:

‘In dit gedicht spreekt de dichter over het wederkeren van de gouden eeuw, dit is namelijk het rijk van Saturnus dat onder Octavius wordt hersteld. En dat komt volgens de christenen met het nieuwe testament overeen, door Christus en Maria uit het slechte als vernieuwd. Anderen zeggen dat hij deze Ecloga ter ere van Pollio heeft gemaakt. (…) Weer anderen zeggen ter ere van Caesar of Marcellus de zoon van Octavia.’

Zoals gezegd wordt de mogelijkheid dat Vergilius verwijst naar Christus genoemd, maar met geen enkele stelligheid of overtuiging, zo lijkt het, puur als encyclopedische kennis. Servius wijdt de vierde Ecloga echter zonder enige twijfel aan Asinius Pollio en ook de laat antieke commentaar van Iunius Phylargyrius die overigens op vele plaatsen sterke overeenkomsten vertoont met de Scholia Bernensia beperkt zich tot de informatie over Asinius Pollio en zijn consulschap. De manuscripten volgen die trend met omschrijvingen en bewerkingen van de teksten die de laatste twee autoriteiten verstrekken. In regel 5 van de vierde Ecloga wordt gesproken over de nieuwe wereldorde die aanbreekt met de komst van een goddelijke kind. Bij het woord ordo meldt de commentaar in 9Fj aestimauit enim Virgilius quid dea Augusto dixisset Sybilla cum de Christo prophetauit . Verderop in regel 6 wordt Virgo verklaard als Iustitia uel post Euam Maria (9Fj) terwijl Servius alleen vermeldt Iustitia . Maria wordt dus eigenlijk aan de reeds bestaande kennis vastgeplakt. Handschrift 11Fd vermeldt Iusticia uel sancta Maria post Euam . Let wel dat hier beide malen uel wordt gebruikt om het verschil tussen de opties weer te geven. Dat kan duiden op verschillende lezingen. In regel 7 wordt aangekondigt dat het nieuwe nageslacht zal neerdalen uit de hemel ( iam noua progenies caelo demittitur alto ). Noua progenies door 9Fb en 9Fc becommentarieerd als Saloninus uel Augustus uel Christus uel Marcellus Octauiae filius 9Fb, 9Fc en 11Fd omschrijft de

87 opties als Christus uel Caesar uel Saloninus uel Augustus dicit 11Fd. Een sterke voorkeur voor een christelijke uitleg lijkt er niet te bestaan. Christus wordt als een van een aantal opties genoemd. We vinden bij noua progenies , magna niet nieuw maar groots nageslacht lijkt de commentator ons te willen zeggen. Daarna volgt een aantal commentaren met mogelijke identificaties van dit algemene naamwoord. We zien bij elkaar alle opties: Pollio, Augustus, Saloninus (de zoon van Pollio), Christus en Marcellus de zoon van Octavia . Waarbij met zekerheid is vast te stellen dat 9Fb en 9Fc (de Scholia Bernensia ) weer afkomstig zijn uit dezelfde commentaar. De rest van de manuscripten lijkt bij de antieke interpretaties te blijven. Servius combineert zoals gezegd het gedicht met de zoon van Pollio en geeft verder geen extra commentaar over de indentificatie bij regel 7 (voor hem is het immers duidelijk wie het aangesproken kind is). In regel 23 spreekt de dichter het kind toe met de woorden ipsa tibi blandos fundent cunabula flores . De glossen leveren het volgende op: blandos flores er volgen enige synoniemen en interpretaties voor lieflijke bloemen; zacht, geurend en verrukkelijk. De Scholia Bernensia melden niet alle lieflijke bloemen maar van alle de beste ( flores non omnes blandos sed ex omnibus meliores 9Fb,9Fc ). Het handschrift 9Fj vult hier opvallend aan met een christelijke commentaar. Het gaat hier om geurende bloemen en dat heeft betrekking op Christus (redolentes quod ad Christum pertinet) . Bij fundent vinden we eerst synoniemen, onder andere parturien t, de bloemen lopen uit over de wieg . 9Fj en 11Fd vatten de versregel metaforisch op en vullen aan: de gelukkige tijden die bestonden onder Adam voerden de filosofen terug naar het rijk van Saturnus (tempora felicia quae fuerunt sub Adam retulerunt philosophi ad Saturni regnum) . En 11Fd (opnieuw in navolging van Iunius Phylargirius) Dit heeft betrekking op Christus omdat de magiërs hem geschenken aanboden (ad Christum pertinet quoniam magi obtulerunt ei munera) . In de laatste twee gevallen wordt dus expliciet een analogie gezocht tussen de geboorte van het kind en zekere bijbelpassages. We vinden dus maar op een klein aantal plaatsen christianiseringen in de glossen bij de vierde Ecloga terwijl je zou kunnen verwachten dat die op veel grotere schaal aanwezig zouden zijn. Het gedicht leent zich er immers bij uitstek toe om een christelijke interpretatie te geven of analogieën en bijbelse verhalen aan te koppelen. Wanneer er een verwijzing naar het christelijke gedachtengoed komt, wordt dat bijna aarzelend gedaan. Vaak komt Christus pas als tweede of derde optie. En als Christus wordt genoemd volgen nergens uitleggingen met een christelijke grondslag of worden er langere vergelijkingen gemaakt. Een tweede verschijnsel is dat de glossen bij de vierde Ecloga zonder uitzondering terug zijn te voeren op het drietal belangrijke laatantieke commentaren van Servius, Iunius Phylargyrius en de daarmee sterk verbonden Scholia Bernensia . Daar waar we bij de glossen bij het zesde boek van de Aeneis veel meer unieke bewerkingen van de commentaren zien, kopieert men bij de vierde Ecloga blijkbaar consciëntieus de laatantieke commentaren.

Ecloga 1 Sicilides Seculi noui interpretatio. Hanc Eglogam scriptam esse aiunt in Asinum Pollionem quidam in filium eius Saloninum alii in ipsum Caesarem. Saloninus dictus a Salonis ciuitate Dalmatie. nam Pollio pro consule Dalmatiae constitutus progenuit eum. in hac Egloga solus poeta loquitur de restauratione noui seculi. hoc est Saturni regnum aureum sub Octauiano adulanter restauratur quod secundum Christianos ad nouum testamentum per Christum et Mariam renouatum de prauato conuenit. hanc Eglogam alii dicunt in laudem Pollionis eum fecisse. alii autem in filium eius

88 Salonium qui ab eo nomen accipit. quod illo tempore pater eius Salonas expugnauit. alii in laudem Cesaris siue Marcelli filii Octauiae. in hac Egloga simpliciter poeta canit genesim renascentis mundi sub Caesaribus. in hac Egloga poeta duobus modis Augusto adolatur habundantia rerum et carminis modulamine. in hac Egloga palingenesiam inducit i. mundi iterum infantiam. haec Egloga sic habet quasi in Sicilia. haec Egloga aliquando sic habetur quasi in agro ut ‘non omnis arbusta iuuant’. aliquando in urbe ‘incipe parue puer risu cognoscere matrem’. haec Egloga non proprie Bucolico dicitur noui saeculi interpretatio quod predixit Sibilla 9Fb,9Fc / Hanc Eglogam compositam esse aiunt in honore Asinii Pollionis uel filii sui Salonini qui nomen accepit a Salona ciuitate. qui natus est quando pater eius expugnauit Salonam et mortuus est quem hortatur ut rideat parenti nascens quod omen est infelicitatis uel in honore Octauiani Augusti 9Fj / Hanc Eclogam compositam esse aiunt in honore Asini Pollionis uel filii sui Salonini qui nomen accepit a Salona ciuitate. qui natus est quando pater eius expugnauit Salonam uel in honorem Octauiani Augusti 11Fd / Hec Ecloga continuo caractere composita est nusquam hic poeta alias personas introducit loquentes sed ipse solus per totam eclogam loquitur. ratio autem huius Eclogae talis est Asinius Pollio cum deuicisset Salonam ciuitatem Dalmascie. eodem anno ex coniuge sua filium suscepit. quem a capta ciuitate Salona Saloninum appelauit cui nunc Virgilius genethliacon describit nomen natiuitatis permiscet autem laudes tam Augusti quam A. Polionis quam etiam Salonini 11Fa Ecloga 5 ordo aestimauit enim Virgilius quid dea Augusto dixisset Sybilla cum de Christo prophetauit 9Fj Ecloga 6 Virgo Iustitia ,10Fh,11Ic,11If / Iustitia uel post Euam Maria 9Fj / Iusticia uel sancta Maria post Euam 11Fd / Iusticia quae fuit filia Erigone 10Ea / Iustitia quae in Grece Erigone uocatur 10Fa / Iustitia quae Erigone dicta est 10Fd Ecloga 7 noua progenies magna 11Fa / Saloninus uel Augustus uel Christus uel Marcellus Octauiae filius 9Fb,9Fc / existimauit enim Virgilius quod de Augusto dixisset Sibilla cum de Christo omnia prophetauit 11Fd Ecloga 23 blandos suaues 9Fm,11Fa / redolentes 11Fd / delectabiles 11Ic / flores non omnes blandos sed ex omnibus meliores 9Fb,9Fc / redolentes quod ad Christum pertinet 9Fj fundent parturient 10Fh,11Fd / producent 11Fa / tempora felicia quae fuerunt sub Adam retulerunt philosophi ad Saturni regnum 9Fj / ad Christum pertinet quoniam magi obtulerunt ei munera 11Fd

4.6.5 Het zesde boek van de Aeneis; de schoolmeesters aan het woord In de glossen bij het zesde boek van de Aeneis vinden we een grote verscheidenheid aan varianten op Servius. Voortdurend horen we de laatantieke commentaar als ondertoon,

89 maar de wijze waarop de commentaar als bron wordt genomen verschilt per manuscript. Bij dit alles is er een drietal commentaren dat in het oog springt. Het betreft de relatief jonge handschriften 11Fd, 11Fa en 11Ie . Van 11Fd valt het op dat het op verschillende plekken een mengsel van de commentaar van Servius met die van Claudius Donatus laat zien. Binnen een glosse wisselt deze commentaar als het ware van legger. Verder meldt 11Fd op een aantal plekken samenvattingen van wat Servius zegt, waarbij de passages uit Servius aanzienlijk worden ingekort, maar de woordkeus veelal gehandhaafd blijft. Het handschrift 11Fa vereenvoudigt, zoals al eerder aangegeven, de commentaar van Servius. Ook voegt de commentator van 11Fa veelal extra achtergrondinformatie toe. Hetzelfde geldt voor de commentator van 11Ie . Deze overigens waarschijnlijk dertiende- eeuwse glossen zijn eigenlijk als enige echt christianiserend te noemen. Als belangrijkste kenmerk van deze commentaar zou ik dan ook de moraliseringen willen noemen die op diverse plekken in lange lappen tekst worden gekoppeld aan het werk van Vergilius, en aan de commentaar van Servius. De langere toelichtingen staan vaak in de marges van de manuscripten en het zijn juist deze commentaren die een beeld schetsen van hoe levend de kennis van de oudheid nog was. Mythologische en historische kennis wisselen elkaar daarbij af. Soms wordt expliciet in de commentaren aangegeven dat kennis tot de mythologie behoort maar vaak ook worden historische en mythologische kennis op dezelfde manier gepresenteerd. Dit betekent echter niet dat men geloofde dat de mythologische verhalen de waarheid vertelden. Ook Servius is al niet consequent in zijn vermeldingen of iets mythologisch ofwel historische kennis was. Een aantal voorbeelden: In regel 287 vinden we bij de naam Briareus als toevoeging gigans vermeld ( 11Ie ). 11Ie geeft verder aan dat er van Briareus werd gezegd dat hij de kracht van honderd man had ( Briareus dicitur fuisse quidam gigans habens uim centum uirorum ) daarmee refererend aan het woord centumgeminus . In dezelfde versregel meldt de commentator bij Lernae dat het de Hydra is ( 9Fj ) en dat dat een slang was met honderd hoofden ( serpens centum capita habens, 11Ie ). In hetzelfde handschrift wordt duidelijk dat Hercules de Hydra doodde ( idra quam Ercules occisit ). Servius biedt bij dezelfde versregel een veel langere commentaar die de namen uitlegt en het verhaal over Hercules vertelt 144 . In dit geval komen slechts de hoofdelementen uit Servius’ verhaal terug in de handschriftcommentaren. Let wel dat de handschriften hier een notie geven van het feit dat het mythologie betreft. 11Ie vermeldt duidelijk dicitur fuisse wat een verwijzing is naar mythologische kennis. Iets soortgelijks vindt plaats in het volgende voorbeeld. Aeneas slacht een offerlam voor de nacht en haar zuster aarde en slacht een koe als offer voor Proserpina. Vergilius omschrijft de nacht als de moeder van de Eumeniden (regel 249 … Ipse atri uelleris agnam/ Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori/ ense ferit, sterilemque tibi, Proserpina, uaccam ). Bij het lemma matri vinden we eensgezind de uitleg nocti . Het is de nacht waar het hier om gaat. De uitleg congrueert met het lemma. Nu volgt Eumenidum , dat zijn de furiën, furiarum , opnieuw in dezelfde naamval als het lemma. Servius meldt over matri Eumenidum : id est nocti… et Eumenides dicuntur kata antifrasin, cum sint inmites (‘Zij worden kata antifrasin Eumenides genoemd, juist omdat ze niet zacht, maar wreed zijn’). Het handschrift 11Fa gebruikt deze informatie maar formuleert het als: Nocti cuius filie dicuntur furie quae Eumenides dicuntur per contrarietatem eo quod minime sint bone (‘De nacht van wie de dochters furien worden

144 hydram dicit. quae fuit in Lerna Argivorum palude; sed latine excetra dicitur, quod uno caeso tria capita excrescebant. sed constat hydram locum fuisse evomentem aquas, vastantes vicinam civitatem, in quo uno meatu clauso multi erumpebant: quod Hercules videns loca ipsa exussit et sic aquae clausit meatus; nam hydra ab aqua dicta est. potuisse autem hoc fieri ille indicat locus, ubi dicit omne per ignem ‘excoquitur vitium atque exudat inutilis umor.’

90 genoemd die Eumenides worden genoemd als tegenstelling omdat ze geenszins goed zijn’). Opnieuw zien we dat 11Fa de kennis van Servius heeft overgenomen, maar de formulering en uitleg heeft vereenvoudigd. Extra informatie wordt toegevoegd, dat het de dochters van de nacht zijn die furiën worden genoemd. Daarna volgt nogmaals in dezelfde werkwoordconstructie dat die Eumeniden worden genoemd. De Griekse term kata antifrasin wordt vervangen door per contrarietatem en ook het woord inmites wordt vereenvoudigd door minime sint bone . Tot slot wordt het lemma sorori uitgelegd. Servius meldt dat deze zuster de aarde is omdat de nacht niets anders is dan de schaduw van de landen ( terrae quia nihil est aliud nox quam umbra terrarum). De meeste commentaren in de handschriften volgen deze uitleg vrij letterlijk. Bij 11Ie volgt echter een uitgebreidere commentaar over waarom de nacht de zuster is van de aarde:

‘(van de) aarde die zoals men terecht zegt de zuster van de nacht wordt genoemd, want altijd begeleidt de nacht de aarde en nooit gebeurt het dat in een of ander ander deel van de aarde, hetzij in de bovenste hetzij in de onderste hemisfeer de nacht niet bestaat uit de schaduw van deze aarde en door het zich terugtrekken van de zon. De nacht is derhalve niets anders dan de schaduw van de aarde uit het zich terugtrekken van de zon.’

(Terre quae iure noctis dicitur esse soror nam semper nox terram commitatur et numquam contingit quod in aliqua parte terrae i. uel in superiori uel in inferiori emisperio nox non existat ex umbra terrae eiusdem et solis remotione nichil enim aliud est nox nisi umbra terrae ex remotione solis .) De uitleg is opnieuw uitgebreider en ook in makkelijker zinnen geschreven. Het lijken steeds meer SVO-zinnen te worden, steeds vollediger en steeds uitgebreider. Door het hele corpus heen vinden we voorbeelden van deze vereenvoudigde Serviusversies door 11Fa en 11Ie . Zo ook in regel 156. De Sybille heeft Aeneas net antwoord gegeven op zijn vraag of hij naar de onderwereld mag gaan. Dat is alleen mogelijk wanneer hij een zoektocht begint naar de gouden twijg van Proserpina. Bovendien krijgt hij te horen dat het dode lichaam van een van zijn makkers, Misenus, onbegraven op het strand ligt en dat hij die moet gaat begraven. Vergilius schrijft: Aeneas maesto defixus lumina uultu/ ingreditur linquens atrum, caecosque uolutat/ euentus animo secum 145 . Bij het lemma defixus lumina meldt Servius ons defixa lumina habens, per quod tristitia mentis ostenditur . Hij omschrijft daarmee de accusativus limitationis die Vergilius gebruikt en legt meteen de reden uit waarom ‘Aeneas naar beneden gericht is wat de ogen betreft’. Het demonstreert namelijk de droefheid van zijn geest. Als we naar de glossen kijken, zien we het volgende: Manuscript 9Fb specificeert dat met defixus, deorsum bedoeld wordt. Een drietal manuscripten vult aan habens . Manuscript 11Fd kopieert Servius consciëntieus, zoals we meestal zien en opnieuw verduidelijkt de commentator van 11Fa wat door Servius is aangegeven: ‘Aeneas heeft afgewende ogen, ofwel door de dood van Misenus ofwel vanwege het zoeken naar de tak’. Eerst vult de commentator de werkwoordsvorm aan, vervolgens geeft hij concreet de redenen aan waarom Aeneas bedroefd kan zijn. Zowel 11Ie als 11Fa lijken zo expliciet mogelijk de tekst van Vergilius uit te willen leggen. Met expliciet doel ik dan zowel op de Latijnse formuleringen, het herformuleren van de zinnen van Vergilius, het gebruik van eenvoudige bewoordingen en de uitleg van achtergronden.

145 Schwartz: Aeneas verliet de grot en ging voort met bedroefd gelaat, de ogen gericht op de grond en de duistere uitspraak in zijn geest overdenkend.

91 In handschrift 11Fd vinden we als vaste basis, naast de tekst van Servius ook de commentaar van Claudius Donatus. Vaak combineert de commentator van 11Fd kennis uit beide commentaren met elkaar. Het lijkt daarbij alsof de commentator beide commentaren voorhanden heeft en dan weer het ene gebruikt en dan weer het andere. In dezelfde glosse wisselen de commentaar van Servius en die van Claudius Donatus elkaar soms af. Ook vat de commentator de informatie uit de commentaar van Servius vaak samen. Een voorbeeld vinden we in Aeneis 273. Bij het lemma uestibulum staat als glosse in 11Fd : In primo uestibulo Orci fuerant omnia quae cruciant uiuos et defunctos adfligunt et sunt specialiter enumerata cum suis epythetis. dictum autem uestibulum ab eo quod ianuam uestiat. Tot en met het woord epythetis volgt de commentator letterlijk de commentaar van Claudius Donatus. Daarna volgt een citaat uit de Etymologiae van Isidorus 146 . Dit is maar een enkel voorbeeld van zijn werkwijze. Een ander voorbeeld is de commentaar bij regel 526. Daar staat vermeld: putauit se uitia preterita presentibus posse celare. ut hostem communem omnium et specialiter meum in exarmatum cubiculum misit uelut satisfactura ei pro ueteribus sceleribus suis cui primo mutauerat fidem et suppliciis meis perfectura quae exsecranda commiserat quasi uiolati matrimonii sanctitos emenda ullam posset admittere . Deze keer citeert de commentator tot en met het woord celare uit Servius en voegt hij dan de commentaar van Donatus. Door de editie heen zijn er nog veel meer voorbeelden te vinden. Dit is aangegeven in het notenaparaat bij de editie. In regel 667 van het zesde boek van de Aeneis wordt Musaeus ten tonele gevoerd. Servius legt als volgt uit wie Musaeus is: Theologus fuit iste post Orpheum. Et sunt uariae de hoc opiniones: nam eum alii Lunae filium, alii Orphei volunt, cuius eum constat fuisse discipulum: nam ad ipsum primum Carmen scripsit, quod appellatur crater . In de commentaar van manuscript 11Fd wordt Servius’ woordkeus met enige wijzigingen overgenomen (Theologus fuit i. dei cultor iste post Orpheum. et uarie sunt opiniones de hoc. nam eum alii Lune filium alii Orphei uolunt cuius eum constat fuisse discipulum. nam apud ipsum primum carmen scripsit quod appelatur crater ). Ook de commentaar van 10Ea volgt Servius’ commentaar maar formuleert al vrijer. Bovendien voegt de magister toe dat Musaeus een eigennaam is (Museum proprium nomen est. fuit autem teologus i. dei cultor post Orpheum. de hoc uariae opiniones sunt nam alii uolunt eum Lunae filium alii Orphei cuius discipulus fuit cui et carmen scripsit quod dicitur crater) . Bij de korte glossen zien we alleen de kern van de commentaar weergegeven; dat Musaeus een theoloog was ( teologus 10Ff ) en dat hij een ziener was en een leerling van Orpheus was ( uates fuit discipulus Orphei 11Ie ).

Het enige handschrift dat consequent een moralistische uitleg koppelt aan de tekst van Vergilius is, zoals gezegd, handschrift 11Ie . Dit is het jongste manuscript in het corpus, in de elfde eeuw gebonden. Een deel van de glossen is nog jonger. In het voorafgaande werd al duidelijk dat juist de codices gezamenlijk een beeld geven van hoe men de antieke cultuur vorm gaf binnen het grammaticaonderwijs. Het handschrift 11Ie is binnen het corpus uniek, omdat het als enige de bekende encyclopedische kennis een stap verder draagt naar een moralistisch, christelijke interpretatie. De commentator meldt bij regel 641: Sub poetico figmento attingit philosophicam ueritatem en hij lijkt de uitspraak actief uit te dragen. Laten we opnieuw kijken naar de passage waar Aeneas aan de Sybille van Cumae toestemming vraagt om naar de onderwereld te gaan om Anchises te bezoeken en te

146 Isidorus, Et 15.7.2: Et vestibulum dictum eo quod eo vestiuntur fores, aut quod adytum tecto vestiat, aut ab stando.

92 raadplegen over het lot van de Trojanen 147 . De commentaar van Servius wordt letterlijk gekopieerd in 11Fd en luidt: Helena et Pollux de Ioue nati immortales fuerunt nam Castor Tydarei filius fuit. cuius mortem suo interitu fraterna pietas redemit quod ideo fingitur quia horum stellae ita se habent ut occidente una oriatur altera (‘Helena en Pollux stammen onsterfelijk van Iupiter af, maar Castor is zoon van Tydareus. Broederlijke liefde kocht echter zijn dood af door eigen ondergang. Dit is verzonnen omdat van dezen de sterren (Castor en Pollux) zo zijn dat de een opstaat op het moment dat de andere sterft.’) Servius legt het mythologische verhaal van Castor en Pollux uit en verklaart daarmee de uitspraak van Aeneas. Als Pollux zijn broer uit het dodenrijk kon redden, waarom mag ik dan niet naar de onderwereld afdalen? De tekst van Vergilius wordt dus verklaard en tegelijkertijd wordt de kennis van de antieke godenwereld uitgebreid. De commentator in 11Ie plaatst de mythologische kennis nu in een expliciet christelijke context. De magister meldt ons dat Castor en Pollux tweelingbroers waren, van wie de een, Pollux, na zijn dood naar de hemel ging terwijl de andere afdaalde naar de hel en hij vervolgt zijn commentaar met: ‘Men heeft nu verzonnen dat ieder jaar Pollux, uit liefde voor zijn broer het ene deel van het jaar naar de hel afdaalde en deze tot de hemel werd verheven, waarna ze weer wisselden’. (Castor et Pollux gemini fratres fuerunt quorum alter i. Pollux post mortem ad celos alter uero ad inferos discendit de quibus etiam fictum est ubi quadam parte anni Pollux pro amore fratris ad infernos descendat ille ad celos eleuetur postea uero reuertantur ad idem et hoc fit per singulos annos. ) Hier zien we Servius in een christelijke context. Niet langer zijn Castor en Pollux godenzonen. Ze zijn veranderd in tweelingbroers. Bovendien gebruikt de commentator christelijk vocabulaire als celos . De precieze relatie tussen Castor en Pollux was overigens ook in de oudheid al onduidelijk. Dit punt wordt aangekaart in het handschrift 10Ea waar de commentator scherp opmerkt waarom Castor sterfelijk was ( Helena et Pollux de Ioue nati sunt inmortales Castor autem Iouis fuit filius de Tindare et quia de parte matris mortalis erat... ). Een deel van de traditie zegt namelijk dat Castor geen zoon van Zeus maar van Tydareus was. Met Leda als sterfelijke moeder, zou hem dat ook sterfelijk maken en dus geen godenzoon. In deze commentaar is Tyndareus verbasterd tot Tindara (met als genitiefvorm Tindare), wat suggereert dat het hier om de moeder gaat. Hoe dan ook, in de commentaar van 11Ie zijn Castor en Pollux tweelingbroers geworden en beide sterfelijk. Pollux heeft een deugdzaam leven geleid, want hij gaat naar de hemel, terwijl Castor naar de hel moet afdalen. Ook het jaarlijkse ruilen van hun posities, ondanks dat het de hemel en hel betreft, wordt net als bij Servius afgedaan met het woord fictum , verzonnen. De kern van het verhaal over een ongelijk lot dat wordt afgekocht door broederlijke liefde is overeind blijven staan, maar alle mythologische elementen hebben een christelijke lading gekregen van hemel, hel en naastenliefde. Daarbij vallen typisch christelijk Latijnse formuleringen op als celos en ad celos eleuetur 148 .

Op Aeneas’ vraag waarom hij niet mag afdalen naar de onderwereld antwoordt de Sybille als volgt (Aeneis 126-131: Tros Anchisiade, facilis descensus Auerno:/ noctes atque dies patet atri ianua Ditis;/ sed reuocare gradum superasque euadere ad auras,/

147 Zie ook paragraaf 4.6.3. Aeneis 6, 119-123: si potuit manis accersere coniugis Orpheus/ Threicia fretus cithara fidibusque canoris/ si fratrem Pollux alterna morte redemit/ itque reditque uiam totiens. Quid Thesea, magnum/ quid memorem Alciden? Et mi genus ab Ioue summo. 148 Over christelijk Latijn, zie Mohrmann 1961-1977.

93 hoc opus, hic labor est. pauci, quod aequus amauit/ Iuppiter aut ardens euexit ad aethera uirtus,/ dis geniti potuere 149 . De woorden van Vergilius worden door Servius adequaat uitgelegd. Er zijn drie soorten mensen die vanuit de onderwereld terug hebben kunnen keren. De commentator van 11Fd vat Servius als volgt samen (r.129)

‘Er zijn drie soorten mensen (die kunnen terugkeren), zij die een welwillende blik bestraalt bij de opkomst van de sterren, zij die door de goden zijn voortgebracht en zij die zich door hun wijsheid verheffen, namelijk door deugdzaamheid/ moed 150 .’

(Tria genera hominum i. quos in ortu siderum benignus inradiat aspectus et procreatos a diis et quos prudentia subleuat i. uirtus. ) Opnieuw benut de commentator in 11Ie deze passage voor een uitleg over moraal. Hij legt het mythologische verhaal allegorisch uit. De onderwereld (hel) staat voor de zonde. Men kan makkelijk tot zonde vervallen maar om vanuit een zondig leven naar een deugdelijk leven terug te keren, is erg moeilijk. Er zijn dan ook maar weinigen die in staat zijn gebleken om dat te doen 151 . Dan volgt de uitleg over de mensen die wel hebben kunnen terugkeren uit de onderwereld. De commentator vertelt ons dat Vergilius hier drie manieren laat zien van hen die wel van een zondig leven terug konden keren naar een deugdzaam leven. In de eerste plaats betreft het ‘zij die Hij zonder eigen verdiensten, maar alleen door Zijn zachtmoedigheid en goedheid naar zich toetrekt’. Over deze zegt Vergilius quos aeque amauit Iuppiter . Het gaat hier om mensen die door predestinatie verkoren zijn tot eeuwig heil. De tweede groep gelukkigen vormen ‘diegenen die, terwijl ze hier op aarde deugdzaam proberen te leven als het ware door hun eigen verdienste ten hemel worden geheven’ en dat zegt Vergilius met aut ardens etc . Dit zijn de mensen die beloond worden voor een deugdzaam leven. De laatste groep zijn zij die uit de goden geboren zijn, die door hun eigen daden en door de genade van God opgenomen zijn bij de zonen van God, de ware martelaren. Bij deze woorden refereert de commentator aan de brief van Paulus aan de Efezen 152 . ( exponit tres maneries eorum qui redire ad uirtutes a uitiis possunt s. illi quos deus sine aliquibus procedentibus meritis sola sua clementia et bonitate ad se adtrahit de his dicit ‘quos eque amauit ’. item illi qui cum sint in hoc mundo ad uitia conantur per uirtutes et quasi per sua merita ad celestia eleuari et hoc est ‘ut ardens etc.’ item geniti a deis i. qui per sua facta et dei benignitatem adopti sunt in dei filios, uero martires ). De werkwijze is duidelijk. Daar waar de tekst van Vergilius aanleiding geeft tot een allegorische uitleg, koppelt de commentaar van 11Ie Aeneas’ reis naar de onderwereld aan de moraal voor de christelijke ziel. Hier komt de verhulde waarheid in het werk van

149 Schwartz: Godenkind, zoon van de Trojaanse Anchises, gemakkelijk is de weg omlaag naar de Avernus; dag en nacht staat open de deur van de zwarte Pluto. Maar op uw schreden terug te keren en weer naar het daglicht te komen, dat is de moeilijkheid, dat is de kunst. Slechts weinigen die Iupiter begenadigde en beminde, of die een brandende moed tot de hemel verhief, zonen van goden, hebben het gekund. 150 Servius meldt hier: tria genera hominum dicit ad superos posse remeare: quos diligit Iuppiter, hoc est hos quos in ortu benignus siderum aspectus inradiat, Iuvenalis distat enim, quae sidera te excipiant modo primos incipientem edere vagitus: quos prudentia sublevat, nam hoc est ‘quos ardens evexit ad aethera virtus’: item religiosos, quos a diis genitos dicit; consequens enim est ut deorum suboles religionibus vacet. ‘diis’ autem ‘geniti’ quia corporibus se infundebant potestates supernae, unde heroes procreabantur. 151 Per infernum intelligit hic uitia facile enim quislibet potest ad uitia precipitari sed ex uitiis ad uirtutes redire hoc est magnae difficultatis et pauci sunt quibus concessum sit facere. 152 Adopti sunt in filios: Efezen 1,5.

94 de heidense dichter expliciet aan de orde. En de commentator verwoordt daarmee letterlijk de visie die we in het voorafgaande zo vaak hebben gehoord, dat onder de sluier van het heidense erfgoed ware zaken verscholen liggen. Een ander voorbeeld zien we in regel 216. De Trojanen nemen daar de tijd om Misenus volgens de voorgeschreven riten te begraven. Het Latijn meldt: principio pinguem taedis et robore secto/ ingentem struxere pyram, cui frondibus atris/ intexunt latera et feralis ante cupressos/ constituunt 153 . Nu volgt de uitleg bij cupressos . Servius meldt over de cypres: cupressos adhibetur, ad funera, vel quod caesa non repullulat, vel quod per eam funestata ostenditur domus, sicut laetam frondes indicant festae. Varro tamen dicit pyras ideo cupresso circumdari propter gravem ustrinae odorem, ne eo offendatur populi circumstantis corona..... De cypres wordt dus volgens Servius bij begrafenissen gebruikt ofwel omdat deze wanneer ze is geveld niet weer ontspruit, ofwel omdat: ‘door de cypres wordt het sombere/begrafenishuis getoond zoals het feestelijk loof het blijde huis aangeeft’. Servius voegt nog toe dat Varro zegt dat brandstapels door een cypresse worden omgeven vanwege de zware geur van de verbrandplaats van de lijken ‘opdat het om de plek staande volk niet wordt afgestoten daardoor’. In twee gevallen wordt de kennis, door Servius gegeven, ingekort tot de basis. Bij cupressos meldt men adhibetur ad funera 9Fj,9Fk . De commentaar van 11Fd meldt: conuenientes mortalibus quia caesi numquam reuirescunt uel quia luctibus congruunt (‘betrekking hebbende op de stervelingen omdat ze wanneer ze zijn geveld nooit weer herleven ofwel omdat ze passen bij de rouw’). Dit is een van de zeldzame gevallen waarin de commentator van 11Fd zijn eigen weg lijkt te kiezen en zijn eigen interpretatie toevoegt. 11Ie gaat nog in dit geval nog een stap verder en geeft een uitgebreidere uitleg. Opnieuw springen de uitgeschreven zinnen en betrekkelijk simpele zinsconstructies in het oog. 11Ie meldt:

‘De cypresse is een geurende boom die wordt aangewend bij graven en brandstapels voor de doden vanwege twee redenen. En wel omdat hij door zijn geur de stank van het cadaver verdrijft en omdat zodra hij eenmaal is afgesneden (hij) nooit opnieuw groeit, wat betekent dat zodra iemand sterft, (hij) nooit volgens de uitspraak van de filosofen zal leven.’

(Cupressus quaedam arbor est odorifera quae adibebatur funeribus et piris mortuorum duabus de causis et ut suo odore cadaueris fetorem extingueret et quia ex quo semel abscisa est numquam iterum uirescit significantes quod ex quo aliquis moritur numquam secundum philosophorum sententiam uiuet. ) De commentaar van Servius wordt vereenvoudigd, doordat de magister in eenvoudiger bewoordingen en een aaneenschakeling van bijzinnen en voegwoorden de tekst van Servius uitlegt. Maar het is Servius met iets extra’s. De commentator blijft zoeken naar een hoger niveau en een hogere wijsheid (in dit geval van de filosofen). In Aeneis regel 743 gaat het om de louteringen die de schimmen in de onderwereld ondergaan. Bij het lemma manis vinden we de verklaring poenas ( 9Fb,10Fc ), straffen en een ander synoniem supplicia quae sunt apud manes 9Fk,9Fm (‘verwondingen die bij de straffen zijn’). 11Fa legt het duidelijker uit en meldt dat het gaat hier om de ‘verwondingen en eigenlijk gaat het om de bestraffingen door loutering’ ( supplicium et proprium iudicium per purgationem ). Al deze elementen komen bij Servius terug, die nauwkeurig wordt gekopieerd door 11Fd (Supplicia quae sunt apud manes ut si quis

153 Schwartz: eerste bouwden ze een grote brandstapel op van harsig pijnhout en gekloofde blokken; zij doorweefden de wanden met donker loof en plaatsten cypressen ervoor, de bomen des doods.

95 dicat 'iudicium patimur' et significet ea quae in iudicio continentur. uel* suos manes i. genios quos sortimur cum uita i. duos. unum qui nos hortatur ad bona alterum qui deprauat ad mala ). Let wel dat hier ook Servius een licht moralistische inslag heeft. Ook Servius noemt godjes ( genios ) waarvan er ‘een aanzet tot goede dingen en een er aanzet tot slechte dingen’. In de commentaar van 11Ie zien we dit opnieuw verwerkt tot een expliciet christelijke uitleg. De manes dat zijn straffen of wel twee goden namelijk twee engelen vanwie een is aangesteld om de mens tot het goede te verleiden en een om de mens tot het kwade te verleiden. De krachten ( genios ) worden christelijk geïnterpreteerd als engelen ( duos angelos qui unicuiqui sunt deputati unus ad bene alius ad male persuadendum homini ).

Een van de langste commentaren uit 11Ie is die rond regel 137. Aeneas moet een gouden twijg meebrengen voor Proserpina om naar de onderwereld te mogen gaan. Ik wil deze passage aanwenden om nog eens te illustreren hoe de commentator van 11Ie de commentaren van Servius daadwerkelijk tot een nieuwe moralistische commentaar heeft omgezet. Ik denk dan ook dat dit manuscript extra onderzoek behoeft en dan een transcriptie en analyse van de gehele commentaar door de gehele vergiliuscodex een bijzonder sprankelend en nieuwe tekst zou kunnen opleveren: Over de gouden tak die Aeneas wil bemachtigen om naar de onderwereld te gaan, vertelt de commentator van 11Ie aanvankelijk het mythologische verhaal, waarvoor hij Servius als bron gebruikt. Allereerst wordt het verhaal van de gouden tak historisch uitgelegd, want onder het integementum , de sluier van deze fabel van de gouden tak, schuilt een waar verhaal. En nu volgt de commentaar, zoals vaak, de mythologische ondergrond die ook bij Servius over dit verhaal is te vinden. Het gaat daarbij om Orestes en Iphigeneia die gevlucht uit Tauris met een beeld van Diana bij Aricia een tempel voor haar oprichtten. De commentaar vervolgt:

‘Hij stelde daarbij de wet dat daar nooit iemand een priester zou mogen zijn behalve een vreemde omdat ook hijzelf een vreemde was geweest. En hij stelde ook de wet dat diegene die zou opvolgen in een duel met de voorafgaande priester moest strijden, en dat als hij hem dan in een overwinning zou doden, moest hij de tak brengen van een of andere boom die gewijd was aan Diana, naar de tempel van haar ter ere van haar. En alles wat hier wordt gezegd over de afdaling van Aeneas naar de onderwereld is niets anders dan dat hij door middel van necromantia geïnformeerd heeft naar de toekomst en dat hij door middel van een necromantische handeling een man moest doden en offeren. En daarom zegt het verhaal dat hij een tak moest brengen, als het ware iemand doden, zoals die priester deed die een tak naar Diana bracht en dit vervulde Aeneas in Misenus zijn trompetspeler over wie de sybille bij de deur tegen Aeneas sub integemento zei dat hij eerst Misenus moest begraven die dood was daarna naar de onderwereld afdalen.’

(Hoc est et folia et ipsa uimina habet aurea uel latet i. occultatur a foliis et uiminibus. sub integemento huius fabule de ramo aureo tangit Virgilius ueritatem historie talem. Orestes fugiens a Taurica regione cum Eufeginia sorore sua ueniens in Italiam cum simulacro Diane apud Ariciam constituit ei templum ubi etiam talem instituit legem ut numquam in ea sacerdos esset nisi peregrinus quia et ipse peregrinus fuerat. sic tamen ut qui succedere debebat singulari certamine cum precedenti dimicaret sacerdote et si uincendo occideret

96 eum tunc ferebat ramum alicuius arboris consecrate Diane ad templum ipsius ad honorem eiusdem. nunc quia totum quod dicitur de descensione Aeneae ad inferos non est aliud nisi quod per nicromantiam sciscitatus est futura et in nicromantico opere oportebat eum aliquem hominem occidendo sacrificare ideo dicit eum debere afferre ramum quasi occidere aliquem sicut faciebat ille sacerdos qui ramum Diane afferebat. quod Eneas adimpleuit in Miseo tubicine suo de quo Sibilla dicit in ianua Eneae sub integemento quia oportet primo sepelire Misenum qui mortuus est et sic ad infernum descendere 154 ). Tot zover de historische, mythologische uitleg. Maar het gaat in de commentaar om meer dan alleen de mythologische achtergrond. Natuurlijk schuilt er ook nog een filosofisch moralistische achtergrond bij dit verhaal. In de commentaar wordt gemeld dat met de gouden tak de hebzucht wordt bedoeld, die vele mensen naar de hel leidt. De tak heeft zijtakjes die de mensen naar de onderwereld leiden, zoals luxuria verschillende onderdelen heeft die eveneens de mensen naar de onderwereld leiden. De commentator voegt toe, bijvoorbeeld kleding ofwel vrouwen. Al deze dingen leiden de mensen naar de hel 155 . De uitleg gaat verder: om naar de onderwereld te kunnen afdalen heeft Aeneas een gouden twijg nodig om als offer aan Proserpina te geven. Maar onder de sluier van de gouden twijg, ligt het volgende ware verhaal 156 . En ook verderop, wanneer het verhaal van de twijg allegorisch is uitgelegd, voegt de commentaar toe: Filosophia uero quae sub hoc integemento latet talis est. per ramum aureum auaritia intelligitur per eam enim ad infernum plurimi demerguntur. Deze twijg staat voor hebzucht, want deze leidt velen tot de hel. Opnieuw de allegorie, maar ook weer de opmerking dat onder de mantel van de heidense vertelkunst waarheden verscholen liggen. De commentaar naar aanleiding van deze passage is dan ook lang. Alle mogelijke christelijke interpretaties worden aan het verhaal van de gouden twijg toegevoegd. Dit wordt gedeeltelijk al aangegeven door Servius, die op deze plek ook uitweidt over het levenspad van de mens. De commentator van 11Ie sluit echter af met een allegorie die aansluit bij een van de terugkerende thema’s in deze inleiding. Item aliter per infernum intelliguntur secreta philosophiae. per templum Ap[p]olinis ubi primo Aeneas ueniens plures picturas miratus est in foribus eiusdem notatur studium philosophie ad quod ap

ropinquantes rudes et inscii mirantur subtilitates et sententias philosophicas. per ramum aureum notatur sapientia et eloquentia duo namque in auro signantur splendor per quod intellegitur eloquentia et materia ipsa qua sapientia designatur. per hunc igitur ramum aureum i. per eloquentiam que addiscitur in triuio et per sapientiam quae per quadruuium innotescent oportet quemque ad secreta et inuestigationem philosophiae accedere sed ad huc uero . De onderwereld is nu voor het

154 Ser. Aen. 6,136: licet de hoc ramo hi qui de sacris Proserpinae scripsisse dicuntur, quiddam esse mysticum adfirment, publica tamen opinio hoc habet. Orestes post occisum regem Thoantem in regione Taurica cum sorore Iphigenia, ut supra (Aen. 2,116) diximus, fugit et Dianae simulacrum inde sublatum haud longe ab Aricia collocauit. in huius templo post mutatum ritum sacrificiorum fuit arbor quaedam, de qua infringi ramum non licebat. dabatur autem fugitivis potestas, ut si quis exinde ramum potuisset auferre, monomachia cum fugitivo templi sacerdote dimicaret: nam fugitivus illic erat sacerdos ad priscae imaginem fugae. dimicandi autem dabatur facultas quasi ad pristini sacrificii reparationem. nunc ergo istum inde sumpsit colorem. ramus enim necesse erat ut et unius causa esset interitus: unde et statim mortem subiungit Miseni: et ad sacra Proserpinae accedere nisi sublato ramo non poterat. inferos autem subire hoc dicit, sacra celebrare Proserpinae. 155 Filosophia uero que sub hoc integemento latet talis est. per ramum aureum auaritia intelligitur. per eam enim ad infernum plurimi demerguntur. uel per ramum qui quosdam habebat ramus(culos) et per eum descensus ad inferos patebat notatur luxuria quae quidem diuersas habet sub se species. alia est enim in uestibus alia in mulieribus etc. quae omnia ad inferos homines ducunt. 156 Sub integemento huius fabule de ramo aureo tangit Virgilius ueritatem historie talem.

97 eerst gebruikt als een positief beeld. Het staat voor de geheimen van de filosofie. En de tempel van Apollo waar Aeneas de schilderingen bewonderde, staat voor de studie van de filosofie. ‘Want terwijl de onkundigen en onwetenden naderen, bewonderen ze de filosofische subtiliteiten en wijsheden.’ Ook de gouden tak vormt nu een positief beeld. Deze staat voor de wijsheid en de welsprekendheid. De reden dat het voor twee dingen staat is dat de schittering van het goud slaat op de welsprekendheid en de materie zelf staat voor de wetenschap. De eerste, de welbespraaktheid, wordt onderwezen in het trivium en de wetenschap in het quadrivium . En zo leiden ze naar de geheimen en het onderzoek van de filosofie. De artes liberales dienen dus als middel om tot wijsheid te komen. Welsprekendheid en kennis gaan hand in hand om de versluierde geheimen te kunnen interpreteren. Maar de commentator kent nog andere uitleggingen en lijkt te blijven zoeken naar meer informatie. De twijg staat ook symbool voor de tweesprong die Pythagoras ziet in het menselijk leven (dat is de letter ypsilon). De onderkant van de twijg (of de ipsylon) staat voor het leven als adolescent, wanneer men nog leeft zonder onderscheid tussen wat goed is en wat kwaad is. Als jongeling moet de mens echter kiezen of hij de rechter weg inslaat of de linker. De rechter weg begint smal, maar eindigt breed en dat is de weg naar de Eliseïsche velden ofwel de weg die mensen die na de adolescentie uitblinken in hun werken naar de zaligheid brengt. Die weg is in het begin smal en hoekig en eindigt in de breedte en ruimte. Met Pythagoras als uitgangspunt verwijst de commentator naar de bijbelse vergelijking van de smalle en de brede weg157 . En de commentator legt meerdere beelden uit het verhaal van Vergilius uit. Zo staan de afbeeldingen in de tempel van Apollo die Aeneas heeft gezien voor de studie van de filosofie waar door onwetenden en beginnelingen, wanneer ze ermee beginnen de subtiliteiten en filosofische waarheden worden bewonderd. Nogmaals wordt gemeld dat de gouden twijg staat voor wijsheid en de welsprekendheid.

‘De gouden twijg staat voor 2 disciplines want in het goud wordt een schittering waargenomen, waarmee de welsprekendheid wordt bedoeld en met het materiaal zelf wordt de wijsheid bedoeld. Door middel van deze gouden twijg, namelijk door welsprekendheid, die wordt geleerd in het trivium en door wijsheid die bekend wordt in het quadrivium moet iedereen naderen tot de geheime dingen en het onderzoek van de filosofie.’

De commentator zoekt naar manieren om allegorieën vast te knopen aan de tekst van Vergilius. Zoals Aeneas kijkt naar de beelden in de tempel van Apollo, die staan voor de artes liberales , zo wordt ook de Aeneis van Vergilius gebruikt om te dienen als tekst voor de grammatica, binnen het trivium . Zoals de afbeeldingen in de tempel van Apollo staan voor de verschillende artes , zo vormt ook de vertelling van Vergilius een allegorie voor algemene waarheden. Het lijkt daarbij dat de commentator Vergilius niet alleen respecteert als schrijver maar ook als filosoof en inderdaad de houding aanneemt dat achter de verhalen van de Romeinse dichter allegorieën dat wil zeggen filosofische waarheden schuilgaan. En hij is ook nadrukkelijk op zoek naar die allegorieën, zoals we zagen in het fragment van de gouden twijg. Dat de commentator expliciet uit is op het vinden van duidingen van het werk van Vergilius lezen we in zijn glosse bij regel 897 van het zesde boek. De allegorische waarheid achter het verhaal van Aeneas is het enige dat voor hem belangrijk

157 Mattheüs 7:13-14.

98 is, zo blijkt uit zijn commentaar bij de versregels 893-893 ( Sunt geminae Somni portae, quarum altera fertur/ cornea, qua ueris facilis datur exitus umbris/ altera candenti perfecta nitens elephanto/ sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes 158 ). De commentator geeft daar aan geen historische waarde te hechten aan het werk van Vergilius. De commentator begint meteen uit te leggen dat Vergilius met de verzen van de hoornen en ivoren poort aanduidt dat al deze dingen wanneer ze volgens de historia en niet volgens de filosofische sensus (uitleg) worden begrepen ijdel zijn en niets waars of echts bevatten. Dan volgt een uitleg over de werking van hoorn en ivoor.

‘Want met de hoornen poort wordt de waarheid aangeduid die door de waarneming van de ogen meer en zekerder wordt (bij)geleerd dan door enig ander zintuig van het lichaam. Derhalve wordt gezegd dat de hoornen poort het verborgene en ware geloof betekent. Hoorn derhalve, als het gladgemaakt en ijverig dungemaakt is, wordt door de blik van de ogen licht doorboord. Al wat aan de buitenkant is wordt gezien en hij beweert dat ware dromen vandaaruit opstijgen, omdat we geloven dat die dingen waar zijn die wij door de ogen waarnemen. Hoezeer het ivoor ook dun gemaakt wordt, de blik zal dit ivoor op geen enkele manier doorboren. Derhalve kunnen de dingen die aan de buitenzijde zijn nietals zeker worden beschouwd. Vandaar wordt gezegd dat de ivoren poort de valse dromen uitzendt. En door deze gaat Aeneas, waarmee hij aanduidt dat alles wat in dit boek over hem wordt gezegd volgens de historia vals is.’

Vergilius wordt dus opgevoerd als filosoof die in allegorieën spreekt. In deze versluierde waarheden ligt de waarde van Vergilius’werk. Wat de commentaar van 11Ie met name zo bijzonder maakt, is dat de magister van deze commentaar verder gaat dan alleen de tekst als grammaticaal hulpmiddel aan te wenden, maar dat hij ook daadwerkelijk poogt het integumentum te duiden. Als ondertoon blijven we daarbij Servius horen. Blijkbaar is dat nog steeds de belangrijkste bron 159 . De boodschap van de commentator van 11Ie is duidelijk: het boek van Vergilius is waardevol, maar alleen in zijn allegorische betekenis. Vergilius geeft immers zelf aan met deze allegorie van de ivoren en hoornen poort, dat de dingen die vermeld zijn in de Aeneis historisch een bedenksel zijn. De waarde van de Aeneis schuilt dan ook in de allegorische verklaring van het verhaalde. Dit verklaart ook de allegorische lijn in de commentaar in 11Ie . Onder de mythologishe verhalen van de Aeneis die vanuit het oogpunt van de historia absoluut onwaar zijn, ligt een allegorische waarheid versluierd. Het is deze waarheid die de commentator probeert te duiden.

158 Schwartz: Twee poorten zijn daar van de god van de slaap; de ene- zo zegt men- van hoorn, waarlangs de beelden der waarheid gemakkelijke uitweg vinden, de andere glanzend wit, gemaakt van blank ivoor; maar hierdoor zenden de schimmen valse dromen naar het licht van de hemel. 159 Servius: (...) vult autem intellegi falsa esse omnia quae dixit. Physiologia vero hoc habet: per portam corneam oculi significatur, qui et cornei sunt coloris et duriores ceteris membris. Nam frigus non sentiunt, sicut et Cicero dicit in libris de deorum natura. Per eburneam vero portam os significatur a dentibus. Et scimus quia quae loquimur falsa esse possunt, ea vero quae videmus sine dubio vera sunt. Ideo Aeneas per eburneam emittitur portam.

99

Aeneis 121 Pollux Helena et Pollux de Ioue nati sunt inmortales Castor autem Iouis fuit filius de Tindare et quia de parte matris mortalis erat fraterna pietas ei subuenit translatusque est inter deos hoc ideo dicitur quia horum stellae ita se habent ut occidente una oriatur altera 10Ea / Helena et Pollux de Ioue nati immortales fuerunt nam Castor Tydarei filius fuit cuius mortem suo interitu fraterna pietas redemit quod ideo fingitur quia horum stellae ita se habent ut occidente una oriatur altera 11Fd / Castor et Pollux gemini fratres fuerunt quorum alter i. Pollux post mortem ad celos alter uero ad inferos discendit de quibus etiam fictum est ubi quadam parte anni Pollux pro amore fratris ad infernos descendat ille ad celos eleuetur postea uero reuertantur ad idem et hoc fit per singulos annos 11Ie Aeneis 129 pauci subauditi sunt qui possint reuocare gradum 11Fd / tria genera hominum 9Fb / Tria genera hominum i. quos in ortu siderum benignus inradiat aspectus et procreatos a diis et quos prudentia subleuat i. uirtus 160 11Fd Per infernum intelligit hic uitia. facile enim quislibet potest ad uitia precipitari sed ex uitiis ad uirtutes redire hoc est magnae difficultatis et pauci sunt quibus concessum sit facere. exponit tres maneries eorum qui redire ad uirtutes a uitiis possunt s. illi quos deus sine aliquibus precedentibus meritis sola sua clementia et bonitate ad se adtrahit de his dicit ‘quos eque amauit ’. item illi qui cum sint in hoc mundo ad uitia conantur per uirtutes et quasi per sua merita ad celestia eleuari et hoc est ‘aut ardens etc.’ item geniti a deis i. qui per sua facta et dei benignitatem adopti sunt in dei filios, uero martires 11Ie Aeneis 137 ramus qui et folia et uimen habet aurea 11Fa / discretione boni et mali uiuunt postquam uero ad discretionis tempus uenit tunc arripit uel dextere uel sinistre partis uiam quod notant duo ramusculi in eadem figura ad dexteram et sinistram partem se ab alterutro diuidentes. per dexteram quae a tenuitate incipit et in latitudinem desinit intellegit uiam Elisii campi i. uia quam quis post adolescentiam in hominis operibus assumendo ad beatitudinem tendit quae quidem in principio arta et angusta est. quia arta est uia quae ducet ad regnum. in ultimo uero ad amplitudinem et spatiositatem terminat. per sinistram uero intellegetur uita reproborum quae a lato incipit et in tenuitatem terminatur atque angustiam quasi dicit Virgilius quicumque autem uel ad requiem uel ad penas iturus est et ad hoc oportet eum ire cum ramo i. per aliquam partem a ramo illo designatam. item aliter per infernum intelliguntur secreta philosophiae. per templum Ap[p]olinis ubi primo Aeneas ueniens plures picturas miratus est in foribus eiusdem notatur studium philosofie ad quod ap

ropinquantes rudes et inscii

160 Ser. Aen. 6,129: tria genera hominum dicit ad superos posse remeare: quos diligit Iuppiter, hoc est hos quos in ortu benignus siderum aspectus inradiat, Iuvenalis ‘distat enim, quae sidera te excipiant modo primos incipientem edere vagitus (Sat. 7,194)’: quos prudentia sublevat, nam hoc est ‘quos ardens evexit ad aethera virtus’: item religiosos, quos a diis genitos dicit; consequens enim est ut deorum suboles religionibus vacet. ‘diis’ autem ‘geniti’ quia corporibus se infundebant potestates supernae, unde heroes procreabantur.

100 mirantur subtilitates et sententias philosophicas. per ramum aureum notatur sapientia et eloquentia duo namque in auro signantur splendor per quod intellegitur eloquentia et materia ipsa qua sapientia designatur. per hunc igitur ramum aureum i. per eloquentiam que addiscitur in triuio et per sapientiam quae per quadruuium innotescent oportet quemque ad secreta et inuestigationem philosophiae accedere sed ad huc uero 11Ie Ad archana philosophica possit accedere et uero si eius sapiens oportet et eum primus Misenum interficere quem s. Eneas interfecisse dicitur. in nicromantico sacrificio i. oportet abicere omnino a se uanam gloriam quae per Misenum notatur. Misenus enim dicitur interitus Eneas uero gloria qui Misenus a Tritone interfectus est. per Tritonem intellegitur contritio cordis per quam extinguere debemus et prorsus expellere mundanam gloriam hic etiam dicitur fuisse (cornicen) per quod officium uentus ore impellitur et emittitur quia tota humana gloria non consistit nisi in laude quae ore procedens aures et corda quasi uentus inflat. inde quoque dicitur esse filius Eoli regis aerorum de qua gloria sic quodam sapiente dicitur ‘o gloria gloria nichil aliud es quam milibus hominum facto ubi aurium non inflatio magna’ 11Ie Aeneis 156 defixus deorsum fixa 9Fb / habens defixa lumina 9Fk,10Ea,11Ie / defixa lumina habens per quod tristicia mentis ostenditur 11Fd / defixa habens lumina uel propter mortem Miseni uel propter inquisitionem rami 11Fa Aeneis 216 cupressos adhibetur ad funera 9Fj,9Fk / conuenientes mortalibus quia caesi numquam reuirescunt uel quia luctibus congruunt 11Fd / Cupressus quaedam arbor est odorifera quae adibebatur funeribus et piris mortuorum duabus de causis et ut suo odore cadaueris fetorem extingueret et quia ex quo semel abscisa est numquam iterum uirescit significantes quod ex quo aliquis moritur numquam secundum philosophorum sententiam uiuet 11Ie Aeneis 250 matri nocti 9Fb ,9Fj ,9Fk ,9Fm ,10Fg ,11Fd ,11Ie ,11If Eumenidum furiarum 9Fj,11Fd / infernalium furiarum 11Ie / furiarum puellae infernales 9Fb / Nocti cuius filie dicuntur furie quae Eumenides dicuntur per contrarietatem eo quod minime sint bone 11Fa sorori terrae 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fg,11Fa,11Ie,11If / nihil alius nox nisi umbra terrae 9Fb / terrae quia nihil est aliud nox quam umbra terrarum 11Fd / Terre quae iure noctis dicitur esse soror nam semper nox terram commitatur et numquam contingit quod in aliqua parte terrae i. uel in superiori uel in inferiori emisperio nox non existat ex umbra terrae eiusdem et solis remotione nichil enim aliud est nox nisi umbra terrae ex remotione solis 11Ie Aeneis 273 uestibulum ab eo quod ianuam uestiat 9Fk / uestibulum dicitur atrium eo quod extrinsecus quasi uestiendo domum circuit 11Ie / In primo uestibulo Orci fuerant omnia quae cruciant uiuos et defunctos adfligunt et sunt specialiter enumerata cum suis epythetis. dictum autem uestibulum ab eo quod ianuam uestiat 11Fd Aeneis 287 Briareus Egreon 11If / gigans 11Ie / gigans qui fuit centies similis duplex ut fingunt 11Fd / Briareus dicitur fuisse quidam gigans habens uim centum uirorum 11Ie Lernae Hydra 9Fj / paludis 11Ie / ydrhan dicit quae fuit in lerna 9Fk / serpens centum capita habens 11Ie / idra quam Ercules occisit 11Ie

101 Aeneis 526 id putauit se uitia preterita presentibus posse celare. ut hostem communem omnium et specialiter meum in exarmatum cubiculum misit uelut satisfactura ei pro ueteribus sceleribus suis cui primo mutauerat fidem et suppliciis meis perfectura quae exsecranda commiserat quasi uiolati matrimonii sanctitos emenda ullam posset admittere 11Fd Aeneis 667 Musaeum hic fuit filosofus 9Fk / teologus 10Ff / Orpheum 11If / uates fuit discipulus Orphei 11Ie / proprium est 11Fd / Theologus fuit i. dei cultor iste post Orpheum. et uarie sunt opiniones de hoc. nam eum alii Lune filium alii Orphei uolunt cuius eum constat fuisse discipulum. nam apud ipsum primum carmen scripsit quod appelatur crater 11Fd / Museum proprium nomen est. fuit autem teologus i. dei cultor post Orpheum. de hoc uariae opiniones sunt nam alii uolunt eum Lunae filium alii Orphei cuius discipulus fuit cui et carmen scripsit quod dicitur crater 10Ea Aeneis 743 manis poenas 9Fb,10Fc / supplicia quae sunt apud manes 9Fk,9Fm /supplicium et proprium iudicium per purgationem 11Fa / Supplicia quae sunt apud manes ut si quis dicat 'iudicium patimur' et significet ea quae in iudicio continentur. Uel suos manes i. genios quos sortimur cum uita i. duos. unum qui nos hortatur ad bona alterum qui deprauat ad mala 11Fd / Manes i. penas uel deos genios i. duos angelos qui unicuiqui sunt deputati unus ad bene alius ad male persuadendum homini. unde secundum quod a quolibet et istorum alicui persuasum est amplius penas pati dicitur 11Ie

102 Hoofdstuk 5 Conclusie en samenvatting

eze studie richt zich op de receptie van de vierde Ecloga en het zesde boek van de Aeneis van Vergilius. Dit heeft geleid tot de editie van het corpus glossen bij D beide teksten in zeventien manuscripten uit de periode van de negende tot en met de elfde eeuw. In de editie komt de ‘eenduidige diversiteit’ van het materiaal sterk naar voren. Eenduidig omdat de commentaren bijna zonder uitzondering gebaseerd zijn op de laatantieke commentaar van Servius en divers omdat diezelfde commentaar weliswaar als basis dient voor de glossen maar op vele manieren wordt bewerkt. Juist het totale corpus aan glossen geeft een rijk beeld van de traditie van het onderwijs aan de hand van het werk van Vergilius.

Vergilius’ werk werd niet alleen in de middeleeuwen gebruikt om Latijn en het daarmee samenhangende grammaticale jargon te leren. Al vanaf zijn eigen tijd werd het werk van de Romeinse dichter veelvuldig becommentarieerd. We vinden dan ook vanaf de late oudheid een aantal overgeleverde commentaren waarvan die van Servius de belangrijkste en volledigste is. In het corpus glossen zien we terug dat deze commentaar bijna zonder uitzondering als basis wordt gebruikt bij het becommentariëren van de bestudeerde tekstpassages. In de Middeleeuwse schooltraditie lijken Vergilius en de commentaar van Servius als het ware hand in hand te gaan. In de inleiding bij de editie wordt in het tweede hoofdstuk de context geschetst van deze commentaar van Servius. In de Saturnalia van Macrobius wordt Servius opgevoerd als autoriteit en wordt een levendig beeld geschetst van de rol die grammatici in de oudheid hadden als leermeesters en normgevers van wat ‘het juiste Latijn was’. Het beheersen van correct Latijn volgens de regels van de grammatica, samen met de achtergrondkennis van de aan de hand van de grammatica bestudeerde geschriften, verschafte een cultureel jargon waarmee men maatschappelijk kon slagen. Dit culturele jargon was de reden dat men grammaticaonderwijs kreeg in een maatschappij waarin de meeste mensen Latijn als moedertaal spraken. Een gedegen overzicht van vervoegingen en verbuigingen was voor het toenmalige publiek dus niet noodzakelijk en we vinden het dan ook niet terug in de laatantieke grammatica’s en commentaren. De verdediging van het bestuderen van de artes liberalis en specifiek de grammatica in een christelijke context komt sterk naar voren in het derde hoofdstuk. In De doctrina christiana en de Institutiones bepleiten Augustinus en Cassiodorus een gedegen kennis van de artes om de bijbel goed te kunnen bestuderen en interpreteren. Augustinus schrijft met zijn De doctrina christiana een dubbele verdediging. Aan de ene kant bepleit hij het bestuderen van de artes en de klassieke teksten tegenover de christenen van zijn tijd met het argument dat, wanneer ze zich willen wapenen tegen de heidenen, ze dezelfde, cultureel gepolijste taal zullen moeten spreken (als het ware naar het jargon van de grammatici). Aan de andere kant tracht hij tegenover de niet gelovigen van zijn tijd te bewijzen dat de bijbel niet een tekst is voor ongeletterden, maar dat het de stijlfiguren en metaforen bezit die door de grammatici worden bestudeerd en dus een tekst is die de moeite waard is om te bestuderen. Opvallend hierbij is Augustinus’ ‘liberale houding’ ten aanzien van de bijbel als tekst. De boodschap van God is belangrijk, maar niet de letterlijke formulering in de bijbel. Een veel striktere interpretatie van de bijbeltekst zien we in de vijfde eeuw bij Cassiodorus. Zijn Institutiones divinarum et saecularium litterarum vormen als het ware

103 een leerwijzer voor de christen in opleiding. In het eerste deel voorziet Cassiodorus ons van een leeslijst van teksten en bijbelcommentaren die de onderlegde christen zou moeten lezen. Hier valt vooral de praktische insteek van het werk op. Cassiodorus richt zijn werk duidelijk in volgens de praktijk van zijn eigen klooster. Niet alleen geeft hij een goed overzicht van de belangrijkste teksten voor de christen, maar ook geeft hij ons informatie over een aantal praktische zaken die direct met het kloosterleven te maken hebben. Speciale aandacht krijgt de praktijk rond het kopiëren en corrigeren van manuscripten. In het hele werk komt duidelijk naar voren hoe actief Cassiodorus bezig is codices te verzamelen voor zijn monniken. Voortdurend lijkt hij in de weer met zijn bibliotheek. Over het corrigeren van de manuscripten uit hij een ook in de latere middeleeuwen veelgehoorde klacht dat het lastig is om goede kopiïsten en correctoren te vinden. Cassiodorus drukt zijn monniken dan ook vooral op het hart om de bijbel niet door jonge mannen te laten corrigeren maar alleen door oudere en wijzere mannen. Uit meerdere passages van zijn tekst blijkt dat hij, anders dan Augustinus, veel meer nadruk legt op het belang van de bijbeltekst en de manier waarop de bijbel is geformuleerd. Het belang dat Cassiodorus hecht aan het bestuderen van de artes komt sterk naar voren in het tweede deel van de Institutiones . Die zijn geheel gewijd aan de artes liberales en vormen een uittreksel van de gangbare kennis daarover. Ook bij Cassiodorus geldt dat de artes primair worden bestudeerd in dienst van de bijbel. Wie onwetend is van de artes kan ook de bijbel niet goed interpreteren. Dit is ook het gezaghebbende argument in de latere middeleeuwen (hoofdstuk 4). In de Admonitio generalis en de Epistola de litteris colendis wordt het oprichten van scholen en stimuleren van onderwijs gepropageerd. Dit leidt tot een enorme golf aan boekproductie en geeft een sterke impuls aan het onderwijs. Zoals Cassiodorus op zoek was naar teksten voor zijn monniken, zo verzamelt men ook in deze periode onderwijsteksten om primair de kennis van het Latijn van de geestelijken te vergroten. Men grijpt voor het onderwijs van de grammatica opnieuw terug naar de oude teksten en commentaren. Er is echter een belangrijk verschil met de late oudheid: daar waar de leerlingen in die tijd moedertaalsprekers van het Latijn waren, was die situatie vanaf de negende eeuw veranderd. In de nieuwe onderwijssituatie voldeed de taalkundige uitleg van de tekst gecombineerd met historisch en ethisch onderwijs niet volledig meer. De hergebruikte grammaticatraktaten en commentaren voorzagen er vooral in de verschillende grammaticale verschijnselen te benoemen (labelen). In de leersituatie die ontstond na de Karolingische renaissance, ontbrak dus een deel van de kennis die voor nietmoedertaalsprekers van het Latijn wel noodzakelijk was. Deze veranderende behoefte bij het onderwijzen van Latijn zien we terug waneer we het corpus geëditeerde glossen nader bestuderen (hoofdstuk 5). In de eerste plaats valt het achterliggende didactische systeem van de glossen op. Deze lijken niet primair gestoeld op de hergebruikte laatantieke grammatica’s ( Ars Donati ) maar veel meer op wat ik in hoofdstuk 5 noem ‘de horizontale verbanden’ in de tekst. Op alle mogelijke manieren worden door de glossen zinnen aangevuld, synoniemen verduidelijkt en impliciete tekstgedeeltes terug gehaald. De meeste glossen lijken dus in grote mate gericht te zijn op verklaring vanuit de tekst zelf. Het achterliggende doel lijkt te zijn om zowel inhoudelijk als qua vorm volledige zinnen te maken die de lezer helpen in het begrijpen en interpreteren van de complexe versregels van Vergilius. Het is daarbij opvallend dat de formele grammaticale termen zoals ze terugkomen in de artes weinig worden gebruikt. Wanneer we ze lezen zijn ze in verreweg de meeste gevallen afkomstig uit de commentaar van Servius. Dit valt te verklaren uit de toegenomen behoefte vooral ‘praktische’ aanwijzingen in de tekst te krijgen die het complexe Latijn van Vergilius makkelijker te interpreteren maken. Daarnaast valt op dat synonieme vormen van de glossen veelal congrueren met het lemma waar ze bijhoren. Naast uitleg, lijken vele

104 glossen veelal ook een alternatieve vorm van het woord te bieden, waardoor indirect de vervoeging van een woord geoefend kan worden.Uiteraard is hiermee niet gezegd dat de laatantieke grammatica’s geen rol speelden in het onderwijs van de middeleeuwen. Ik heb alleen proberen aan te tonen op basis van het gevonden materiaal dat de achterliggende systematiek van de glossen veel meer op tekstverbanden en het vinden van alternatieve formuleringen en vormen is gericht dan dat het een rechtstreekse afspiegeling is van het taalsysteem dat wordt aangeboden in de laatantieke grammatica’s. Het tweede punt dat in het oog springt bij bestudering van de glossen bij Vergilius is zoals gezegd, de grote invloed van de laatantieke commentaar van Servius op de glossen die bij zowel het zesde boek van de Aeneis als de vierde Ecloga zijn geschreven. In alle gevallen lijkt de commentaar van Servius een standaardwerk te zijn geweest dat een vaste combinatie vormde met de tekst van Vergilius. Soms wordt daarbij de commentaar integraal in de marge van het manuscript gekopieerd. In andere gevallen worden kleinere of grotere passages van de commentaar interlineair en in de marges van het manuscript gekopieerd. De manier waarop Servius wordt overgenomen verschilt. Vaak zien we woorden of ingekorte formuleringen uit de commentaar terug. In de oudere manuscripten wordt de commentaar over het algemeen consciëntieus gekopieerd. In de jongere manuscripten vinden we vaak een vrijere bewerking van de commentaar van Servius. Vooral in de manuscripten 11Ie en 11Fa worden de door Servius aangegeven verduidelijkingen bij de tekstpassages bewerkt en vereenvoudigd. Bij 11Ie is het daarbij opvallend dat Servius nog steeds als basis wordt genomen voor de glossen in het manuscript maar dat de bewerker ook Servius aangrijpt om een allegorische, christianiserende uitleg van de Aeneis te maken.

Beide onderzochte passages lenen zich uitermate voor het toekennen van een christelijke interpretatie. Het is opvallend dat dit maar in een zeer beperkte mate gebeurt. Bij de vierde Ecloga vinden we een aantal vermeldingen die christelijk zijn, maar absoluut geen prominent aanwezige christianisering. Ook bij het zesde boek van de Aeneis , vinden we, behalve in de commentaar van 11Ie weinig tot geen christelijke of moraliserende interpretaties van het verhaalde. Het is vooral het bewerken en uitleggen van de commentaar van Servius waardoor het materiaal wordt bepaald. Wellicht speelt hier de uitspraak van de magister van 11Ie een rol, namelijk dat het door Vergilius verhaalde historisch niet waar is maar slechts een versluierde waarheid kent die allegorisch is bedoeld. Daar waar 11Ie wel in gaat op die moraal, beperken de meeste andere commentaren zich blijkbaar slechts tot het zuivere grammaticaonderwijs, waarbij de christelijke uitleg achterwege blijft.

105 106 DEEL 2

107

108 Uitgangspunten van de editie

e editie voorziet in het corpus glossen bij het zesde boek van de Aeneis en de vierde Ecloga van Vergilius. De woorden uit de tekst van Vergilius fungeren D als lemmata waaraan de glossen zijn gekoppeld. Iedere glos wordt beschouwd als een zelfstandige eenheid, zodat overeenkomsten en verschillen tussen de codices duidelijk zichtbaar worden. Als basis voor de tekst van Vergilius, heb ik de editie van R.A.B. Mynors gebruikt 161 . Na ieder lemma volgen de aangetroffen commentaren uit de verschillende manuscripten. Na een lemma volgen eerst voorzetsels, dan synoniemen van het lemma, daarna toevoegingen bij het lemma, daarna volgen langere commentaren. Ook hiervoor geldt dat de weerbarstigheid van het materiaal slechts tot bepaalde hoogte onderverdeling toestaat. Commentaren langer zijn dan vier regels zijn afwijkend afgedrukt, uitsluitend om de leesbaarheid te bevorderen. Orthografische verschillen tussen manuscripten heb ik niet gehandhaafd. Het materiaal bevatte zoveel varianten dat de verschillen in orthografie sneuvelden om een overzichtelijke editie te krijgen. Verbasteringen van namen worden echter wel in het kritisch apparaat aangegeven. Bij het uniformeren van de editie zijn glossen met verschillende varianten soms opgesplitst tot meerdere glossen, bijvoorbeeld: in regel 303 levert het lemma ferruginea oorspronkelijk het volgende op: nigra tristi 9Fj,10Fg / tristi 9Fk / nigra 9Fb,10Ff,11If . Beide varianten (nigra en tristi) zijn terug te vinden in de commentaar van Servius. In de editie wordt het materiaal als volgt gepresenteerd: ferruginea nigra 9Fb,9Fj,10Fg,10Ff,11If tristi 9Fj,9Fk,10Fg . De glossen in de handschiften zijn in de meeste gevallen door meerdere handen opgetekend, waarbij vrijelijk wordt toegevoegd en gecorrigeerd. De verschillende handen in een manuscript zijn niet aangegeven. Over het algemeen is het niet mogelijk de verschillende handen per glosse te onderscheiden. De standaard openingsformules i. (idest), s. (scilicet) en pro worden niet aangegeven in de editie. Interpunctie is schaars aangebracht. Eigennamen worden aangegeven door hoofdletters. Daarnaast worden rustpunten in de langere commentaren aangegeven door een punt. Het aanbrengen van interpunctie heeft namelijk consequenties voor de interpretatie van de Latijnse tekst. Zinnen of zinsdelen worden in het Latijn van de commentaren doorgaans ‘aan elkaar geplakt’ door verbindingswoorden, waardoor (kunstmatige) interpunctie per definitie problemen oplevert.

Lijst met tekst kritische tekens < > toevoeging van de editeur [ ] corrupte toevoeging in de tekst ( ) onleesbare of slecht leesbare tekst / Scheiding tussen twee glossen * Verwijzing naar het kritisch apparaat Afkortingen add. addidit cancell. cancellavit

161 R.A.B. Mynors, P.Vergili Maronis Opera , Oxford, 1969.

109 110 Editie van de vierde Ecloga

Seculi noui interpretatio. Hanc Eglogam scriptam esse aiunt in Asinum Pollionem quidam in filium eius Saloninum alii in ipsum Caesarem. Saloninus dictus a Salonis ciuitate Dalmatie. nam Pollio pro consule Dalmatiae constitutus progenuit eum. in hac Egloga solus poeta loquitur de restauratione noui seculi. hoc est Saturni regnum aureum sub Octauiano adulanter restauratur quod secundum Christianos ad nouum testamentum per Christum et Mariam renouatum de prauato* conuenit. hanc Eglogam alii dicunt in laudem Pollionis eum fecisse. alii autem in filium eius Salonium qui ab eo nomen accipit. quod illo tempore pater eius Salonas expugnauit. alii in laudem Cesaris siue Marcelli filii Octauiae. in hac Egloga simpliciter** poeta canit genesim renascentis mundi sub Caesaribus. in hac Egloga poeta duobus modis Augusto adolatur habundantia rerum et carminis modulamine. in hac Egloga palingenesiam inducit i. mundi iterum infantiam. haec Egloga sic habet quasi in Sicilia. haec Egloga aliquando sic habetur quasi in agro ut ‘non omnis arbusta iuuant’. aliquando in urbe ‘incipe parue puer risu cognoscere matrem’. haec Egloga non proprie Bucolico dicitur noui saeculi interpretatio quod predixit Sibilla 162 9Fb,9Fc / Hanc Eglogam compositam esse aiunt in honore Asinii Pollionis uel filii sui Salonini qui nomen accepit a Salona ciuitate. qui natus est quando pater eius expugnauit Salonam et mortuus est quem hortatur ut rideat parenti nascens quod omen est infelicitatis uel in honore Octauiani Augusti 9Fj / Hanc Eclogam compositam esse aiunt in honore Asini Pollionis uel filii sui Salonini qui nomen accepit a Salona ciuitate. qui natus est quando pater eius expugnauit Salonam uel in honorem Octauiani Augusti163 11Fd / Hec Ecloga continuo caractere composita est nusquam hic poeta alias personas introducit loquentes sed ipse solus per totam eclogam loquitur. ratio autem huius Eclogae talis est Asinius Pollio cum deuicisset Salonam ciuitatem Dalmascie. eodem anno ex coniuge sua filium suscepit. quem a capta ciuitate Salona Saloninum appelauit cui nunc Virgilius genethliacon describit nomen natiuitatis permiscet autem laudes tam Augusti quam A. Polionis quam etiam Salonini 11Fa * de prauato de pranate 9Fc ** in hac egloga simpliciter ... predixit Sibilla cancell. 9Fb

1 Sicelides Musae, paulo maiora canamus! Sicelides ó 9Fm,10Ea,10Fh,11Fd,11Ic / Sicilienses 164 9Fc,10Ea,11Fa,11Fd / Siculas musas 10Fd / Siculae 11Ic / Grece auditur ‘Sicilides’* Latine ‘Sicilienses’ 10Fa,10Fc / Teocritie Grecum est 10Fa / Siciliae facit mentionem quia Theocritum Siculum imitatur in Bucolicis 165 9Fb,9Fc / musas Sicilides inuocat quoniam Siculus fuit Theocritus quem in Bucolica imitatur 9Fc Musae ó 11Fd / uocatiuus 166 9Fb / deae 9Fj,11Fd /

162 Schol.Bern. Ecl.4. praef. 163 Iun. Ecl. 4: Hanc eclogam scriptam esse aiunt in Asinium Pollionem, quidam in filium eius Saloninum, qui nomen accepit a Salona civitate, quam eodem tempore, quo natus est, pater eius pugnavit, sive in honorem Octaviani Augusti sive Asinii Pollionis. 164 Schol.Bern. Ecl. 4,1 165 Schol.Bern. Ecl. 4,1 166 Schol.Bern. Ecl. 4,1

111 Asinius Pollio ductor Germanici exercitus cum post captam Salonam Dalmatiae ciuitatem primo meruisset lauream post etiam consulatum adeptus fuisset eodem anno suscepit filium quem a capta ciuitate Saloninum uocauit cui nunc Vergilius genetliacon id est carmen natiuitatis condidit. quem constat natum risisse statim. quod parentibus fuit omen felicitatis nam ipsum puerum inter ipsa primordia perisse manifestum est. ‘Sicilides’ autem Grecum est nam Latine Sicilienses facit i. Theocritie. nam Theocritus Siracusanus fuit quem in hoc opere Virgilius imitatur 167 10Fd,10Fh,11If paulo quia nouum seculum de quo dicturus est uetus precellit 168 9Fc / qui licet dissimilis sit nomine non distat per omnia a Bucolico carmine 10Fa / bene ‘paulo’ nam licet haec Ecloga discedat a Bucolico carmine tamen inserit ei aliqua apta operi 169 11If maiora maiorem laudem 9Fb / de maioribus rebus 11Fa / nunc altius aliquid dicamus. dupliciter adolatur Pollioni 10Fd / carmina s. que ea quae ante cantauimus 11Fd canamus Virgilius in Bucolicis. quoniam Siculas fuit Theocritus quem imitatus est 170 10Fd * Grece auditur ‘Sicilides’ cancell. 10Fc 2 non omnis arbusta iuuant humilesque myricae; omnis omnia 171 9Fb,9Fc,10Fd / omnibus 11Ic / homines 9Fb,10Fc,11Fa,11Fd / lectores 10Ea / non omnis delectat pastorale carmen 172 9Fb,9Fc / non omnibus placet Bucolicum carmen et hec est additio causae 10Fd / quasi diceret non omnes homines delectant arbusta i. uilia carmina sed aliquando maiora 10Fd / [H]acsi allegorice diceret. non omnes populi laudem amant uel uicem laudis suae reddunt. ideo regnum Octauiani et consules laudabo et cantabo uel omnia ad Christum referuntur 173 9Fc arbusta humiliora carmina 9Fj,10Fa / carmina rustica 11Fd iuuant delectant 174 9Fb ,9Fc ,9Fj ,9Fm ,10Ea ,10Fa ,10Fc ,10Fd ,11Fa ,11Fd ,11Ic / humilia carmina 175 11Fd humilesque myricae uiles uel parue 11Ic / uirgulta humillima 176 9Fj,11Fd,11Ic / genus frutecti 177 9Fb,9Fc / genus uirgulti 11Fd / uirgultum infructuosum allegorice carmina humiliora 178 9Fc / quia non crescunt in altum 10Fd / in montibus et salsa humo potius oriuntur 9Fm / genus uirgulti quod nascitur in salsum locum 10Fa / arbor humilis arbuscula 10Fc / arbor infructuosa amarissimi saporis 10Fd 3 si canimus siluas, siluae sint consule dignae. si tamque 9Fm / si scribimus bucolicum carmen 10Fd / sic de rusticis rebus scribimus 179 9Fb,9Fc,10Fd / Sic animus pastorale carmen expediat uel sic animus Pollionis siluas

167 Ser. Ecl. 4,1 168 Schol.Bern, Ecl. 4,1 169 Ser. Ecl. 4,1 170 Schol.Bern. Ecl.4,1: Musas Siculas inuocat, quoniam Siculus fuit Theocritus, quem in Bucolicis imitatur. 171 Schol.Bern. Ecl. 4,2 172 Schol.Bern. Ecl. 4,2 173 Schol.Bern. Ecl. 4,2 174 Iun. Ecl. 4,2; Schol.Bern. Ecl. 4,2 175 Iun. Ecl. 4,2 176 Ser. Ecl. 4,2 177 Schol.Bern. Ecl. 4,2 178 Schol.Bern. Ecl. 4,2 179 Schol.Bern. Ecl. 4,3

112 diligat hoc est carmen meum 180 9Fc siluas tales 10Fc / de siluis 11Fa / bucolicum carmen 10Fc / carmina de siluis 10Fh sint optatiuus 10Fd,10Fg / ut sint 10Fh / sunt 10Ea consule ó 10Fc / consuli 11Fd / Pollione 9Fb,9Fm,10Fa,10Fc,10Fd,11Fa,11Fd / Pollione uel Salonino eius filio 181 10Ea dignae placent consuli 10Fa / Polione qui praeerat agris diuidendis 9Fc,11Ic / maiora carmina Asinio qui eo tempore agris preerat diuidendis 182 11Fd / Possim et ego in Bucolicis digne aliquid de Pollione scribere qui utique erat designatus consul eo tempore quo agris praeerat diuidendis 183 9Fc 4 Vltima Cumaei uenit iam carminis aetas; ultima suprema 184 9Fb,9Fc,10Fd Cumaei Sibillini 9Fb,9Fm,10Fa,10Fc,10Fd,11Fa / Cumani 9Fm,11Fd,11Ic / Sibillini Cumana 10Fh / Cuma ciuitate 10Fc / quia in Cumis ciuitate fuit Sibilla 10Ea / Sibille carminis Cumae dicit quia de Cuma fuit 11Ic / Quia Sibilla quattuor deorum descripsit regna quae Cymea dicitur de monte Cymo et hec est Sibilla quae de Christo cecinit multa sed melius ´hesiodei carminis´ quae Cyneus* de Cume Asiae ciuitate dicitur 185 9Fb,9Fc,10Fd / Cymea Sybilla septima prophetissa fuit de Cuma ciuitate. Sybilla dicitur dei mens quia diuinam deitatem interpretatur hominibus de futuris seculis** aureis sicut fuerunt sub Saturno 9Fj,11Fd / Sibyllini quae Cumana fuit et saecula per metalla diuisit dixit etiam quis quo saeculo imperaret et solem ultimum id est decimum uoluit. nouimus autem eundem esse Apollinem, unde dicit 'tuus iam regnat Apollo'. dixerat etiam finitis omnibus saeculis rursus et innouanda 186 10Fh,11If / Alii Sibillam quae Cymaea fuit intellegunt quae quattuor secula libris suis degessit aureum argentem aereum et ferreum. alii uerius Hesiodum qui aput Cymem urbem Asiae uixit quique per ordinem ut Sibilla deorum regna scripsit et ait regna in caelo esse diuersa. primum Saturni fuisse aureum. deinde Iouis argentum Neptuni aeneum ferreum postremo Appollinis. hoc sequitur Virgilius regnum quod posteritatem significat et ad Apollinem pertinere ait et in honorem Caesaris quia Apollinem se Augustus uult accipi 187 9Fc carminis quod Cyme Sibilla descripsit in quo praedixit futuris seculis tempora meliora 188 9Fc / inpletio illius prophetiae 9Fj,11Fd aetas tempus 189 9Fb,9Fc,10Fd / tempus ultimum*** 10Fc,10Fd * Cyneus lege Cymaeus ** seculis… Saturno cancell. 11Fd *** ultimum cancell. 10Fc 5 magnus ab integro saeclorum nascitur ordo. magnus excelsus 10Fd

180 Schol.Bern. Ecl. 4,3 181 Ser. Ecl. 4,3: (…) ut dignae sint consule, id est filio consulis Asinii Pollionis. 182 Iun. Ecl. 4,3: i. maiora carmina nostra Asinio Pollione sint digna. hic adulatur Asinio, qui eo tempore agris praeerat divindendis. 183 Schol.Bern. Ecl. 4,3 184 Schol.Bern. Ecl. 4,4 185 Schol.Bern. Ecl. 4,4 186 Ser. Ecl. 4,4 187 Schol.Bern. Ecl. 4,4 188 Schol.Bern. Ecl. 4,4 189 Schol.Bern. Ecl. 4,4

113 ab integro denuo 9Fj,9Fm,10Ea,10Fd,10Fg,10Fh,11Fd / iterum 9Fm / primum statum 10Fa / a principio 10Fc,11Ic / ab inicio 10Fd,11Fa / a nouo 190 9Fj,11Fd / ab origine de nouo ab* inicio. denuo* hoc est ut fuerunt bona ita et nunc erunt 191 9Fb,9Fc,10Fd saeclorum ordine 9Fc / uel saeclorum 10Fh / sinaeris est** 192 10Fc ordo ordinem seclorum 10Fa / sicut fuerunt sub Saturno 11Fd / decimum imperium censuit soli 9Fm / aestimauit enim Virgilius quid dea Augusto dixisset Sybilla cum de Christo prophetauit 9Fj * ab... denuo cancell. 10Fd ** sinaeris lege synaeresis 10Fc 6 iam redit et Virgo, redeunt Saturnia regna, iam redit quia discesserat iusticia 11Fd Virgo Iustitia ,10Fh,11Ic,11If / Iustitia uel post Euam Maria 193 9Fj / Iusticia uel sancta Maria post Euam 11Fd / Iusticia quae fuit filia Erigone 10Ea / Iustitia quae in Grece Erigone uocatur 10Fa / Iustitia quae Erigone dicta est 10Fd / incorrumpta Iusticia quae fugiens malos hominum mores in caelum dicitur abiisse 194 9Fc / Iustitia quae Erigone fuit et permiscet laudes tam pueri quam Pollionis quam Augusti nam felicitas temporum ad imperatoris laudem pertinet 195 11If / Iusticia inter rusticos morata fugiens mores hominum malos in caelum abysse dicitur. Virgo Iusticia que decreuit propter hominum conuersationes* uel terrae quae nunc frugifera sicut et tunc uel Saturnini et Maria 196 9Fb,9Fc redeunt reuertuntur 10Fd / iam 11Ic / et 10Ea Saturnia regna aurea 197 9Fb,9Fm,10Fc,10Fa / aurea secula 10Fh,11Fd / aurea quae fuerunt sub Saturno 10Fd / Satur vel dictus est celus 9Fm / aurea quae fuerunt sub Saturno 9Fj / Quae credebantur aurea fuisse quattuor et enim secula dixerunt extitisse i. aureum argenteum aureum ferreum. ergo aureum dictum est esse rediturum 198 9Fc / Saturnus a saturando dictus est quod per annonae praerogationem populos ad se multos attraxerit 199 9Fm * conuersationes conuersiones 9Fc 7 iam noua progenies caelo demittitur alto. Iam anaphora 10Ff noua progenies magna 11Fa / idem Cesar 10Fc / permiscet laudes tam pueri quam Pollionis quam Augusti 11Fd / Saloninus uel Augustus uel Christus uel Marcellus Octauiae filius 200 9Fb,9Fc / Salonium dicit filium Pollionis qui multis cum prodignis* natus esse dicitur et risisse statim et locutus esse et XX digitos in manibus abuisse et nono die obisse unde propter presentia mala cupiditate temporum meliorum coniciebat alium seculum

190 Iun. Ecl. 4,5: de novo 191 Schol.Bern. Ecl. 4,5; Ser. Ecl. 4,5: uel denuo uel ab initio (…) 192 Ser. Ecl. 4,5: synaeresis pro ‘saeclorum’ 193 Iun. Ecl. 4,6 194 Schol.Bern. Ecl. 4,6 195 Ser. Ecl. 4,6 196 Schol.Bern. Ecl. 4,6 197 Iun. Ecl. 4,6 198 Schol.Bern. Ecl. 4,6 199 Fulg. Myth. 1,2: hic (…) per annonae praerogationem ad se populos adtrahens a saturando Saturnus dictus est. 200 Schol.Bern. Ecl. 4,7

114 secuturum 201 9Fc / Christus uel Caesar uel Saloninus uel Augustus dicit 11Fd / existimauit enim Virgilius quod de Augusto dixisset Sibilla cum de Christo omnia prophetauit 202 11Fd / Augustum immortalitatem consecuturum confirmat quod ad Christum pertinet 11Fd / ut uideantur homines non ex mortalibus nati sed ex numinibus 9Fj / Vt uideantur homines non ex mortalibus nati sed ex numinibus et quasi e celo lapsi. et** hinc conicit fore aurea secula quod Augustus imperat quod talis natus est puer quod consul est Pollio 203 11If caelo a caelo uel de caelo quia uolebat eum credi diis gentium uel per hoc Pollionem adolatur dum eum habere dicit honorem deorum 204 9Fb,9Fc demittitur deorsum mittitur 9Fm,10Fa / descendit 11Fa / dicit quod dimittetur ei et plebi suae aduentu Augusti 9Fj alto ab 11Fd,11Ic / Dicunt quod Cesar de semine deorum esset et quod genuisset Iouis Dardanum et Venerem matrem Aeneae de cuius stirpe Cesar fuit 11Fd * prodignis lege prodigiis ** et … Pollio cancell . 9Fj 8 tu modo nascenti puero, quo ferrea primum tu tu tantum 10Fc / Diana 205 9Fb,9Fc / idem Salonio faue Diana quam nascentes pueros in lucem educere putabant 206 9Fc modo tantummodo 11Fa,11Fd puero Salonino 207 9Fc ,9Fj ,11Fd ,10Fa ,10Fc / Cesari 9Fj ,11Fd / Phebo 208 9Fb ,9Fc / cui 10Fh quo sub 10Fa / nascente 209 9Fj,9Fm,10Fc,11Fd / puero nascituro 10Fd,10Fh,11Ic / Apolline 10Ea / tempore 10Fd ferrea degressa 9Fm / esse 10Ea / eas 10Fa / gens bellicosa uel laboriosa 210 10Fd / gens i. bellicosa uel dura 11Fd / desinit desunt ferreum seculum ut oriatur aureum211 9Fc / bellicosa uel dura ut bella prisci temporis sapiantur 9Fj primum in primis 10Fh / renascentur 11Fa / gens laboriosa uel et uetus et emulos Romanorum compescet puer 212 9Fc 9 desinet ac toto surget gens aurea mundo, desinet cessabit 9Fb ,9Fj ,10Ea ,10Fa ,10Fd ,11Fa ,11Fd / cessat 213 9Fc / esse 10Fh toto in 9Fb,11Ic

201 Schol.Bern. Ecl. 4,7 202 Iun. Ecl. 4,7 203 Ser. Ecl. 4,7 204 Schol.Bern. Ecl. 4,7 205 Schol.Bern. Ecl. 4,8 206 Schol.Bern. Ecl. 4,8 207 Schol.Bern. Ecl. 4,8 208 Schol.Bern. Ecl. 4,8 209 Ser. Ecl. 4,8: deest ‘nascente’; nam hoc dicit: fave ei Lucina, cuius ortus saecula inmutabit, aureis scilicet ferrea. 210 Iun. Ecl. 4,8: bellicosa vel laboriosa. 211 Schol.Bern. Ecl. 4,8 212 Schol.Bern. Ecl. 4,8 213 Schol.Bern. Ecl. 4,9

115 aurea pacifica 9Fj,10Fd,11Fd / quietissima 9Fj,10Fd / aureum seculum 11Fa / Romani in diliciis aut aurea domus Romae uel noua lex aurea 214 9Fc 10 casta faue Lucina: tuus iam regnat Apollo. casta a 11Ic / ó 9Fj,10Ea,11Fd,11Ic / utpote iusta Virgo 10Fd faue adiuua 9Fb,10Fc,10Fd,11Fd / adesto 10Fg / arride consenti 10Fa Lucina b 11Ic / Diana 9Fj,10Fh / Diana dea 10Fd / Lucinam uocat Dianam 10Fd / Luna dea quae praeest parientibus 11Fd / Lucina dicta est eo quod nascentibus lucem prebeat 215 10Fd / Diana quae lucem nascentibus infert 9Fj,11Fd / Diana quae fingitur inuehi mulabus quia non parit et ideo casta 9Fm / Luna dicitur quando lucet in die. Lucina dicitur quod lucem prebeat nascentibus 11Ic / Diana quae apud Latinos Lucina dicitur apud Graecos Ianthias 216 . Lucina dea quae parturientibus lucem prebere dicitur quae duas lampades duasque pupillas habere dicitur quod nascentibus pueris lucem perennem det uel quod luci praesit 217 9Fb,9Fc / Lucinam appelat Dianam ideo dicit ‘castam’ nam pagani Iunonem ap

ellabant Lucinam eoquod preesset in lucem nascentibus. unde Terentius ‘Iuno Lucina fer opem serua me obsequo*’ 218 11Fa tuus frater 9Fb ,9Fj ,11Fa ,11Fd ,11Ic / ó Diana 219 9Fc regnat quo tu expectabas in aurea regna 10Fa Apollo Sol 10Fd / fingitur inuehi equis pro uelocitate cursus 9Fm / Luna uero bobus 9Fm / cuius ortus secula mutabit 10Fc / Sol uel Augustus uel Pollio frater Lucinae 220 11Fd / Quia dixerunt Apollinem quandoque regnaturum qui frater Dianae putabatur uel per Apollinem Cesarem uult intellegi 221 9Fc / Vltimum seclum ostendit quod Sibilla Solis esse memorauit. et tangit Augustum cui simulacrum factum est cum Apollinis cunctis insignibus 222 11If * obsequo lege obsecro 11Fa 11 teque adeo decus hoc aeui, te consule, inibit, adeo ualde 10Fa,10Fc,10Fd,11Ic / certe 10Fc,10Fh / multum 9Fj,10Fd / multum ualde 11Fd / adfirmatiuum est 9Fm / hoc admirabile tuo tempore meruisti 223 9Fj,11Fd / ad Pollionem loquitur [h]acsi diceret hec bona tuo consolatu prouenient 224 9Fc decus pulcritudo 9Fm / ornamentum 11Fd / aureum seculum 10Fh aeui seculi 9Fm,11Fd / aetatis 9Fb / temporis 9Fc / felicitas istius temporis 10Fc inibit aduenit 9Fb / incipit 225 9Fc / incipiet 9Fm,10Fd / adiunget 11Ic / inchoabit 10Fd /

214 Schol.Bern. Ecl. 4,9 215 Iun. Ecl. 4,10: i. Diana, quae lucem nascentibus facit. 216 Schol.Bern. Ecl. 4,10: Diana, quae apud Latinos Lucina dicitur, apud Graecos Ilithya. 217 Schol.Bern. Ecl. 4,10 218 Ter. Adelph. v. 487 219 Schol.Bern. Ecl. 4,10 220 Iun. Ecl. 4,10: i. Augustus 221 Schol.Bern. Ecl. 4,10 222 Ser. Ecl. 4,10 223 Iun. Ecl. 4,11 224 Schol.Bern. Ecl. 4,11 225 Schol.Bern. Ecl. 4,11

116 inchoabit nascetur 10Fc / inchoabit exordium accipiet aureum* scilicet seculum 226 9Fj,10Fh,11Fd,11If / * aureum… seculum cancell. 10Fh 12 Pollio, et incipient magni procedere menses; Pollio ó 9Fb,9Fj,10Ea,10Fh,11Ic / uocatiuus 9Fb / ó Pollio nota dicit 9Fm incipient tempus bonum quia XII menses quia antea X fuerunt* 10Fd,11Fd / Illud tangit quod Iulius et Augustus menses in honorem Cesaris et Augusti acceperunt nomina. nam antea quintilis et sextilis dicti sunt et hoc etiam trahit ad argumentum aurei seculi 227 11If / magni longi 10Fc / felices uel longiores 11Ic / longi uel pro populis intellegendum est lucida opera quasi dies habentibus 228 9Fc procedere prouenire 10Fd,11Fd menses Iulius et Augustus 9Fb,10Fa,10Fc / summam nouem mensium 10Fh / duodecim qui ante decem fuere uel magni menses pro magnis populis 229 9Fc,9Fj / Magnos menses appelat et estiuos et proprie Iulium et Augustum qui in honore Iulii Cesaris et Augusti Octauiani. Iulius et Augustus dicti sunt nam antea quintilis et sextilis dicebantur 11Fa * fuerunt add. uel estiui 11Fd 13 te duce, si qua manent sceleris uestigia nostri, duce Pollio 9Fb / Augusto uel Pollione uel Salonino 230 10Fc,10Fd,10Fh,11Fd,11If / Apollo uel Salonino 10Fd / ducente 11Ic / pro ‘te duce’ auctore 231 11Ic / ducente prebente 11Fa / uiuente 9Fj / te ueniente ó Salonine. te principe 232 9Fc si qua aliqua 11Fd,11Ic manent restant 11Fd / suae sane 11Ic / modo 10Fh sceleris peccati 11Fa / Virgilii et Mantuanorum ille dicit quod dimittetur ei et plebi suae aduentu Augusti 233 11Fd / Proscriptiones Sylanae et Caesarianae uel corpus liberatum a peccatis significat quia tempore Augusti Saluator uenit. ‘sceleris uestigia nostri’ mali mores si quod est uestigium sceleris unde est magna formido 234 9Fc uestigia signa 10Fd / signa bella ciuilia 11Fd / reliquiae 10Fh / indicia 11Fa / Bene nullum uult esse presentium temporum uitium sed reliquias dicit esse superioris aetatis. uestigia autem scelerum dicit bella ciuilia quae gessit Augustus contra Antonium apud Mutinam et contra plures alios in fretro Siciliensi 235 11If 14 inrita perpetua soluent formidine terras. inrita fugata 10Fd / euacuata 11Fa / destructa * ad nihilum redacta 9Fj,10Fh,11Fd / erunt 10Ea / fient 10Fc,11Ic / illa uestigia (t...) 10Fa /

226 Ser. Ecl. 4,11 227 Ser. Ecl. 4,12 228 Schol.Bern. Ecl. 4,12 229 Schol.Bern. Ecl. 4,12; Iun. Ecl. 4,12: i. tempus bonum, i. XII, quod ante X fuere. 230 Ser. Ecl. 4,13 231 Ser. Ecl. 4,13 232 Schol.Bern. Ecl. 4,13 233 Iun.Phyl. Ecl. 4,13 234 Schol.Bern. Ecl. 4,13 235 Ser. Ecl. 4,13

117 Ad nihilum deducta uestigia et non dicit 'iam irrita soluent terras formidine' sed 'fient irrita et soluent terras timore' 236 11If perpetua de longa 237 11Ic,11Fd / longam 10Fh soluent et 11Fd,11Ic / absoluent 10Fg / liberabunt 238 10Fc,10Fd / homines 239 9Fc,11Fd / peccata 10Ea / Si quod uestigium sceleris remansit unde est magna formido soluetur uel ‘scelera’ pro bellis posuit quae cessatura dicit. proscriptiones Sylanas et Caesarianas dicit esse soluendas et hoc de Augusto uult intellegi 240 9Fc formidine timore 10Fc,10Fd,11Fa,11Ic / metu 11Fd / Pollionis 241 9Fc * destructa cancell . 10Fh 15 ille deum uitam accipiet diuisque uidebit ille Cesar 242 9Fj,11Fd / Augustus 10Fc,11Fa / Saloninus 10Fh / est sive Saloninus siue Augustus 9Fm,10Fa / de Salonino dicit deorum uitam habebit 243 9Fc / adfirmat Caesarem esse inmortalem 244 9Fc / Sicut supra artificiose laudem confundit ut possit esse communis. nam ad quemuis potest referri ‘ille’ uel ad Augustum uel ad Saloninum 245 11If / Augustum inmortalitatem confirmat consecuturum quod ad Christum pertinet 246 9Fj, 11Fd deum deorum 9Fb,9Fj,10Fd,10Fg,11Ic,11Fd accipiet homines qui fuerunt 10Ff diuisque diis 9Fm,10Fd,11Fd / datiuus 9Fj,10Fc,11Fd 16 permixtos heroas et ipse uidebitur illis, heroas uiros fortes 9Fm,10Fc,10Fd,10Fh / quos dicebant deos de hominibus fieri 247 9Fc / potentes preliatores 9Fj,11Fd / potentes preliatores 9Fj / potestates celestes 248 9Fc / quos dicebant deos de hominibus fieri 9Fc / heroas dicit uiros fortes qui post mortem in de numero transl 10Fd uidebitur permixtus 10Fd illis ab 249 9Fj ,10Ea ,10Fc ,10Fh ,11Ic ,11Fd / ablatiuus 9Fb 17 pacatumque reget patriis uirtutibus orbem. pacatumque pacificum 9Fj,10Fc,10Fd,11Fd / serenatum 10Fd / tranquillatum 10Fa / Polioni 9Fm / uel Caesar Augustus uel Saloninus sedatum 11Fd / si de Salonino paterna

236 Ser. Ecl. 4,14 237 Ser. Ecl. 4,14: autem est longa. 238 Iun. Ecl. 4,14 239 Schol.Bern. Ecl. 4,14 240 Schol.Bern. Ecl. 4,14 241 Schol.Bern. Ecl. 4,14 242 Schol.Bern. Ecl. 4,15 243 Schol.Bern. Ecl. 4,15 244 Schol.Bern. Ecl. 4,15 245 Ser. Ecl. 4,15 246 Iun. Ecl. 4,14 247 Schol.Bern. Ecl. 4,16 248 Iun. Ecl. 4,16 Schol.Bern. Ecl. 4,16 249 Ser. Ecl. 4,16

118 uirtute reget Salonas si de Cesare uirtute Iuli reget terrarum orbem 250 9Fc / Octauianus orbem Saloninus Dalmatiam* uel Caesar Romanos uel Christos Christianos. aliter quia Iulius Caesar orbem terrarum pacasse uidetur qui Augustum sororis suae filium heredem imperatoremque reliquit 251 9Fb,9Fc / Vel Augustus Cesaris uel Saloninus Pollionis uirtute pacatum orbem tenebit et mira laus utriusque est et eius qui pacauit et qui pacatum tuetur 252 11If reget gubernet 10Fd patriis de 11Fd / paternis 9Fm,10Fc,10Fh uirtutibus Pollionis an Iouis 11Fd * Dalmatiam lege Dalmatas 9Fb,9Fc 18 At tibi prima, puer, nullo munuscula cultu at sed 11Fa / certe 11Fd tibi Salonine 11Fd / tibi Saloni inculta munuscula dabit uel nullo colente terra tibi munuscula sponte prebebit 253 9Fc prima praecipua 10Fg,11Fa,11Ic / optima 9Fm,10Fc,11Fd puer ó 9Fb,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,10Fh,11Ic / de Salonino dicit 11Fd / ó* Salonine 10Fd,10Fh / Retorice digesta laudatio. non enim inprouide in principio uniuersa consumpsit sed paulatim fecit laudem cum aetate procedere 254 11If nullo sine 11Fd munuscula abte** diminutiuae tamquam puer munuscula dicit 255 9Fc / adlusit ad puerum 9Fm / tellus 10Fc / anni 11Ic / Grecus ‘tragemata’ Latinus ‘bellaria’ 256 10Fd / bene in rebus minoris aetatis usus est diminutione 257 11If cultu labore 9Fm,11Fd / sine labore 11Ic / nullo labore 10Fh / nullius labore preparata 11Fa / sine humano cultu uel dona magorum 258 9Fc / sine cultu humano producet terra fructus 259 9Fj,11Fd * ó cancell. 10Fh ** abte lege apte 9Fc 19 errantis hederas passim cum baccare tellus errantis passim 9Fb / passim serpentes 260 9Fb,9Fc,10Fa / uagantes 9Fm,10Fc,10Fd,11Fa / crescentes 11Ic / passim uagantes (nim.) fertilitate 9Fj / passim uagantes uel ubique nascentes 261 11Fd / Mire autem puerum laudat ex ipsis muneribus nam hederae indicant futurum poetam ut ‘pastores hedera crescentem ornate poetam (Ecl. 7,25 )’. baccar uero herba est quae fascinum pellit ut ‘baccare frontem cingite ne

250 Schol.Bern. Ecl. 4,17 251 Schol.Bern. Ecl. 4,17 Iun. Ecl. 4,17: i. quod Iulius Caesar orbem terrarum pacasse videtur, qui Augustum, sororis suae filium, heredem imperatoremque reliquit. 252 Ser. Ecl. 4,17 253 Schol.Bern. Ecl. 4,18 254 Ser. Ecl. 4,18 255 Schol.Bern. Ecl. 4,18 256 Hein. Hom. 30,93: hos appellabant ipsi proprio sermone colobistas, qui colobida, idest vilia munuscula, dabant quae Grece ‘tragemata’ Latine ‘bellaria’ dicuntur. 257 Ser. Ecl. 4,18 258 Schol.Bern. Ecl. 4,18 259 Iun. Ecl. 4,18 260 Schol.Bern. Ecl. 4,19 261 Ser. Ecl. 4,19

119 uati noceat mala lingua futuro ( Ecl.7,27 )’. per quod pulchrum indicat puerum 262 11If hederas hoc 10Ff / scilicet 10Ea / nam hederae indicant futurum poetam 10Fh / per hederam significat illum futurum esse poetam quia hac coronabantur poetae 10Fd passim ubique 9Fb,9Fm,9Fj,10Fa,11Fd,11Ic,11If baccare racemo suo 9Fj / genus herbe floris uenerandi odoris 263 9Fc / bacchar est herba fascinum tollens 11Fa / bacchar herba est quae fascinum pellit 10Fd,11Fd / bacchar que fascinum tollit. herba in Egypto nascitur 10Fh / genus et herbe cuius cactus tollit fascinum 10Fa / per bachar significat illum puerum 10Fd / Bacar est herba quae fascinum pellit. ut ‘baccare frontem cingite ne uati noceat mala lingua futuro’. bacar uero et corimbus unum est i. grana hedere 264 10Ea tellus ipsa 11Fd / fundet tellus 10Fc / cum herba parua quae solis in frontibus ob fascina 11Ic 20 mixtaque ridenti colocasia fundet acantho. mixtaque coniuncta 11Fa ridenti leto 265 9Fb ,9Fc ,10Fa ,10Fh ,11Fa ,11Fd ,11Ic / patenti 266 9Fb ,9Fc ,11Fd / uiridi 10Fa / datiuus 9Fm ,10Fc ,10Fh / florenti 11Ic colocasia herba Egiptiaca 10Ea / erba aromatici 10Fd / genus est floris aromatice 10Fa / accusatiuus 9Fb,9Fm / herba apud Alexandria uastae radicis cibo digna et in Aegypto circa Nilum nascitur 267 9Fc / herba quae in Aegipto circa Nilum nascitur et in cibum digna 268 11Fd fundet misceat 10Fh acantho flos purpureus 10Ea / herba 11Fd / herba uenenosissima 10Fh / herba quae ridendo interfecit hominem 9Fj / herbe uel floris purpurei 9Fc / herba spinosa et aromatica 10Fc,10Fd 21 ipsae lacte domum referent distenta capellae ipsae referent ipse capelle per se ultro non per pastores 269 9Fb,9Fc / quasi dixisset omnes pecudes fecundae erunt in tuo tempore 11Fd / quid enim est aptius infantibus lacte et laus in hoc est quod ait 'ipsae referent' 270 11If referent reportent 11Fa / per se referent ipsae capellae per se ultro non per pastores 9Fc domum ad 11Fd / in 10Fh distenta plena 271 9Fc ,9Fj ,10Fa ,10Fd ,10Fh ,11Fa ,11Fd / inflata 10Fc capellae diminutiuum 10Fa 22 ubera, nec magnos metuent armenta leones; ubera mamnas 10Fd

262 Ser. Ecl. 4,19 263 Schol.Bern. Ecl. 4,19: genus herbae florisue iucundi odoris. 264 Ser. Ecl. 4,19: (…) baccar vero herba est quae fascinum pellit, ut ‘baccare frontem cingite, ne vati noceat mala lingua futuro (Ecl. 7,27)’ : per quod pulchrum indicat puerum. 265 Schol.Bern. Ecl. 4,20 Ser. Ecl. 4,20 266 Schol.Bern. Ecl. 4,20 Iun. Ecl. 4,20 267 Schol.Bern. Ecl. 4,20 268 Iun. Ecl. 4,20 269 Schol.Bern. Ecl. 4,21 270 Ser. Ecl. 4,21 271 Iun. Ecl. 4,21 Schol.Bern. Ecl. 4,21

120 metuent timebunt 10Fa / mansuescent enim 272 9Fc magnos feroces 273 9Fb,9Fc armenta magna pecora 10Fh,11Fd leones homines feroces 274 9Fc / feroces homines uel nociua metuent 11Fd 23 ipsa tibi blandos fundent cunabula flores. blandos suaues 9Fm,11Fa / redolentes 11Fd / delectabiles 11Ic / flores non omnes blandos sed ex omnibus meliores 275 9Fb,9Fc / redolentes quod ad Christum pertinet 9Fj fundent parturient 10Fh,11Fd / producent 11Fa / tempora felicia quae fuerunt sub Adam retulerunt philosophi ad Saturni regnum 9Fj / ad Christum pertinet quoniam magi obtulerunt ei munera 276 11Fd cunabula lecti infantiles 10Fd / bercioles 10Fc / prima initia generis 9Fb / tuorum loca 10Fh / crepundia et incunabula idem sunt 10Fd / genus arboris in quo pueri conantur molimina gresuum 277 9Fb,9Fc / cunabula dicuntur quasi chinabula a Greco chri i. eniti quod est quae alio nomine crepundia uocantur 11Fa / cunabula quasi cynabula (...) chri eniti 10Fa / cunabula dicta quod partui adhibetur 11Fd 24 occidet et serpens, et fallax herba ueneni occidet abscondetur 278 9Fj / morietur 9Fm / periet 10Fc / occidet 11Fd / desinet esse i. abscondetur 11Fd / abscondet fallax herba 9Fb,9Fc / non orietur noxiae pestes. Assyrium et serpens signa nocifera in caelo quae occidere dicuntur 279 9Fc serpens diabolus uel sidus qui creat tempestatem quae non uidetur 280 9Fj,11Fd fallax sardoa 10Fh / deceptrix 11Fa / sardo uel aconita 10Fa,11Fd herba aconitana quae in Sardinia nascitur quam si quis comederit moritur. alibi autem nata somnium tantum hominibus facit 281 9Fb,9Fc / Gentilis doctrina uel aconitata quae nascitur in Sardinia pastinaci similis quam si quis comederit moritur 9Fj,11Fd / Cymcutam dicit non illam que omnibus nota est s. illam arduam quae apiastri similis est et homines decipit uel aconita ut nec miseros fallunt aconita legentes 10Ea 25 occidet; Assyrium uulgo nascetur amomum. occidet abscondit 10Fc / sidus pro omni malo intellige 9Fj,11Fd Assyrium orientalis 11Fd / abscondetur nociuum Syrii sidus uel Assyrium amomum ubique nascetur 282 9Fb,9Fc / Sardoneam dicit quae papiostro coniecta ridendo interficit hominem 10Fd uulgo ubique 283 9Fb,9Fj,10Ea,10Fa,10Fd,10Fh,11Fa,11Fd,11Ic /

272 Schol.Bern. Ecl. 4,22 273 Schol.Bern. Ecl. 4,22 274 Schol.Bern. Ecl. 4,22 275 Schol.Bern. Ecl. 4,23 276 Iun. Ecl. 4,23 277 Schol.Bern. Ecl. 4,23 278 Schol.Bern. Ecl. 4,24 279 Schol.Bern. Ecl. 4,24 280 Iun. Ecl. 4,24: i. diabolus 281 Schol.Bern. Ecl. 4,24; Iun. Ecl. 4,24: i. aconitana, quae nascitur in sardinia pastinacae similis, quam si quis comederit, moritur. alibi autem nata somnum facit hominibus tantum. 282 Schol.Bern. Ecl. 4,25 283 Schol.Bern. Ecl. 4,25; Iun. Ecl. 4,25: ubique nascitur

121 passim 284 9Fj,9Fm,10Fd,11Fd / sparsim 10Fd amomum pigmentum 285 9Fj,11Fd / herba aromatica 10Fd,10Fg,11Fd / est herba in Syria nascens 10Ea / herba humilis 10Fc / quedam erba 10Fh / herba suauissimi odoris 10Fh / unguenti 11If / genus floris quod tantum in Parthia nascitur quo amomum unguentum conficitur 286 9Fc / herba est suauissimi odoris qui tantum in Assyria nascitur 287 11Fd 26 at simul heroum laudes et facta parentis at postquam 10Fh simul mox 11Fa / statim 11Ic heroum uirorum fortium 9Fj,10Fc,10Fd,10Fh,11Fa / tuorum parentum fortium 11Fd / deorum 11Ic laudes hoc est 10Fh / Pollionis et Cesaris uel duodecim libros Aeneidum 288 9Fb / laudes Pollionis uel Cesaris canere poteris cum ad uirilem togam perueneris uel scriptas ab aliis legere 289 9Fc facta prelia 9Fb / etiam 10Fh parentis tui 9Fb,11Fa ,11Ic / patris 11Fd / Iulii auunculi 9Fj / efexegesis i. exageratio uel explanatio praecedentis uerbi 9Fm 27 iam legere et quae sit poteris cognoscere uirtus, iam licebit 11Fd legere elegere 11Fd / diligere 11Ic / liqueat * canere 290 9Fb,9Fc / poteris 10Fc / fecit enim Pollio noua carmina faciens uelut Christus in templo 291 9Fb,9Fc uirtus tuorum parentum ** 9Fj,10Fa,11Fd,11Ic / illorum 11Fa * liqueat lege liceat ** parentum add. fortium 9Fj 28 molli paulatim flauescet campus arista molli matura 10Fc,11Fd / paulatim 9Fb / sine hominum studio 9Fj,10Fc,11Fd / sine studio hominum terra fructus reddet 292 9Fb,9Fc flauescet albescet 9Fj,9Fm,10Fa,10Fh / maturescet 9Fb,9Fj,11Fd / pallescebit 9Fm / splendebit 10Fc / albicabit 10Fd,11Fa / omnia tibi dulcia 293 9Fc arista segete 294 9Fm,10Fh / messis 10Fc,10Fd / farra uel messes 9Fj,11Fd / apotocatasin 10Fc 29 incultisque rubens pendebit sentibus uua incultis in 9Fj / de 11Ic / quae a nullo coluntur 9Fm / non cultis dicit* 10Fd,11Fd rubens matura 295 9Fb,9Fc,9Fj,9Fm,10Fa,10Fd,11Fa,11Fd sentibus spinis 10Fa,10Fd,11Fa,11Fd / frutectis 11Fd,11Ic / uineis 296 9Fc,11Fd /

284 Ser. Ecl. 4,25; Schol.Bern. Ecl. 4,25 285 Iun. Ecl. 4,25: i. genus pigmenti, apud Assyrios tantum fit. 286 Schol.Bern. Ecl. 4,25 287 Ser. Ecl. 4,25 288 Schol.Bern. Ecl. 4,26 289 Schol.Bern. Ecl. 4,26 290 Schol.Bern. Ecl. 4,27 291 Schol.Bern. Ecl. 4,27 292 Schol.Bern. Ecl. 4,2 ; Iun. Ecl. 4,28 293 Schol.Bern. Ecl. 4,28 294 Iun. Ecl. 4,28 295 Schol.Bern. Ecl. 4,29; Iun. Ecl. 4,29

122 arbustis 297 9Fc / spine quae liando senciuntur 10Fc / uepribus 11Ic * dicit cancell. 10Fd 30 et durae quercus sudabunt roscida mella. durae rigidae 10Fa sudabunt effluent 298 9Fb,9Fc,9Fj,10Fa,11Fd / fluent 9Fm / defluent 10Fh / adportabunt 10Fc / effunduntur 10Fd / proferent 11Fa roscida humida 11Ic / rore conficta 9Fb / a rore nascente 10Fc / a rore dicuntur 9Fm / rore humida uel rorefacta 9Fm / humida uel rore plena 10Fa / que de rore ueniunt 11Fd / humidaque de rore ueniunt 9Fj / quia mel ex rore colligitur aut quia cum rore de caelo cadit 299 9Fc / ex rore confecta quia mel ex rore conficitur 11Fa / epiteton mellis posuit 10Fc 31 pauca tamen suberunt priscae uestigia fraudis, pauca quamuis tanta sint bona in adolescentia tua 10Fh / Siue Gallorum siue Gothorum perturbationem prophetat sed uerius Parthicam de qua portas Iani clausas legimus duodecim annos 300 9Fb,9Fc suberunt residua erunt 9Fb / remanebunt 10Fa,10Fc / latenter 10Fd / erunt quidem s. latenter 301 10Fh,11Fd / et bene priscae fraudis ad suorum temporum excusationem sicut diximus supra 302 11If priscae antiquae 9Fb,10Fd,11Fa,11Fd,11Ic,11If / semper 11Ic / propter auariciam 10Fc / antique discordiae astutiae hominum. uetera bella raptus quae coniugum et perfidiae ospitum remanebunt 303 9Fc uestigia fraudis signa sceleris 10Fd / infidelitatis 9Fb / belli 11Ic / indicia scilicet ferrei seculi 11Fa / astutia hominum 304 bella ciuilia 9Fj / astuciae hominum uel adhuc remanebunt 11Fd / Vestigia sceleris dicit ciuilia bella quae gessit Augustus contra Antonium apud Mutinam contra L. Antonium apud Persium contra Sextum Pompeium in Sicilia contra Brutum et Cassium in Tessalia contra Marcum Antonium et Cleopatram in Egypto apud Actium Promontorium 10Fh 32 quae temptare Thetim ratibus, quae cingere muris quae uestigia 11Fd,10Fa,10Fh / indicia 11Fa temptare temptabunt 305 9Fb,9Fc / probare 10Fd,11Fd / nauigare 11Fa Thetim mare 306 9Fb,9Fc,9Fj,9Fm,10Fd,10Fh,11Fd,11If / dea maris 9Fm,10Fa / equor 11Ic / Tetis dea maris pro elemento ponitur 10Fd / per nauigationem ostendit auaritiam quae homines nauigare compellit 10Ea / Thetis erat dea maris apud paganos coniunx Oceani unde pro ipso elemento ponitur 11Fa /

296 Schol.Bern. Ecl. 4,29 297 Schol.Bern. Ecl. 4,29 298 Schol.Bern. Ecl. 4,30 299 Schol.Bern. Ecl. 4,30 300 Schol.Bern. Ecl. 4,31 301 Ser. Ecl. 4,31 302 Ser. Ecl. 4,31 303 Schol.Bern. Ecl. 4,31 304 Iun. Ecl. 4,31 305 Schol.Bern. Ecl. 4,31 306 Schol.Bern. Ecl. 4,32 Iun. Ecl. 4,32: mare uel nomen loci.

123 Per nauigationem ostendit fore auaritiam quae homines nauigare compellit. per muros bella significat per agriculturam famis ostendit timorem 307 11If ratibus cum nauibus 9Fb,9Fj,11Fd cingere munire 10Fd,11Fd muris zeugma 10Fg 33 oppida, quae iubeant telluri infindere sulcos. oppida castella 10Fd,11Fa iubeant cogant 308 9Fc,9Fm,11Fa,11Fd / compellant 9Fb,9Fj / homines 11Ic telluri terrae 11Fa infindere arare 9Fb / rigas facere 10Fa,10Fd / sulcare 10Fd / moliri uertere 11Fd sulcos rigas 11Fa / fossas facere 11Fd / metalensis ab eo quod sequitur id quod praecedit 10Fg 34 alter erit tum Tiphys et altera quae uehat Argo alter allegorice Antonius 309 9Fb,9Fc Tiphys gubernator 310 9Fb,9Fj,11Fd / nauigator 10Fa / fuit auriga optimus 9Fm / auriga 10Ff / nauta Achillis 10Fd / Gubernator nauis Argo qui in ponto cum superiore parte nauis perisse dicitur in loco qui Simplegas dicitur 311 . Argo nauis aput Danaos eiusdem Tiphis 9Fc / Specialia pro generalibus ponit nam per Thiphin quemcumque gubernatorem adcipimus. hic require fabulam 11Fd / Specialia pro generalibus ponit nam per Typhin quemcumque gubernatorem accipimus per Argo quamcumque nauem per Troiam quamcumque ciuitatem per Achillem quemcumque uirum fortem 312 10Fh,11If altera Pelius i. Iason duo fratres 11Fd uehat portat 10Fd,11Fa,11If Argo nauis 9Fj ,10Fa ,10Fd ,11Fa ,11Fd ,11Ic ,11If / nauis qua uectus est Iason Colcos ad deferendum uellus aureum 10Fd 35 delectos heroas; erunt etiam altera bella delectos electos 9Fj,10Fa,10Fd,11If / pro electis dixit qui Argonaute dicti sunt et cum Iasone Colcos profecti 313 9Fb,9Fc heroas uiros fortes 9Fb,9Fc,9Fm,10Fa,10Fc,10Fh,11Fa erunt sicuti fuerunt tunc bella ita sub tuo tempore 11Fd bella imperii tui 314 9Fc / ut fuit antea cum Grecis 9Fj,11Fd / quae inicio fuerunt 11Fa / quae cum Antonio fuerunt 11Fd 36 atque iterum ad Troiam magnus mittetur Achilles. iterum per Achillem quemcumque uirum fortem 315 11Fd / ad Italiam quae a Pirro est expugnata qui fuit de genere Achillis 9Fj,11Fd

307 Ser. Ecl. 4,32 308 Schol.Bern. Ecl. 4,33 309 Schol.Bern. Ecl. 4,34 310 Iun. Ecl. 4,34: gubernator navis Argivorum 311 Schol.Bern. Ecl. 4,34 312 Ser. Ecl. 4,34 313 Schol.Bern. Ecl. 4,35 314 Schol.Bern. Ecl. 4,35 315 vide Ecl. 4,34

124 Troiam ad Italiam 11Ic / ad Isciam 9Fc / capiendam 11Fa / pro qualibet ciuitate posuit 10Fa / Italiam uult intellegi per longiorem sensum quia a Troianis est constituta 316 9Fc magnus fortis 11Fd Achilles dux Grecorum 10Fd / Pyrrus Epyrota de genere Achillis uel Pirrus qui contra Romam dimicauit alligorice Antonius 317 9Fb ,9Fc / Achilles de Augusto Cesare eum i. Octauiano dicit Iulius enim Caesar cum Octauiano per testimonium nomen suum et regnum tradidit et iam Troiam eum iussit restaurare 318 9Fc / Per Tiphin quicumque gubernator. per argum quaecumque nauis. per Troiam quaelibet ciuitas. per Achillem quicumque hostis 319 9Fj 37 hinc, ubi iam firmata uirum te fecerit aetas, hinc dehinc 9Fm,11Fa,11Fd / deinde 9Fb,9Fm,10Fh / postea 11Ic / formata aetas quasi tunc puer esset Augustus uel non natus ita dicit 9Fc ubi postquam 9Fb ,9Fm ,10Fh ,11Fd firmata solidata 10Fa uirum iuuenem 11Fd / Vel ad puerum Salonium loquitur quasi diceret ubi adoleueris uel ubi uirilem togam sumpseris uel ad Augustum quasi puer esset tunc Octauianus siue non natus esset ita uaticinatur 320 9Fc fecerit aliter acceperat 11Ic aetas quando ueneris ad plenam aetatem 9Fj,11Fd / ad uirilem aetatem perueneris 10Fd / postquam ad perfectam etatem perueneris 11Fa 38 cedet et ipse mari uector, nec nautica pinus cedet dabit locum 9Fm,10Fc,11Ic / fugiet 10Fc / desinet 9Fm / a nauigatione mercandi cessabit 321 11Fd / abstinebit maris ponte aduenienti 9Fc / nauta ullus non erit qui exercitu transeat per mare contra te 9Fj uector nauigator 10Fa,10Fd,11Fa,11Fd / uectore 10Fa / uector pro uectore uelud et omnia tibi cedent quamuis primo putaueris bella 9Fc / dicitur non solum qui uehit sed qui uehitur 9Fm / tamen qui merces uehit dabit locum mari nec necesse erit negociari quia omnia in omnibus terre locis habundabunt 322 9Fc / necessario siquidem ‘omnis tellus’ s. omnis nauigatio enim ex mercimonii ratione descendit 323 11If nautica pinus nauis 9Fb,10Fa,10Fd,11Ic / nauis de pino 10Fc,11Fd / nauis de ligno factus quia de pino factae naues 10Fd / quia acuta est quasi pinus 10Fc / nauis quae de pino fieri solebat 9Fj / nautica pinus nautarum nauis omnia habundabunt 9Fc / nautica pinus est species pro genere ex pino enim obtimae naues fiunt 11Fa / non indiget nauigare quia omnia ad te ferentur. pro timore et pro honore regni eius hec omnia dicuntur 324 9Fb,9Fc

316 Schol.Bern. Ecl. 4,36 317 Schol.Bern. Ecl. 4,36 318 Schol.Bern. Ecl. 4,36 319 vide Ecl. 4,34 320 Schol.Bern. Ecl. 4,37 321 Iun. Ecl. 4,38 322 Schol.Bern. Ecl. 4,38 323 Ser. Ecl. 4,38 324 Schol.Bern. Ecl. 4,38

125 39 mutabit merces; omnis feret omnia tellus. mutabit non erit opus quempiam aliquid mercari 9Fm,11Fd / ut mare transeat pro mercimonio 9Fj / non erit opus ut cum nauibus pergatur mercari quia omnis terra afferet omnem habundantiam 11Fd merces comercia 9Fb / mercedes 325 9Fb,9Fc,10Fc / mercimonia 11Ic / mercedes i. gignet 9Fb / omnis quia 11Fd omnia bona 11Fd feret omnia tellus procreabit 326 9Fb,9Fc / terra 10Fc,10Fd / ubique nascentur quae nunc diuersa in diuersis regionibus 10Fh,11Ic / quod nunc nascitur in una regione tunc nascetur per omnes 10Fd 40 non rastros patietur humus, non uinea falcem; rastros non rastellos 9Fj / fossores 9Fm / fosorios 11Fd / ligones 10Fh / aratra uel rastros quibus operiuntur grana 327 9Fb,9Fc / non rastellos non erpice 9Fj / aut a radendo an a aratro dentium rastros dicimus numero tantum plurali 11Fd patietur sustinebit 9Fj,10Fd,11Fa,11Fd / exarabitur 10Fa / patior illam rem 10Fh humus terra 10Fa,10Fd non uinea falcem patietur 10Ea / non amputabitur 328 9Fc / non putabitur uinea * 9Fm,10Fa,10Fd / non putabitur uinea quia non erit necesse 11Fa / non erit opus uineas cum falce incidere 11Fd * uinea cancell. 9Fm,10Fa 41 robustus quoque iam tauris iuga soluet arator. robustus fortis 10Fd,11Fa,11Fd / fortissimus 10Fc / epiteton 10Fc / Antonius 10Fc / abtus* ad arandum 10Fa quoque quia 10Fh tauris ablatiuus pro bubus 9Fm / ypallage 10Fh / non erit opus istis iam tuo tempore paratis 10Fh / tauros pro fortibus bobus posuit 11Fa iuga sua 11Fa soluet dissoluet 10Fc / deponet 11Ic arator agricola 11Fa / propter ubertatem terrae infatigabilis non iniciet se labori 329 9Fb,9Fc / non arabit pro ubertate fructus quem terra sua sponte feret 330 9Fj,11Fd * abtus lege aptus 10Fa 42 nec uarios discet mentiri lana colores, uarios diuersos 11Ic discet nesciet 10Fa / sciet 11Fd mentiri imitari 11Fa / fallere 10Fa,10Fd / tingere 11Ic / ypallage 10Fh / non opus erit eam tingere 11Fd / fucata lana mentitur alios colores 331 9Fc / mentiri dicitur quia quando tingitur tunc mentitur proprium colorem 332 9Fj,11Fd lana arietis 10Fh

325 Schol.Bern. Ecl. 4,39 326 Schol.Bern. Ecl. 4,39 327 Schol.Bern. Ecl. 4,40 328 Schol.Bern. Ecl. 4,40 329 Schol.Bern. Ecl. 4, 41 330 Iun. Ecl. 4,41: non arabit pro ubertate fructus quem terra sua sponte gignet. 331 Schol.Bern. Ecl. 4,42 332 Ser. Ecl. 4,42: cum enim tinguitur, mentitur alienum colorem.

126 colores ypalage enim signum aput gentiles creditur diuersos colores in uno uellere esse 333 9Fb,9Fc 43 ipse sed in pratis aries iam suaue rubenti pratis in pascuis 9Fm / pascens 11Fa / pascende 11Ic aries totum pecus significat 334 9Fj,11Fd / arietem pro omni pecore dicit et per arietem ceterum pecus uult intellegi 335 9Fc suaue suauiter 9Fm / delectabiliter 9Fm / aduerbium 336 9Fb,9Fc,9Fm 44 murice, iam croceo mutabit uellera luto; murice purpura 9Fm / tinctura purpura uel rubra tinctura uel flos 337 9Fb,9Fc / purpureae calosus 10Fc / coclea unde tingitur purpura 338 9Fj,10Ea,11Fd / murex color unde tinguitur 10Fh / Murex genus est piscis de cuius sanguine (..) tinguitur purpura unde hic murice dixit pro purpura 10Fd croceo rubicundo 9Fb,10Fc / rubro 9Fb / iacincto colore uel genus flores 339 9Fc / colore rubicundo et est figura pro croco luteo 11Fd / tinctura crocei coloris 340 9Fb,9Fc mutabit tinguet 10Fa,10Fc / inficiet 10Fc,10Fh / tinguet inficiet per naturam 341 9Fj,11Fd / natura sua exilio in alium colorem haec omnia pro habundantia rerum dicuntur 342 9Fc uellera purpura 10Fh / sua 11Ic luto rubicundo 9Fb,11Fd / luteo croco 10Fh / luteum color croceius ipallage 10Fd / ipallage 10Fc / colore rubicundo et est figura ypallage pro ´croco luteo´ 9Fj / Luteo colore i. rubicundo et est ypallage pro ´croco luteo´ nam crocum lutei coloris est. unde ´aluta pellis´ 343 . nutantem* mundum nutat enim presentibus malis letatur succedentibus malis 10Ea,11If * nutantem... pellis cancell.11If 45 sponte sua sandyx pascentis uestiet agnos. sponte nemine serente yperbolice loquitur 344 9Fb,9Fc / aduerbium in isto loco nomen aduerbium etc 10Fc sandyx herba 10Fh / rubea 11Ic / color sandicinus 345 10Fg / genus herbae unde uestimenta tinguntur 9Fj,11Fd / herba quae uulgo dictum uuarancia dicitur 10Fd / herba uuarentia unde sandicinus color uesare uidetur 11Fd / Genus herbae rubeae cuius radices infantes cum coxerint tabularum ceras ex eis tingunt.

333 Schol.Bern. Ecl. 4,42 Iun. Ecl. 4,42: i. fucata enim lana, quae ab hominibus accepit colorem, mentitur illum colorem, quem non natura sibi (…) 334 Iun. Ecl. 4,43 335 Schol.Bern. Ecl. 4,43 336 Schol.Bern. Ecl. 4,43 337 Schol.Bern. Ecl. 4,44 338 Ser. Ecl. 4,44 339 Schol.Bern. Ecl. 4,44 340 Schol.Bern. Ecl. 4,44 341 Ser. Ecl. 4,44 342 Schol.Bern. Ecl. 4,44 343 Ser. Ecl. 4,44 344 Schol.Bern. Ecl. 4,45 345 Ser. Ecl. 4,45: herba, de qua sandicinus tinguitur color.

127 unde et ‘sandines’ uel ‘sandices’ uestes dicuntur 346 9Fc uestiet tinguet 9Fb,10Fh / colorabit 10Fa / imbuet 11Fa / uestire uidebitur 9Fm / tinguet inficiet per naturam pro ‘lito croco’ 10Fh 46 ‘Talia saecla’ suis dixerunt ‘currite’ fusis talia aurea 10Fd / predicta 347 9Fc saecla in 11Fd / dixerunt concordes Parce fusis suis i. cum fusis suis haec statuerunt in quibus putabantur fata continere 348 9Fb,9Fc dixerunt prouetauerunt* 11Fd / predixerunt 11Fd / predixerunt prophetissae et est (…) 9Fj currite facite currere 10Fh fusis uoluendo 10Fh / tres sunt Allecto Megeira et Siphone 9Fm / in suis dispositionibus 11Fa / ubi fila torquuntur ubi etiam tria tempora significantur 9Fj,11Fd * prouetauerunt lege prophetauerunt 11Fd 47 concordes stabili fatorum numine Parcae. concordes concordi potestate 9Fm / nam et quod una dixerit duae sequuntur et fixa sunt statuta fatorum 349 11If / deos Dis Orcus Plutei Februus deus infernalis est secundum paganos cuius filiae iii Parcae fuerunt 9Fb stabili insolubili 10Fc / iussione uel firmo 11Ic / immutabili semper manenti 9Fm / hoc est semper manenti et inmutabili cantanti 11Fd fatorum fata 9Fm numine potestate 11Fd Parcae muse 10Ea / genus uatum 9Fj,11Fd / eo quod minime parcant 10Fc / puellae prophetisse 11Ic / antifrasin quod minime furiae inferni parcant 350 11Fd / Parcae enim fata hominum perfusus suos exposuerunt alia nendo alia texendo alia rumpendo ut Lucanus ( 3,19 ) ait 351 9Fc 48 adgredere o magnos (aderit iam tempus) honores, adgredere et 11Ic / accipe 9Fm,10Fd,11Fa / arripe 9Fj,11Fd / incipe ascendere 352 9Fc / ó Salonine 353 9Fb,9Fc magnos ad 9Fb,11Ic aderit ad ista omnia implenda 11Fd tempus ad impletionem bonorum 9Fj / ut illos accipias 11Fa 49 cara deum suboles, magnum Iouis incrementum! cara ó 9Fb,9Fj,10Ea,10Fc,11Ic deum deorum 9Fj,10Fg,11Ic,11Fd / dei plurales pro singularis fungitur 9Fm / Deum pro deorum posuit hoc uel ad Saloninum puerum loquitur uel ad Octauianum quos uult a diis originem trahere 354 9Fb,9Fc suboles progenies 9Fb,10Fa,10Fd,10Fh / Salonino 10Fh / filius 11Fa / soboles quod

346 Schol.Bern. Ecl. 4,45 347 Schol.Bern. Ecl. 4,46 348 Schol.Bern. Ecl. 4,46 349 Ser. Ecl. 4,47 350 Isid. Etym: 8,11,93: Parcas... appellatas quod minime parcant. vide Aen. 6,250 351 Schol.Bern. Ecl. 4,47 352 Schol.Bern. Ecl. 4,48 353 Schol.Bern. Ecl. 4,48 354 Schol.Bern. Ecl. 4,49

128 suboleat i. crescat 11Fd magnum ó 9Fb / efexegesis 11Ic / iuuando dicitur 9Fm Iouis de gente eius 355 9Fb,9Fc / Cui Iuppiter magnum dederit incrementum hoc est augmentum autem incrementum Iouis ut in numerum deorum accesserit 356 9Fc incrementum nutrimentum 10Fa,10Fc,10Fg,11Fa,11Fd / nutrimentum et est uulgare uel de genere Iouis 357 9Fj,11Fd / siue hominibus siue diis 358 9Fb,9Fc 50 aspice conuexo nutantem pondere mundum, aspice uide 11Fa conuexo curuo 359 9Fb,10Ea,10Fd,10Fh,11Fd / inclinato 360 9Fj,10Ea,10Fh,10Fa,10Fh,11Ic,11Fd / coniuncto 10Fc / rotundo 11Fd / rotundo inclinato uel curuo 9Fj,10Fd / uecto rotundo uexato uel curuo 361 9Fb,9Fc nutantem titubantem 11Fa / uacillantem 9Fb,10Fc,11Fa / cadentem 11Ic / aut exultantem gaudio aut trementem sub onere graui 362 9Fc,9Fj,11Fd pondere malorum 11Fa / malis presentibus et bonis futuris loetum 363 10Fh 51 terrasque tractusque maris caelumque profundum; terrasque nutantes 9Fm,11Fd tractusque spatia 10Fg,11Fa,11Fd / estus 10Fc / atitudinem 364 9Fc / ductus longitudines 9Fb / longitudinem maris 10Fa profundum altum 10Fc,10Fd,11Fa,11Fd / excelsum 365 9Fc,11Fd 52 aspice, uenturo laetentur ut omnia saeclo! aspice aureo quod nunc incipit[ur] 11Fd uenturo futuro 9Fm,10Fd / aureo 10Fa laetentur laetetur mundus in aduentu tuo 366 9Fb,9Fc ut quem ad modum 9Fb,11Fa / quomodo 10Fa,10Fc / qualiter 10Fh omnia bona 11Fd saeclo aurea 10Fd 53 o mihi tum longae maneat pars ultima uitae, mihi utinam 9Fb,9Fm,9Fj,10Ea,10Fc,10Fh,11Fa,11Fd,11Ic / a me dicitur 9Fm / simplex caracter est hic ubi poeta loquitur 9Fm / ó si mihi uitae spatium esset sufficienter tua facta canerem 367 9Fb,9Fc tum tunc 10Fc / illo in tempore 10Fh ultima si 11Ic

355 Schol.Bern. Ecl. 4,49 356 Schol.Bern. Ecl. 4,49 357 Ser. Ecl. 4,49: nutrimentum: et est vulgare, quod bucolico congruit carmini. 358 Schol.Bern. Ecl. 4,49 359 Ser. Ecl. 4,50 360 Ser. Ecl. 4,50 361 Schol.Bern. Ecl. 4,50: uecto rotundo uexato. 362 Schol.Bern. Ecl. 4,50; Iun. Ecl. 4,50 363 Ser. Ecl. 4,50: 364 Schol.Bern. Ecl. 4,51 365 Schol.Bern. Ecl. 4,51 366 Schol.Bern. Ecl. 4,52 367 Schol.Bern. Ecl. 4,53

129 uitae meae 9Fb,10Fd / quo uita mihi liqueat* 368 9Fc / Vtinam possim frui uita[m] longissima[m] et habere tantum spiritum quantus posset sufficere ad tuae uirtutis commemorationem 369 11Fd / De Pompeio et Antonio dicit. nam Pompeius a Cesare recedens ducibus illius proelia plura parans primo uictus est fugiens perdito magna ex parte exercitu ab Agrippa Cesaris duce. postremo ab Antonianis ducibus sepe nauali ac terrestri certamine uictus interfectus est. Antonius autem Artabanem Armeri regem deuincens catena argentea religatum coegit ad perditionem suorum thesaurorum quorum multiplicitate elatus indicere bellum Cesari coepit et Octauiae sororis eius coniugis suae repudium. quod Cesar non ferens cum CCXX nauibus rostratis ad proelium Axium conuenit. cui occurit Antonius pugnaturus contra illum cum nauibus CXX et Cleopatra regina cum eo qua euocauerat in coniugium ab Alexandria quod durum ualde proelium gestum est. unde primum Cleopatra fugit cum paucis uicta. ac demum Antonius fugientem secutus est amisso exercitu apud Paretonium Libie ciuitatem que est in finibus Egypti bellum Cesari preparauit ibique fraudatus auxilio suorum est nam ad Cesarem relicto eo uenerunt. ille autem se ferro uerberauit. Cleopatra uero morsu serpentis interiit 9Fj * liqueat lege liceat 9Fc 54 spiritus et quantum sat erit tua dicere facta! spiritus tantus 10Fh,11Fd,11Ic / tantus sit spiritus quantus sufficiat dicere tua facta 11Ic quantum tantum 9Fm / quando 10Ea / et tantus ipse spiritus quantum sufficiat ad dicendum tua facta 11Fd sat sufficiens 10Fa / fauis 10Fc / sufficeret mihi 10Fh / placebit uel sufficiens sit 9Fm dicere describere 11Fa si liceat 11Ic facta gloriam 10Ea / laudes tuas 11Fa / mihi 9Fb 55 non me carminibus uincet nec Thracius Orpheus non me umquam 11Ic carminibus suis 9Fb,10Fc / in describendis 11Fa uincet uinceret 11Fd / superabit 11Fa / cantando 10Fh Thracius Orpheus eo quod de Trachia fuit 10Fa / a loco Trachia (...) filius citharista 10Fc / citharista optimus de Tracia fuit 11Fd / citharista fuit de Thracia qui expulit suam uxorem citharizando de inferno 9Fj / De Trachia Calliopae musae et Oegri* filius qui tantum putatur cithara potuisse ut ab inferis Euridicen coniugem reuocaret. huic Orpheo mater Calliopea 370 9Fb,9Fc / Optimus citharista fuit cui cum perageret ad inferos propter Deianira suam uxorem tanta dulcedine resonauit lira ut etiam siluae eum sequerentur et aquae in uno loco starent 10Fd / Genere stili se Orfeo uel Lino fore meliorem commemorat et dicit tanta est materies tuae laudis ut etiam ingenium humile in ea supra omnis possit excellere 371 10Ea * Oegri lege Oeagri 9Fb,9Fc 56 nec Linus, huic mater quamuis atque huic pater adsit, Linus fratres fuerunt 10Ea / poeta 11Ic / filius Apollinis 10Fa / deus Linus 10Ff /

368 Schol.Bern. Ecl. 4,53 369 Ser. Ecl.4,53 370 Schol.Bern. Ecl. 4,55 371 Ser. Ecl. 4,55

130 optimus theologus fuit 372 9Fm,11Fa / Hic dicitur fuisse Apollini* filius Thebis oriundus qui cursum solis lunaeque et omnium astrorum omniumque rerum carmen scripsit uersibus non infacundis 373 9Fc / Linus Apollinis fuit filius Thebis oriundus qui de cursu solis et lunae omniumque astrorum scripsit uersibus non infacundis 374 9Fj,11Fd huic Orpheo 9Fj,11Fa / me uincet Orpheus 11Fd mater Orphi 9Fm,10Fh / sit 11Fd huic Lino 375 9Fb,9Fc,9Fj,9Fm,10Fh,11Fd * Apollinis add. et Psamatis 9Fc 57 Orphei Calliopea, Lino formosus Apollo. Orphei Orpheo 9Fb / datiuus Grecus 9Fm ,10Fa ,10Fc ,10Fh ,11Fd ,10Ea ,11Ic Calliopea dea 11Fd,11Ic / musa 10Fh / mater 10Fh,11Fd / a cantu dicta est 9Fm / quasi callionsone i. pulchra uox 10Fa / subaudi est mater uel quamuis adsit 9Fm Apollo pater 10Fh / pater uel deus 11Fd / pater suus 11Fa 58 Pan etiam, Arcadia mecum si iudice certet, Pan omne 11Fd / deus pastorum 10Fd / deus rusticorum 11Fa / magnus modulator et est deus pastorum 11Fd Arcadia ubi maxime colitur 376 9Fb,9Fc,9Fj / ipsa regione in qua excolitur 9Fm iudice iudicante 9Fb,11Ic / ubi maxime colitur i. se iudicante contendet 377 11Fd / iudicante. ‘mecum si iudice certet’ quae possit etiam uictor fauere 378 9Fc / certet contendat 11Fa 59 Pan etiam Arcadia dicat se iudice uictum. Pan deus rusticorum magnus modulator 9Fj / anaphora siue epanaphora uel anacorita 10Ff / non solum inquid homines sed etiam deos superabo carmine 11Fa dicat qui ipsum colit 10Fh / ita ego canam ut ipse pan dicat se uictum uel certe ‘dicet’ est legendum ut sit indicatiui futurum 9Fm uictum esse 10Fh / enfasis i. exaggeratio 10Fg 60 Incipe, parue puer, risu cognoscere matrem incipe Viue uel uale uel iocundus esto in numero deorum adopta ut illum esse 9Fj / signum felicitatis est si intra XL dies quibus natus est infans rideat contra mortis est signum 11Fd / Sicut maiores sermone cognoscunt ita infantes risu se indicant agnoscere. dicit ergo incipe parentibus adridere et eis spe ominis boni detrahe sollicitudinem ut et ipsi tibi adrideant 379 10Ea / Tunc puer ridere dicitur quando parentes suos cognoscit. fertur enim iste Saloninus mox ut natus fuit risisse parentibus suis et malum omen fuit. infantes enim quando in initio ortus sui parentibus suis rident malum omen est 10Fd / Naturale est ut infantes nondum loquentes risu cognoscant parentes suos. iste autem mox

372 Ser. Ecl. 4,57: (…) Linus Apollinus et Psamathes filius, qui theologiam scribit. 373 Schol.Bern. Ecl. 4,56 374 Iun. Ecl. 4,55 375 Schol.Bern. Ecl. 4,56 376 Iun. Ecl. 4,58 377 Schol.Bern. Ecl. 4,59 378 Schol.Bern. Ecl. 4,59 379 Ser. Ecl. 4,60

131 natus arrisit parentibus suis quod fuit malum omen nam infra annos puericiae mortuus fuit 11Fa / Quoniam sic uidentur filii parentes suos agnoscere cum ultro adrident quod post quadragesimum diem faciunt. sin uero ante quadragesimum diem riserint indicium mortis est 380 9Fc parue ó 9Fb,9Fj,11Fd,11Ic risu tuo 9Fb ,11Ic / risum 11Fa matrem adludit ad id quod factum est 9Fj 61 (matri longa decem tulerunt fastidia menses) matri quia 10Fc / cui 10Ea,11Ic / tuae 9Fb,10Fh / datiuus 11Fd decem adludit ad id quod factum est 11Fd / quia mares in decimo mense nascuntur femine uero in nono 381 9Fc tulerant adtulerant 9Fb,10Fa,11Fd / dederunt 10Fc fastidia tedia 11Fd / nausia uel tedia propter laborem 11Fd / nausia uel tedia propter laborem abstulerunt si tu riseris pro tedio 9Fj 62 incipe, parue puer: qui non risere parenti, incipe uiue 10Fc / ridere * 9Fb,11Fa,11Ic / esse in numero deorum 10Ea / risu cognoscere matrem nec ut contingat qui in numero contigit illi Vulcano 10Fh / Viue uel uale uel iocundus esto innumerato deorum adoptauit illum esse i. de Salinino dicit qui tener mortuus est 11Fd / Vsque cubuli est horum uersuum nisi nimis doctos incederent facile erat intellectus profecto enim nihil aliud dicit quam ‘ó incipe puer’ parentibus iucundus esse et ‘risu cognoscere matrem’ sed curios aliud putant 9Fb,9Fc / Dicunt quidam quod fuisset contentio inter Iouem et Iunonem ut habuissent filios uel filias sine conmixtione carnis et dicunt quod Iouis genuisset Mineruam de capite suo hoc est de suo (…) et hoc displicuisset Ioui qui cum deformis esset Iuno ei minime adrisit. precipitatusque est ab Ioue in insula Lebua** et effectus est claudus et nutritus a Sintiis qui cum Ioui fulmina fabricasset non est admissus ad epulas deorum. postea cum rogaret ut uel Mineruae coniugium sortiretur spretus ab ea est unde diuinos honores non meruit ad quos per conuiuium numinum aut per coniunctionem uenitur dearum 382 9Fj / Hoc Vulcano contigit qui cum deformis esset et Iuno ei minime arrisisset ab Ioue est precipitatus in insulam Lemnum. illic nutritus a Sintiis cum Ioui fulmina fabricasset non est admissus ad epulas deorum. postea cum rogaret ut uel Minerue coinugium sortiretur spretus ab ea est. unde *** honores diuinos non meruit ad quos per conuiuium numinum aut per coniunctionem dearum uenitur 383 10Ea,11If / Iuppiter sine concubitu dicitur de capite suo Mineruam genuisse Iuno Vulcanum claudum cui propter deformitatem abiecto ne Iuppiter illi nec Iuno adrisit nec epuli eum Iuppiter accepit nec Mineruae matrimonio copulatus est. loquitur autem ad Salonium puerum ne si parentibus non adriserit Vulcano similia patiatur. putabant

380 Schol.Bern. Ecl. 4,60 381 Schol.Bern. Ecl. 4,61 382 Ser. Ecl. 4,62: sicut Vulcano contigit, qui cum deformis esset et Iuno ei minime arrisisset, ab Iove est praecipitatus in insulam Lemnum. illic nutritus a Sintiis, cum Iovi fulmina fabricasset, non est admissus ad epulas deorum. postea cum rogaret ut vel Minervae coniugum sortiretur , spretus ab ea est: unde divinos honores non meruit ad quos per convivium numinum, aut per coniunctionem venitur dearum. hinc est, quod Iunoni agit in primo Aeolus gratias (1,79), quod per eius beneficia divinos honores meruit (...) 383 Ser. Ecl. 4,62

132 autem ex omnibus duabus ex causis deos fieri. si aut mensas cum diis habeant aut uxores deas ducant. unde ait Eolus Iunoni ‘tu das epulis accumbere diuum ( Aen. 1,79 )’. proinde nobilibus pueris editis in atrio domus Iunoni Lucinae lectus Herculi mensa ponebatur. siue hoc uult dicere. incipe parue puer iucundus esse et agnoscere risu matrem quia qui parentes suos non laetificauerant uitae fructum non receperunt idest uitales non fuerunt 384 9Fc parue puer ó 11Fd,11Ic / ó Salonine 10Fh / nate 9Fm / de Salonino dicit qui tener mortuus est 9Fj,10Ea / cui non risere parentes dicit qui iste Saloninus infantia mortuus 10Fd qui tibi 9Fb / Salonino 10Fc / sicut Vulcano 9Fm / s. non sicut ille 11Ic parenti propter omen infelicitatis 11Fa / s. ne contingat tibi illud quod huic cui non risere parentes 11Ic / iucundus esses et agnoscereres matrem quia parentes 9Fc / iste Saloninus in infancia morum tuus 10Fd * ridere add. parentibus 9Fb ** Lebua lege Lemno 9Fj *** unde… uenitur cancell. 11If 63 nec deus hunc mensa, dea nec dignata cubili est. deus Iupiter 9Fm,11Fd / Mars 10Fc / Iouis dignatus est 9Fb / dignatus est s. recipere 10Fc,11Ic,11Fd / dignatus indicauit dignum 10Fh / Quidam dicunt quod deus Iuppiter de omnibus parientibus fatum aut felicitatis aut infelicitatis et Venus dea similiter Iuppiter autem deferat mensam in limine hostii parientes et hoc signum sit felicitatis. Venus uero signum lectuli et signum sit prosperitatis. cui ergo nascenti puero uel puellae haec signa non uenerint nec deos hunc mensa dea nec dignata cubili est 9Fj / Iuppiter et Iuno cum ex altercatione sine coitu filios se debere suscipere. Iupiter de capite edidit Mineruam. Iuno Vulcanum claudum. hic precipitatus de celo arti fabrili operam dedit. fecit sellam miram in qua cum Iuno sedisset dicitur haesisse. quae cum rogaret ut solueretur ille petit ut suos parentes ostendisset. adrississe dicitur Iuno unde ille matrem agnouit et reliqua. hi sunt qui parentes suos non laetificauerunt uitaeque fructum non ceperunt hoc est uitales non fuerunt tamquam deos qui epulis et conubiis presint. sed hii parentes suos adfligunt quod Vulcano factum est non enim Minerue matrimonio copulatus est. Iuppiter quia de conuiuio eum trusit uel Ercules de mensa sua. hoc allegorice ad Saloninum refertur quasi in conuiuio deorum non esset cum cito obisset. nonnulli ad Christum nec deus quia epulis et conubiis deos preesse putauerunt 385 9Fb,9Fc hunc Vulcanum 9Fj / puerum 11Fd mensa in 11Fd,11Ic / uulcinum sua dignata est 9Fb dea Minerua 9Fm,11Fd / Diana 11Fd / ad mensam 11Fa / recipere hunc puerum in suo lecto 11Fd / Minerua Iuno uel Venus quia nuptias Veneris petierat sed ab illa contemptus est i. Vulcanus historialiter 386 9Fb / nec Iupiter dignum mensa deputat hunc nec Minerua cubili 10Fh cubili in 10Fc,11Ic / suae 10Fc / cubile dicitur a cubando 11Fa / hoc est opus pueris nobilibus editis in atrio domus Iunoni Lucine lectus ponitur Herculi mensa 387 11Fd

384 Schol.Bern. Ecl. 4,62 385 Schol.Bern. Ecl. 4,63 386 Schol.Bern. Ecl. 4,63 387 Iun. Ecl. 4,63

133

134 Editie van het zesde boek van de Aeneis

INCIPIT PRAEFATIO LIBER VI Quaeruntur sexto manes et Tartara ditis Cumas deinde uenit. fert hinc 1 responsa Sybillae. Misenum sepelit mons seruat nomen humati 2 Ramum etiam ante deum 3 placato numine portat. At uates 4 longeua 5 una descendit Auernum. Agnoscit Palinurum et 6 ibi solatur Elisam 7 Deiphebumque uidet Lacerum crudeliter ora. Umbrarum poenas discit narrante Sybilla. Conuenit 8 Anchisen penitusque in ualle uirenti Agnoscitque suam prolem narrante 9 parente Haec ubi percepit, graditur sociosque 10 reuisit 388 9Fj,9Fm,10Ea,10Fc,10Fg,11Fa,11Fd,11Ic,11Ie,11If

1 hinc hunc 11Fa 2 humati humani 9Fj 3 etiam ante deum antea diuum 9Fj,10Ea,10Fc,11Fd / etiam diuum 9Fk 4 uates uatis 9Fj,10Fc,11Fd 5 longeua tecta atque 9Fj,10Ea,10Fc,11Fd,11Fa 6 et cancell. 9Fj,11Fd 7 solatur Elissam consolatur Elisa 9Fj,10Ea,10Fc,11Fd / alissa 11Fa 8 conuenit conspicit 9Fk 9 narrante monstrante 9Fk,10Ea,11Fd,11Ie / monstratque 9Fj,10Fc 10 sociosque classemque 11Ie 1 Sic fatur lacrimans, classique immittit habenas sic tali modo 9Fb / quem ad modum dictum est 10Ea / taliter sicut supradictum est. loquitur dolens propter mortem Palinuri 11Fa fatur loquitur 9Fj / Aeneas 9Fk,11Fa,11Ic,11Ie lacrimans pro* Palinuro 9Fk,10Ea,10Fc,11Fd / ob mortem ** Palinuri 11Ie / pro Palinuro dum lacrimantur 9Fb classique nauibus 9Fk / classem 9Fb / suae quam ipse regebat 9Fm immittit laxat 10Ea,11Fd / relaxat 11Fa / dimitit 11Ic,11Ie / erigit funes 11If / sinit eam currere 11Ie habenas funes 9Fj,9Fb,11Ic,11Fa / retinacula 10Ea,11Ic / uela lora 11If / funes per *** metaforam 389 9Fk,11Fd / translatio est ab equis ad naues qui uelociter currunt sicut equi 11Fa * pro propter 9Fk ** ob mortem de morte 11Ic *** per et est 11Fd 2 et tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris. tandem ad ultimum 11Fd / postremo 11Ic / post XIV annos 9Fb / ad Enean desiderium 390 9Fk Euboicis Italicis montibus insula 9Fb / montes Cumarum * in quibus Euboici habitaue- runt 391 10Ea,11Fd / uel Eubogia dicitur insula iuxta Cumas 11Fd / insula qua ipsi uenerunt 11Ie / Euboea est quaedam regio Romanie unde quidam proficiscentes uenerunt prope Neapolim et edificauerunt Cumas dixeruntque illam Euboicam terram ex nomine prioris unde translati sunt 11Ie

388 Zie ook Riese, AL 1: Riese editeert ante deum etiam diuum, penitusque in ualle penitus conualle en sociosque classemque. 389 Ser. Aen. 6,1 390 Ser. Aen. 6,2 391 Ser. Aen. 6,2: a colonia appellavit Cumas: nam Euboea insula est, in qua Chalcis civitas, de qua venerunt qui condiderunt civitatem in Campania, quam Cumas vocarunt (...)

135 Cumarum Campanicis 11Ic / ciuitas Campaniae 11Fd / Cuma ciuitas est ** in Campania 9Fb,10Ea / Cuma quasi KYMA 9Fm adlabitur uenit 9Fk / deuenit 9Fj / appropinquant 11Ic / peruenit ad Cumas 11Fa oris finibus 11Fa / ad horas 11If * montes Cumarum montis Cumani 11Fd ** ciuitas est est ciuitas 9Fb 3 obuertunt pelago proras; tum dente tenaci obuertunt contrauertunt 9Fb,9Fk,10Ea / inflectunt 10Ea / contra pelagus conuertunt * 9Fm,10Fc / Troiam conuertunt 11Fa / illi 11Ic / Auertunt uel a pelago nauium primas partes inflectunt uel alio sensu contra mare uertunt proras postquam ad litus ueniunt 11Fd pelago in pelagus 392 9Fj,9Fk / contra pelagus 11Fa / ad pelagus 11Ic / datiuus 11Fd proras naues 9Fb / nauium 11Ie / anteriores 9Fk / anteriores partes 10Ea / capita nauium 11Fa tum deinde 10Ea ,11Fa ,11Fd dente cum 11Fa ,11Fd tenaci curuatura 9Fk / mordaci 10Ea / capaci 9Fb,10Ea,11Fd / morsu capaci 10Fc * conuertunt uertunt 10Fc 4 ancora fundabat nauis et litora curuae ancora quasi ankyra in manus firmabat 393 9Fm fundabat sistebat 9Fb / stabiliebat 9Fb,11Ie / firmabat 10Ea,11Ic,11If / in uno loco stare faciebat 11Fa / retinebat uel ligabat propter incertum tempestatis et pelagi 11Fd nauis naues 9Fk / pup

es 11Ie / accusatiuus * 9Fb,9Fj,11Fd / illorum 11Fa curuae epiteton 9Fb / proprium epiteton est nauium 11Fa / epyteton perpetuum non enim inueniuntur naues nisi curuae 11Fd * accusatiuus add. pluralis 9Fj 5 praetexunt puppes. iuuenum manus emicat ardens praetexunt operiunt 9Fb,10Ea,10Fc,11Fd / cooperiunt 9Fj,11Fa,11Ic / ordinate operiunt 9Fm / quasi texendo cooperiunt 11Ie puppes naues 11Ic,11Fd / nauium 11Ie manus multitudo * 9Fb,10Ea,11Fa,11Fd / exercitus 9Fj emicat exilit 9Fm,9Fj,9Fk,11Fa,11If / procedit 11Fa / salit 10Ea / prosilit 11Fd / ualde lucet 11Ic / discurrit ubique 11Ie ardens festinans 394 9Fj,9Fk,10Ea / fortis 10Ea,11Fd / uiuida 10Ea * multitudo add. Troianorum 11Fa 6 litus in Hesperium; quaerit pars semina flammae litus per 10Ea Hesperium Italicum 9Fb,9Fm,11Fd / in Italiam 11Fa / Italiense 11Ic / Italicum ab Hespero a stella uel a rege 395 10Ea / In Italia nam minor Hesperia dicitur Italia maior autem Hispania quae Omerus sperma piros uocat i. semen ignis 396 11Fa

392 Ser. Aen. 6,3 393 Ser. Aen. 6,4 : (… ) in Graeco aspirationem non habet, nam άγκυρα dicitur: unde et apud maiores sine aspiratione proferebatur (…) 394 Ser. Aen. 6,5 395 Ser. Aen. 6,6: hic ostenditur Hesperiam minorem esse omnem Italiam, dictam, ut supra (Aen. 3,163) diximus, vel a rege vel a stella. 396 Ser. Aen. 6,6: σπέρα πυρος Homerus dicit, id est semen ignis .

136 pars Troianorum 9Fk / iuuenum 9Fb,11Ie semina scintillas 9Fb,9Fj,10Ea,11Fd,11Ie / Grecus spermata pyros 9Fm flammae ab ignis 9Fb / quidam illorum querunt ignem in petra 11Ic 7 abstrusa in uenis silicis, pars densa ferarum abstrusa absconsa 9Fb,9Fk,11Ic / abscondita 10Ea,11Fd / reclusa 9Fj / conclusa 11Fd,11Ie / latentia 10Ea / ocultata 11Fa / tecta 11If / flamma 9Fk in uenis in interioribus 10Ea / internis 9Fb,11Fd silicis terrarum 11Fa / petra 11Ie pars illorum 9Fk,11Fa / eorum 11Ie / qui sunt 11Fa ferarum auium 9Fb / figura effexegesis * 9Fk,10Ea * figura cancell. 9Fk 8 tecta rapit siluas inuentaque flumina monstrat. tecta nidos 9Fb / in quibus habitant ferae 11Fa rapit raptim petit 9Fj,9Fk / rapit fumis 9Fb siluas scilicet 10Ea,11Ie / subaudi hoc est quoniam illic ligna arida facilius poterant repperire 11Fd flumina ad potandum 10Ea / ad purgandum Aeneam 10Ff monstrat pars * 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie / sociis suis 11Fa / quaecumque fluenta 9Fk * pars add. illorum 11Fa 9 at pius Aeneas arces quibus altus Apollo at illis occupatis in uilibus oficiis 11Fa pius seruat Virgilius ton prepon 9Fm Aeneas petit 9Fb,10Ea,11Fa,11Ie / quippe ad templa festinans 397 9Fk quibus arcibus 9Fb,11Fd altus magnus 9Fj,10Ea / potis 11If / Prope Cumas erat quidam mons ubi in cumunice templum Apollinis erat statutum et ubi uocat arces ubi responsa diuinationes Apollo faciebat. altus dicitur uel propter altitudinem statue eius uel propter montis altitudinem uel propter solstitium estiuale[m] quia tunc Apollo qui est sol altus nobis apparet 398 11Ie Apollo templum Apollinis 11Fa 10 praesidet horrendaeque procul secreta Sibyllae, praesidet praeest 10Ea / praeest quas defendit 9Fk horrendaeque horribilis 10Ea,11Fd / uenerabilis 11If / uenerandae 399 9Fb,9Fj,9Fk,10Ff,11Fa / timendae 9Fb,11Fa / laudandae 9Fb / propter tenebras 11Fa / uenerandae quia omne quod uenerandum est orrorem inferre solet 11Ie procul haud longe 9Fk,10Fc / non nimis longe 11Fa / a templo 11Ie / a litore 11Fd / procul enim est et quod pre oculis est et quod porro ab oculis 400 10Fc secreta loca 9Fb,11Ie / habitacula 10Ea / domus 11Ie

397 Ser. Aen. 6,9 398 Ser. Aen. 6,9: eum ubique arx Iovi detur, apud Cumas in arce Apollinis templum est. ‘altus’ autem vel magnus, ut ‘iacet altus Orodes et de ipso Apolline (Aen. 10,737)’, ‘sic pater illum deum faciat, sic altus Apollo (Aen. 10,875)’ : vel ad simulacri magnitudinem retulit, quod esse constat altissimum. Coclius enim de Cumano Apolline ait ibi in fano signum Apollines ligneum, altum non minus pedes XV: cuius meminisse putatur Vergilius. 399 Ser. Aen. 6,10 400 Ser. Aen. 6,10

137 Sibyllae quasi sios bulae 401 9Fm / dei consilium quasi sios bulae 9Fb / dei sententia 9Fm / Sibilla nomen est appelatiuum compositum a ‘sios’ quod est deus et ‘bulae’ i. mens uel ratio uel intellectus eo quod uoluntas uel intellectus dei de aliquo per eam exprimebatur et innotescebat hominibus nam proprium nomen eius erat Deifebe quae fuerat filia Glauci 402 11Ie 11 antrum immane, petit, magnam cui mentem animumque antrum effexegesis *403 9Fk,10Ea,11Ie / speluncam maximam ** 10Ea,11Fa,11Fd / scilicet 11Fa,11Ie / hoc est 9Fb / definitio est petit horrenda secreta Sibylla 11Fa immane maximum 9Fb petit adit 10Ea ,11Fa ,11Fd / ascendit 11Fa ,11Fd magnam ipse exponit quid sit Sybilla 11Fa cui Sibillae 9Fb ,10Ea ,11Fa ,11Ie ,11Fd / magna 9Fk mentem animumque perisologia 9Fk,10Ff / idipsum est 11Fa / uoluntatis scientiae 11Ie * effexegesis add. figura 10Ea ** maximam cancell. 11Fa 12 Delius inspirat uates aperitque futura. delius Apollo fatidicus *404 9Fj,9Fk,9Fm,10Ff,11Fa / Apollo 9Fb,10Ea / Apollo a Delo insula 9Fk,10Fc,11Fd / Apollo quia delius a Delo insula 405 11Fa / ab insula ubi colitur 11Ie inspirat inmittit 11Fa / facit illam diuinam 11Fa / de oraculis futuris 10Ea uates Apollo 10Fc ,11Ie ,11If aperitque demonstrat 9Fb / Sybillae 9Fm / illi 11Fa futura fata 10Fc / ea que erant futura 9Fb * Apollo fatidicus cancell. Apollo 9Fj,10Ff,11Fa 13 iam subeunt Triuiae lucos atque aurea tecta. subeunt ascendunt 9Fb,11Fd / Aeneas et Achates 11Fd / Troiani 9Fk,10Ea / Aeneas cum sociis 11Ie / subintrant Aeneas et Troiani qui erant socii illius 11Fa Triuiae Dianae 9Fb,9Fm,9Fj,10Fc,10Ff,11If / congrue Apollini et Dianae 9Fk / trino- mine Dianae 10Ea / Proserpinae quia in triuiis quaesita est * a sua ** matre Cerere 406 9Fb,11Fd / Nomen Triuiae dicitur Diana quia tria nomina habet i. Diana Proserpina Lucina uel quia in triuiis quaesita est a Cerere matre sua 10Ea / Triuiae dicitur Diana soror Apolinis ex quo ei sacrificabatur dicitur etiam Proserpinae tribus nominibus uocatur Proserpina Diana et Lucina. haec habebat templum

401 Ser. Aen. 6,12 402 Lact. Inst. 1,6,7 M. Varro (…) in libris rerum divinarum (…): Sibyllinos libros ait ‘non fuisse unius Sybillae, sed appellari uno nomine Sybillinos, quod omnes feminae vates Sibyllae sint a veteribus nuncupatae vel ab unius Delphidis nomine vel a consiliis deorum enuntiandis. σιούς enim deos, non θεούς , et consilium non βουλην sed βουλλ αν appellabant Aeolico genere sermonis. itaque Sibyllam dictam esse quasi θεοβουλην 403 Ser. Aen. 6,11 404 Ser. Aen. 6,12 405 Macr. Sat. 1,17,32: Delius cognominatur Apollo (…) quod inluminando omnia clara demonstret. Macr. Sat. 1,17,56: haec insula ideo Delos vocatur, quia ortus et quasi partus luminum omnia facit δηλα id est aperta clarescere. 406 Isid. Orig. 8,11,57: et Triviam vocatam , eo quod tribus fungatur figuris. de qua Vergilius: tria virginis ora Dianae, quia eadem Luna, eadem Diana, eadem Proserpina vocatur.

138 et siluam consecratam prope templum Apollinis 11Ie lucos templum Diane 11Fa aurea ornata 10Fc / pulcra 11Fa,11If / quasi solido auro perfecta ut ex ambitione tectorum potentia numinis appareret 11Fd tecta Apollinis 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ff / templi *** Apollinis 10Ea,11Fa * quaesita est quaeritur 9Fb ** sua cancell. 9Fb *** templi templum 11Fa 14 Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna ut fama est fabulae sunt 10Ff / Fabula talis est. Dedalus Epumali et Cusimene filius artifex genere Atheniensis hic acusabatur ab Atheniensibus quod ad tumulum occidisset filium sororis pro inuidia fugit ad Cretam. ibique Minoys uxorem Passiphem amantem taurum potiri fecit in uacca clausa lignea. ueritus itaque Mynoeri fabricans pinnas sibi et filio suo Ycaro uolauit a Creta. et filio perdito in mari in Campaniam templum Apollini construxit et quod ei consecrauit 407 11Fd fama quemadmodum 10Ea / fingitur 10Ea / ut fertur 11Fa fugiens seuitiam Minois 408 10Ea / Cretam ubi regnabat Minois 11Fa / propter Theseum quem euasit a morte Minotauri 11Ie / postremo a quo factum sit templum illud Apolinis 11Ie Minoia Cretica 9Fb,9Fj / Cretensia 9Fm / Cretam 9Fk,10Ea,10Ff,10Fh regna ubi erat inclusus et uetitum erat ei maritimum et terrenum iter a rege Minoe 11Ie 15 praepetibus pennis ausus se credere caelo praepetibus uelocibus 9Fb,11Fd,10Fc,11Fa,11Ie / felicibus 9Fj,9Fk,10Ff,11If / priora petentes uelocibus 10Ea / prepetes dicebantur aues boni augurii 10Ea / Prepetes aues dicuntur boni augurii i. anteriora petentes et bene dicit ‘credere’ utpote alieno elemento i. aeri 409 11Fa

407 Ser. Aen. 6,14: (…) indicato a Sole adulterio Martis et Veneris Vulcanus minutissimis catenis lectulum cinxit, quibus Mars et Venus ignorantes inplicati sunt et cum ingenti turpitudine resoluti sub testimonio cunctorum deorum. quod factum Venus vehementer dolens stirpem omnem Solis persequi infandis amoribus coepit. igitur Pasiphae, Solis filia, Minois regis Cretae uxor, tauri amore flagravit et arte Daedali inclusa intra vaccam ligneam, saeptam corio iuvencae pulcherrimae, cum tauro concubuit, unde natus est Minotaurus, qui intra labyrinthum inclusus humanis carnibus vescebatur. sed Minos de Pasiphae habuit liberos plures Androgeum Ariadnen Phaedram. sed Androgeus cum esset athleta fortissimus et superaret in agonibus cunctos apud Athenas, Atheniensibus et vicinis Megarensibus coniuratis occisus est. quod Minos dolens collectis navibus bella commovit et victis Atheniensibus poenam hanc statuit, ut singulis quibusque annis septem de filiis et septem de filiabus suis edendos Minotauro mitterent (…) sed tertio anno Aegei filius Theseus missus est, potens tam virtute quam forma. qui cum ab Ariadne regis filia amatus fuisset, Daedali consilio labyrinthi filo iter rexit et necato Minotauro cum rapta Ariadne victor aufugit. quae cum omnia factione Daedali Minos deprehendisset effecta, eum cum Icaro filio servandum in labyrinthum trusit. sed Daedalus corruptis custodibus vel, ut quidem tradunt, ab amicis sub faciendi muneris specie, quo simulabat posse regem placari, ceram et linum accepit et pennas, et inde tam sibi quam filio alis inpositis evolavit. Icarus altiora petens, dum cupit caeli portionem cognoscere, pennis solis calore resolutis, mari in quod cecidit nomen Icarium inposuit. Daedalus vero primo Sardiniam, ut dicit Salustius (Hist. 2,4), post delatus est Cumas, et templo Apollini condito sacratisque ei alis in foribus haec universa depinxit. dicendo autem Vergilius ‘ut fama est’ ostendit requirendam esse veritatem. nam Taurus notarius Minois fuit, quem Pasiphae amavit, cum quo in domo Daedali concubuit. et quia geminos peperit, unum de Minoe et alium de Tauro, enixa esse Minotaurum dicitur, quod et ipse paulo post ostendit dicens mixtumque genus(Aen. 6,25). sed inclusum Daedalum regina corruptis relaxavit custodibus. qui amisso in mari filio navi delatus est Cumas, quod et ipsum tangit dicens remigium alarum (Aen.6,19): alae enim et volucrum sunt et navium (…) 408 Ser. Aen. 6,14: Cretam scilicet, id est Minois saevitiam. 409 Ser. Aen. 6,15: felicibus; praepetes enim sunt aves boni augurii, quod huic dat, quia pervenit.

139 ausus quasi alienis sedibus 410 9Fk / quia contra humanam naturam fecit 11Ie caelo aeri 11Ie 16 insuetum per iter gelidas enauit ad Arctos, insuetum insolitum 9Fb ,9Fj ,11Fa ,11Fd / hominibus *411 9Fb ,9Fj ,9Fk ,10Fc ,10Ea ,10Ff ,11Fd enauit nauigauit 9Fj / uolauit 9Fk,10Fc / natauit 9Fm / transuolauit 9Fb,10Ea / transuolauit ad septemtrionalem partem 11Fd / Sub poetico figmento latenter tangit ueritatem dum dicit ‘enauit’ nam secundum rei ueritatem ‘nando’ cum naue fugit a Minoe non uolando 412 11Ie arctos septemtrionalem partem transuolauit 10Fc / ad plagam septemtrionalem 10Ea / aut ad septemtrionem aut ad obseruationem septemtrionis 413 9Fk / ad septemtrionem ubi sunt ursae 414 11Fa / ad septemtrionales plaustros 11Fa * hominibus add. scilicet 9Fk,11Fd 17 Chalcidicaque leuis tandem super astitit arce. Chalcidicaque in 11Fa / Archadica 9Fj / Cumas 9Fm / Cumani 10Fc / Cuma s. ciuitate 11Ie / Cumas ciuitas Campanie 10Fc / ciuitas Archadiae* uel uiri ab Arcadia fugientes eam condiderunt 9Fb,11Fd / Cumas quam ciuitatem Calcidenses condiderunt 415 9Fk / ciuitas quam construxerunt homines ab Archadia fugientes 10Ea / Monte ubi erat arx Appolinis prope Cumas qui dictus est Chalchidicus a quodam monte qui erat in Euboea unde Cumani uenerant 11Ie tandem ad ultimum 11Fa super de 9Fb,11Fd / summitate 11Ie astitit Dedalus 11Ie / in Cumis quam illi condiderunt qui de Cumis uenerunt 11Fa * ciuitas Archadiae Arcadica quia 11Fd 18 redditus his primum terris tibi, Phoebe, sacrauit redditus reuersus* 10Fc,11Fd ,9Fj / reportatus 10Ea / suspensus in aere 11Fa / quasi de** alieno elemento 416 9Fk,10Fc,11Fa / in primo uestibulo templi subscripsit uel depinxit 11Fd his ut 9Fj terris in 11Fa Phoebe Apollo 9Fb,10Fc,11Fd / ó 9Fb,9Fj,11Fa,11Fd,11If sacrauit consecrauit 11Fd / Dedalus 9Fk,10Ea / ipse 11Fa * reuersus add. est 9Fj ** quasi de utpote in 11Fa 19 remigium alarum posuitque immania templa. remigium artem uolandi 417 9Fk,10Fc,10Ff / gubernatio 10Fc / gubernationem 9Fm / alas suas 11Fa posuitque edificauit* 9Fj,9Fk,11If / condidit 10Fc / fundauit 9Fb,10Ea,11Fd / sculpsit

410 Ser. Aen. 6,15 411 Ser. Aen. 6,16 412 Ser. Aen. 6,16: bene utrumque miscet: nare enim et de navibus dicimus, (…) 413 Ser. Aen. 6,16 414 Isid. Orig. 3,71,6: signorum primus Arcton qui in axe fixus septem stellis in se revolutis rotatur. nomen est Graecum, quod Latine dicitur ursa; quae quia in modum plaustri vertitur, nostri eam Septentrionem dixerunt. triones enim proprie sunt boves aratorii. 415 Ser. Aen. 6,17 416 Ser. Aen. 6,18 417 Ser. Aen. 6,19

140 11Fd / fecit 11Ie / in tuum honorem posuit templum 11Fa immania maxima 11Fd * edificauit add. uehementer 9Fk 20 in foribus letum Androgeo; tum pendere poenas in foribus in hostiis 9Fb,9Fk / templi 11Fa,11Ie / exposuit 9Fb / depixit 9Fm,11Fa,11Ie / scripsit 9Fm ,9Fb / posuit 10Ea letum mortem* 9Fb,9Fj,11Fa,11Fd,11Ie,11If Androgeo filius Minois et Passiphe 11Fd / filii Minois 9Fb / Androgei 10Fc / Androgei filii Minoi regis 9Fk / Androgei regis unicus filius 11Ie / gygans 11Fa / genitiuus Grecus 9Fj,11If / genitiuus 9Fb / Filius Minoi regis qui ab Ateniensibus uel Megarensibus occisus est quod pater agnoscens collectis nauibus bella commouit et uictis Atheniensibus hoc sibi tributum statuit persolui ut in uno quoque anno sacrentur septem corpora uirorum et mulierum Minotauro de uxore sua Pasiphe nomine quae erat filia Solis cui Venus eo quod sol detexit eam Vulcano cum Marte latenter immisit cum <…> turpissimam coeundi luxuriem 418 11Ie pendere sculpsit 9Fb,9Fm,10Ea,10Fc / tuere 10Fc / soluere 419 9Fj,9Fk,10Ea,11If / persoluere 11Fa,11Fd / sustinere 11Fd * mortem add. Androgei 11Fa 21 Cecropidae iussi (miserum!) septena quotannis Cecropidae Athenienses 9Fj,10Ff,11If / Athenienses a rege Cecrope* 420 9Fb,9Fk,11Ie,11Fd iussi sunt 11Fa,11Ie / ut sunt 9Fm,10Fc / qualiter sunt 10Ea,11Fd / quomodo sunt iussi** 9Fb,11Fa miserum nefas 9Fj,9Fk,11If / miserorum 10Ea,11Ie / genitiuus 11Fd / interiectio dolentis*** 9Fm,10Fc,10Ff / heu i. miserum interiectio 9Fb / interiectio ac si dice 421 9Fk / quematmodum nos s. dabant septem corpora ad Minotaurum 9Fk / quia nihil criminis commiserunt 11Fd septena per 9Fm / scilicet 11Ie / hae septem sunt 9Fb quotannis singulis annis**** 9Fk,9Fm,11Ie,11Fa / per singulos annos 10Ea / omnibus annis 10Fc * a rege Cecrope a Cecrope rege 9Fb ** sunt iussi cancell. iussi 9Fb *** dolentis cancell. 9Fm,10Fc **** singulis annis add. quibusque 9Fk, add. in 11Ie 22 corpora natorum; stat ductis sortibus urna. natorum suorum 9Fb / septem iuuenes et totidem puellas 11Fa / um dicit sic ad laudem pictoris quia sic stat urna ubi sortes ab Atheniensibus <…> a Minotauro quasi in rei ueritate ita esset 11Ie stat horret 9Fj / sculpta* 9Fb,9Fm,11Fd / picta 11Ie / et ibi est 11Fa / in templo 11Ie / aut horret aut certe ad picturam re 422 9Fk ductis ut duceretur 9Fk / positis 11Ie urna uas ubi sacrificant 9Fb / uas in quo* antiqui sortiebantur 10Fc,11Fd / de quo uase

418 vide Aen. 6,14 419 Ser. Aen. 6,21 420 Ser. Aen. 6,21 421 Ser. Aen. 6,21: dolentis interiectio, ac si diceret ‘nefas’. 422 Ser. Aen. 6,22: aut horret (…) aut re vera stat post ductas sortes; aut certe ad picturam respexit: nam volvi in pictura non poterat urna .

141 educebant sortes 423 11Fa * sculpta add. ibi 9Fm ** in quo ubi 11Fd 23 contra elata mari respondet Cnosia tellus: contra in alia parte 9Fb,10Ea,10Fc / contra ora 9Fb / ex altera parte 11Fa / Athenas 11Ie / In alio pariete contra Androgei picturam et eorum quorum ultima fata ex urna ducebantur Creta uidebatur expressa. nam ut sublimior fluctibus sita est ita enim artifex finxerat 11Fd elata altior 9Fj / supra mare 9Fk / eminens 10Fc / superposita 11Ie / eleuata uel sublimior 11Fd / eleuata a parte maris 11Fa / quasi contra insulam 9Fb / eleuata picturam Androgei 9Fb respondet apparet 9Fb,9Fk,10Ea / aspicitur 424 9Fj,9Fk,9Fm,11If,10Ff,11Fd / manet 11Ie / picta est 11Ie / ap

aret in illa pictura 11Fa / uel expressa est 11Fd Cnosia Cretensis 9Fk ,9Fm ,11Ie ,11If / Cretica 9Fb ,9Fj ,10Ea ,10Fc ,11Fa ,11Fd 24 hic crudelis amor tauri suppostaque furto hic illic 10Ea / in illa pictura 11Fa / erat in foribus 9Fb / in alio loco parietis 11Fd / apparet 9Fk / erat sculptus* 9Fb,9Fm,11Fd / est depictus** 10Fc11Fa,11Ie crudelis durus 9Fb,11Fd / insanabilis 11Fa,11If tauri quem Phasiphe dilexit 11Ie suppostaque supposita 9Fb,9Fj,11Fd,11Fa,11Ie furto adulterio 425 9Fj,9Fk,10Ff,11Fa,11If / in uacca lignea 426 *** 9Fb,11Fd,11Ie / Furtiuo concubitui Tauri qui secundum historiam et rei ueritatem non fuit aliud nisi Phasipe dilexit notarium regis sui uiri nomine Tauri cum quo auxilio et in domo Dedali concubuit. unde sic finctum est ut Dedalus construeret ei uaccam ligneam in qua disposita posset cum tauro coire. a quo etiam concipiens genuit duos filios alterum similem tauro alterum Minoi suo uiro et hoc intelligitur per Minotaurum a quibus et nomen accepit 427 11Ie * sculptus cancell. erat 9Fb ** est depictus erat ibi pictum 10Fc *** in uacca lignea ligneae uaccae 11Ie 25 Pasiphae mixtumque genus prolesque biformis Phasiphae filia solis 11Ie / uxor Minois 11Ie / nominatiuus 9Fm / inerat 9Fb / apparet 9Fk / Depictum est ibi secundum ueritatem hic dicitur quia unum peperit ex Minoe alterum ex tauro hoc est secundum fabulam 11Fa mixtumque est depictum ibi 11Ie genus secundum ueritatem 428 9Fk,11If / ueritas 10Ff prolesque est depicta 11Ie biformis semis homo et semis taurus 11Fa / secundum fabulam 429 9Fk,11If / fabula 10Ff

423 Ser. Aen. 6,22: (...) sed si ‘stat’ horret acceperimus, ‘ductis sortibus’ intellegimus ‘de qua ducebantur’ (…) 424 Ser. Aen. 6,23 425 Ser. Aen. 6,24 426 Ser. Aen. 6,24: hoc est furtim inclusa in vaccam ligneam, quae erat operta eius vaccae corio, quam maxime taurus adpetebat. 427 vide Aen. 6,14 428 Ser. Aen. 6,25 429 Ser. Aen. 6,25

142 26 Minotaurus inest, Veneris monimenta nefandae, Minotaurus scilicet 11Ie / minus* quam taurus 9Fb,9Fm,11Fd inest ibi 10Ea,11Fa / in pictura 11Ie Veneris libidinis 9Fk / coitus 9Fj / uoluptatis hec signa 9Fb / hec omnia sunt 11Fa / Voluptatis nam sol pater Passiphe adulterium Veneris et Martis omnibus numinibus indicauit. ideo Venus** in amorem tauri inflammauit430 11Fd monimenta signa 11Fd / memoriae 9Fj,9Fk,11Fa / effexegesis 9Fk nefandae irate 11Fa,11Ie / pessime 11Fa * minus quasi minus 11Fd ** Venus lege Pasiphae 11Fd 27 hic labor ille domus et inextricabilis error; hic illic 9Fb / contra pictura Androgei 11Fd / depictus est 11Fa / depingatur 11Ie labor difficultas 11If / erat 9Fb / est 11Fd / inest 9Fk domus laberinti* 9Fb,9Fm,11Fa,11Fd,11Ie / laboriosa domus 11Ie / genitiuus 11Fd,11If inextricabilis insolubilis 431 9Fb,9Fk,10Ea,10Fc,11Fd / indeprehensibilis 432 9Fk / intolerabilis 10Ff / inresolubilis 11Fa,11If / trite s. impedimenta pedum i. boiae inde est uerbum tritor i. moror 9Fm / indepreensibilis i. insolubilis quia ex quo ibi aliquis ingrediebatur numquam inde exire poterat 11Ie * laberinti add. domus 9Fb, add. illius 11Fd 28 magnum reginae sed enim miseratus amorem magnum Teseus filius Egei regis Atheniensum unus de septem illorum quos Athenienses annis singulis Minotauro dabant. adamatus est a filia Minois regis quique promisit eam se accepturum si faceret eum euadere. de qua re cum illa Dedalum interpellasset ille qualiter superari posset Minotaurus ostendit. dixitque ut ingrediens lini globum secum ferret et ad primas fores necteret eoque duce rediret. ita ergo Teseus Minotauro perempto Ariathnam filiam regis uxorem duxit 433 10Ea / Fabula talis est: Theseus filius Egei regis Atheniensum unus de septem illorum quos Athenienses Minotauro annis singulis dabant. ab quo Ariathne Mynois filia adamatus est et ille promisit eam se abiturum ad uxorem si fecisset eum inde euadere. tunc illa petiuit Dedalum ut a laberintho euadere ualeret. ille dixit ut globum lini secum portasset et ad primas foras necteret. et gladium ei dedit Theseus itaque peremit Minotaurum et recto filum tenens uenit ad Ariathnam et sumpsit coniugem 434 11Fd / Nam ex illo errore numquam euadere poterat aliquis scilicet et Dedalus. Dedalus docuit qualiter regente filo Theseus posset reuerti ad ianuam <…> et hoc totum id hunc modum ubi dictum est in foribus templi ip Dedalus pixerat 11Ie reginae regis filie Ariadne* 435 9Fk,9Fm,10Ff,11Fd,11If / Minois 11Ie / Eriadne filia regis Minois et Phasiua erat 9Fb / Ariathne quae non fuit regina sed regis filia 11Fa miseratus quomodo 9Fb / pro scilicet quia 11Ie amorem quem habebat in Theseo 11Ie * regis filie Ariadne cancell. regis filie 9Fm, cancell. Ariadne 10Ff , add. Minois 11Fd

430 vide Aen. 6,14 431 Ser. Aen. 6,27 432 Ser. Aen. 6,27 433 vide Aen. 6,14 434 vide Aen. 6,14 435 Ser. Aen. 6,28

143 29 Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resoluit, dolos fraudes 11Fa / insidias 11Fd tecti laberinthi* 9Fb ,9Fj ,11Fa ,11Fd ,11Ie ambagesque circuitus 9Fj,10Ea,11Fa,11If / circumitiones 9Fb / dubitationes 9Fm / certamina uel circumitiones 11Fd resoluit aperuit 9Fm,11Fa,11Fd,11Ie / aperuit illi fraudes illius templi i. docuit illum quemadmodum regeret uestigia sua filo 11Fa / Liberauit Theseum a morte quia eius consilio occidit Minotaurum et rapuit inde Ariadnem Minois regis filiam uenit ad propria uictor 436 11Ie * laberinthi add. illius 9Fb,11Fa 30 caeca regens filo uestigia. tu quoque magnam caeca obscura 9Fb / tenebrosa 11Fd regens ducens 11Ie / ille Dedalus 9Fk filo cum 9Fb ,10Ea uestigia itinera Thesei 11Ie tu quoque apostropha ad filium 11If magnam non solum hec omnia erant ibi depicta 11Ie 31 partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes. opere picturae 11Ie / in tanta pictura 11Fa / illius templi 11Fd / in foribus adfabre factis 437 9Fk tanto si 9Fk,9Fm,11Fa,11Fd,11Ie sineret nefas 11Ie dolor Dedalo 9Fb / patris 9Fm / illius pueri 11Fd / quem habebat de tua morte 11Ie Icare ó 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie / filius Dedali 9Fb,9Fk,9Fm,11If / proprium nomen 9Fk / si permitteret patrem dolor mortui filii 11Fa / Icarus filius Dedali assumptis alis a patre temere uolauit. et ardore solis pennis a cera solutis cecidit in mare et inde Icari mare uocatur 438 10Ea,11Fd * si add . et 9Fm 32 bis conatus erat casus effingere in auro, bis sepius* 9Fj ,9Fm ,9Fb ,11Fa ,11Fd conatus Dedalus 9Fb,11Ie / temptauit s. Dedalus 11Fd / Dedalus i. periculum filii 9Fk casus euentus 9Fj,11Fd / pericula 9Fb,11Fd / Icari 9Fm,11Ie / filii 10Ea / ruinam filii 11Fa effingere componere 9Fm / sculpere 9Fb,9Fj,10Ea,11Fd / depingere 11Fa,11Ie auro in aureo opere 11Ie * sepius sepe 11Fa 33 bis patriae cecidere manus. quin protinus omnia bis sepe 11Fa patriae patris 9Fb,9Fk,11Fd / paterne 10Ff,11If / paternam 10Fc cecidere ob dolorem filii 9Fm / ideo non potuit illos depingere 11Fa quin in super 9Fb,11Fa,11Ie / certe 10Ea protinus statim 9Fm,10Fc,11Fa / ostendit plura fuisse quam dixit 439 9Fk

436 vide Aen. 6,14 437 Ser. Aen. 6,31 438 vide Aen. 6,14 439 Ser. Aen. 6,33

144 omnia edificium 9Fb / picturam* 9Fj,9Fm,11Fa / sculpta 11Fd / alia quae ibi erant depicta 11Ie / non solum predicta perlegerunt 11Ie / usque ad metam picturam 11If / dactilus est hic pro spondeo 11Ie * picturam add. Troiani 11Fa 34 perlegerent oculis, ni iam praemissus Achates perlegerent perspicerent 9Fm / inspicerent 9Fb,10Fc,11Fd / percurrerent 9Fm / considerarent 11If / perlustrarent 11Fd / lustrarent Troiani 10Ea / Aeneas sociique* 9Fb,11Ie / picturam 9Fk / non incongrue dixit 440 11Fa / Nam grafe dicunt Greci et pingere et scribere Horatius enim in arte poetica dicit omnia uerba fidem habere qui a Grecis descendit 441 11Fa / ‘Perlegerent’ uel quia super istorias littere erant ipsas historias denotantes quas legebant uel perlegere ponit pro collegere 11Ie oculis cum 9Fb,11Ie / suis 11Fa ni iam nisi 9Fj praemissus ante ad** Sibillam 9Fb,10Ea / ante missus ab Aenea 11Fa / ad uocandum Sibillam 11Ie / subaudi Sibilla uel ab illis qui uictimas preuidebant 11Fd * sociique cum sociis 11Ie ** ante ad a 9Fb 35 adforet atque una Phoebi Triuiaeque sacerdos, adforet ni adforet 9Fb / adesset 11Fa / aduenisset 11Fd una pariter 9Fj / simul 11Fd Phoebi Apollinis 9Fj Triuiae Mineruae 9Fb / Dianae 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea / Proserpinae 442 10Ea,11Fd,11Ie sacerdos Sibilla 11Ie / Apollinis et Dianae 11Fa 36 Deiphobe Glauci, fatur quae talia regi: Deiphobe proprium nomen illius est 11Fa / proprium nomen Sibille 9Fb,9Fk,10Ea,11If / Sibilla generale nomen est omnium prophetissarum 10Ea / Proprium nomen Sibille quia Sibille omnes prophetisse generaliter apud Grecos dicebantur et est Deiphoebe filia Glauci 443 11Fd Glauci filia* 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,10Ff,11Fa,11Ie fatur loquitur 10Fc / sacerdos 9Fb,11Fa / Deiphobe 11Ie talia uerba 11Fa regi Aeneae 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie * filia add. Glauci 9Fb 37 ‘non hoc ista sibi tempus spectacula poscit; non ó Aenea 9Fb / Sibilla dixit 9Fk / non est tempus inspicere picturas 11Fd spectacula inspectiones 10Ea / inspectionem picturarum 11Fd / consulere 11Fa 38 nunc grege de intacto septem mactare iuuencos grege pro armento posuit* 444 9Fj,10Ff,9Fk / improprie dixit 9Fm

440 Ser. Aen. 6,34 441 Ser. Aen. 6,34: (…) nec incongrue legi picturam dixit, cum Graece γράψαι et pingere dicatur et scribere. hoc est quod ait Horatius in arte poetica ‘et nova fictaque nuper habebunt verba fidem, si Graeco fonte cadant, parce detorta (v.48).’ 442 vide Aen. 6,13 443 vide Aen.6,14; Isid. Orig. 8,8,2: sicut enim omnis vir prophetans vel vates dicitur vel propheta, ita omnis femina prophetans Sibylla vocatur. 444 Ser. Aen. 6,38

145 intacto indomito 445 9Fj,9Fk,9Fm,10Ff,11Fa,11Fd,11If / de inmaculato 9Fb / impolluto 11Fd / de quo non sit aliquis iuuencus occisus 11Ie mactare immolare 11Fd * posuit cancell. 9Fj,10Ff 39 praestiterit, totidem lectas ex more bidentis.’ praestiterit melius erit* 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie,11If / melius est uel oportet 11Fa / et oportet mactare secundum consuetudinem mactantium oues 11Fa lectas sine macula 11Ie more antea 9Fk bidentes accusatiuus 11Fd / oues 9Fb,11Ie,11If / oues circa bimatum habentes duos dentes eminentiores 446 11Fd * erit est 9Fj , fuerit 9Fk , add. tibi 11Ie 40 talibus adfata Aenean (nec sacra morantur talibus dictis 10Ea,11Ie / uerbis 9Fb,11Fa,11If / necessariis 9Fb,11Fd adfata allocuta est 11Fa / allocuta illa sacerdos 11Fd / Sibilla 9Fb,9Fk,11Fa / Deiphobe 11Ie sacra sacrificia 10Ea,11Fd,11Ie / implere 10Ea / offerre 11Fa,11Fd morantur tardant 10Ea / nullas moras faciunt in offerenda sacra quae iussit Sibilla 11Fa / quia statim facta sunt 11Ie 41 iussa uiri) Teucros uocat alta in templa sacerdos. iussa a Sibilla 11Fa uiri Aeneae 11Ie uocat Sibilla 9Fk Teucros Troianos 11Fa / Aeneam et Achaten 9Fb,11I / Eneam et Achatem quoniam illic non omnes fuerant* 10Ea,11Fd alta templa in templum** Apollinis 11Fa,11Ie sacerdos Sibilla*** 9Fb,11Fa,11Fd / Deiphobe 11Ie / ipsa 11Fa * illic non omnes fuerant non fuerant illic omnes 10Ea ** in templum cancell. 11Ie *** Sibilla add. filia 9Fb 42 Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum, excisum illum templum 11Fa / describit locum ubi conduxit eos 11Ie / hoc est ibi erat* 9Fb Euboicae Cumanae 9Fm,11If / montis Cumani 9Fj,9Fk,10Ff / montis Cumani quem Euboyci habitauerunt 447 11Fd / quia de Euboica uenissent 9Fb / in similitudinem antri erat excisum illud templum Euboicae rupis 11Fa ingens in 9Fm / hoc est 9Fm / est 10Ea / erat 11Fa / effexegesis 9Fk rupis et 9Fm / montis 9Fj in antrum in similitudinem antri 448 9Fj,9Fk,11Fa / in similitudinem antri uel interiorem longitudinem 11Fd / post templum erat hoc antrum in latere montis** sub rupe aliqua 11Ie * hoc est ibi erat est ibi 11Fd , erat 11Ie ** montis cancell. 9Fj,10Ff

445 Ser. Aen. 6,38 446 Ser. Aen. 6,39 Ser. Aen. 4,57: ‘bidentes’ autem dictae sunt quasi biennes (…); sunt etiam in ovibus duo eminentiores dentes inter octo, qui non nisis circa bimatum apparent. 447 Ser. Aen. 6,42 448 Ser. Aen. 6,42

146 43 quo lati ducunt aditus centum, ostia centum, quo ubi 9Fm,10Ea / eo quod 9Fk / ad quod templum 9Fb,11Fa / ad quem locum 9Fj / ad quod antrum 11Ie lati magni 9Fm / ampli 11Fa / spatiosi 11Ie ducunt homines 11Fa ,11Ie ,11If aditus uie 11Ie / sunt 9Fk / ab adeundo per quem ingredimur 449 11Fd / adeuntibus ab adeundo dictum 9Fk / dicuntur ab adeundo 10Ea ostia centum sunt ibi 11Ie / ducunt 9Fk / finitus pro infinito 450 11Fd / per quem ab aliquo arcemur ingressu ab ortando dicta dictum 11Fd / Centum uiis peruenitur ad antrum illud ubi sunt etiam centum ostia per quae exeundo responsa Sibille audiebantur ab extra antro fores manentibus. uel dicit hoc quia quotiens Sibilla respondebat uaticinando per centum locutiones respondebat nec plus nec minus 11Ie 44 unde ruunt totidem uoces, responsa Sibyllae. unde a quo 11If / ex quo aditu 9Fm / ex illo templo 11Fa / ex quibus ostiis 11Ie ruunt prodeunt 11Fa / producunt 11If totidem tot 11Fd / centum 11Fa uoces sermones 9Fb,11Fd / tot sermones 451 9Fk responsa quae* sunt 9Fb,9Fm,11Fa / scilicet 11Ie / efexegesis 11Ie Sybillae difinitiue dixit 11Fa * quae cancell. 9Fb 45 uentum erat ad limen, cum uirgo ‘poscere fata uentum uenerant* 9Fb,9Fk,11Fd / ab illis 9Fk,11Ie / uenerant Aeneas et socii illius ad [h]ostium illius templi 11Fa limen templi Appolinis 9Fb,11Fd / templi illius** 9Fm,11Fa / templi 11Ie cum tum 9Fb ,11If uirgo Sibilla 9Fb ,9Fk ,11Fa ,11Fd poscere petere 11Fa / poscunt fata preces et uota noli hec ipsa diferre 11Fd fata responsa 9Fk,11Fa,11If * uenerant add. illi 9Fk ** templi illius illius templi 11Fa 46 tempus’ ait; ‘deus ecce deus!’ cui talia fanti tempus ó Aenea 9Fb,11Fa / est 9Fb,9Fj,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie,11If deus Apollo 9Fm,11If / uenit 11Ie / uicinitate templi 452 9Fk / uox est insanientis Sibyllae 11Fa / bis posuit ‘deus’ ostendit uere esse presentem illum 11Fd cui Sibillae 9Fb ,9Fk ,11Fa ,11Ie talia uerba ‘ecce deus’ 11Fa / dum loqueretur 9Fb / dum enim ante fores loqueretur 11Fd 47 ante fores subito non uultus, non color unus, fores templi* 9Fm,11Fa,11Ie

449 Ser. Aen. 6,43: non sine causa et aditus dixit et ostia: nam Vitruvius qui de architectonica scripsit, ostium dicit per quod ab aliquo arcemur ingressu, ab obstando dictum, aditum ab adeundo, per quem ingredimur. 450 Ser. Aen. 6,43: finitus numerus pro infinito est , licet possit et rationabiliter dictum esse: responsa enim Sibyllae in hoc loco plus minus centum sermonum sunt. inveniuntur tamen Apollinis logia et viginti quinque et trium sermonum: unde melius est finitum pro infinito accepi. 451 Ser. Aen. 6,44 452 Ser. Aen. 6,46

147 uultus mansit 9Fk / erat 9Fb,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd / non fuit ille unus sed multiplex 11Fa color mansit 9Fk / erat 11Ie unus idem 9Fm,10Ea,11Fd / similis 9Fb,9Fm / similis sicut antea 11Fa / quia propter spiritum se uexantem multotiens et uultus et color mutabatur 11Ie * templi add. illius 11Fa 48 non comptae mansere comae; sed pectus anhelum, mansere illi 9Fk,11Fa comptae compositae 9Fb,11Fd / ornate 9Fk,11Fa,11Ie,11If / antea 9Fm,11Fa / nam propter sacra resolutae sunt* 453 10Ea,11Fd pectus eius 11Ie / erat 9Fb,11Fa,11Ie / mansit 9Fk / tum et 10Ea,11If anhelum anxium 11Ie / laboriosum uel aegrum i. fuit ei 9Fm / egrotum 9Fb,11Fd / egrotum de spiritu Apollinis 10Ea / fatigabundum concussum scilicet a numine 11Fa * sunt erant 10Ea 49 et rabie fera corda tument, maiorque uideri rabie de 9Fj,9Fm,11If / insania 9Fm,11Fa / propter insaniem 9Fb,11Fd / furore a deo immisso 11Ie corda illius 9Fk,11Fa / eius 11Ie tument inflantur 9Fb,11Fd / turgent 11Fa maiorque Sicut solebat in uaticinantibus apparere numinis presentia. quod humanis inludebat aspectibus. unde ait 'maiorque uideri' non enim erat re uera 454 11Fd uideri uidebatur 9Fb ,9Fj ,9Fk ,9Fm ,10Ea ,10Fc ,11Fa ,11Fd ,11Ie / cepit 11Ie / Sibilla 9Fk / maior esset quam esset 11Fa 50 nec mortale sonans, adflata est numine quando nec erat 9Fb / uidebatur 10Ea / uidebatur esse maior i. mortalem uocem habebat alia enim est uox numinum alia hominum 455 11Fa mortale est diuinum 11Ie / non humanam uocem emittebat 9Fb,11Fd sonans illa 9Fk / loquens 11Ie adflata est 9Fk / inspirata 11Fd,11Ie / nondum deo plena sed afflata uicinitate numinis 456 11Fd / Sibilla non repleta adhuc 11Fa numine di 9Fk quando siquidem 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fc,10Ff,11Fa / siquidem uel pro quia uel pro dum 11Fd / pro quandoque 11Ie / siquidem nam coniunctio est non aduerbium 457 11Fd / quasi dicit et merito sic se habebat quando etc 11Ie 51 iam propiore dei. ‘cessas in uota precesque, propiore uiciniore 11Fa dei Apollinis 11Fa cessas cur cessas 9Fb / tardus es ad uota facienda* 458 9Fb,9Fk,9Fm,11Fa,11Fd / non precaris deum et facis uota 11Ie

453 Ser. Aen. 6,48 454 Ser. Aen. 6,49 455 Ser. Aen. 6,50: alia enim numinum vox est, ut ‘nec vox hominem sonat (Aen. 1,328)’, item ‘ vocisve sonus vel gressus euntis (Aen. 5,649).’ 456 Ser. Aen. 6,50 457 Ser. Aen. 6,50 458 Ser. Aen. 6,51

148 uota sacrificia precesque dei 11Ie * uota facienda add. et preces 11Fa 52 Tros’ ait ‘Aenea? cessas? neque enim ante dehiscent tros ó 9Fj,10Fc,11Fa,11Ie / Troianus 9Fb,10Ff,11Fa / Troius 9Fk / principale dixit pro diriuatiuo ‘Troius’ 459 11Fd / primitiuum est pro diriuatiuo Tros i. Troius 11Fa ait Sibilla 9Fk ,11Ie ,11If neque non 11Ie enim quasi dicit non debes cessare quia etc 11Ie ante quam sint uota et preces 10Ea / quam tu* persoluas preces** 9Fk,9Fm,11Fa,11Ie dehiscent aperientur 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea,11Fa,11Fd / cessas fundere preces 9Fb / sponte sua aperientur nam cum responsa dabat Apollo per se omnia ostia patefiebant 11Ie Aenea ó 11If * tu cancell. 11Fa ** preces et uota soluas 9Fk , in preces dei et uotas 11Ie 53 attonitae magna ora domus.’ et talia fata attonitae mirandae 9Fb,11Fd / stupende 460 9Fj,9Fk,10Ea,11Fa,11Fd / facientis atonitos 461 10Ff / quia facit homines atonitos 11Ie magna magni aditus 11Fa ora ostia 9Fb ,9Fm ,11Fd ,11Ie domus genitiuus 11Fd,11If / genitiuus est 11Fd talia uerba 11Fa fata locuta 9Fj,9Fk,11If,11Ie / Sibilla 9Fb,9Fm,11Fa,11Fd,11Ie 54 conticuit. gelidus Teucris per dura cucurrit conticuit siluit 11Fa / Sibilla 9Fk gelidus frigidus 11Fa Teucris Troianis 11Fa / datiuus 11Fd dura ualde* 9Fb ,11Fa ,11Fd cucurrit tunc 11Fa * ualde add. fortia 11Fa 55 ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo: tremor pauor 9Fb,11Fd / timor 11Fa rex Aeneas 9Fb,9Fk,11Fa,11Ie,11If ab imo a mentis intimo 462 9Fb ,9Fk ,10Ff ,11Fa ,11Fd 56 ‘Phoebe, grauis Troiae semper miserate labores, Phoebe ó 9Fb,9Fj,10Ea,10Fc,11Fa,11Ie,11If grauis accusatiuus 9Fb,11Fd.11Ie miserate miserabiles 9Fb / qui miseratus es 11Fa / bene miserate quia Troia defendi potuit. ideo non dixit qui defendisti sed miseratus es 463 11Fd

459 Ser. Aen. 6,52 460 Ser. Aen. 6,53 461 Ser. Aen. 6,53 462 Ser. Aen. 6,55 463 Ser. Aen. 6,56

149 57 Dardana qui Paridis derexti tela manusque Dardana Dardana dicit ut genti non adulterio praestitisse uideatur 464 11Fa qui Febus 9Fk derexti direxisti 9Fb,9Fj,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie,11If tela manusque eius 11Ie / illius 11Fa / Hoc est arti quia aliud sine alio esse non potest. uel dicit artem per tela ut nosset quid feriret et uirtutem per manus dedisti ut eius fata compleret 465 11Fd / Paris in quid Achillem strauit sed ut hoc ei proueniret tuum numen effecit. tu enim tela eius in hostem acerbissimum librata torsisti 11Fd / Filius Eaci et Tetichi deae. fabula talis est Achilles a matre tinctus in Stygem paludem toto corpore inuulnerabilis fuit excepta illa parte qua tantus* est qui cum amatam Polixenam ut in templo acciperet occisus est insidiis Paridis latentis post simulachrum unde fingitur quod tenente Paris Apolline direxerit tela. et bene ‘direxisti’ quasi ad solum locum uulnerabilem 466 11Fd * tantus lege tentus 58 corpus in Aeacidae, magnas obeuntia terras corpus contra corpus Achillis 9Fm Aeacidae Achillis 9Fb ,9Fk ,10Ea ,11Fa ,11Ie obeuntia circum 9Fm / cingentia 467 9Fj,10Fc,10Ff,11Fd / circumdantia 11Fa,11If,11Ie / tot maria terras cingentia 9Fk / oceanus ambit omnes terras 9Fb,11Fd terras Hoc uidetur falsum quia Aeneas non intrauit mare oceanum quod terras circuit. siquidem mediterraneum mare natauit ubi ad Italiam uenire posset sed hoc dicit quia ab eo mare quod terras circuit deriuatur hoc mediterraneum et alia omnia maria 468 11Ie 59 tot maria intraui duce te penitusque repostas tot totum pro parte et significat partem maris nauigasse non totum sed icirco tot maria quoniam quamuis unum tamen per inmensa. diffusum pro locorum qualitate naturam imitate 469 11Fd intraui nauigaui 11Fa / ego 9Fk te te ducatum prebente s. intraui 11Fa penitusque intraui 9Fb,11Fa,11Fd / multo remotas i. intraui te duce 11Ie repostas auias 470 9Fk,10Ff / separatas 11If / repositas 11Fa,11Ie / remotas 9Fk,11Fd / remotas longe repostas 9Fb / separatas a nobis 9Fm,11Fa * remotas add. longe 9Fk 60 Massylum gentis praetentaque Syrtibus arua: Massylum pro Africae 9Fj / Maurorum 9Fj,11Fa / Mauris 9Fk / Massiliorum 10Ea / nomen proprium gentis 11Ie / Maurorum speciem posuit pro genere nam Aeneas ad Africam uenit cuius partem constat

464 Ser. Aen. 6,57: ‘Dardana’ autem ideo, ut non adultero, sed genti praestitisse videatur. 465 Ser. Aen. 6,57 466 Ser. Aen. 6,57 467 Ser. Aen. 6,58 468 Ser. Aen. 6,58: terras cingentia. Oceanus quidem ambit omnes terras: et licet iste per ea maria navigaverit quae terras cinguntur, tamen non dixit inproprie, cum de Oceano ista nascantur. 469 Ser. Aen. 6,59: dicendo ‘maria’ partem eum maris navigasse significat, non totum mare: mare enim elementum est totum, maria vero partes maris, sicut et terrae partes sunt, terra vero totum elementum est . 470 Ser. Aen. 6,59

150 esse Massilyam* 471 10Ea,11Fd praetentaque circumfusa 472 9Fb,9Fj,9Fk,10Ff,11Fd / circumdata 10Ea,11Fa / perpedita 11Fa / ualde extenato 11Ie / intraui 9Fb,9Fm Syrtibus de 9Fj / super Sirtes 11Ie / intraui te duce 11Ie / te duce i. te ducatum prebente his intraui 11Fa arua intraui 9Fk,9Fm * partem constat esse Massilyam pars est Massilia 10Ea 61 iam tandem Italiae fugientis prendimus oras. tandem ad ultimum 11Fd / qui a nobis fugere uidetur 11Fa / post longum tempus nauigationis scilicet post VII uel VIII annos 11Fa fugientis fugitiuae 9Fb / genitiuus 9Fj / accusatiuus 11Fd prendimus tetendimus 10Fc / intrauimus 11Fa / te duce 11Ie / quippe fuientem Italiam 473 9Fk oras fines 9Fj ,11Fa 62 hac Troiana tenus fuerit fortuna secuta; hac Troiana tenus hucusque 9Fb,9Fj,11Fa / utinam 11If / extrema pars 10Ff / nec sit finis 9Fk,10Ea / hactenus hucusque idest hic sit finis 474 9Fk,11Fd / et non amplius persequatur 9Fb,11Ie / ut oramus 11Ie fuerit fuit 9Fb,11Fd / sit 9Fb,11Ie / idem non est 11Fa / dignum ut Troiana fortuna prosequatur nos ad Italiam 11Fa fortuna mala 9Fk,10Ea,11Fa / mala miseria 9Fb,11Fd / que mala extitit 11Ie secuta nos 9Fb,11Ie / Subaudi nos ut non fato suo uideatur laborasse sed patrie. icirco dixit hucusque nos persecutum fuit fatum Troiae 11Fd 63 uos quoque Pergameae iam fas est parcere genti, uos ó 9Fk,11Fd,11Ie Pergameae Troianae 9Fk,10Fc,11Fa,11Ie / Troianorum 9Fm parcere misereri 9Fb,11Fd fas licitum est quia se uictam fatetur 475 9Fk genti quasi dicit ‘satis persecuti estis eam. oportet ut iam ignoscatis ei’ 11Ie 64 dique deaeque omnes, quibus obstitit Ilium et ingens dique ó 10Ea,11If / ó date 9Fb deaque ó 10Ea ,11If omnes diis 9Fk / ó omnes 11Fa quibus uobis 11Fa obstitit contra stat 9Fb / contra stetit 9Fk / nocuit 9Fm,10Fc Ilium Troia 11Fa,11Ie / arx regia 11Ie ingens magna 11Fa / quod propter suam culpam inimicati estis Troiae 11Ie 65 gloria Dardaniae. tuque, o sanctissima uates, Dardaniae Neptuno quod Laomedon non tribuit filiam suam Palladi et lunam quod

471 Ser. Aen. 6,60 472 Ser. Aen. 6,60 473 Ser. Aen. 6,61 474 Ser. Aen. 6,62 475 Ser. Aen. 6,63

151 <…rete> s. a Paride 11Ie tuque ó 11Ie uates Sibilla 9Fk ,11Fa ,11Ie 66 praescia uenturi, da (non indebita posco uenturi rerum uenturarum 476 9Fb / futurarum rerum 11Fa,11If da a 11Ie / dic 477 9Fb, 9Fj,11Fa / concede 11Ie / dic s. que restant 11Fd non e 11Ie / deest ‘si’ 478 10Fc,10Ff / deest ‘si’ cura est 9Fm / ‘si’ quid deest siquidem est certe 11Fa / quia fata mihi spoponderunt et decreuerunt ea 11Ie indebita debita 11Fd / non aliena 9Fb 67 regna meis fatis) Latio considere Teucros fatis consencientibus 9Fb,11Fd / non obsiste mihi fata 11Fa Latio d 11Ie / in 9Fb ,9Fk ,9Fm ,10Ea ,10Fc / in Italia 9Fj considere / b 9Fk / c 11Ie / liceat dic 9Fb / et da 10Ea / dic qualiter possint considere 479 11Fa / litore 11Fd Teucros b 11Ie / yperbaton 480 10Fc 68 errantisque deos agitataque numina Troiae. errantisque da considere 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,11Ie / per totum orbem uagantes 11Fa / accusatiuus 11Fd,11Ie agitata commota 11Fa / fatigata 10Ea,11Fa / uexata 481 11Fd / diuersim commota 11Ie / quo fata commota 11If numina eius dicit que secum ferebat 11Ie * da considere add. Latio 9Fk,11Ie 69 tum Phoebo et Triuiae solido de marmore templum tum si permiseritis considere Teucros 10Ea / postquam ad Italiam peruenero 11Fa / Hoc est ut solet miscet historiam. nam hoc templum in Palatio ab Augusto factum est. sed quia Augustus cohaeret Iulio qui ab Aenea ducit originem uult Augustum uota soluisse 482 11Fd / Hoc non adimpleuit Eneas sed et Octauianus in suo tempore ideo quod ad honorem eius ponit Virgilius ubi ostendat eum deuotum erga religionem deorum dum quod hoc Aeneas uouerat ipse adimpleuit 11Ie Phoebo Apollini 9Fj Triuiae Dianae 9Fb ,9Fj ,9Fm ,10Fc ,11Ie ,11If / Proserpinae 10Ea ,11Fd solido integro 11Fa 70 instituam festosque dies de nomine Phoebi. instituam perficiam 11Fa / edificabo 11Fa / ego 9Fk festosque et 9Fk / ludos Apollinares 9Fk / Ludos Ap[p]olinares qui secundum quosdam bello Punico secundo instituti sunt secundum alios tempore Syllano ex

476 Ser. Aen. 6,66 477 Ser. Aen. 6,66 478 Ser. Aen. 6,66 479 Ser. Aen. 6,66 480 Ser. Aen. 6,66 481 Ser. Aen. 6,68: aut mecum vexata (…) 482 Ser. Aen. 6,69

152 responso Martiorum fratrum quorum extabant ut Sybillina responsa 483 11Fd dies instituam 11Fa nomine que dies nominentur nomine Phebi 11Ie 71 te quoque magna manent regnis penetralia nostris: te ó Sibilla 9Fk,10Ea,11Fa,11Fd / ó uates 9Fm,11Fa / ó Deiphebe 11Ie manent expectant 484 9Fj ,9Fk ,9Fm ,10Ff ,11Fa ,11Fd ,11Ie ,11If / restant 9Fb regnis in 10Fc / faciam tibi templum ubi ut numen coleris 11Fa penetralia templa 9Fm / secreta templorum* 485 9Fb,9Fj,9Fk,10Ea,11Fd,11Ie / quasi dicit etiam tibi instituam templa 11Ie nostris in 9Fj ,11Fa ,11Ie * templorum templi 11Ie 72 hic ego namque tuas sortis arcanaque fata hic illic 10Fc / in tuo templo 9Fb,11Fa,11Ie / in meis regnis 9Fm / Hoc factum est in tempore Tarquinii ultimi Romanorum imperatoris. tunc imperator sciens in libris Sibille Romanorum et aliarum gentium plures prophetias contineri aureis redemsit eos ab hac uel ab alia Sibilla timens ne sicut ceteri comburerentur 486 11Ie namque certe 11Ie tuas tua dicta 11Fa sortis Sibillina responsa 487 9Fb,9Fk,9Fj,11Fd / libros continentes tua responsa 11Ie arcanaque fata secreta dicta 9Fj,11Fa / euentus 11Ie / tua 11Fa / quae de meis fatis meorumque conscripseris 11Fd 73 dicta meae genti ponam, lectosque sacrabo, dicta a te 11Fd / responsa quae tu dixisti 9Fm / quae sunt de mea gente dicta 11Fa / quae dices de gente Romanorum 11Ie ponam et 9Fm / exponam 9Fb,11Fd sacrabo tibi 9Fk ,11Ie ,10Fc 74 alma, uiros. foliis tantum ne carmina manda, alma ó 9Fj,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd,11If,11Ie uiros sacerdotes 9Fb,9Fk,11Ie / qui sint custodes 10Ea tantum oro 10Fc,11Ie / precor custodies qui custodiant tua dicta 11Fa ne ut non 11Ie manda mandes 9Fj,11Fa,11Ie / ne scribes 9Fb / commendes uel scribes 11Fd / hec definite ut ore loqueretur nec in foliis inscriberet 488 9Fk

483 Ser. Aen. 6,70 484 Ser. Aen. 6,71 485 Ser. Aen. 6,71 486 Ser. Aen. 6,72: (…) sed constat regnante Tarquinio quandam mulierem, nomine Amaltheam, obtulisse ei novem libros, in quibus erant fata et remedia Romana, et pro his poposcisse CCC. philippeos, qui aurei tunc pretiosi erant. quae contempta alia die tribus incensis reversa est et tantundem poposcit, item tertio aliis tribus incensis cum tribus reversa est et accepit quantum postulaverat, hac ipsa re commoto rege, quod pretium non mutabat (…) 487 Ser. Aen. 6,72 488 Ser. Aen. 6,74: ut Varro dicit, in foliis palmae interdum notis, interdum scribebat sermonibus, ut diximus supra (3,444).

153 75 ne turbata uolent rapidis ludibria uentis; turbata dispersa 11Ie / ideo precor ne mandas* carmina in foliis i. commendes et tradas 11Fa uolent carmina 11Ie ludibria inutilia 9Fj,11Fd / leuia 9Fk / irrisiones 11Ie / scilicet 10Ff / inutilia ab deludendo dicitur 9Fb / ineffecta et lusu digna 11Fa / uentis Solebat enim Sibilla ea que uaticinabatur discribere in foliis palmarum et ordinata in solo antri disponere quia si uentus ueniens disturbabat ea numquam curabat iterum ea disponere sic quod uaticinata peribant 11Ie * mandas lege mandes 76 ipsa canas oro.’ finem dedit ore loquendi. ipsa tu 489 9Fj,9Fk,11Fd,11If / ipsa Sibilla 9Fm / illa 10Fc / ut 9Fk,11Ie,10Fc / ut tu loquaris i. diuinas 11Fa canas dicas michi 10Ea oro precor 9Fb,9Fk,11Fd / ego 11Fa / nam mente plura loquebatur precando 11Ie finem terminum 11Fa / definiunt ei ut ore loqueretur 10Ff / definiunt ei ut ore loqueretur nec in foliis scriberet 10Fc,11Fa,11Fd dedit Aeneas 9Fb,11Fd,11Ie aue Ma* 10Ea * aue Ma probatio pennae 10Ea 77 At Phoebi nondum patiens immanis in antro at a 11Ie Phoebi f 11Ie / Apollinis 9Fm nondum c 11Ie / uacat 9Fj / abundat 9Fm / non ualens recte dare responsa 10Ff / quia quae nondum posset implere oraculolum sermones. aut ‘dum’ uacat et inpaciens 490 11Fd / quia necdum omnino possederat uel inuaserat eam spiritus sed ex parte 11Ie / ‘Nondum’ composita ad danda responsa uel dum uacat quod causa metri positum est et non patiens est impatiens 11Fa patiens d 11Ie / nominatiuus est hic ideo genitiuus 9Fb immanis e 11Ie / ferox 11Fd in ipsa 9Fm,11Fd antro in spelunca 11Fa / sola enim intrauerat in antrum ceteris ante fores manentibus 11Ie 78 bacchatur uates, magnum si pectore possit bacchatur furit 9Fb,9Fk / insanit 11Fa,11Ie / bene ‘bachatur’ idem enim est Apollo qui Liber pater 491 11Fd uates Sibilla 10Ea ,11Fa ,11Ie / b 11Ie magnum quia unicuique deus qui colit magnus uidetur 11Fd si laborans 11Ie pectore a 9Fj,11Fd / suo 11Fa,11Fd / quo modo suo 9Fb 79 excussisse deum; tanto magis ille fatigat excussisse excutere 9Fb,9Fj,9Fk,10Fc,10Ff / extraxisse 11Ie / nimis enim eam molestabat 11Ie /

489 Ser. Aen. 6,76: pro ‘tu’. 490 Ser. Aen. 6,77 491 Ser. Aen. 6,78

154 Excutere tempus pro tempore est Attica figura qua nos uti non conuenit. ipsa enim licenter utuntur poetae. excuti enim proprie de equis dicimus quia Phoebus equis utitur et Sibillam quasi equum Appolinem quasi equitem inducit et in ea translatione permanet 492 11Fd deum Apollinem 9Fk,10Ea tanto anacoliton 9Fb / quanto magis eum uolebat excutere a pectore suo 11Fa / quanto magis illa laborat ut excusiat* Apollinem a se 11Fd / quanto illa uolebat eum expellere a se 11Ie ille Apollo 9Fb ,10Ea ,11Fd ,11Ie fatigat adfligit 11Fd / Sybillam 9Fk * excusiat lege excutiat 80 os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo. os illius 11Fa / Sibille 11Ie rabidum insanum 9Fj,9Fm,11Fa / facundum rabiae plenum 11Fd fera illius deae 9Fb corda eius 11Fa,11Ie domans Apollo 9Fb fingitque componit 9Fb,9Fk,9Fj,9Fm,10Ff / que dicenda sunt 11Ie / componit eam ad certam responsionem dandam 11Fa / componit ad moderationem scilicet certa dicendi 493 11Fd premendo ne multa loquatur 9Fb / dum premit 9Fm,10Ff,11Fd / eam 11Fd,11Ie 81 ostia iamque domus patuere ingentia centum domus antri 11Ie / genitiuus 11Fd patuere precibus 9Fk,10Ea,10Fc / precibus scilicet. et quae antea ostia erant patefacta aditus esse coeperunt 494 11Fd / Aperta sunt precibus non manu hominum et quae antea ostia erant iam aditus esse ceperunt secundum Vitruuium sicut superdictum est 495 11Fa 82 sponte sua uatisque ferunt responsa per auras: sponte nullo cogente 11Fa uatisque Sibille 11Ie ferunt referunt 9Fk / adferunt ipsa centum ora 9Fb / illa ostia 11Fa,11Ie / referunt uel responsa ostia proferebant extrinsecus et sonabant aure quod dicebatur interius 11Fd auras ad notitiam Troianorum 9Fm / per aerem ad notitiam Aeneae 11Fa 83 ‘o tandem magnis pelagi defuncte periclis o Enea 9Fb,11Ie tandem ista sunt responsa Sibillae 9Fb / uerba sunt Sibillae Aeneae loquentis 11Fa / nouissime ista sunt responsa 11Fd magnis de 9Fj pelagi maris 9Fj

492 Ser. Aen. 6,79: excuti proprie de equis dicimus: quod ideo traxit, quia Phoebus, id est Sol, equis utitur. et nunc Sibyllam quasi equum, Apollinem quasi equitem inducit et in ea permanet translatione: (…) ‘excussisse’ vero ‘deum’ pro ‘excutere’, tempus est pro tempore. est autem Attica figura, qua nos uti non convenit, quia hac licenter utuntur poetae. 493 Ser. Aen. 6,80 494 Ser. Aen. 6,81 495 vide Aen. 6,43

155 defuncte liberate 496 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,10Ff,11Fa,11Ie,11If / liberate de periclis 9Fj / erepte Aenea 11Fd / ó 10Ea / Liberate nam dicimus functos officio qui officia debita complerunt. hinc et defunctos mortuos dicimus qui compleuerunt uite officia 497 11Fd periclis a 11Fa / septimi 11Fd 84 (sed terrae grauiora manent), in regna Lauini terrae Italia 9Fj / in 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa / in terra quam in mari 11Fa / in terra uel pro terre i. per terram 11Fd / quasi dicit de periculis pelagi est liberatus 11Ie grauiora pericula 9Fb ,11Fd ,11Fa ,11Ie manent restant* 9Fk,10Ea,11Fd / expectant te 11Fa,11Ie Lauini Latini 9Fb / Lauinii 11Ie / ciuitas Lauini regis qui postea fuit socer Aeneae 11Ie / Alii Latini legunt cuius tunc erant. sed quia diuina loquitur postea enim Lauinium dicta sunt. licet possit ad Lauinium Latini fratrem referri qui illic ante regnauit 498 11Fd * restant tibi 10Ea 85 Dardanidae uenient (mitte hanc de pectore curam), Dardanidae Troiani 9Fk,10Fc,11Fa / ó 10Fc,11If mitte demitte 9Fm,9Fj,11Fd,11Ie,11If / proice 9Fb,9Fk,10Ea,11Fd / depone 11Fa / parentesis est. consolatur eum his uerbis 11Fa pectore tuo 11Fa curam sollicitudinem 9Fk,11Fa 86 sed non et uenisse uolent. bella, horrida bella, sed quasi dicat ueniet tempus quando nolent uenire propter bella 11Fa / hoc dicit propter plurima bella quae ibi eius* orta sunt 11Ie non dico 9Fj / cerno ego 11Fa et etiam 9Fm,11Fa uenisse illuc* 9Fb,11Ie / optabunt non uenisse 9Fm / sed penitebit eos uenisse illuc** 11Fa,11Fd uolent optarent 10Ea,11Fd / obtabunt 9Fb / desiderabant 11If / Troiani 9Fk horrida cerno 9Fb / dico 9Fj,9Fk / effexegesis 11Ie bella contra hospitem uel cognatum 499 10Ff / quae ibi patiemini 11Ie * eius lege ei 11Ie ** illuc add. hac 11Ie *** uenisse illuc ibi uenisse 11Fa 87 et Thybrim multo spumantem sanguine cerno. Thybrim Tyberim 9Fj / fluuium 11Ie multo de 9Fj,11Fa / ut bellorum crudelitatem nimiam fore nunciaret 11Fd sanguine interfectorum 11Fa / dixit quorum qui e diuerso fuerant emersuri ex utriusque parte 11Fd cerno prophetia de bello quod facturus est contra Turnum500 10Ea / uidet quod facturus est Turnus 10Fc 88 non Simois tibi nec Xanthus nec Dorica castra non ó uia sicut illa duo flumina fuerunt apud Troiam similiter erunt apud Italiam Tibris

496 Ser. Aen. 6,83 497 Ser. Aen. 6,83 498 Ser. Aen. 6,84 499 Ser. Aen. 6,86 500 Ser. Aen. 6,87: quasi non praedicit, sed videt quod facturus est Turnus (…)

156 et Numicus 501 11Fa Simois pro Simois et Xancto habebis Tiberim 10Ea / quomodo Xanthum et Simois uidisti uidebis Tibrim 11Fd tibi est 10Fc Xanthus flumen 10F c / Per Xanthum intelligit Tiberim per Simoenta Numicum per Dorica castra exercitum Turni per Achillem ipsum Turnum 11Ie Dorica Greca 9Fb,9Fk,10Fc,10Ff,11Fa,11Ie,11If / quia Turnus Grecus fuit 10Ea / Greca est re uera nam Turnus Grecus fuit 502 11Fd 89 defuerint; alius Latio iam partus Achilles, defuerint deerunt 9Fb,9Fm,10Ea,11Fa,11Fd / sunt 9Fj,9Fk / in Italia 11Ie alius Turnus 11Fa / sicut Achilles paratus fuit ad pugnam apud Troiam similiter Turnus erit paratus ad Italiam 11Fa Latio in 9Fb ,11Ie ,11If partus est 9Fb ,10Ea ,11Fd ,11Ie / paratus 9Fb ,9Fj ,9Fk ,10Ff ,11Fa ,11Fd ,11If / tibi 11Ie / parallelus 11If Achilles Turnus 10Fc,11Ie / Turnum significat 9Fk / Turnus qui de genere Grecorum erat 9Fb / Turnum significat et sic hoc dictum est in Bucolicis ‘alter erit tum Typhis’ 503 11Fd * paratus add. ad pugnam 11Fa 90 natus et ipse dea; nec Teucris addita Iuno ipse dea 9Fk / Venilia 10Ea,10Ff / etiam 11Fa / de Venilia sorore amate uxoris Latini 11Fd / uxoris Latini regis 11Ie / Venilia sorore Amate 504 11Ie natus est 11Ie / Turnus 11Ie / ut Achillis i. Venilia 9Fb dea de 9Fj,10Fc addita inimica 505 9Fj,9Fk,9Fm,10Ff,11Fa / contraria 9Fb,11Fa / inimica uel conglutinata ad ipsos persequendos 11Fd / contraria hoc tractum est a Lucilio ille enim sic ponit 11Ie 91 usquam aberit, cum tu supplex in rebus egenis usquam in nullo loco 11Fd aberit unde aduersetur uobis 11Ie cum tum 9Fb ,11If supplex eris 9Fb / ueneris 9Fj,9Fm,11Fd / fueris humilis 11Fa egenis afflictis 11Fa / egens rebus auxiliariis 11Ie / per transitum ostendit famem futuram* 506 11Fa,11Fd * ostendit famem futuram futuram famem demonstrat 11Fa 92 quas gentis Italum aut quas non oraueris urbes! gentis accusatiuus 9Fb,11Fd Italum Italorum 9Fb ,9Fk ,10Ea ,11Fd quas ad cunctas gentes et ad omnes urbes Italiae auxilia postulabis 11Fa

501 Ser. Aen. 6,88: Tiberis et Numicus, in quem cecidit. 502 Ser. Aen. 6,88 503 Verg. Ecl. 4,34; Ser. Aen. 6,89 504 Ser. Aen. 6,90 505 Ser. Aen. 6,90 506 Ser. Aen. 6,91

157 oraueris orabis 9Fm,11Fa / praecaberis 10Ea,11Fd / postulaueris 9Fk 93 causa mali tanti coniunx iterum hospita Teucris causa est 11Ie / effexegesis 9Fk / quia sicut apud Troiam Helena causa bellorum fuit ita apud Italiam mulier causa bellorum erit i. Lauinia 507 11Fa / Sicut Helena fuit causa belli quae fuit extranea uxor Paridis sic uxor extranea uobis erit causa uestri belli 11Ie mali erit 9Fb,10Ea / tanti belli 11Fa tanti magni 11Ie coniunx Lauinia 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie / filia Latini 9Fb,11Fd / erit tibi 11Fd / erit i. mulier 11Fa iterum erit 9Fb ,9Fk ,10Fc hospita extranei 9Fb,9Fk / alienae 11Fa / quia Paris ab Helena fuerit susceptus hospicio 508 11Fa,11Fd / similiter i. ubi Helena extranea ibi 11Ie 94 externique iterum thalami. externique extranei 9Fb,9Fj,11Fd iterum erunt 9Fb,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd / et erit causa tanti mali 9Fb,11Fa thalami nuptiae 10Ff,11Fa / cubicula sponsalia 11Ie 95 tu ne cede malis, sed contra audentior ito, tu prodas 10Ff / ó Aenea ne cedes i. cedes locum tantis malis* 11Fa,11Fd / non fugias propter hec mala 11Ie cede cedas 509 9Fk,11Ie malis aduersa 9Fk / aduersitatibus 9Fb contra omnia mala 11Fa / ea mala 11Ie audentior fortior 9Fj / confidentior 10Ff / consolatur Eneam ne teritus tantis periculis deficiat 11Fa * tantis malis cancell. 11Fd 96 qua tua te Fortuna sinet. uia prima salutis qua quantum 9Fb / quamdiu 9Fj / quamdiu uel quamtum placuerit tuae fortunae necesse est ut feras aduersa 11Fd / quamtum aduerbium similitudinis pro qualitate uel quando 11If tua ultra tuas uires certare 11Fa te ire 11Ie / quam possis 10Ea sinet permittet 9Fb,11Fd / sinat 10Ea uia ratio 510 9Fj,10Ff,11Fd / oportunitatis 511 11Fd 97 (quod minime reris) Graia pandetur ab urbe.’ reris arbitraris 9Fb,9Fj,9Fk,11Fa Graia propter Euandrum 512 9Fk /auxiliis Grecorum s. tibi 9Fb / dabitur uel ostendetur 10Ea / Euandrum tangit qui ei auxilium praebuit contra Turnum 10Ea / a Grecis propter Euandrum et Tarcontem hoc dicit a quibus auxilia contraxit 11Fa /

507 Ser. Aen. 6,93: nam et Paris ab Helena fuerat susceptus hospitio. ‘hospita’ autem more suo dixit. et bene ne aliquid inputetur Aeneae, quasi fatorum hoc esse praedicit. 508 Ser. Aen. 6,93 509 Ser. Aen. 6,95 510 Ser. Aen. 6,96 511 Ser. Aen. 6,96 512 Ser. Aen. 6,97: propter Euandrum, qui eum in Tusciam missurus ad Tarchontem est.

158 Hoc est Euandrum tangit qui ei auxilia sua quanta potuit largitus est et prouidit aliena. genus enim eius ducebatur a gente Graiorum denique cum Aeneas ad eum uerba faceret ait ‘optime Graice genum’ 11Fd / Hoc dicit de Euandro hoc enim dixit filio suo qui Eneam contra Turnum adiuuaret in bello et isti qui ex Grecis fuerant 11Ie pandetur tibi 11Ie 98 Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla adyto ex 11Fa / ex secreto loco 9Fb,9Fk / loco uaticinationis 9Fj / ex templo 10Fc,11Ie / ex templo Apollinis 9Fm / ex secretiore parte templi 11Fa / ex secreto loco uaticinationis 513 11Fd dictis uerbis 11Fa Cumaea Cumana 9Fm,9Fj / propter discretionem i. Sibille 514 9Fb / bene Cymea propter alias 11Fd 99 horrendas canit ambages antroque remugit, horrendas timendas 9Fj,9Fk / resonandas 9Fm / pauendas 11Ie / terribiles 11Fa / aemulas propter aduersa quae accedentia nuntiauit uel admirabiles quia Grecorum promisit auxilia 11Fd canit prophetat 9Fb,11Fd ambages locutiones 9Fk / circumlocutiones 9Fj,11Fa / obuolutiones 11Ie / consilia 11Fa / qui promisit Grecorum auxilia 9Fb / antroque in 11Fa remugit sonat quia in antro pulsati colles clamore resultant 11Fd 100 obscuris uera inuoluens: ea frena furenti obscuris non intelligibilibus 11Ie / prophetis dictis 11Ie / uera et obscura confundens 9Fk / ipallage 10Ff / ypallage est hoc est ueris obscura inserens 10Ea / uera et obscura confundens est autem ypallage i. ueris obscura inserens 515 11Fd inuoluens implicans 9Fb frena talia 9Fm,10Fc / et talia moderamina tracta sunt ab equis 11Fa / Equis frena concutiuntur ut conciti fiant et acriorem in cursum excitentur et quasi concutiebat Apollo mentem huius uel ut fureret 516 10Ea / Sic enim cum furore loquebatur quasi frena ei Apollo concuteret quod sic equis ut conciti fiant acriorem incitentur ut cursum translatio 11Fd furenti uati 9Fb / Sibillae 9Fk,11Ie / illi uaticinanti 11Fa 101 concutit et stimulos sub pectore uertit Apollo. concutit Apollo i. loqui proibet 9Fb / sollicitat eam 11Ie stimulos b 9Fk / hos 11Fa / mordaces cogitationes 9Fm,10Ea / has moderationes 11Fa / furores 11Ie / calces 11If / prophetia 9Fm,10Fc pectore Sibillae 9Fb / illius 10Fc,11Fa uertit uersat 9Fb / mouit 11Fd / quiescere facit 10Ea Apollo a 9Fk / Equis frena concutiuntur ut conciti fiant et acriorem in cursum excitentur et quasi concutiebat Apollo mentem huius uel ut fureret 517 10Ea

513 Ser. Aen. 6,98: locum vaticinationis ostendit. 514 Ser. Aen. 6,98: bene addidit propter discretionem. 515 Ser. Aen. 6,100 516 vide Aen. 6,79 517 vide Aen. 6,79

159 102 ut primum cessit furor et rabida ora quierunt, ut postquam 9Fb ,11Fa ,11Fd cessit non penitus recessit* 518 9Fb,9Fk,11Fd / quid recessit 9Fj / imminutus est 9Fm / inminui cepit 11Fa / Obseruauit Aeneas furentem et ubi primum excusso deo ad humanum sensum resoluta est sic ab ea incipit loqui 11Fd furor uatis 11Fa / cessit ab ea 11Ie et ut 9Fb ora illius 11Fa / eius 11Ie quierunt cessauerunt 11Fa / seuire 9Fb * recessit discessit 11Fd 103 incipit Aeneas heros: ‘non ulla laborum, incipit fari 9Fb,10Ea / dicere 9Fj / sic loqui* 11Fd,11Ie / loquitur 9Fm,11Fa / sermone 11If heros uir potens 9Fb,9Fk / fortis 11Fa ulla omnia scio que tu dicis mihi 11Fa * sic loqui loqui sic 11Ie 104 o uirgo, noua mi facies inopinaue surgit; uirgo Sibilla 11Ie noua incognita 9Fb,11Fd / nichil nouum est mihi 10Ea mi mihi 9Fb,9Fj,9Fk,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie facies species 519 9Fm,9Fk,11Fd / similitudo 9Fb / inopinaue insperata 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm / insperata nomen est pro participio 520 11Fd / inconsiderata 10Fc surgit consurgo 9Fm / oritur 11Ie / Quasi dicit propter hec tua dicta non oritur in me aliqua cogitatio quam nondum consideraui quia omnia ista iam didici et cognoui 11Ie 105 omnia praecepi atque animo mecum ante peregi. omnia hi 11Fa / quae pertinent ad labores tantos 9Fb,11Fd praecepi antecepi 9Fb,11Fa / cognoui* 9Fj,9Fk,10Fc,11Ie / presciui 9Fm,10Fc / concepi 11If / compositum est ex pre et cepi 11Fa / omnia quae tu dicis antea audiui tam ab Heleno quam a patre meo 11Fa / cognoui uel antecoepi i. ab Heleno uel a patre qui ait ‘gens dura atque aspera cultu debellanda est tibi Latio est ( Aen.5,730 ) ’521 11Fd animo intellectu 11If / in 9Fm,11Fa / meo 9Fb,11Fa,11Ie peregi deliberaui 9Fm / cogitaui tractaui 9Fb,11Fd / pretuli i. ante cognoui 11Fa / compleui 11Ie * cognoui add. ante 9Fk,10Fc 106 unum oro: quando hic inferni ianua regis unum non solum sed praecipuum 9Fb,11Fd / praecipuum 11Fa / ut facias mihi 11Ie oro te 11Fa quando siquidem 9Fj,9Fk,9Fm,11Fa / coniunctio i. siquidem 522 9Fb,11Fd / pro

518 Ser. Aen. 6,102 519 Ser. Aen. 6,104 520 Ser. Aen. 6,104 521 Ser. Aen. 6,105 522 Ser. Aen. 6,106

160 quandoque 11Ie / quia 11If hic esse 9Fb ,11Ie inferni infernalis 9Fm,11Fa,11Ie ianua aditus 9Fm,11If / porta 11Ie regis Plutonis 9Fb ,9Fj ,9Fm ,11Fa ,11Ie / Orci 10Ea ,11Fd 107 dicitur et tenebrosa palus Acheronte refuso, dicitur esse 11Fa / dicitur esse hec 11Ie tenebrosa alta 9Fb,9Fj,11Fd / nigra 9Fb,9Fk / hic dicitur esse nigra et per hoc altum significat 523 11Fa palus lacu 9Fb,9Fj,9Fk / paludem pro lacu posuit 524 11Fd Acheronte fluuius 9Fk / fluuius inferni 11Ie / fluuius infernalis dicitur 525 9Fb / Acheros interpretatur sine gaudio 526 9Fm / Acheron fluuius est qui infunditur paludi inferorum 10Ea refuso redundante 11Fa / abundante 11Ie / quia Acheron fluuius infunditur et est palus ipsorum inferorum 11Fd / Acheron fluuius inferni dicitur refundere et constituere quandam paludem prope Cumas et inde esse dicitur descensus ad infernum 11Ie 108 ire ad conspectum cari genitoris et ora ire ut 9Fb / quomodo 10Ea genitores patris 11Fd / mihi 11Ie ora ad 11Fa / ad uultus 9Fb / ad aspectum 9Fm / ad presentiam 11Fd 109 contingat; doceas iter et sacra ostia pandas. contingat ut 9Fj,9Fk,10Ff,11Fa / eueniat 9Fb / qualiter eueniat 11Fd / mihi 11Ie doceas ut 9Fj / ‘ut’ minus est 11Fd / mihi 11Ie / oro 9Fb iter inferni 11Ie,11Fa sacra execrabilia 10Ea / uenerabilia aut exsecranda 527 9Fb,11Fd ostia illius 11Fa / Plutonis 11Ie pandas oro 9Fb / monstres 10Ea,11Fd / aperias 9Fj,10Ea,11Fa / mihi 11Fa,11Ie 110 illum ego per flammas et mille sequentia tela illum patrem 9Fk / reddit causam quare desideret ad eum ire 528 11Ie / iustum desiderium patris ostendit. magna enim karitas est quae in periculis comprobat genitorem meum 11Fa flammas Troiae 9Fb,11Fd mille innumerabilia 11Fd sequentia me 11Fa,11Fd,11If 111 eripui his umeris medioque ex hoste recepi; umeris meis 11Fa / de incendio Troiae et de armis Grecorum eripui illum 11Fa medioque de 9Fb / inimicorum 9Fb / de medio inimicorum 11Fd / ex medio hostium 11Fa recepi liberaui 9Fb,9Fj,10Ff,11Fa,11Fd,11Ie

523 Ser. Aen. 6,107: ‘tenebrosa’ autem nigra, per quod altam significat (…) 524 Ser. Aen. 6,107 525 Ser. Aen. 6,107 526 Ser. Aen. 6,107: Acheron fluvius dicitur inferorum, quasi sine gaudio. 527 Ser. Aen. 6,109 528 Ser. Aen. 6,110: meritum adprobat patris, ut iustum videatur esse desiderium.

161 112 ille meum comitatus iter maria omnia mecum ille pater* 9Fk,11Ie / Ancises 10Ea meum non spe salutis sed mei causa 529 9Fb,9Fk,11Fd / non propter se sed causa mei 11Fa comitatus est 9Fb,11Fa,11Ie / secutus 11Ie maria XII 9Fk / per 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea,11Ie / pericula** maris 9Fb,11Fd / omnia pericula 10Ff mecum [II] 9Fk / discurrit 9Fm * pater add. meus 11Ie ** pericula add. omnia 11Fd 113 atque omnis pelagique minas caelique ferebat, atque XII 9Fk omnis accusatiuus 9Fb,11Fd / omnia pericula maris et aeris mecum sustinuit 11Fa minas XIIII 9Fk / tempestates 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie / labores 11Fd caelique aeris 11Ie ferebat X 9Fk / sustinebat 9Fb,10Ea,10Fc,11Fd / bene imperfecto uerbo usus est et tale est quasi diceret et ‘si adhuc uiueret’ adhuc perferret 530 11Fa

114 inualidus, uiris ultra sortemque senectae. inualidus V 9Fk / inbecillis ipse 9Fb / senex 10Ea / faciebat autem hoc debilis 11Fa uiris VII 9Fk / et 11Fa / res suas 11Ie / accusatiuus 11Fd ultra V 9Fk sortemque VIII 9Fk / quietudinem 9Fb / possibilitatem 9Fb / ultra 9Fb,11Fa / sors senectae est otium et quies 531 10Ea / quietudinem et ocium 11Fd senectae VIIII 9Fk / senectutis 11Fd / suae 11Ie 115 quin, ut te supplex peterem et tua limina adirem, quin quin etiam 9Fb / certe 9Fb,10Ea,11Fd / insuper* 9Fk,11Fa,11Ie supplex ego 11Ie et ut 9Fb adirem accederem 9Fb / Hoc catatosiopomenon dictum est nam nusque reperitur supra hoc dictum nisi ubi Anchises ad filium suum dixit. ‘hoc casta Sibilla nigrarum multo sanguine ducet’ 11Fa * insuper add. immo 9Fk 116 idem orans mandata dabat. gnatique patrisque, idem genitor 9Fb,11Fd / pater 9Fk,11Fa,11Ie orans loquens 9Fm / petens me 11Fa / supplicans 11Fd / me 11Ie dabat mihi 11Fa ,11Ie gnatique Aeneae 9Fb,9Fm,11Fd / filii 9Fb / mihi 11Ie / mei 9Fk / mei et patris mei 11Fa patrisque Anchise 11Fd,11Ie 117 alma, precor, miserere (potes namque omnia, nec te alma ó 9Fb 9Fj ,10Ea ,10Fc ,11Fa ,11Fd ,11If / sancta 9Fk / Sibilla 11Fa precor te 11Fa namque et ideo hoc quero a te 11Ie

529 Ser. Aen. 6,112 530 Ser. Aen. 6,113: ut ante morte praeventus sit, quam ferre desierit. et mire inperfecto usus est tempore, ac si diceret ‘adhuc si viveret, ferret’. 531 Ser. Aen. 6,114: quia senectae sors quies est et otium (…)

162 118 nequiquam lucis Hecate praefecit Auernis), nequiquam inutiliter 11Fa / sine potentia 11Fd lucis in 9Fj / siluis 9Fb ,9Fk ,11Fa ,11Fd ,11Ie Hecate Diana 9Fk,10Fc / Proserpina 11Ie echate trium potestatum nomen* est ipsa enim est: Luna Diana Proserpina sed solam Proserpinam dicere non potuit propter lucos qui Diane sunt nec Dianam quia ‘Auernis’ ait unde elegit nomen in quo utrumque constabat 532 11Fd praefecit ordinauit 9Fb,11Fd / preposuit 9Fk,11Fd / exaltauit 11Fd Auernis infernalibus 9Fm,11Ie / illis locis 11If / infernalibus in quibus est Auernus signum autem Aricinum nemus 11Fa * nomen lege numen 119 si potuit manis accersere coniugis Orpheus si uere 9Fk / siquidem 11Fa / et hoc dico 11Ie potuit exemplis et comparatio ab inferiori 533 11Fa / quare non possum ista impetrare quae postulo 9Fb,11Fd / cur non possum ego descendere ad inferos et patrem uisitare 10Ea / tale est quasi dicat ‘si alii potuerunt descendere ad inferos cur non ego possum descendere’ 11Fa / Quasi dicit ‘si quia illi ex diis nati fuerunt potuerunt discendere ad infernum et ego bene potero quia ab Ioue natus sum’ 11Ie manis umbram 10Fc / animam* 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie / accusatiuus 11Fd accersere reuocare** 10Ea,11Ie,11If / euocare 9Fj,9Fb,9Fj,11Fd / aduocare 9Fk / euocare ab inferis 11Fa coniugis Euridicen 9Fb,10Ea / uxoris suae Euridicem 11Fd / suae 11Ie Orpheus Orpheus descendit ad infernum ut inde suam uxorem reducat 11Ie * animam animas 11Ie ** reuocare add. ad se 11Ie 120 Threicia fretus cithara fidibusque canoris, Threicia de Tracia 9Fb,11Fa,11Fd fretus adiutus 11Ie / confisus 9Fj / utens uel confisus 11Fd fidibusque canoris cordis bene sonantibus 534 9Fj,9Fk,11Fd,11Ie * cordis bene sonantibus cancell. cordis 9Fj , cancell. benesonantibus 11Ie 121 si fratrem Pollux alterna morte redemit si siquidem 9Fk,11Fa fratrem Castorem 9Fb,9Fm,11Ie,11If Pollux Helena et Pollux de Ioue nati sunt inmortales Castor autem Iouis fuit filius de Tindare et quia de parte matris mortalis erat fraterna pietas ei subuenit translatusque est inter deos hoc ideo dicitur quia horum stellae ita se habent ut occidente una oriatur altera 10Ea / Helena et Pollux de Ioue nati immortales fuerunt nam Castor Tydarei filius fuit cuius mortem suo interitu fraterna pietas redemit quod ideo fingitur quia horum stellae ita se habent ut occidente una oriatur altera 535 11Fd / Castor et Pollux gemini fratres fuerunt quorum alter i. Pollux post mortem ad celos alter

532 vide Aen. 6,18; Ser. Aen 6,118: Hecate trium potestatum numen est : ipsa enim est Luna, Diana, Proserpina. sed solam Proserpinam dicere non potuit propter lucos qui Dianae sunt, item Dianam, quia ‘Avernis’ ait: unde elegit nomen, in quo utrumque constabat (…) 533 Ser. Aen. 6,119: nititur exemplis quae inferiora sunt per comparationem, ut ipse videatur iustius velle descendere (…) 534 Ser. Aen. 6,120 535 Ser. Aen. 6,121

163 uero ad inferos discendit de quibus etiam fictum est ubi quadam parte anni Pollux pro amore fratris ad infernos descendat ille ad celos eleuetur postea uero reuertantur ad idem et hoc fit per singulos annos 11Ie alterna sua 9Fk redemit ut illum inmortalem faceret 11Fa 122 itque reditque uiam totiens. quid Thesea, magnum itque in infernum 9Fb redit uenit 9Fb / sepius iuit et uenit 11Fd uiam inferni 11Fa / ille Pollux 9Fm totiens saepe 11Fa Thesea Theseum 9Fb,9Fk / memorem 9Fm / Teseus cum amico Piritio Proserpinam rapturus descendit ad infernum uisusque est sedere super saxum ibi qui putans honorem sibi deferri sedit s. surgere nequiuit postea donec ab Hercule liberatus est qui et Cerberum inde adduxit cui Piritius datus fuerat ad comedendum 536 10Ea / Filius Neptuni Theseus cum amico Phirithio ad rapiendam Proserpinam ad inferna descendit et illic retentus fuit poenis et postmodum inde euadere nullis rationibus ualuit Phirithius cani Cerbero comedendus datus est. et Theseus ab Hercule liberatus et Cerberum adduxit Hercules ab infernis usque dum dii deprecati sunt ut remitteretur 11Fd / Durum exemplum posuit unde nec inmoratus est in eo. cum Theseus qui sacrilegus fuit illuc descendere dicitur cur ego non descendero 11Fa 123 quid memorem Alciden? et mi genus ab Ioue summo.’ quid omnes isti ad inferos descendisse dicuntur 11Ie Alcidem Herculem 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie,11If mi pro mihi 9Fb,11Fd,11Ie / origine duco ab Ioue 11Fa genus est 9Fk,9Fm,10Ea,11Fa Ioue Causa patris uidendi non faciam cum alii ob amorem alii ob iniuriam faciendam penetrauerunt sedes infernas potuit enim illi dici licuit quia diis geniti sunt. ideo ait ab summo Ioue genus mihi est quomodo et illis 11Fd summo ut illis 9Fb 124 Talibus orabat dictis arasque tenebat, orabat Aeneas 9Fk,11Ie / Sibillam 11Ie / deprecabatur Sibilla s. Aeneas 11Fa dictis uerbis 11Fa arasque ansas ararum sic enim faciebant orantes ut facilius exaudirentur 11Fa tenebat amplexabatur 9Fm / rogabant deos ararum ansas tenentes 537 9Fk / orare et tenere aras 9Fb / et orare et aras tenere supplicis est et deuoti 11Fd 125 cum sic orsa loqui uates: ‘sate sanguine diuum, sic cum sic loqui cepit 11Fa / tum sic respondit Sybilla his uerbis 11Fd orsa est 9Fj,9Fm,10Ea,11Ie / incipit 9Fb,9Fk,11Fd,11If / cepit 9Fm / tunc sic cepit loqui 9Fb

536 Ser. Aen. 6,122: durum exemplum, unde nec inmoratus est in eo. dicit autem inferos debere patere pietati, qui patuerunt infanda cupienti: nam hic ad rapiendam Proserpinam ierat cum Pirithoo et illic retentus luit poenas, (…) 537 Ser. Aen. 6,124

164 uates Sibilla 9Fk,11Ie sate ó 11Fa / nate 9Fb,9Fm / genite 11Fd / sanguine de 9Fj 126 Tros Anchisiade, facilis descensus Auerno: Tros ó 9Fb ,9Fj ,10Ea ,11Fa ,11Fd ,11Ie / Troiae 9Fm / Troiane 11Ie Anchisiade Anchise fili 9Fj,11Fa / Aenea 11Fd,11Ie / VIII 9Fk facilis leuis 9Fk descensus est 9Fb ,9Fj ,9Fm ,11Fd ,11Ie Averno infernorum 9Fb / ad infernum 9Fk / inferni 11Ie / pro inferis lacum ponit 538 11Fd 127 noctes atque dies patet atri ianua Ditis; noctes per noctes 9Fk,11Fd / noctibus 9Fm,11Fa,11If / omni tempore 9Fb dies per dies 11Fd / diebus 9Fm,11Fa,11If / omni tempore 11Fd atri nigri 11Fd ianua ingressus 11Fa / porta 11Ie Ditis iferni 9Fb / Plutonis 9Fk,11Ie / inferni quia Dis ipse est ortus 539 11Fd 128 sed reuocare gradum superasque euadere ad auras, reuocare retrouocare 9Fb / reuerti 9Fk / facilis quidem descensus est ad infernos sed difficilis regressus 11Fa superasque de poenis 9Fb / celestes 9Fk euadere ascendere 9Fk / sursum ire 9Fk,11Fd 129 hoc opus, hic labor est. pauci, quos aequus amauit opus difficilis 9Fb / est magnum 11Fa,11Ie / hec est difficultas uel difficilis 9Fm / difficilis est redire 11Fd / uel erit endiadis i. laboriosum opus 11Ie labor magna difficultas 11Fa pauci a 11Ie,11If / sunt 11Ie,11If / euadere 11Fd / reuocare gradum 9Fb / subauditi sunt qui possint reuocare gradum 11Fd / tria genera hominum 9Fb / Tria genera hominum i. quos in ortu siderum benignus inradiat aspectus et procreatos a diis et quos prudentia subleuat i. uirtus 540 11Fd Per infernum intelligit hic uitia. facile enim quislibet potest ad uitia precipitari sed ex uitiis ad uirtutes redire hoc est magnae difficultatis et pauci sunt quibus concessum sit facere. exponit tres maneries eorum qui redire ad uirtutes a uitiis possunt s. illi quos deus sine aliquibus precedentibus meritis sola sua clementia et bonitate ad se adtrahit de his dicit ‘quos eque amauit ’. item illi qui cum sint in hoc mundo ad uitia conantur per uirtutes et quasi per sua merita ad celestia eleuari et hoc est ‘aut ardens etc.’ item geniti a deis i. qui per sua facta et dei benignitatem adopti sunt in dei filios, uero martires 11Ie quos c 11Ie / scilicet 11Fa,11Ie aequus iustus 9Fb ,9Fk ,11Fa ,11Fd ,11Ie

538 Ser. Aen. 6,126 539 Var. Ling. 5,66: Dis pater dicitur infimus, qui est coniunctus Terrae, ubi omnia oriuntur, ubi aboriuntur; quorum quod finis ortus, Orcus dictus. 540 Ser. Aen. 6,129: tria genera hominum dicit ad superos posse remeare: quos diligit Iuppiter, hoc est hos quos in ortu benignus siderum aspectus inradiat, Iuvenalis ‘distat enim, quae sidera te excipiant modo primos incipientem edere vagitus (Sat. 7,194)’: quos prudentia sublevat, nam hoc est ‘quos ardens evexit ad aethera virtus’: item religiosos, quos a diis genitos dicit; consequens enim est ut deorum suboles religionibus vacet. ‘diis’ autem ‘geniti’ quia corporibus se infundebant potestates supernae, unde heroes procreabantur.

165 130 Iuppiter aut ardens euexit ad aethera uirtus, aut quos 10Ea ,11Fa ,11Ie ardens audax 9Fm,10Ea,11Fd / quos audax uel fortis exelluit 9Fb euexit sublimauit 9Fm / eleuauit 9Fj,9Fk,11Ie uirtus prudentia 10Fc 131 dis geniti potuere. tenent media omnia siluae, dis c 11If / a 11Fd / de 9Fj / et 11Ie / procreatis diis 9Fk / geniti a deis 9Fb / a diis generati s. fuerunt 11Fa geniti b 11If potuere b 11Ie / d 11If / reuocare iter 9Fb / reuocare gradum 9Fm / hoc facere 10Ea / sub illis potuerunt reuocare gradum 11Fd / ascendere ab inferis 11Ie / reuerti ad superos 11Fa media in medio circumdans 11Ie / quia polluta et inquinata sunt omnia ea quae media sunt tenentur 541 9Fb / Ostendit enim quid impediat ne facile inde redeatur media inferorum occupant siluae quas currens Cocytus ex omnibus partibus cingit 11Fd omnia tota 10Ff siluae iniquitates 11Fa / obsuritates uiciorum 11Ie 132 Cocytusque sinu labens circumuenit atro. Cocytusque fluuius 9Fk / Grece a lugere dictus 542 9Fb / fluuius uicinus Acheronti 11Fd / fluuium* inferni 11Ie sinu deflexione 9Fm / reflexione 11Fa labens defluens 9Fm / fluens 11Fa / currens 9Fb,11Fd circumuenit circumdat 9Fm,11Fa / cingit infernum 9Fb / circumuehit 10Ea / ex omnibus partibus cingit 11Fd / siluas 11Ie / Per siluas notat corporales uoluptates multis modis omnium allicientes per Cocitum uero qui interpretatur luctus notat inpedimenta presentis uite ubi sunt filii et uxores quae omnia quasi quibusdam lamentationibus inpediunt animam ad celestia eleuari uolentem enim hunc et (…) 11Ie atro nigro 11Fa * fluuium lege fluuius 133 quod si tantus amor menti, si tanta cupido est amor desiderium* 9Fk ,11Fa / est 9Fb ,10Ea ,11Fa ,11Ie menti tuae 9Fb,10Ea,11Fa,11Ie / animo tuo 11Fd tanta idipsum est 11Fa cupido amor uoluntas 9Fk / tibi 11Fa * desiderium add. tantum 11Fa 134 bis Stygios innare lacus, bis nigra uidere bis modo et post mortem 9Fb,10Ea / uiuo et morte uel eundo et redeundo 11Ie / Modo et post mortem quod dicit Ouidius eorum simulachra in inferno esse qui inter deos ab hominibus deputati sunt ut Liberi patris uel Herculis 543 11Fd

541 Ser. Aen. 6,131: causam reddit cur non facilis sit animarum regressus, quia omnia polluta et inquinata sunt: nam per silvas tenebras et lustra significat, in quibus feritas et libido dominantur. 542 Ser. Aen. 6,132: fluvius inferorum est , dictus απο τοΰ χωκύειν , id est lugere: nam Homerus sic posuit. est autem hic locus vicinus Acheronti, de quo diximus supra: qui ideo luctuosi esse finguntur, quia, ut exposuimus in primis partibus libri (Aen. 6,107), haec sacra morte hominis fiebant. Isid. Orig. 14,9,7: Cocytus (…) nomen accepit Graeca interpretatione, a luctu et gemitu. 543 Ser. Aen. 6,134: modo et post mortem. quod autem dicit Ovidius Aenean inter deos relatum, non mirum

166 Stygios palus imferni 9Fb / infernales 11Fd innare innatare 10Ea,11Fa / Aeneam 9Fk bis undo et redeundo 11Fd 135 Tartara, et insano iuuat indulgere labori, Tartara locus inferni 9Fk / locus infernorum profundus 544 11Fa,11Fd et si 11Fa ,11Ie insano magno 545 9Fj,9Fk,11Fa,11Fd / duro 9Fb / inmenso 11Ie / furioso 11If iuuat placet 9Fm / delectat 9Fb,9Fk,11If / te 11Fa,11Ie indulgere operam dare 9Fb,9Fm,10Ff,11Fa,11Fd,11Ie / parare impedimenti* 9Fk,11If / promittere 9Fb,11Fd * impedimenti cancell. 11If 136 accipe quae peragenda prius. latet arbore opaca accipe audi 9Fb,10Ea,11Fa,11If / cognosce 9Fb / agnosce 11Ie / intellige 11If / audi quid tibi primo curandum sit 11Fd peragenda facienda 9Fk / sunt 9Fb ,9Fj ,9Fk ,9Fm ,11Fa ,11Fd ,11Ie ,11If / tibi* 9Fb ,11Fa ,11Fd ,11Ie ,11If / quam descendas 11Ie / si est tibi desiderium ut eas ad inferos et redeas audi quod tibi est obseruandum 11Fa latet abscondetur 9Fk / occultatur 9Fj arbore in 9Fb,9Fj,9Fm,11Fa,11Ie,11If / ab 11If opaca obscura 9Fk / densa 9Fb,11Fd / spissa 11Fa * tibi a te 11Ie 137 aureus et foliis et lento uimine ramus, aureus aurei coloris 11Fd / ypalage 10Ff / philolocus 11Ie * foliis in 11Ie / ramo 9Fk et cum 11Fd lento in 11Ie / flexibili 546 9Fb ,9Fj ,9Fk ,11Fa ,11Fd ramus qui et folia et uimen habet aurea 11Fa / hoc est et folia et ipsa uimina habet aurea uel latet i. occultatur a foliis et uiminibus. sub integemento huius fabule de ramo aureo tangit Virgilius ueritatem historie talem. Orestes fugiens a Taurica regione cum Eufeginia sorore sua ueniens in Italiam cum simulacro Diane apud Ariciam constituit ei templum ubi etiam talem instituit legem ut numquam in ea sacerdos esset nisi peregrinus quia et ipse peregrinus fuerat. sic tamen ut qui succedere debebat singulari certamine cum precedenti dimicaret sacerdote et si uincendo occideret eum tunc ferebat ramum alicuius arboris consecrate Diane ad templum ipsius ad honorem eiusdem. nunc quia totum quod dicitur de descensione Aeneae ad inferos non est aliud nisi quod per nicromantiam sciscitatus est futura et in nicromantico opere oportebat eum aliquem hominem occidendo sacrificare ideo dicit eum debere afferre ramum quasi occidere aliquem sicut faciebat ille sacerdos qui ramum Diane afferebat. quod Eneas adimpleuit in Miseo tubicine suo de quo Sibilla dicit in ianua Eneae sub integemento quia oportet primo sepelire Misenum qui mortuus est et sic ad infernum descendere 547 11Ie /

est: nam, ut supra ( Aen. 4,654) diximus, necesse est etiam relatorum inter deos apud inferos esse simulacra, ut Herculis, Liberi patris, Castoris et Pollucis. (…) 544 Ser. Aen. 6,135 545 Ser. Aen. 6,135 546 Ser. Aen. 6,137 547 Ser. Aen. 6,136: licet de hoc ramo hi qui de sacris Proserpinae scripsisse dicuntur, quiddam esse

167 Filosophia uero que sub hoc integemento latet talis est. per ramum aureum auaritia intelligitur. per eam enim ad infernum plurimi demerguntur. uel per ramum qui quosdam habebat ramus(culos) et per eum descensus ad inferos patebat notatur luxuria quae quidem diuersas habet sub se species. alia est enim in uestibus alia in mulieribus etc. quae omnia ad inferos homines ducunt. uel aliter per ramum denotatur figura illa quam Pithagoras ad seriem humane uitae notandam composuit 548 . uel ad hunc modum per huius figurae inferiorem partem designatur uita hominis usque ad adolescentiam. usque tunc enim sine discretione boni et mali uiuunt postquam uero ad discretionis tempus uenit tunc arripit uel dextere uel sinistre partis uiam quod notant duo ramusculi in eadem figura ad dexteram et sinistram partem se ab alterutro diuidentes. per dexteram quae a tenuitate incipit et in latitudinem desinit intellegit uiam Elisii campi i. uia quam quis post adolescentiam in hominis operibus assumendo ad beatitudinem tendit quae quidem in principio arta et angusta est. quia arta est uia quae ducet ad regnum. in ultimo uero ad amplitudinem et spatiositatem terminat. per sinistram uero intellegetur uita reproborum quae a lato incipit et in tenuitatem terminatur atque angustiam quasi dicit Virgilius quicumque autem uel ad requiem uel ad penas iturus est et ad hoc oportet eum ire cum ramo i. per aliquam partem a ramo illo designatam. item aliter per infernum intelliguntur secreta philosophiae. per templum Ap[p]olinis ubi primo Aeneas ueniens plures picturas miratus est in foribus eiusdem notatur studium philosofie ad quod ap

ropinquantes rudes et inscii mirantur subtilitates et sententias philosophicas. per ramum aureum notatur sapientia et eloquentia 549 duo namque in auro signantur splendor per quod intellegitur eloquentia et materia ipsa qua sapientia designatur. per hunc igitur ramum aureum i. per eloquentiam que addiscitur in triuio et per sapientiam quae per quadruuium innotescent oportet quemque ad secreta et inuestigationem philosophiae accedere sed ad huc uero 11Ie / Ad archana philosophica possit accedere et uero si eius sapiens oportet et eum primus Misenum interficere quem s. Eneas interfecisse dicitur. in nicromantico sacrificio i. oportet abicere omnino a se uanam gloriam quae per Misenum notatur. Misenus enim dicitur interitus Eneas uero gloria qui Misenus a Tritone interfectus est. per Tritonem intellegitur contritio cordis per quam extinguere debemus et prorsus expellere mundanam gloriam hic etiam dicitur fuisse (cornicen) per quod officium uentus ore impellitur et emittitur quia tota humana gloria non consistit

mysticum adfirment, publica tamen opinio hoc habet. Orestes post occisum regem Thoantem in regione Taurica cum sorore Iphigenia, ut supra (Aen. 2,116) diximus, fugit et Dianae simulacrum inde sublatum haud longe ab Aricia collocauit. in huius templo post mutatum ritum sacrificiorum fuit arbor quaedam, de qua infringi ramum non licebat. dabatur autem fugitivis potestas, ut si quis exinde ramum potuisset auferre, monomachia cum fugitivo templi sacerdote dimicaret: nam fugitivus illic erat sacerdos ad priscae imaginem fugae. dimicandi autem dabatur facultas quasi ad pristini sacrificii reparationem. nunc ergo istum inde sumpsit colorem. ramus enim necesse erat ut et unius causa esset interitus: unde et statim mortem subiungit Miseni: et ad sacra Proserpinae accedere nisi sublato ramo non poterat. inferos autem subire hoc dicit, sacra celebrare Proserpinae. 548 Ser. Aen. 6,136: (...) de reditu autem animae hoc est: novimus Pythagoram Samium vitam humanam divisisse in modum Y litterae, scilicet quod prima aetas incerta sit, quippe quae adhuc se nec vitiis nec virtutibus dedit: bivium autem Y litterae a iuventute incipere, quo tempore homines aut vitia, id est partem sinistram, aut virtutes, id est dexteram partem sequuntur: unde ait Persius (...) ergo per ramum virtutes dicit esse sectandas, qui est Y litterae imitatio: quem ideo in silvis dicit latere, quia re vera in huius vitae confusione et maiore parte vitiorum virtus et integritas latet. alii dicunt ideo ramo aureo inferos peti, quod divitiis facile mortales intereunt (...) 549 Fulg. Cont. Virg. p.98,1: tunc ille: ’ergo ut antea diximus ramum aureum, id est doctrinam adeptus inferos ingreditur et secreta scientiae perscrutatur.’

168 nisi in laude quae ore procedens aures et corda quasi uentus inflat. inde quoque dicitur esse filius Eoli regis aerorum de qua gloria sic quodam sapiente dicitur ‘o gloria gloria nichil aliud es quam milibus hominum facto ubi aurium non inflatio magna 550 ’ 11Ie * philolocus lege philologus 138 Iunoni infernae dictus sacer; hunc tegit omnis Iunoni sacratus est Proserpinae 11Fa / Proserpinae 9Fb,9Fj,11If,11Ie / Proserpine dicitur aut scilicet execrabilis 9Fk / Proserpinae. dicitur Iuno celestis et Iuno infernalis 11Fd / Proserpina dicitur infernalis Iuno quia sicut Iuno dicitur posse apud Iouem et superos sic illa apud Plutonem et inferos 11Ie infernae infernali 11Fd / Proserpine infernali 9Fm dictus dicatus* 551 9Fb,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie / consecratur 11Fd / sincopa 10Ea sacer sacratus 11If hunc ramum 9Fb ,11Fa ,11Fd ,11Ie tegit defendit 10Fc / obscurat 11Fd / ramum 9Fj *dicatus add. ramus 11Fa 139 lucus et obscuris claudunt conuallibus umbrae. lucus silua tenebrosa sollicitudinibus 9Fk / re uera Aricinum nemus densum est 552 10Ea obscuris nigris 9Fj claudunt illum 11Fa / ramum 11Ie / operiunt s. hunc ramum 11Fd conuallibus in 9Fk,9Fm,11Fa / in obscuro loco et ideo cum difficultate reperitur 11Fa 140 sed non ante datur telluris operta subire ante non ante potest descendere ad inferos 11Fa datur alius 9Fm / tibi 10Ea / non permittitur siue iustis siue iniustis 553 9Fb,11Fd operta ad 11Fd / inferna 11Ie subire ire 9Fb telluris in inferiora terrae 9Fb / ad infernum 9Fk / ‘operta telluris’ secundum illos loquitur qui dicunt inferos in medio terrarum esse 554 11Fa / Tenebrosa i. secundum eos qui dicunt inferos in medio esse terrarum uel nemini permittetur scire quid terra occultet 11Fd 141 auricomos quam quis decerpserit arbore fetus. auricomos aureas comas habentes* 9Fk,9Fb,10Ea,11Fd quam quis aliquis** 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie / antequam 9Fb decerpserit abstulerit 9Fb,11Fd / auulserit 9Fk,11Fa arbore ab 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm / in ipsa 11Fa fetus ramum*** 11Fa,11Ie * aureas comas habentes auream comam habentes 11Fd ** aliquis add. ante 11Fd *** ramum add. aureum 11Fa 142 hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus hoc et reddit causam quare oportet eum habere ramum illum 11Ie

550 Boeth. Cons. 1,3,6: hoc est ó gloria gloria decies mille hominibus, cum nihil sint, animarum tumidum reddis! Hild. Mor. PL 171, 1050 D: ‘Gloria in milibus mortalium, nil aliud facta, quam aureum inflatio magna.’ 551 Ser. Aen. 6,138 552 Ser. Aen. 6,139 553 Ser. Aen. 6,140 554 Ser. Aen. 6,140

169 sibi tunc enim pulchra est i. sibi placet et letata est Proserpina cum sibi suum munus adlatum esse prospexerit 11Fd pulchra quae rapi meruit 555 11Fa suum sibi* carum 556 9Fb ,9Fj ,9Fk ,11Fa ,11Fd ferri portari 9Fk / offerri 11Fa Proserpina Iuno infernia 9Fb munus donum 9Fk * sibi cancell. 9Fb 143 instituit. primo auulso non deficit alter instituit commendauit 9Fk / ordinauit 9Fb,11Fd / definiuit 11Fa primo ramo* 9Fb,9Fk,10Ea,11Fd,11Ie auulso eradicato 11Ie deficit non deest 9Fb,9Fk / Per hoc notat si aliquis eloquentiam et sapientiam arripit non propterea minoratur ut ab aliis postea similiter non possit addisci 11Ie alter ramus 9Fb / Respondet ad hoc quod aliquis quereret si iste ramus semel abscinditur et postea iterum uelit infernum intrare quem ramum habebit 11Ie * ramo add. fracto 9Fk 144 aureus, et simili frondescit uirga metallo. aureus ramus 11Fa,11Ie simili in 11Fa frondescit in naturam redit 557 9Fb,9Fk / allegit lustra 11Ie / in naturam redit hoc est in similem materiam 11Fd uirga ipsa 11Fa metallo auro* 11Fa,11Fd / genus pro specie 11Fa * auro add . in 11Fa 145 ergo alte uestiga oculis et rite repertum ergo quandoque sine ramo descendere non poteris 11Ie alte late ubique 9Fb / intente 10Ea / profunde 11Fa / sublimi 11Fd / diligenter 11Ie uestiga inuestiga 9Fm,10Fc / inquire 9Fk,11Ie / require 9Fj / inquire omni intentione 558 9Fb / diligenter inquire 10Ff / considera illum 11Fa / ipsum* ramum 11Ie,11Fd / inquire omni intentione. ideo ait alte quia in densitate siluae non poterat reperiri intentis oculis in depressa 11Fd oculis cum 9Fb / tuis 11Fa rite pro ut ritus est 9Fb / reuerenter 11Fa / leniter uel sicut mos est 11Fd / recto more 11Ie repertum inuentum 9Fk * ipsum illum 11Fd 146 carpe manu; namque ipse uolens facilisque sequetur, carpe accipe 9Fk / conuelle 9Fb / illum manu 11Fa manu tua 11Fa namque bene dico ‘carpe’ 11Ie ipse ramus 9Fb ,11Fa ,11Ie

555 Ser. Aen. 6,142 556 Ser. Aen. 6,142 557 Ser. Aen. 6,144 558 Ser. Aen. 6,145

170 uolens non reluctans 9Fb,9Fk / uoluntarie 11Fa facilisque et facile 11Fa sequetur te 11Fa,11Ie / permittet se uelli 11Ie 147 si te fata uocant; aliter non uiribus ullis si hanc conditione dico 11Ie uocant ut infernas accedas domus 9Fb / si uoluntas deorum est ut descendas ad inferos 11Fa / permittunt ut descendas ad infernum 11Ie aliter alioquin 9Fb / nisi sit uoluntas deorum 11Fa / si non sineret te 11Ie uiribus ulla fortitudine 9Fb 148 uincere nec duro poteris conuellere ferro. uincere incidere 11Fd / stringere 11Ie / illum 11Fa / eum 11Ie duro cum 9Fb,11Ie / quia est et molle ferrum durum dicitur maiore uirtute 11Fd poteris poterit quis 559 9Fk conuellere abscindere 9Fb / soluere 9Fk / ipsum ramum 9Fm / illum discerpere precedire 11Fa ferro re uera ferro et est species 560 11Fa 149 praeterea iacet exanimum tibi corpus amici praeterea ac si diceret est et* alia oportunitas descendendi ad inferos idest Proserpinae sacra peragendi 561 9Fk,11Fd / est alia oportunitas descendendi ad inferos 10Ea / praeter hec quae supra dicta sunt quasi dicat ‘est tibi alia ratio descendendi ad inferos’ 11Fa iacet ad tuum detrimentum et funestationem 9Fb / ad tuum detrimentum 11Ie / contaminatum 10Ff exanimum mortuum 9Fk / sine anima 11Fd tibi tui 9Fk,9Fm,11Ie amici Miseni 9Fb,9Fk,9Fm,11Fd / sciomantia umbra anime prescibis te iturum inferna 11Ie * et cancell. 11Fd 150 (heu nescis) totamque incestat funere classem, nescis ó Aenea 9Fk / hec 11Fa incestat maculat 9Fb,9Fm,11Fd / polluit 9Fj,9Fk,10Ea,11Fd / conturbat 11Ie / illud corpus 9Fb / incestat. funestat. polluit nam funesta familia dicebatur donec defuncti corpus sepelietur 562 11Fa funere morte 9Fj,9Fk / ploratibus scilicet 9Fm / sua morte 9Fb,11Fa classem tuam 11Fa * sua cancell. 9Fb 151 dum consulta petis nostroque in limine pendes. consulta oracula* 9Fb,11Fa / responsa 9Fb,9Fm,11Ie / consilia 9Fm,11Fd / a me 10Ea / nostra 9Fk petis queris 9Fk nostroque dum 9Fk pendes sollicitus es 9Fb,9Fk,9Fm,11Fa / suspensus es 11Ie / pendere est proprie aliquid desiderare 10Ea / proprie dicitur aliquid desiderare audire 11Fa / sollicitus es et pendere

559 Ser. Aen. 6,148 560 Ser. Aen. 6,148: et genus esse potest et species. 561 Ser. Aen. 6,149 562 Ser. Aen. 6,150: polluit. et incestum est quaecumque pollutio.

171 proprie est desiderare aliquid audire 563 11Fd * oracula add. nobis 11Fa 152 sedibus hunc refer ante suis et conde sepulcro. sedibus sepulcris 9Fk,11Ie / sepeli eum ante 11Fa / sepeli 11Fd / hic notat eum oportet occidere suum socium in nicromantico opere 564 11Ie / pulchre dixit ‘sedibus suis’ proprie enim sunt mortuorum sedes quasi perpetua sepultura humati possident 11Fd hunc corpus 9Fk / Misenum 11Fa,11Fd / illum 11Fa ante prius 9Fk / quam ad infernum descendas 10Ea,11Fa / antequam exeas ad infernum 11Fd conde absconde 11Fd / colloca sepeli 9Fk sepulcro monumento 9Fb / in 11Fa / ipse exposuit quid sit ‘sedibus suis’ tum dicit ‘conde’ eum ‘sepulchro’ 11Fd 153 duc nigras pecudes; ea prima piacula sunto. duc ibi 11Ie / ad sacrificandum 9Fk / ad sacrificium* 9Fb,10Ea / postquam illum sepelieris s. huc adduc 11Fa / secundum morem sacrificantium nicromantice 565 11Ie / subaudi sacrificium eius sic enim incestationem factam poteris expiare 11Fd pecudes oues 10Ea,11Fd prima sacrificia 11Ie / ad celebranda sacra inferorum 11Fa / hae primae purgationes 11Fd / quae purificabunt te ut possis intrare inferna 11Ie piacula mundamina 9Fb / purgationes 9Fk / expurgationes 9Fm / purgamenta hoc est ad expiacionem pollutionis quae fuerat nata morte Miseni 566 11Fd sunto sint** 9Fb,9Fk,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie / ille fuit tibi ad expiandum 11Fa / iterum necromantia prouidebis i. sanguine alicuius 567 11Ie * sacrificium add. eius 9Fb ** sint add. tibi 11Fd , add. illi 11If 154 sic demum lucos Stygis et regna inuia uiuis sic demum postremum 9Fk / ad postremum et nouissime 568 * 9Fj,11Fa / tum postea 11Fd / purificatus 11Ie lucos siluas 9Fk / lucos infernales 9Fb / Stygios 11Fa Stygis inferni 9Fk / hunc sensum tam a Virgilio quam a ceteris idoneis auctoribus habuit hec particula 569 11Fa regna sic aspicies 9Fb inuia auia 9Fk / contra naturam 11Fd uiuis hominibus 9Fb ,9Fk ,11Fd ,11Ie * ad postremum et nouissimae nouissime uel postremum 9Fj 155 aspicies.’ dixit, pressoque obmutuit ore. dixit Sibilla 9Fb ,9Fk ,11Fd ,11Ie ,11Fa

563 Ser. Aen. 6,151 564 Ser. Aen. 6,149: (...) duo autem horum sacrorum genera fuisse dicuntur: unum necromantiae, quod Lucanus exsequitur, et aliud sciomantiae, quod in Homero, quem Vergilius sequitur, lectum est. sed secundum Lucanum, in necromantia ad levandum cadaver sanguis est necessarius, ut ‘pectora tunc primum ferventi sanguine supplet (Aen. 6,667)’ in sciomantia vero, quia umbrae tantum est evocatio, sufficit solus interitus: unde Misenus in fluctibus occisus esse inducitur. 565 vide Aen. 6,152 566 Ser. Aen. 6,153 567 vide Aen. 6,152 568 Ser. Aen. 6,154 569 Ser. Aen. 6,154: (...) et haec particula tam apud Vergilium, quam apud omnes idoneos auctores hoc significat, licet in aliis diversa significet.

172 pressoque clauso 9Fj,11Fd obmutuit siluit 9Fk,11Ie / Sybilla 9Fk / conticuit nec ulterius locuta est 9Fb,11Fd / ubito conticuit quia non propria sed aliena uoce loquebatur 11Fa 156 Aeneas maesto defixus lumina uultu Aeneas illo tacente 11Fa maesto tristi 9Fk,11Fa defixus deorsum fixa 9Fb / habens defixa lumina* 9Fk,10Ea,11Ie / defixa lumina habens per quod tristicia mentis ostenditur 570 11Fd / defixa habens lumina uel propter mortem Miseni uel propter inquisitionem rami 11Fa lumina habens tristitiam mentis 9Fb uultu cum 10Fc / propter mortem amici 9Fk * lumina cancell. 10Ea,11Ie 157 ingreditur linquens antrum, caecosque uolutat ingreditur uacat prepositio 571 9Fj / graditur 572 9Fk,11Fa / ambulat 9Fb,11Fd / egreditur 11Fa linquens dimitens 9Fk antrum Sibillae 9Fb caecosque occultos 9Fj,11Fa / obscuros 9Fk / frequenter 9Fk / ignotos quoniam incerta fuerant 9Fb / ignotos quoniam incerta fuerant nec intelligebantur quae sibi dixerat de morte sui amici 11Fd uolutat meditabat 9Fb,11Fd / cogitat s. Eneas 9Fk 158 euentus animo secum. cui fidus Achates euentus casus 9Fk / accidentia 9Fk / fortunas 11Ie / quod esset hoc quod uates predixerat 11Ie animo in* 9Fk,10Ea,10Fc,11Fa cui cum quo 9Fm ,10Fc / Aeneae 9Fb ,9Fk ,11Fa ,11Ie * in add. suo 11Fa 159 it comes et paribus curis uestigia figit. it uadit 9Fk / pergit 9Fj comes socius 11Fa curis sollicitudinibus 9Fk / et subito stat 9Fm uestigia pedum 9Fb / simili sollicitudine detentus incedit 9Fb / simili sollicitudine detentus incedit et stat subito quod cogitantes facere consuerunt 573 11Fd / simili sollicitudine detentus comes illi fit aut constitit quod solent sepe cogitantes facere 11Fa figit stat 9Fj,9Fk / Sicut aliquis uolens imitare* aliquem gressibus ponit uestigia in uestigiis illius. sic eisdem curis amicus eius cum animo Eneae premebatur 11Ie * imitare lege imitari 11Ie 160 multa inter sese uario sermone serebant, multa multum 9Fk / uerba 11Fa uario multiplici 9Fb

570 Ser. Aen. 6,156 571 Ser. Aen. 6,157 572 Ser. Aen. 6,157 573 Ser. Aen. 6,159

173 serebant tractabant 9Fb,9Fk,10Fc,11Fd / seminabant 9Fj / Aeneas et Achates 9Fk / seminabant unde sermo dicitur eo quod inter duos seratur 574 11Fa / loquebantur sermo enim dicitur quia inter utrumque seratur 11Fd 161 quem socium exanimum uates, quod corpus humandum quem diceret 11Fa exanimum mortuum 9Fj,9Fk uates Sibilla 9Fk,11Fa,11Ie quod diceret 9Fb corpus esse 11Ie humandum sepeliendum 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd 162 diceret. atque illi Misenum in litore sicco, diceret referret 9Fb atque statim 10Fg illi Aeneas et Achates 9Fk Misenum iacentem 11Fa sicco nudo 9Fb / hoc est litoris sicci 10Fg / in arena litoris sicci quia est et udum litus ubi pelagus terminatur 575 11Fd / O Virgili bene noueris et ideo sic loqueris scilicet tu deum pro deo Tritonem pro Aenea fingis qui inter Sara<…> undas nicromantiam immolauit Misenum 11Fa 163 ut uenere, uident indigna morte peremptum, ut postquam 11Fd,11Ie uenere uenerunt 9Fk / ad classem 11Ie indigna miserabili 9Fb,9Fk,10Fg,10Ea / pessima 9Fm Miserabili et non congrua eius meritis 576 . indigna mors est quia non conuenit uiro forti. nullus enim dolor talis existeret si in pugna cecidisset aut in campo 11Fd peremptum consumptum mortuum 9Fk / occisum 11Fa 164 Misenum Aeoliden, quo non praestantior alter Misenum dico 9Fb,9Fj,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie Aeoliden filium Aeoli 9Fj,9Fm,10Ea,11Ie / filius Eoli regis fuit 9Fb / Grecum 9Fk,10Fg / filium Eoli uel de Eolia regione 577 11Fa / filium Aeoli genitum de optimo genere 578 11Fd quo Miseno 11Fa,11Ie non fuit 10Ea,11Ie praestantior melior 9Fk ,10Fg ,10Ea ,11Fa ,11Fd / peritior 9Fb ,9Fj ,11Fd 165 aere ciere uiros Martemque accendere cantu. aere cum 11Ie / tuba* 9Fb ,9Fj ,10Fg ,11Fd ,11Fa ,11Ie / cornu 9Fk ,10Ea ciere prouocare 9Fj,9Fk,11Ie / uocare 10Ea,11Fd / euocare 11Fa / uocare si commouere in praelio 10Fg uiros bene uiros quia inbellosi timidi nullis hortatibus commouentur. ergo uiros non ad sexus discretionem posuit sed fortes uoluit intellegi 579 10Fg

574 Ser. Aen. 6,160: hic proprie dictus est sermo, qui inter utrumque seritur. 575 Don. Aen. 6,162 576 Ser. Aen. 6,163 577 Plin. Nat. 3,92: Aeolia insulae , quod Aeolus Iliacis temporibus ibi regnavit. 578 Don. Aen.6,164: Misenum Aeoliden, inquit, hoc est sanguine optimo genitum. 579 Don. Aen 6,165: dixit uiros, quoniam inbelles et timidi nullis hortatibus commoventur. uiros ergo fortis debemus accipere, non ad sexus discretionem.

174 Martemque bellum 9Fb ,9Fj ,9Fk ,10Ea ,11Fa ,11Fd / prelium 9Fm accendere prouocare 9Fb,10Ea,11Fd / concitare 11Fa / commiscere 9Fk cantu cum 11Ie / sono 9Fk / tubae 9Fm / flatu tube 9Fb / bucinae 11Fd / suo 11Fa * tuba add. ex aere 9Fb , add. aerea 10Fg,11Fa 166 Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum Hectoris et magnitudine Hectoris ostendit qualis fuerit 10Fg / Plurimum laudatur Misenus quia numquam illi societas nisi cum precipuis fuit nam post Hectoris mortem quem Achilles occidit non dispari uirtute uel factis 580 uirum secutus est 11Fd / Hic dicit quia usque ad mortem maxima gloria consecuta est Hectorem. post mortem eius dicitur adesisse Aeneae quia post mortem Hectoris nullus Troianorum tantam gloriam quantam Eneas acquisiuit 11Ie circum iuxta 9Fb hic demonstrandi 9Fb / Misenus 9Fk,10Ea,10Fc,11Fa,11Ie comes socius 9Fk Hectora Hectorem 9Fb / circum Hectorem 10Ea / in circuitu Hectoris 11Fa / accusatiuus Grecus est pro Hectorem 11Fd 167 et lituo pugnas insignis obibat et hasta. lituo tuba 9Fb,9Fj,9Fm,10Fc,11Fd / cornu 9Fk,11Ie / bucina duo officia ei adtribuit 10Fg / Lituus baculus augurialis est proprie sed hic pro ‘tuba’ ponitur genus tubarum est quo specialiter prouocantur ad pugnam milites 581 9Fb / Lituos dicitur uirga augurialis in summitate recurua ideo ‘cuius similitudinem facta tuba lituus’ dicitur 11Fa pugnas in 10Ea / circum 9Fb / in circuitu pugnantium incedebat 11Fa insignis gloriosus 9Fj / nobilis 10Fg,11Fa,11Fd,11Ie / clarus 10Fg obibat circumibat 9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,10Fc / circumdabat 11Fa,11Ie,11If / circumibat uel suscipiebat et sequebatur 10Fg 168 postquam illum uita uictor spoliauit Achilles, illum de 11Fd / Hectorem 9Fj,9Fk,10Fg,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie uita uictor uita uictor anima 9Fb / postquam interfectus est Hector ab Achille ubi uicti spoliantur 11Fa spoliauit occisit 9Fk / priuauit 9Fm / nudauit 10Fg / ad bellum retulit 11Fa / ad bellum retulit in quo uictis tolluntur exuuie 582 9Fb,11Fd 169 Dardanio Aeneae sese fortissimus heros heros Misenus 9Fb,9Fk,10Fg,10Ea,11Ie / uir fortis 11Fd 170 addiderat socium, non inferiora secutus. addiderat sociauerat 9Fm / si se sociauit Aeneae 10Ea / postquam interfectus fuerat Hector coniunxit se Aeneae Misenus 11Fa inferiora uiliora 9Fk / apud Hectorem 11Fa / quam cum sequebatur Hectorem 11Ie /

580 Don. Aen 6,170 581 Gell.Noct. 5,8,8: posse queri….utrum lituus auguralis a tuba, quae lituus appellatur, an tuba a lituo augurum lituus dicta sit; (…) Macr. Sat. 6,8,5: sed quoniam facta litui mentio est, praetermittendum non est quod posse quaeri animadvertimus, utrum a tuba lituus auguralis appellatur, an tuba a lituo augurum lituus dicta sit. 582 Ser. Aen. 6,168

175 ubique Eneam comparat Hectori 583 11Fa /minora non minus potuit apud Aeneam quam apud Hectorem 11Fa secutus Misenus 9Fk 171 sed tum, forte caua dum personat aequora concha, forte euentu aliquo 9Fk caua cauum 9Fj / caua ablatiuus pro accusatiuus 10Fg personat Misenus 9Fk /personare facit illa equora* 584 11Fa,11Fd aequora per 11Ie concha tuba** 9Fb ,9Fm ,11Fa ,11Fd / cornu 9Fk ,11Ie * illa equora cancell. 11Fa ** tuba add. sua 11Fa 172 demens, et cantu uocat in certamina diuos, demens ipse 9Fb,11Fa / ipse Misenus 9Fb,11Ie / inprouidus 9Fj,9Fk / inprouidus qui non considerauit* etiam deos in emulationem posse descendere 585 9Fm,11Fd et dum 9Fb,11Ie cantu suo 11Fa / cum 11Ie uocat prouocat 10Fg / Misenus 9Fk / Non re uera uocat sed tam dulciter canit ut uocare uideatur ad certamina facienda 11Fa certamina ad certamen agendum 9Fb diuos deos 9Fk * considerauit prouidet 9Fm 173 aemulus exceptum Triton, si credere dignum est, aemulus a 11Ie / inuidus 11Ie / studiosus 11If / imitator eius artis 9Fb / eiusdem rei imitator 9Fj / modo ‘eiusdem rei studiosus’ alias ‘inimicus’ inuenitur 586 11Fa / ex prouotione aduersarius uel imitator eiusdem partis 587 11Fd exceptum e 11Ie / dolo captum 9Fm / oppressum insidiis 588 9Fb,9Fj,9Fk,11Fd / insidiis deceptum illum 11Fa / illius rei oppresum 11If Triton b 11Ie / Neptunus 10Ea / deus marinus 11Ie / deus marinus minor tubicen Neptuni 9Fb / deus maris tamen hic est nomen Neptuni 11Fd credere de deo ut hanc habuerit impietatem 11Fa dignum oportet 9Fk / hic notat hoc fabulosum esse 11Ie / Vt ostenderet etiam se dubitare potuisse existere tantam audatiam quod in perniciem diuinum odium concrearet 589 11Fd 174 inter saxa uirum spumosa immerserat unda. inter f 11Ie uirum d 11Ie / Misenum 9Fb,9Fk,11Fd / ipsum 11Fa spumosa inter 9Fk / in 11Ie unda de 9Fj / ab 11Fd immerserat c 11Ie / Triton 9Fk

583 Ser. Aen. 6,170 584 Ser. Aen. 6,171: aut personare facit: aut hysterologia est, dum per cava aequora sonat. 585 Ser. Aen. 6,172 586 Ser. Aen. 6,173 587 Don. Aen. 6,173 588 Ser. Aen. 6,173 589 Ser. Aen. 6,173: (…) quo sermone ostendit eum tantae fuisse virtutis, ut ne a numine quidem nisi insidiis opprimeretur.

176 175 ergo omnes magno circum clamore fremebant, ergo quandoque sic mortuus est 11Ie / quia fuerat interem

tus 590 11If omnes Dardanide 9Fk / Troiani 10Ea,11Fa,11Ie circum in giro 9Fb / in circuitu illius* 9Fm,10Fg,11Fa fremebant plangebant 9Fb / grauiter flebant 11Fa / Misenum 9Fk,11Ie / plangebant quasi querelle uiderentur admixtae propter indignam mortem 591 11Fd * illius cancell . 10Fg 176 praecipue pius Aeneas. tum iussa Sibyllae, praecipue fremebat 9Fb,9Fk,11Ie / plus aliis s. flebat 11Fa pius ille 11Fa Aeneas fremebat 9Fb Sibyllae adimplere 9Fb,9Fm / agere 10Fc tum deinde 10Fg iussa funus eius et sollemnia 592 11Fd / ea quae iusserat Sibilla 11Fa 177 haud mora, festinant flentes aramque sepulcri haud sine* 9Fk,11Fd,11Fa,11If mora fuit 11If festinant accelerant 9Fm / implere 10Ea / adimplere 11Ie / preficere 9Fb,11Fa / proficere 11Fd / Dardanide 9Fk aramque pyram 9Fk,10Fg / pyram quae in modum are construi lignis solebat 593 9Fb,11Fd / in piram similitudinem sepulcri factam 11Fa sepulcro scilicet Miseni 9Fk * sine add mora 11Fa 178 congerere arboribus caeloque educere certant. congerere coadunare 9Fk,11Fa / construere 9Fm,10Fg / componere 10Fg / ordinare 11Ie / certant 9Fb,9Fk arboribus ex 10Fg,11Fa / de 9Fb,11Ie caeloque usque* ad celum 9Fb,9Fk,10Ea / in aerem 11If / in altitudinem aeris <…> 11Fa / ad caelum erigere ut eum tangere potuisset iperbolice 10Fg educere eleuare 9Fk,11Fa,11Ie / altissimam facere 9Fm / ut ad celum pertingere potuisset 11Fd certant peractant 9Fk / student 11Fa,11If * usque cancell . 9Fk 179 itur in antiquam siluam, stabula alta ferarum; itur ab eis 11Ie / uadit 11Fd / pergunt 9Fb / ab illis 9Fk / tam ab Aenea quia a sociis eius 11Fa antiquam antiquam 9Fb / uetustam 11Fd / antiquam uel magnam uel quamdiu intactam constat permansisse 11Fa / quia dicturus est arbores illic fuisse ingentes quas solitudo nutrierat et multorum seculorum prolixitas 594 11Fd siluam ubi s. erant 9Fb,9Fm,11Fd stabula Ostendit enim hic habitare feras solitas quarum metus arcere incolas. in hoc etiam laudantur Troiani quod non timuerint euertere stabula alta ferarum. aliquando non

590 Ser. Aen. 6,175 591 Don. Aen. 6,175 (...) ergo planctus fuerunt non usitati, sed quibus querellae quoque viderentur admixtae. 592 Don. Aen. 6,176 593 Ser. Aen. 6,177 594 Don. Aen. 6,179

177 ausi fuerint incolae accedere 10Fg / definitio est siluae quod est silua stabula s. ubi stabulantur ferae 11Fa / Ostendit illic feras commorari consueuisse magnas quarum metas arcere incolas ne hanc propter abscidenda ligna contenderent et inde Troiani laudantur quod non timuerint euertere illam 595 11Fd alta effexegesis 9Fk,11Ie ferarum propter antiquas arbores altas dicunt antiqui 10Fg 180 procumbunt piceae, sonat icta securibus ilex procumbunt cadunt 9Fb,9Fm,11Fd / occidunt 11Fa / decidunt ad adminiculum incendii 10Fg / piceae s. incisae a Troianis 11Fa piceae cedro 9Fb / abietes 9Fj / quinta species cedri 9Fb / genus arboris 9Fm / arboris picis 11Ie / incise a Troianis 11Fa / Picee genus ligni fouendo incendium necessarium quia sucum habet qui flammam nutrit uel quinta species cedri est 596 11Fd icta percussa 9Fb ,9Fj ,9Fk ,10Fg ,11Fa 181 fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur fraxineaeque sonant 11Fa / fraxus a fragilitate dicitur cunctis ad celeritatem cedendi pertinet 11Fa trabes nimiae magnitudinis 9Fb / magno fremitu 11Fa / que integre uoluebantur 11Fd / si sonant 9Fk cuneis cum 9Fm fissile quod findi potest 9Fb,9Fj,11Fa / cuius natura est ut scindi facile possit 11Fd robur ille est arbor glandifera quae Grece dicitur ‘prenesta’ 11Fa / Ideo trabes dicit quia ut integre fuerant ita uoluebantur. ideo dicit fissile quia lignum quod robor appelatur eius naturae est ut facilius findatur 597 10Fg 182 scinditur, aduoluunt ingentis montibus ornos. scinditur ab illis 9Fk aduoluunt uoluendo adducunt 9Fb / deducunt 9Fk / iaciunt 11Fa / deiciunt 11Ie ingentis magnas 9Fj,11Fa montibus de 9Fb ,9Fj ,9Fk ,11Fa / ab 11Ie ornos genus ligni 9Fb,11Fd / illas scilicet quas ferre non poterant 11Fa 183 Nec non Aeneas opera inter talia primus nec non nec minus 9Fb / insuper 9Fk,11Ie / et est litotes 9Fk / similiter 10Ea / etiam 11Fa / non solum alii hic faciebant 11Ie opera quae pertinebant ad amici funus 9Fb,10Fg primus magnus 10Fc / princeps 9Fk,11Fa 184 hortatur socios paribusque accingitur armis. hortatur hortabatur scilicet et particeps operum 10Fg socios suos 11Fa paribusque qualibus 9Fb / simili officio 9Fm / equalibus ad equalia peragenda 11Fa / duplex curabat officium ut omnium esset officiis hortator et operum particeps 598 9Fm /

595 Don. Aen. 6,180: 596 Don. Aen. 6,180: ecce unum genus ligni fovendo incendio necessarium; habet enim quendam sucum quo nutriat flammam. Ser. Aen. 6,180: picea secundum Plinium in Naturali Historia (16,38) quinta species cedri est (...) 597 Don. Aen. 6,181: lignum quod robur appellatur eius est naturae, ut scindi facilius possit 598 Don. Aen. 6,184: duplex curabat officium, ut omnium esset hortator et operum particeps. arma dixit paria qualia alii gestabant qui caedebant arbores aut iam caesas scindebant cuneis.

178 quidam paribus i. qualia alii gerebant qui siluas cedebant uel qui findebant arbores 10Fg / instruitur officiis uel paria arma dixit qualia alii gestabant qui cedebant arbores 11Fd accingitur instruitur 9Fj,9Fk / instruitur officiis i. securibus 9Fb armis officiis 9Fj,9Fk / securibus 11Ie 185 atque haec ipse suo tristi cum corde uolutat haec uerba Sibille 9Fm,10Fc / omnia 9Fk / quae Sibilla ei predixit de aureo ramo 11Fa / sub uerba Sibille quae precepit ei ut uestigaret alte cum suis oculis 11Fd ipse Eneas 11Fa,11Ie / suo cum 9Fj tristi propter funus 10Fg uolutat cogitat 11Fd / frequenter uoluit 9Fb,9Fk / meditatur secum quae Sibilla ei dixerat 11Fa 186 aspectans siluam immensam, et sic forte precatur: aspectans aspiciens 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie / inspiciens 9Fm / intuens 11Fa siluam ubi ramum aureum erat quaesiturus 11Fa immensam magnam 9Fk / uastam 10Fg forte uacat* 599 9Fj ,9Fk ,11Fd / fortisan 11Ie / sicut in sequentibus audies uel uoce 9Fb precatur Eneas 9Fk * uacat add. forte 11Fd 187 ‘si nunc se nobis ille aureus arbore ramus si utinam 9Fb,9Fk,9Fj,9Fm,10Fc,10Fg,10Ff,11Fa,11Fd,11Ie / ‘si’ est aduerbium obtantis quasi dicat ‘o’ uel ut ‘utinam’ 600 11Fa nunc utinam 11Ie ille quae Sibilla dixerat 11Ie arbore de 9Fk / in 9Fb,9Fj,11Fa / ab 11Ie ramus ramus arboris 11Fa 188 ostendat nemore in tanto! quando omnia uere ostendat manifestet 10Fg nemore nemus 10Fg / nemus dicitur quod numinibus dicitur dicatum esse601 10Fg tanto uasto et tam magno 11Fa,11Fd / in tam immenso 9Fb / hoc 11Ie quando siquidem 9Fb ,9Fk ,9Fm ,10Fg ,11Fa ,11Fd 602 / quandoque 11Ie / uere ueraciter 9Fb,11Fd / siquidem heu locuta est uates ‘ó Misene de te omnia uere nimium’ 9Fm / Necesse est enim etiam de ramo uera esse dicta. cum de tuo casu. Misene nimium miseranda uera locuta est uates 603 11Fd / Necesse est ut de ramo inueniendo uerum dixerit uates cum de tuo casu miserande Misene uera locuta sit 10Fg / Certe uel quia hoc uerum fuit de morte Miseni quod falsum esse debuerat potius de aureo ramo erit 604 11Fa

599 Ser. Aen. 6,186 600 Ser. Aen. 6,187: adverbium rogantis et optantis est per se plenum, sicut et ‘o’, quamquam neoterici haec iungant et pro uno ponant (…) 601 Isid. Orig. 17,6,6: sunt enim nemora arbores maiores, umbrosae frondibus. nemus a numinibus nuncupatum, quia pagani ibi idola constituebant. 602 Ser. Aen. 6,188 603 Don. Aen. 6,188 604 Ser. Aen. 6,188: siquidem. et ‘nimium vere’ cum ingenti dixit adfectu, quasi mors praedicta falsa esse debuerit.

179 189 heu nimium de te uates, Misene, locuta est.’ heu unde dicendum est 11Ie nimium uere locuta est 11Fa uates Sibilla 9Fk ,10Ea ,11Fa ,11Ie Misene ó 9Fj,9Fk,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie,11If 190 uix ea fatus erat, geminae cum forte columbae fatus uerba 11Fa erat Aeneas 9Fb ,9Fk ,11Fa ,11Ie geminae duae 9Fk forte euentu dico 9Fk 191 ipsa sub ora uiri caelo uenere uolantes, sub ora ante 10Ea,10Ff,11Ie / ante faciem ipsius 9Fb / ante aspectum 10Fg / sub aspectu 10Fg / sub ipsam faciem 11Fa / sub presentia sua 11Fd ora uultus 11Ie / nam ad reges pertinet augurium 605 9Fk uiri Aeneae 9Fm,11Fa,11Ie caelo a 11Ie / aere 11Ie / Vel est aduerbium et significat oportune ut ‘celo mihi ius uenisti’ uel ‘celo’ i. ab aere uel de celo ab ipsa dea transmissae 11Fa uenere de 10Fg uolantes a celo 9Fb 192 et uiridi sedere solo. tum maximus heros uiridi in* herba 9Fj,9Fk,11Fa,11Fd / herboso 10Fg heros Aeneas 9Fk,11Fa,11Ie * in de 9Fj ,11Fd 193 maternas agnouit auis laetusque precatur: maternas Veneri sacratas 11Fa / aues Veneris 11Ie / quia columbae Veneri sunt consecratae 11Fd / Veneri consecratas ut propter frequentem fetum uel propter coitum 606 9Fk / Columbae dicuntur esse aues Veneris. quia inter omnia uolatilia nullum uolatile sic uidetur lasciuum et luxuriosum ut columba unde ferunt dudecies* in anno nidificant et pullos creant 11Ie auis ipsas columbas 11Fa laetusque ille 9Fk precatur eas 11Fa,11Ie / sic 11Ie * dudecies lege duodecies 194 ‘este duces, o, si qua uia est, cursumque per auras este estote 9Fb ,9Fj ,10Ea ,10Fc ,10Fg ,11Fa ,11Fd ,11Ie ,11If / sitis 9Fb ,11Fd / estote uel ita nam sitis 9Fm / uel potest esse ‘o’ aduerbium optandi uel ‘o’ si pro utinam et qua i. aliqua 11Ie duces aues 9Fb / columbae 9Fk,11Fa,11Ie o utinam 9Fb,11Fd si qua si est 9Fk,11Fd / ratio aliqua 11Fd / si aliqua ratio est ueniendi ad aureum ramum 11Fa

605 Ser. Aen. 6,190 606 Ser. Aen. 6,193

180 uia ratio 607 9Fb,9Fj,9Fk,10Fc / est ad ramum aureum 11Ie cursumque impetum 9Fb,9Fj,9Fk,11Fd / gressum 11Fa / uestrum 11Ie / ‘cursum’ uocauit impetum et eundi officium 608 10Fg per auras aerem 11Fa,11Fd 195 derigite in lucos ubi pinguem diues opacat derigite sic tamen ut uideamus quo itis 11Ie lucos in siluam 9Fk ubi propter thesaurum absconditum 10Fg / in quibus lucis 11Fa pinguem fertilem 11Fa / pinguedinem terrae uel pinguem humum i. crassam terram dicunt 11Fd diues presiosus* 9Fb,11Fd / aureus 11Fa opacat obumbrat 9Fb ,9Fj ,9Fk ,10Fg ,11Fa ,11Fd ,11Ie / nobilitat** 9Fm * pesiosus lege preciosus ** nobilat lege nubilat 196 ramus humum. tuque, o, dubiis ne defice rebus, o utinam 9Fb dubiis in 10Ea,11Fd,11Ie / incertis 9Fb,11Fd defice desis* 9Fb,11Fd,11If / ne desere 9Fk / ne deseras 10Fg / ne desis tibi 11Fa / ne desere in rebus incertis 609 10Fc / nobis 10Ea / cesses iuuare me 11Ie rebus in 11Fa * desis add. ne 11If 197 diua parens.’ sic effatus uestigia pressit diua parens ó 10Ea ,10Fc ,11Fd ,11If / mea mater 9Fb / Venus 9Fj ,9Fk ,11Fa ,11Ie ,11If / bene in silua inuocat matrem suam quam supra in habitu uenatricis uidit 11Fa / Genetrix et bene in siluis inuocat matrem quam iam sic sibi uisam esse habitu uenatricis ut in primo legimus 610 11Fd effatus Aeneas 9Fk,11Fa,11Ie / proprie effatus est augurum preces 611 9Fb pressit fixit 10Fg / immobilis stetit 9Fb / idem stetit 9Fk / stetit in uno loco 9Fm,11Fa / stetit presso gradu 11Ie / Stetit hoc est quia ad captanda auguria post preces immobiles uel sedere uel stare consueuerant 612 11Fd 198 obseruans quae signa ferant, quo tendere pergant. obseruans diligenter attendens 9Fb,10Fg / demonstrans 9Fb / prospiciens 9Fj / custodiens 9Fk / considerat quid agerent 11Fa / oculis 11Ie quae uel que 11Ie signa uestigia uia 11Ie ferant adferant 10Fg,11Fd / sibi 11Fa / columbae 9Fk,11Ie tendere uolare 9Fm,11Fa / praetendentes 9Fm,11Fd pergant ut tendant 9Fb / intendant pergere 11Ie 199 pascentes illae tantum prodire uolando pascentes ille 11Fa / hinc etiam* obtimum significatur augurium quod pascebant 9Fb,11Fd

607 Ser. Aen. 6,194 608 Ser. Aen. 6,194 609 Ser. Aen. 6,196 610 Ser. Aen. 6,197 611 Ser. Aen. 6,197 612 Ser. Aen. 6,198

181 illae columbae 9Fk / aues 11Ie prodire prodibant 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,11Fa,11Ie,11If / incedebant 9Fm / progredi 10Fg / pergebant 11Ie / aues 11Ie / uolando ambulando 9Fb,9Fj / quia uola dicitur media pars palme uel pedis uel pennae a uolando ambulando 613 9Fb / alii ambulando dicunt nam uola est medietas tam manus et plantae 9Fk / ita temptabant uolatum facere ut ab Enea uiderentur 11Fa / Manifestabant ambulando uel uolando prodierunt et significat gressum pedum. uola enim dicitur media pars manus et dicuntur uolare hoc est ambulare per uolam. ceterum ubi pennarum uolatum dicere uolunt addent e caelo 614 11Fd * hinc etiam cancell . 9Fb 200 quantum acie possent oculi seruare sequentum. acie cum 11Fd,11Ie / uisu[m] 9Fb,11Fd / intuitu oculorum* 9Fk,11Ie,11If / subtili intuitu 11Ie seruare custodire 9Fk / prospicere 11Ie / eas 11Ie sequentum intuentium 9Fj / sequentium 11Fa / hominum 11Ie * oculorum cancell. 11Ie,11If 201 inde ubi uenere ad fauces graue olentis Auerni, inde deinde 11Fa,11Ie / ex illo loco 10Fc ubi postquam 11Fa uenere uenerunt 11Fa / columbae 9Fk,11Ie fauces introitum 11Fa / angustias 10Fg / unde oritur 11Ie graue olentis grauiter 9Fb / male 9Fk,9Fm,10Fg / male alibi bene odorantes 9Fb / male fetentis 11Fd / quia plurimum fetet 11Ie / malefetentis nam alias bene significat ‘ut grauiter spirantis copia timbre’ 615 11Fa Auerni lacus est in Campania unde dicitur esse descensus ad inferos 11Ie 202 tollunt se celeres liquidumque per aëra lapsae tollunt eleuant 9Fb,9Fj,11Fd / ferunt se ne malum odorem Auerni paterentur 10Fg / eleuant in altum propter fetorem Auerni 11Fa / in altum timentes fetorem 11Ie celeres festina 9Fk / ueloces 9Fj / uolucres 11Fa liquidumque purum 9Fb ,9Fj ,9Fk ,10Fg ,10Ea ,11Fa ,11Fd / splendidum 11Ie lapsae uolantes 9Fb,11Fa / et hoc ad comparationem Auerni 11Fa / Volantes hoc est dicit autem eas alte uolasse ad uitandum odorem Auerni et ostendit usque ad Auernum eas ambulando peruenisse 616 11Fd 203 sedibus optatis gemina super arbore sidunt, sedibus in 9Fj ,10Fc ,11Fa ,11Ie

613 Isid. Orig. 12,7,4: nam unde volare, inde et ambulare dicimus, vola enim dicitur media pars pedis sive manus; et in avibus vola pars media alarum, quarum motu pinnae agitantur, inde volucres. 614 Don. Aen. 6,198: prodierunt, inquit, volando: prodierunt pedum significat gressum, volandi autem partes ad alas pertinent. si sic intellegamus, non cohaeret ut voletur pedibus aut alis ambuletur, sed non ipse est intellectus. vola enim dicitur media pars manus et plantae, quae faciebat columbas volare hoc est ambulare super volam, unde et involare dicimus (...) ecce et hic volare posuit ambulare ceterum ubi pinnarum volatum dicere voluit, de caelo, inquit, venere volantes; nullus enim alio adminiculo potest de caelo descendere. Ser. Aen. 6,198: (…) multi ‘pascentes’ distingunt, et absolutus est sensus. alii dicunt ‘pascentes volando’ et referunt ad naturam columbarum, quae exilientes pascere consuerunt. alii ‘volando’ ambulando dicunt: vola enim dicitur media pars pedis sive manus. 615 Ser. Aen. 6,201: male olentis (...) 616 Ser. Aen. 6,202: (…) dicit autem eas alte volasse ad vitandum Averni odorem. vide Ser. Aen, 6,198 et Don. Aen. 6,20

182 optatis amatis 11Fd / desideratis 9Fb,11Fa / ab Enea 9Fj,9Fk,11Fa,11Ie gemina duplici i. partim lignea et partim aurea 9Fm / que duplicem materiam ferebat 10Fg / bene dicta 'gemina' quia aurea erat et lignea 10Ea / quia partim erat aurea partim lignea 11Fa super in 9Fm / antiquae autem pro super arborem 9Fk sidunt pro sedent 11Ie 204 discolor unde auri per ramos aura refulsit. discolor uarius 9Fb,11Fa / alterius coloris de quo ramo 9Fm / statim ex ea que uiridis fuit aliud genus coloris effulsit 617 11Fd unde ex quo ramo 10Fc / ex illa* arbore 11Fa,11Ie / de illo ramo 11Fd ramos arboris** 618 9Fk,9Fm / ceteros 9Fj,11Fd aura splendor auri*** 9Fb,9Fk,10Fg / splendor nam aurum ab aura dicitur 11Fa / aura i. splendor auri 11Fd / splendor inde dicitur aurum quia splendidos reddit se utentes 11Ie * ex illa ex qua 11Ie ** arboris add. illius 9Fm *** splendor auri auri splendor 9Fb, auri cancell. 10Fg 205 quale solet siluis brumali frigore uiscum quale talis est ille ramus 11Fa siluis in 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie brumali sub 11Ie / in 9Fk,11Fd / tempore brumae 11Fa / hibernali 11Ie uiscum ramus aurei coloris 9Fb / Quemadmodum in brumali frigore emergentibus frondibus nouis solent arborum trunci uisco fluente perfundi i. colorem croceum demonstrare talis erat species auri frondentis. uel quia tunc maturum est et imitatur auri colorem 619 11Fd / Viscum est quaedam erba que oritur in arboribus non ex eadem arbore sed ex stercoribus turdelarum in eisdem arboribus insidentium ex quo bisco fit illud unde aues capiuntur 620 11Ie 206 fronde uirere noua, quod non sua seminat arbos, fronde in 10Ea,11Fd / cum 11Ie noua ex 11Ie quod uiscum 9Fk ,11Fa ,11Fd ,11Ie sua propria 10Fc,10Fg,11Ie / germinat 11Fd / gignit 11Ie / nam de stercore auium nascitur de fimo turdelarum 621 9Fb / quia nascitur de fimo turdelarum 11Fd / in arbore quidem nascitur sed non est de arbore 11Fa seminat generat 9Fb / sua uolucre seminatur 9Fk arbos sua in qua apparet 11Ie 207 et croceo fetu teretis circumdare truncos, croceo de 9Fj / rubicunda 9Fb / aureo 9Fm / grassi 11If / simile croco 11Ie / crocei

617 Don. Aen. 6,204 618 Ser. Aen. 6,204: splendor auri (...) hinc et aurum dicitur a splendore, qui est in eo metallo: hinc et aurarii dicti, quorum favor splendidos reddit. 619 Don. Aen. 6,205: quemadmodum, inquit, hiemali frigore emergentibus frondibus novis solent arborum trunci visco fluente perfundi et colorem croceum demonstrare, talis erat species auri frondentis. cum admiratione positum est auri frondentis opaca ilice; miraculum enim fuit ex arbore ilicis hoc est ex ligno durissimo ramum aureum cum aureis frondibus extitisse. Ser. Aen. 6,205: bene ‘brumali’ addidit: tunc enim maturum est et auri imitatur colorem, nam nova fronde viret. 620 Ser. Aen. 6,205: quod, ut ait Plinius in naturali historia (16,247), de fimo turdelarum in certis arboribus nascitur (...) 621 vide Aen. 6,205

183 coloris prole uel rubicunda 11Fd fetu femine 10Fg / suo 11Fa teretis rotundos 622 9Fb,9Fj,9Fk,10Ea / accusatiuus 9Fb,11Fd,11If circumdare quale* solet 9Fb,9Fm,10Fc,11Fa,11Ie / circumdat 9Fj truncos ramos 11If * quale cancell. 9Fb,9Fm,10Fc 208 talis erat species auri frondentis opaca talis qualis erat color uisci est tempore secundo 9Fm / quale est illud uiscum 11Fa species color 11Ie opaca in 9Fb ,9Fk ,10Ea ,10Fc ,11Ie / obscura 11Ie / densa 9Fb ,10Fg ,11Fa ,11Fd 209 ilice, sic leni crepitabat brattea uento. ilice scilicet 11Fa sic taliter 11Fa leni suaue 9Fk / quieto 10Fg crepitabat resonabant 9Fm,10Fg,11If / sonabant 11Fa,11Fd / crepitabant 9Fj,11If / immittebant 9Fj brattea lamina 623 9Fb,9Fk,9Fm / folia 9Fj,9Fm,11Fd / brachea 10Ea / lamine aureae 11Ie / lamina auri 10Fc,11If / hec pluraliter hec brattea 11Ie / folium aureum brachea dicuntur tenuissima lamina auri uel argenti 11Fa / brattheae dicuntur proprie lamine. sed hic frondes aureas appelat brattheas 10Fg 210 corripit Aeneas extemplo auidusque refringit corripit arripit 9Fb,11Fd / celeriter rapit 10Fg / ramum 9Fk,10Ea,11Fa,11Fd / arripit ipsum ramum 11Fa extemplo subito 9Fj / statim 9Fk,11Fa,11Ie,11If auidusque cupidus 9Fb,11Fa refringit illum 11Fa 211 cunctantem, et uatis portat sub tecta Sibyllae. cunctantem fluitantem 9Fm / dardantem* 11Ie / grauem ex auro 624 9Fj / ramum 10Fc,11Ie / uidebatur ei moram facere ipse ramus qui nihil festinanti satis est 625 10Fg / hesitantem uel quasi tardantem propter cupiditatem ipsius et celeritatem arripiendi 11Fd portat illum** ramum 9Fb,11Fa,11Fd,11Ie tecta in antrum Sibillae 11Fa * dardantem lege tardantem 11Ie ** illum cancell. 11Fa,11Ie 212 Nec minus interea Misenum in litore Teucri nec minus nihilo minus 9Fj,10Fg / nihilo minus ille deflebatur 626 9Fk / similiter sicut superius 11Fa / quam si Eneas adesset 11Ie interea dum itur ad* siluas 627 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd / dum itum est ab Aenea et sociis eius in siluam et Eneas quaerens ramum deportat illum ad Sibillam 11Fa

622 Ser. Aen. 6,207: ‘teres’ est rotundum aliquid cum proceritate (…) 623 Isid. Orig.16,18,2: brattea dicitur tenuissima lamina (...) 624 Ser. Aen. 6,211: alii ‘cunctantem’ ad auri naturam referunt, id est mollem, quia paulatim frangitur et lentescit. alii ‘cunctantem’ gravem dicunt (…) 625 Ser. Aen. 6,211: aliud pendet ex alio: ‘cunctantem’, quia ‘avidus’, ut ostendat tantam fuisse avellendi cupiditatem, ut nulla ei satisfacere posset celeritas : nam tardantem dicere non possumus eum qui fataliter sequebatur. 626 Ser. Aen. 6,212 627 Ser. Aen. 6,212

184 Teucri Troiani 9Fk,11If * ad in 10Fg 213 flebant et cineri ingrato suprema ferebant. cineri illius 11Fa ingrato tristi 9Fb,9Fj,9Fk,10Ff,11Fa / defuncto 11Ie / gratiam non sentienti 628 9Fj,11Fd / gratias non reddenti 11Fa / non agenti gratias 11Ie suprema ultima 9Fb,9Fk,9Fm,10Fg / officia 9Fb,9Fm,11Fa,11Fd / obsequia 11Ie ferebant sacrificabant 9Fb / offerebant uel faciebant 11Fd 214 principio pinguem taedis et robore secto principio in 10Fc / primum 9Fm,11Fa / statim in initio 10Fg / ante omnia 9Fb ,11Fd pinguem illam 9Fb / refertam 10Fg / abundantes 11Ie / ipallage 10Ff / ipallage est* de** pinguibus taedis 629 9Fb,9Fk,11Fd / struxerunt illam de pinguibus tedis 11Fa taedis de 9Fm,9Fj,11If / faculis 9Fj / genus ligni 10Fg / ligno 10Fg robore de 9Fm,11Fa,11If / ad incendium praeparato 10Fg secto inciso 9Fm,11Fa,11If / disponit obsequia que Teucri fecerant in sepelitione Miseni 11Ie * ipallage est cancell.9Fk ** de pro 11Fd 215 ingentem struxere pyram, cui frondibus atris ingentem magnam 9Fk,11Fa / magnam secundum quantitatem personae 11Fa struxere edificauere 9Fk / congregare 9Fk / obstruxere 10Fg / composuerunt 9Fm pyram pira dicitur ab igne. ‘pir’ enim Grece Latine ‘ignis’ interpretatur 630 11Ie cui pirae 9Fb,10Fg,11Fa,11Fd,11Ie,11If frondibus de 9Fb,11Fa atris cum 11Ie / densis 10Ea / nigris 11Fa / aptis ad funera 631 9Fb,9Fj,9Fk,10Fg,11Fd 216 intexunt latera et feralis ante cupressos intexunt componunt 9Fk,10Fg / construunt 10Fg / in latera ipsius pirae nigras frondes ponunt 11Fa feralis funebres 9Fk / rogales 9Fm / mortiferas 9Fm,10Fg / mortales 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie,11If / accusatiuus 9Fb,11Fd ante ipsam piram 11Fa / quam nihil ageret 11Ie cupressos piram 9Fm / ante ipsam cupressum 10Fg / adhibetur ad funera 632 9Fj,9Fk / conuenientes mortalibus quia caesi numquam reuirescunt uel quia luctibus congruunt 633 11Fd / Cupressus quaedam arbor est odorifera quae adibebatur funeribus et piris mortuorum duabus de causis et ut suo odore cadaueris fetorem extingueret et quia ex quo semel abscisa est numquam iterum uirescit significantes quod ex quo aliquis moritur numquam secundum philosophorum sententiam uiuet 634 11Ie

628 Ser. Aen. 6,213 629 Ser. Aen. 6,214 630 Isid. Orig. 20,10,9: pyra est quae in modum arae ex lignis construi solet ut ardeat; πΰρ enim ignis dicitur. 631 Ser. Aen. 6,215 632 Ser. Aen. 6,216 633 Ser. Aen. 6,216: cupressus adhibetur ad funera, vel quod caesa non repullulat, vel quod per eam funestata ostenditur domus, sicut laetam frondes indicant festae. 634 Ser. Aen. 6,216: Varro tamen dicit pyras ideo cupresso circumdari propter gravem ustrinae odorem, ne eo offendatur populi circumstantis corona, quae tamdiu stabat respondens fletibus praeficae, id est principi planctuum, quamdiu consumpto cadavere et collectis cineribus diceretur novissimum verbum ‘ilicet’, quod ire licet significat: unde est ‘dixitque novissima verba (Aen. 6,231)’.

185 217 constituunt, decorantque super fulgentibus armis. constituunt collocant 9Fk,10Fg,11Fa decorantque ornant 9Fb,9Fk,10Fg,11If / illum 11Fa / piram 11Ie /quia uirorum fortium arma cum ipsis funeribus consumebantur 10Fg / ornant quia arma uirorum fortium apud ueteres cum ipsis funeribus cremabant et que carissima habebant 635 11Fd super de 9Fb,9Fj,10Fg,11Fd / in 10Fc,10Fg / in super 9Fk,11Fa,11Ie / in super illam imponunt fulgentia arma illius 11Fa fulgentibus hoc est per flamas 9Fk armis illius 11Ie 218 pars calidos latices et aëna undantia flammis pars Troianorum 9Fb / illorum* 9Fk,11Fa latices caldarias 9Fk,10Ea / aquas** 9Fk,11Fd,11If / calidam aquam 10Fg,11Fa aena uasa*** 10Fc,11If,10Fg / uasa aenea i. lebetes 11Ie undantia bulientia 9Fb,11Fa / ebullientia 9Fk,11Fd / feruentia 10Fg flammis a 11Fd,11Ie / de 9Fj / per flammas 636 9Fb,10Fg,11Fd / propter flammas 11Fa * illorum add. autem 11Fa ** add. Calidas 11Fd *** uasa add. aenea 10Fg 219 expediunt, corpusque lauant frigentis et unguunt. expediunt producunt 9Fk,9Fm / preparant 9Fb,11Fd,11Fa,11Ie / portabant 11If / praeferunt ad abluendum corpus 10Fg frigentis mortui 9Fj,11Fa,11Fd,11Ie,11If / frigidi 9Fm,10Fc,11Fa / Miseni 9Fb,10Ea / mortui non iam frigidus erat 10Fg unguunt oleo 9Fb / ideo ungunt* ut celerius arderet 10Fg,11Fd / illius ut melius arderet 11Fa * ideo ungunt cancell . 11Fd 220 fit gemitus. tum membra toro defleta reponunt fit ibi 11Ie / illo ardente 11Fa gemitus magnus 9Fb / ut fieri solet cum ad suppremum obsequium peruenitur 637 11Fd / fit cum ad supremum officium mortui peruenitur 10Fg tum deinde 10Fg,11Fd membra Miseni 11Ie / illius 11Fa toro in 9Fb / capulo 9Fj / tecta 9Fk / super lectum qui erat in pira 9Fm defleta plancta 9Fb,9Fk,11Fd / lamentata 10Fg / deplorata 10Ea,11Ie / pro postquam defleuerunt 11Fa / participium sine origine uerbi 638 9Fb,11Fd reponunt collocant 9Fk,11Fd / recollocant 10Fg / ea 11Fa 221 purpureasque super uestis, uelamina nota, purpureasque ad imitationem sanguinis 639 9Fk / animae propter imitationem sanguinis 11Fa / purpurei coloris ad imitationem animae cuius sedes est in sanguine 11Fa super desuper 9Fb,10Fc,11Fd / membra 10Fc uestis eius 11Ie uelamina efexegesis 9Fk,11Ie / quae uestes sunt 11Fa

635 Don. Aen. 6,217: virorum enim fortium cum ipsis funeribus arma apud veteres consumebantur, nec solum haec, sed et cetera quae habuissent carissima. 636 Ser. Aen. 6,218 637 Don. Aen. 6,220 638 Ser. Aen. 6,220: participium ab eo quod est ‘fleor’, si tamen inveniatur; alias sine verbi origine esse dicemus. 639 Ser. Aen. 6,221: ad imitationem sanguinis, in quo est anima (…)

186 nota cara* 640 9Fb,9Fk,9Fm,10Ff,11Fa,11Fd,11Ie,11If * cara add. ipsi 9Fb ,11Fd ,11Ie 222 coniciunt. pars ingenti subiere feretro, coniciunt proiciunt 10Fg / inponunt 9Fb,11Fd / iaciunt 11Fa / congregant 11Ie pars illorum 11Fa / uirorum 11Ie subiere successerunt 9Fb,10Fg / subposuerunt se 10Fg / se 11Fa feretro pheretrum 9Fb,11Fd / capulus 10Ff / illius 11Fa / lecto 11Ie / Graece dixit Latine ‘capulus’ 641 9Fk / ‘feretrum’ Grece dicitur ‘capulus’ Latine capularis senex 11Fa 223 triste ministerium, et subiectam more parentum triste lamentabile 10Fg / erat 9Fb,11Fa / hoc 9Fb,10Fc / scilicet hoc est 11Ie / effexegesis 9Fk / explanatio sensus 9Fm ministerium illud 11Fd / fuit 11Ie subiectam subpositam 9Fk,10Fg / pire 9Fb,11Fd,11Ie parentum secundum consuetudinem 11Fa / propinquioribus enim uirilis sexus hoc dabatur officium 642 9Fb,9Fk,11Fd / mos anticorum fuit ut cum uellent ignem supponere rogis auersis manibus tenerent facem et sic ignem submitterent 11Ie 224 auersi tenuere facem. congesta cremantur auersi in obliquum 9Fb / illi 10Fc / in alteram partem uersi 11Fa / retrouersis manibus 11Ie / Prisci enim cum ignem rogis inferrent non sub oculis suis propter pellendum doloris augmentum sed tergo suo ut dicitur faces opponebant 643 11Fd / Auersi in aliam partem uersi quia cum ignem inferrent rogis ueteres non sub oculis hoc faciebant. propter pellendum doloris augmentum sed a tergo opponebant faces 10Fg facem de fune scilicet unde funus dictum est 9Fk congesta coadunata 9Fk,9Fm,11Fa / comportata 9Fb / copiosa 10Fg / copiosa ut ipsa incendia cumulassent 11Fd cremantur incenduntur 11Fa / ibi 11Ie 225 turea dona, dapes, fuso crateres oliuo. turea dona dona ex ture 11Ie dapes et 11Fd / cremantur 9Fk,9Fm / epule 11Ie fuso cum 11Ie / sparso 9Fk / graecum est 9Fb / effexegesis 10Fg,11Fa crateres et 11Fd / cremantur 9Fb,9Fk,10Fg / nam superis diis tantum libabant. inferis autem etiam post sacrifitia uasa comburebantur 644 11Fa / Diis superis tantum libabant uinum et oleum et dapes inferis uero sacrificantes non solum hoc sed etiam et uasa 11Fd oliuo oleo 9Fb,10Fg,11Ie / ab oliua oleum ab oleo 645 10Fc / hec omnia quasi sacrificia erant pro mortuo 11Ie 226 postquam conlapsi cineres et flamma quieuit, postquam postquam hec conlapsa sunt in cineres 10Fg conlapsi exusti 9Fb,11Fd / sunt 9Fb ,9Fj ,10Ea ,10Fg ,11Ie

640 Ser. Aen. 6,221: vel ipsi cara, vel animae (…) 641 Ser. Aen. 6,222 642 Ser. Aen. 6,223 643 Don. Aen. 6,224 644 Ser. Aen. 6,225: diis superis tantum libabant, inferis vero sacrificantes etiam vasa in ignem mittebant, unde ait ‘crateres’ (...) 645 Ser. Aen. 6,225: (...) ‘olivum’ autem ab oliva dixit: nam oleum ab olea dicitur.

187 flamma pire ingentis 9Fk,10Fg / pirae ingentis quia pro qualitate personae pyre fiebant 646 9Fb,11Fd quieuit quieuerunt 9Fk,11Fd / postquam defecerunt 11Fa 227 reliquias uino et bibulam lauere fauillam, reliquias Miseni 9Fk / mortui 11Ie / ossa que tantum sepulchro condita fuerunt 10Fg uino de 11Fd bibulam sorbentem 9Fk / amorem capacem 9Fj,11Fd / inbibentem uinum 11Fa lauere socii 9Fk fauillam cinerem 11Ie / illius 11Fa 228 ossaque lecta cado texit Corynaeus aëno. ossaque Corineus 10Ea / illius 11Fa lecta collecta 9Fj,9Fk / electa 9Fb,9Fm / certa mensura 10Fg / Hoc est aut collecta aut electa ideo quia nobiles numquam soli comburebantur sed cum dilectis equis uel canibus uel famulo 647 11Fd cado in 11Fa,11Fd / uasculo 9Fb / uas 9Fk / uase 11Ie / in urnam 9Fm / in uase eneo 10Fc,11Fa texit reposuit 10Fg / ordinauit 9Fj,11Fd Corynaeus sacerdos 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,11Ie / socius Miseni 10Ea aeno ereo 11Ie / aeneam 9Fm / urna uasis uinarium 9Fb / uasculo de aere 11Fd 229 idem ter socios pura circumtulit unda idem Corineus 9Fj,9Fk,10Ea,11Fa,11Ie / sacerdos 9Fb,10Fc,11Fd / Chorasneus* sacerdos Troianus 9Fm socios suos 11Fa pura de 9Fj,11Fd / nitida 9Fk circumtulit se 11Ie / purgauit 648 9Fk,9Fm,10Ff,10Fg,11Fa / lustrauit 10Fg,11If / sparsit 9Fb / expiauit 11Fd / propter purgationem 9Fb,11Fd unda aqua 11Fa / uidelicet ut purgaret eos a mortui contagione 11Ie * Chorasneus lege Coryneus 9Fm 230 spargens rore leui et ramo felicis oliuae, spargens infundens 10Fg / Coryneum 9Fk / undam 9Fb / eos 11Ie / aspergens illos i. leui aspergine 11Fa rore instillatione leui 10Fg leui suaui 9Fk ramo cum 9Fj felicis feste 9Fm,11Fa / arboris festae* 649 9Fb,9Fj,9Fk,10Fg,11Fd oliuae require retro 11Fa * arboris festae festae arboris 9Fj,10Fg,11Fd 231 lustrauitque uiros dixitque nouissima uerba. lustrauitque consecrauit 9Fb,11Fd / purgauit 10Fg,11Fd / expiauit 11Fa / circuiuit 10Fg,11Ie / sacerdos 9Fk uiros Troianos s. ipsos 11Fa nouissima uerba ultima 9Fk / ilicet 9Fm,10Fc,10Ff,11If / uale uale 9Fb,10Fc / ilicet i. ire licet 10Fg / ilicet uel uale 9Fj,9Fk,11Fa / uale uale uel ilicet i. ire licet quia omnia

646 Ser. Aen. 6,226 647 Ser. Aen. 6,228 648 Ser. Aen. 6,229 649 Ser. Aen. 6,230

188 iam peracta sunt 11Ie / ilicet hoc est ire licet nam uale dicebatur post peracta sollemnia tumuli 650 11Fd 232 at pius Aeneas ingenti mole sepulcrum ingenti d 11Ie / pro ingentis molis et est antiptosis 9Fk / cum. ingentis molis 11Fa mole tumulo 9Fb,11Fd / fabrica structura 10Fg / magnitudine 9Fk sepulcrum mausoleum 11Ie 233 imponit suaque arma uiro remumque tubamque imponit exedificat 9Fm / edificat 10Fg,10Fc / componit 10Fg,11Fd / construit 10Fg / sculpsit 11If / eleuauit 11Ie / illi 11Fa suaque propria 10Fc,11Fd / ipsi cara 9Fj / ipsi cara inponit 9Fb / sibi cara 9Fk,11Fa / ipsi uiro cara 10Fg / ipsi cara sculpsit in saxo. nam supra ea iam legimus concremata 651 11Fd arma scutum lanceam 10Ea uiro ipsi 11Fa / datiuus 11Fd remumque scilicet 10Fg,11Fa,11Ie / quia et remex fuerat et bellator 652 11Fd / neruum unde cumba gubernatur 11Ie 234 monte sub aërio, qui nunc Misenus ab illo monte inponit 9Fb sub in 9Fk,10Fg aërio excelso 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie / alto 10Fc qui mons 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie illo Miseno 9Fb,9Fk,11Fa / sepulto 11Ie 235 dicitur aeternumque tenet per saecula nomen. aeternumque perpetuum 9Fk / eternaliter 11Fa tenet possidet 9Fk saecula de 9Fk / eternum 11Ie / omnia 11Ie nomen ille mons 9Fb,11Fd / hoc 11Fa 236 His actis propere exsequitur praecepta Sibyllae. actis post facta omnia obsequia 9Fk / perfectis 10Fg / exequiis 11Fa / peractis 11Ie / funeribus 10Fc propere celeriter 9Fb,11Fa / uelociter 10Fc / festinanter 9Fj,10Fg,11Fd exsequitur agit 9Fb / perficit 9Fm,11Fa / conficit 10Fg / complet 11Ie / Aeneas 9Fk,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie praecepta iussa 9Fk / Sibilla 11Fa / ea quae preceperat Sibilla 11Fa 237 spelunca alta fuit uastoque immanis hiatu, spelunca fouea 10Ea / aspera 11Fa / describit locum per quem ad inferos descendebatur non ubi Sibilla fuit 10Fc / fertur esse descensus ad inferos non illam in qua erat Sybilla 11Fa / quia ad inferos descendebatur non ubi fuerat Sibilla uates 653 11Fd / describit locum per quem descensus erat inferni 11Ie alta profunda 9Fb,11Fa,11Fd / quaedam 11Ie / profunda quia ad inferos descendebat 10Fg uastoque de 9Fj / inmenso 10Fg / profundo 10Fg / cum lata 11Fa

650 Ser. Aen. 6,231 651 Ser. Aen. 6,233 652 Ser. Aen. 6,233 653 Ser. Aen. 6,237

189 immanis illa 9Fb hiatu fauce 9Fm / introitu 10Fc,11Fd,11Ie,11If / magna apertione 9Fk,9Fm,11Fa 238 scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris, scrupea lapillosa 9Fj,9Fk,10Fc,11Ie / aspera 11Fa,11Ie / saxosa 10Fc / munita 10Ff / spelunca 9Fk / saxosis lateribus atque asperis 10Fg / aspera lapillosa cincta. scropus lapis inde scropea 9Fb / Scrupus proprie est lapillus breuis qui pressus sollicitudinem creat. unde etiam scrupulus dictus 654 idem est et calcatus 655 10Fc / Hoc est saxosis lateribus atque asperis non hominis manus procurata i. facta scropea proprie lapide minutorum tumulti 11Fd tuta protecta 9Fm / secreta 10Fc,11Fd / oculta 11Fd / munita ueluti muro 10Fg / erant 9Fb / est 11Fa lacu de 9Fj,11Fd / qui circumdabat eam 11Ie nigro alto 9Fk,10Fc / profundo 11Fa / uicinitate infernorum 9Fb / aut alto aut nigro inferorum uicinitate 656 11Fd nemorumque ex una parte lacu ex alia siluis cingebatur 11Fa tenebris de 9Fj,11Fd / obscuritate 9Fk 239 quam super haud ullae poterant impune uolantes quam speluncam 9Fk,11Fa,11Ie super super speluncam 10Fg haud non 9Fk / nulle uolucres ibi uolare poterant 11Fa uolantes uolucres 9Fm / aues 10Fc / Volantes participium est pro nomine i. uolucres. Lucretius autem et ceteri auctores dicunt aerem corporeum esse unde et aues sustinent sed quia uapori sulphureo cedit aues quae super Auernum uolant solent cadere non odore sed pondere quod hic conprobatur quia altius eleuate ibi uolare possunt 657 11Fa ullae nullae 10Fg / aues 11Ie impune sine poena 9Fb,10Fg,11Fd / absque poena 9Fj / sine damno 9Fk,11Fa / inuite 9Fb / inlesae 11Fd / quia statim moriebantur ex fetore laci illius 11Ie uolantes uolucres 9Fj,9Fk,10Fg,11Fd,11If / aues 9Fb,11Fd / participium est pro nomine positum 11Fd 240 tendere iter pennis: talis sese halitus atris tendere pergere 9Fb / uolare 9Fk / dirigere 10Fg,11Ie pennis suis 9Fb,11Fa / cum 11Ie halitus fetor 9Fj,10Fc,11Fd / odor 9Fm / aer 9Fb / uaporatio 10Fg / uapor 11Ie atris ab 10Fc ,11Fa ,11Ie ,11If / nigris 9Fk ,11Fa / tetris 10Fg 241 faucibus effundens supera ad conuexa ferebat. faucibus que 10Fg / angustiis 10Fg / apertionibus illius spelunce 11Ie / illius laci ut nulla auis ibi uolare posset 11Fa

654 Don. Aen. 6,238: hoc est saxosis lateribus atque asperis; non enim illam ars procuraverat aut hominis manus. 655 Ser. Aen. 6,238 656 Ser. Aen. 6,238 657 Ser. Aen. 6,239: volucres: participium pro nomine posuit, ut ‘plurimus Alburnum volitans cui nomen asilo est (Georg. 3,147)’: licet illic sit etiam altera figura. sane sciendum Lucretium et alios physicos dicere aërem corporeum esse, unde et aves sustinet; sed hunc cedere vapori sulphureo, unde aves in illis locis desertae aëre, quo portari solent, concidunt non odore, sed pondere: quod potest esse veri simile, quia altius in eodem loco possunt volare, ut ‘tollunt se celeres liquidumque per aëra lapsae (Aen. 6, 202)’.

190 effundens emittens 9Fb,9Fk,11Fd / infundens 9Fm / euomens 10Fg / egerens 10Fg ad conuexa curuitatem 9Fj,9Fk,10Fc / ad curuitatem celi 658 9Fb,11Fa,11Fd / deuexa celi i. aera 11Ie ferebat eleuabat 9Fb,11Fa,11Fd / extollebat 10Fg / se 11Fa,11Ie 242 [unde locum Grai dixerunt nomine Aornum.] Grai nominatiuus 9Fk unde quia sic fetidus erat locus ille inde 11Ie locum illum 9Fk Aornum lacum quo spelunca circumdatur 11Ie / sine delectatione. ‘a’ Grece Latine ‘sine’. ‘uernum’ autem ‘delectatio’ interpretatur 11Ie 243 quattuor hic primum nigrantis terga iuuencos hic tunc 9Fk / ibi 10Ea / illic 10Fc / exitium loci 10Fg / in illa spelunca 11Fa primum ante omnia 10Fg / prot(inus) 11If nigrantis nigra terga habentes 9Fk,10Ea,10Fc,10Fg,11Fa / accusatiuus 9Fb,11Fd 244 constituit frontique inuergit uina sacerdos, constituit mactauit 9Fb,10Fc,11Fd / statuit 10Fg / collocauit 10Fg / ordinauit 11Fd / Aeneas 9Fk,10Ea,11Fd,11Ie frontique iuuencorum 9Fb,11Fd,11Ie / frontibus illorum 10Fc / illorum 11Fa inuergit superfudit 9Fj / effundit 9Fb / fundit 11Fd / uergere autem est conuersa in sinistram partem manu ita fundere ut patera conuertatur 9Fk / Super in quatro libro dixit ‘media inter cornua fundit ( Aen. 6,61 ) 659 ’ nam fundere est supina manu libare quod fit in sacris superorum. uergere autem est conuersa manu in sinistram partem fundere ita ut patera conuertatur quod fit in sacris inferorum. haec autem pertinent ad victimarum explorationem, ut, si non stupuerint, aptae probentur 660 . 11Fa sacerdos Coryneus 9Fb,11Fd / Sybilla 9Fm,10Fc,11Fa,11If 245 et summas carpens media inter cornua saetas summas emanentes 11Fa carpens decerpens 10Fg / abstrahens 11Fd / sacerdos 9Fk inter quae erant 11Ie cornua ipsorum 11Fa saetas pilos 9Fj,11Fa / pilos capitis 9Fb / ut si patiens staret apta esset ad immolandum 11Fa 246 ignibus imponit sacris, libamina prima, ignibus hic uocabatur immitari sacrificium 11Ie imponit illos 11Fa / illas setas tantum 11Fd sacris quae sacra erant 11Fa libamina scilicet 11Ie / quae sunt 9Fm,10Fc / haec sunt 9Fj / hec erant 11Fd / quasi domini 10Fg / initium sacrificii 11Fa / effexegesis 11If / effexegesis sacrifitia 9Fk 247 uoce uocans Hecaten caeloque Ereboque potentem. uoce sua 9Fb / hae fecit autem hoc 11Fa / non uerbis sed quibusdam misticis sonis 661 11Fd

658 Ser. Aen. 6,241 659 Aen. 6,61 660 Ser. Aen. 6,244 661 Ser. Aen. 6,247

191 uocans inuocans 11Fa / sacerdos 11Ie Hecaten Proserpinam 9Fj,10Fc,11Fa,11Ie / Hecate dico potentem in celo et inferno 11Fa / quia ex parte apparet in celo et tunc dicitur Lucina ex parte dicitur apparere in inferno et uocatur Proserpina 662 11Ie caeloque in 11Ie Ereboque inferno 9Fb,11Fd,11Ie potentem exponit quod sit ‘Ecaten’ 11Fa 248 supponunt alii cultros tepidumque cruorem supponunt uictimas cedunt 663 9Fb,9Fk,10Fc,10Fg,11Fd / cedunt a parte gutturis 9Fm / iuuencis 11Ie / uerbum sacrorum fuit in quibus uerba mali ominis uitabantur 664 11Fa alii Teucri 10Fc / Teucrorum 11Fa / uiri 11Ie / Teucrorum ad immolandas uictimas 11Fa tepidumque calidum 9Fb,9Fj,11Fd / recentem 10Fg cruorem hostiae 11Fa 249 succipiunt pateris. ipse atri uelleris agnam succipiunt ne scilicet consecratus periret 10Fg / ne consecratus sanguis funderetur in terra 665 11Fd / ut postea fundant super ignem 11Ie / antique dixit pro suscipiunt 666 11Fa pateris in 9Fm ,10Fc ,11Fa ipse Aeneas 9Fj atri nigri 10Fg,10Ea / nigram 11Fa / totum enim nigrum deputatur infernis 9Fb,11Fd 250 Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori matri nocti 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fg,11Fd,11Ie,11If Eumenidum furiarum 9Fj,11Fd / infernalium furiarum 11Ie / furiarum puellae infernales 9Fb / Nocti cuius filie dicuntur furie quae Eumenides dicuntur per contrarietatem eo quod minime sint bone 667 11Fa sorori terrae 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fg,11Fa,11Ie,11If / nihil alius nox nisi umbra terrae 9Fb / terrae quia nihil est aliud nox quam umbra terrarum 668 11Fd / Terre quae iure noctis dicitur esse soror nam semper nox terram commitatur et numquam contingit quod in aliqua parte terrae i. uel in superiori uel in inferiori emisperio nox non existat ex umbra terrae eiusdem et solis remotione nichil enim aliud est nox nisi umbra terrae ex remotione solis 11Ie 251 ense ferit, sterilemque tibi, Proserpina, uaccam; ense suo 9Fb,11Fa / ut eum contra umbras haberet consecratum* 669 9Fb,11Fd ferit mactat 9Fb,10Fg,11Fa / immolat 9Fm,11Fa / percutit 11Fd sterilemque congruam 11Fa / numquam enitentem i. numquam partum facientem 670

662 vide Aen. 6,13 663 Ser. Aen. 6,248 664 Ser. Aen. 6,248 665 Don. Aen. 6,249 666 Ser. Aen. 6,249 667 Ser. Aen. 6,250: id est Nocti, (…) et Eumenides dicuntur κατα αντίφρασιν , cum sint inmites. Sacerd. Artes 462,13: antiphrasis est, cum ponitur verbum bonum pro malo, malum tamen significatur, ut Parcae ab eoquod non parcant, et Eumenides ab eoquod nulli ευενεις sint i. Propitiae. 668 Ser. Aen. 6,250 669 Ser. Aen. 6,251 670 Ser. Aen. 6,251: deae congruam, numquam enitenti.

192 10Fg / quod ab inferis nihil possit exoriri 9Fb,11Fd tibi ferit 9Fb ,9Fk ,11Fa ,11Ie / cedit 10Fc Proserpina ó 9Fb,9Fk,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie * consecratum cancell . 11Fd 252 tum Stygio regi nocturnas incohat aras tum deinde 10Fg,11Fa / praeterea 10Fg Stygio Orco 10Fg,11Fd / infernali 9Fj,11Fd regi Plutoni 9Fj,11Fa,11Ie,11If / Orco regi inferni 9Fb nocturnas nocturna 11Fa / quae tota nocte* arderent 671 9Fb,9Fk,10Fc,10Ff,11Fd incohat perficit 9Fb,9Fj,9Fm,10Fg,11Fa / induit 11Ie / incipit uel perficitur uel inchoat uerbum sacrorum 672 11Fd aras sacrifitia 9Fb,10Ea,11Fa * quae tota nocte cancell. tota 10Fc,10Ff 253 et solida imponit taurorum uiscera flammis, et non exta sed carnes 9Fb / non exta sed carnes nam uiscera sunt quicquid inter ossa et cutem est 673 11Fd solida integra 9Fj,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd / omne corpus 9Fm / carnes 11Ie uiscera carnes 11Fa 254 pingue super oleum fundens ardentibus extis. pingue imponit 9Fb super a 9Fk / de 10Fc,10Fg / insuper 11Fa / uiscera 11Ie / ut facilius exurerentur 9Fb,11Fd fundens b 9Fk / est 11Ie / effexegesis 10Fg ardentibus in 9Fb,11Ie / super ardentia 11Fa extis exta 11Fa 255 ecce autem primi sub limina solis et ortus ecce illo sacrificante 11Fa / dum hec fiebant 11Ie / ubicumque ponitur ‘ecce autem’ aliquid necesse est sequi quod metum adferat uel admirationem 674 11Fd autem et 11Ie primi orientis 11Ie sub circa 9Fb ,9Fk / ante 10Fc ,11Fd ,11Ie limina ante ortum 9Fb / ad hoc i. in primo ortu solis 11Fa / Fiebant enim haec sacra per noctem sed locutus est secundum Romanum ritum quo tempore creditur dies incipere i. a media nocte 675 11Fd / Nam hec sacra nocte celebrabantur unde in sequentibus dicit ‘nox ruit Enea’ sed secundum Romanum morem loquitur a quibus a media nocte incipit dies. quod si ita est ‘tunc ruit’ non uenit sed finitur significat quamuis quidam dicant haec sacra i. media die incipere et usque ad mediam noctem pertendere. quod si ita est tunc ‘ruit’ uenit significat 676 11Fa

671 Ser. Aen. 6,252 672 Ser. Aen. 6,252: autem perficit. et est verbum sacrorum. 673 Ser. Aen. 6,253 674 Don. Aen. 6,255 675 Ser. Aen. 6,255 676 Ser. Aen. 6,255: atqui haec sacra, ut dicunt, per noctem fiebant. sed locutus est secundum Romanum ritum, quo dies creditur a medio noctis incipere: illo autem loco, quo dicit (Aen. 6,539) ‘nox ruit Aenea’, non venit, sed finitur significat. quamquam alii dicant sacra haec a medio die incipere et perduci usque ad mediam noctem: quod si est, ‘nox ruit’ potest venit significare.

193 ortus ante 11Ie / primi 9Fb / genitus 11Fd 256 sub pedibus mugire solum et iuga coepta moueri sub pedibus ante 9Fb / illorum 11Fa / numinis ostendebatur aduentus 9Fk mugire mugiebat 9Fb,9Fm,10Fg,11If / cepit 11Ie / sonare 11Fa / pro mugiebat s. uisum est Aeneae 11Fd solum terra 11Fd / uisum est 9Fb,9Fk,10Ea,11Fa / per umbram et ad omem referunt uertices 10Fg iuga montium 9Fb,11Fd / sumitates 11Fa / altitudines 11Ie / uisa sunt 11Ie coepta inchoabant 9Fm / sunt 11Fa moueri mouebantur 9Fb,10Fc,11Fd / subaudi ab illis ambulando 11Fd 257 siluarum, uisaeque canes ululare per umbram uisaeque uisaque 10Fc / sunt 9Fb,9Fj,11Fa,11Ie canes furias 9Fb ,9Fk ,10Fc ,11Fd / furiae 9Fj ,9Fm ,11Ie ,11If 258 aduentante dea. ‘procul, o procul este, profani,’ aduentante adueniente 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd dea Proserpina 677 9Fb,9Fj,9Fk,10Fg,11Fd,11Ie / Ecate 11Fa / Sibilla 11Ie procul a longe 11Fa / uocatiuus 9Fk este estote 9Fb,9Fj,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie profani ó 9Fb / inreligiosi Troiani 11Fa / qui non estis initiati i. consecrati 9Fb,9Fk / qui non estis iniciati i. consecrati* uel alieni estis a sacrificiis 678 11Fd * consecrati cancell. 9Fk 259 conclamat uates,‘totoque absistite luco; conclamat adueniente dea 11Fa uates Sibilla 9Fb,9Fj,9Fk,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie totoque a 9Fb,11Fd / ab 11Ie absistite recedite* 9Fm,10Fc,11Fa / cedite 11Ie / abscedite 9Fb / discedite 9Fk / ab omni luci uicinitate discedite 10Fg / hoc est, non tantum a spelunca, sed ab omni luci uicinitate discedite 679 9Fk / abscedite foras non tantum a spelunca sed ab omni uicinitate luci 11Fd * recedite add. hinc 11Fa 260 tuque inuade uiam uaginaque eripe ferrum: tuque ó Aenea* 9Fb ,9Fk ,10Ea ,11Fa ,11Fd inuade arripe 9Fb ,11Fa ,11Fd ,11If / incipe 11Ie / ingredere 680 9Fj ,9Fk ,10Fc ,10Fg ,10Ff ,11Fd eripe extrahe 10Fg,11Fa / Enea 9Fk ferrum gladium 9Fb,11Fd / ensem 9Fj,11Ie / gladium quem consecrasti sanguine uictimarum 11Fa * ó Aenea cancell . ó 10Ea , cancell . Aenea 10Ea 261 nunc animis opus, Aenea, nunc pectore firmo.’ animis fortitudine 11Fd / maximis 11Ie / animum praeparatum 10Fg / fortitudine animi 11Fa / ut habeas animum firmum 9Fk opus est 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie / augere fortitudinem 9Fb,11Fd

677 Ser. Aen. 6,258 678 Ser. Aen. 6,258: qui non estis initiati (...) 679 Ser. Aen. 6,259 680 Ser. Aen. 6,260

194 Aenea ó 9Fb,9Fj,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie nunc opus est* 9Fb,9Fk,11Fa firmo in 11Fd / esto 9Fm,10Fc / stabili 9Fk / ut habeas firmum pectus 11Fa / forti et non timido 11Ie * opus et opus 11Fa 262 tantum effata furens antro se immisit aperto; effata locuta 9Fk / est 10Ea,10Fc / Sibilla 11Fa,11Ie furens deo plena 9Fj,10Fg / plena numine 9Fm,10Fc / deo plena aut* certe similis furenti 681 9Fb,9Fk,11Fd antro aperto in 9Fj,11Fa,11Fd / infernali 9Fb,11Fd / aut patenti aut re uera aperto precibus 11Fa * aut certe uel 11Fd , aut 9Fk 263 ille ducem haud timidis uadentem passibus aequat. ille Aeneas 9Fb,9Fj,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie ducem Sibillam 9Fb,9Fj,10Fg,11Ie / illam uatem 11Fd haud non timens 11Fa uadentem euntem 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,11Ie / ingredientem 10Fg / euntem ante se 11Fd passibus gradum cum ea fecit 10Fg aequat sequitur 9Fb / prosequitur 11Fd / equaliter facit 9Fk / equaliter imitatur 11Ie / equaliter cum illa graditur 11Fa 264 Di, quibus imperium est animarum, umbraeque silentes di ó 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie,11If / oratio poetae 9Fb / uerba poetae 9Fk,9Fm / oratio Virgilii 11Fd / Pluto et ceteri infernales 11Ie / sciens ergo* de deorum imperio uarias esse opiniones 682 9Fk,11Fa imperium qui praeestis animabus 11Fa umbraeque ó 9Fm,10Fc,11Fd,11Ie / inferni manes 11Ie silentes secreta piorum silentia 10Fg / loca silentia inferorum 11Fa / secreta infernorum semper silentia 683 9Fb,9Fk,11Fd / Quia Virgilius in hoc uolumine quedam obscura et infernalibus tenebris occultata positurus erat ne uideatur reus deorum secreta manifestando uel arrogans dum per se et sua ui tot secreta inuestigaret idcirco ad deos orationem dirigit quaerens deorum auxilium ut uitet arrogantiam et eorum licentiam in dicendo ut non uideatur reus 684 11Ie * ergo enim 11Fa 265 et Chaos et Phlegethon, loca nocte tacentia late, et inferior infernus 11Ie Chaos ó 9Fm,11Fd,11Ie,11If / elementorum confusio 685 9Fb,9Fk,11Fd / inuocat. autem rerum primordia quae in elementorum fuerant confusione 686 11Fd /

681 Ser. Aen. 6,262 682 Ser. Aen. 6,264 683 Ser. Aen. 6,264 684 Don. Aen. 6,264: dicturus poeta quales esse adserantur sedes infernae et quae illic iuxta animas gerantur vel multa descripturus incognita viventibus, ne temerarius iudicaretur, veniam a diis inferis postulabat adserens non se auctore, sed aliis proferentibus scripta vel dicta naraturus. posset enim in utroque reprehendi, quod vives incognita vivis pro veris adsereret, aut praeceps, si effunderet vera quae occulta esse debuerant nec in vulgus exire. proinde ait veniam peto a diis quibus imperium est animarum, ut mihi in poene liceat audita narrare. 685 Ser. Aen. 6,265 686 Ser. Aen. 6,265

195 Principia rerum inuocat nam Chaos dicta est confusio elementorum qui fuit in principio antequam ab inuicem discernerentur 11Fa Phlegethon ó 9Fm,10Fc,11Fd,11Ie / fluuius 9Fk / fluuius inferorum 10Fg / fluuius infernalis est ignem significat ‘flox’ Graece, Latine ‘ignis’ 687 10Fc / Flegethon uero fluuium inferorum igneum significat et dicitur quasi igneus 11Fd / fluuius inferni qui interpretatur ardens 11Ie loca ó 11Fd,11Ie / et quibus est imperium 9Fb / illa loca que perpetuo noctibus uagantur inuocat n(octe) c(ontentos) 688 10Fg nocte per 9Fb / spatiose 11Fa / quia semper est ibi nox 11Ie tacentia infernalia 9Fb,11Fd / pars mundi in qua perpetue prudentissime tenuit generalitatem 9Fk late ubique 9Fj / sunt tenebrae 9Fk 266 sit mihi fas audita loqui, sit numine uestro sit permitatur 9Fb / uos ó dii precor ut ea quae audiui 11Fa fas licitum 10Fg / Virgilius licitum 9Fk / poeta loqui 9Fk audita ea audiui 9Fk / quae audiui 11Ie / ut mihi liceat impune audita narrare 9Fb ,11Fd sit mihi fas 9Fb,11Ie numine concedatur 10Fc / concedatur a uestro numine 689 9Fb,11Fd / uestra uoluntate 11Fa / potestate concedatur a uestro numine 9Fk / concedatur a numine uestro 10Fg 267 pandere res alta terra et caligine mersas. pandere manifestare 9Fb,9Fk / aperire 9Fj / et sit mihi fas 11Fa / quia infernus terra regi dicitur 11Ie alta sub 9Fb,11Fa,11Fd / in 10Fc / profunda 10Fg,11Fd,11Ie / in profunda terra 9Fm terra unum pendet ex altero nam ex altitudine caligo nascitur 11Fa caligine alta 9Fb,10Fg / umbra 9Fb,11Fd / obscuritate 11Ie mersas absconditas 9Fb,11Fd / occultatas 11Ie 268 Ibant obscuri sola sub nocte per umbram ibant Aeneas et Sibilla 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie / incipit narrare 11Ie sola perpetua 10Fg / obscura 11Ie / ypallage 11Fa / ibant soli per umbras sub obscura nocte 9Fb / ypallage est i. ‘sub obscura nocte soli ibant’ aut ‘sub sola nocte’ ubi nihil aliud est praeter umbram 690 11Fd / aut est ipallage pro eo quod est ‘sub obscura nocte’ aut ‘obscuri ipsi ‘ibant sub obscura nocte’ 11Fa 269 perque domos Ditis uacuas et inania regna: Ditis Plutonis 9Fj,9Fk,9Fm,11Fa / Orci 9Fb,11Fd uacuas nostri mundi comparatione* 9Fb,9Fk,10Fc / ad comparationem nostri mundi. simulachra enim illic sunt quae inania sunt et uacua 691 11Fd inania uacua 9Fb,9Fk / id ipsum est i. corpora non sunt 11Fa / quia nulla corpora sunt ibi que implere locum possunt 11Ie regna uel populos 9Fm * nostri mundi comparatione ad comparationem nostri mundi 9Fb

687 Ser. Aen. 6,265 688 Ser. Aen. 6,265: aut hoc est quod supra ait ‘umbraeque silentes’, aut vult ostendere, esse partem mundi, in qua perpetuae sunt tenebrae. cum enim probatum sit quod legimus ‘et minima contentos nocte Britannos (Iuv. Sat. 2,161)’, sphaerae exigit ratio, ut e contrario sit regio noctibus vacans. 689 Ser. Aen. 6,266 690 Ser. Aen. 6,268 691 Ser. Aen. 6,269

196 270 quale per incertam lunam sub luce maligna quale tale iter erat* 10Fc,11Fa,11If / per tale iter incedebant illi i. sic obscuri 11Ie incertam obscuram 11Ie / per incipientem 692 9Fb / uel etiam incoeptam 9Fj,10Ff / aut in ipsis iniciis positam. aut obnubilatam 10Fg / aut in ipsis positam aut sub nubilo constitutam 693 11Fd lunam illis 11If maligna obscura 694 9Fb,9Fk,10Ff,10Fg,11Fa / angusta 9Fm,10Ff,11Fa,11If / breui 9Fm,11If / parua 11Ie / obscura et que securos inuideat gressus 695 11Fd * erat ibant 10Fc , illorum erat 11Fa 271 est iter in siluis, ubi caelum condidit umbra ubi quando 9Fk,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd,11If / postquam 11Ie / ubi non est hic aduerbum loci sed temporis 696 11Fa condidit abscondidit 9Fb,10Fg,11Fd / reposuit 11Ie umbra in 9Fb / sua 11Fa / nubibus 11Ie / quod iamiam angusti 10Fc 272 Iuppiter, et rebus nox abstulit atra colorem. Iuppiter aer 9Fk,9Fm,9Fj,10Fc,10Ff,10Fg,11Fd,11Ie / ether 9Fb / ‘aer’ deum pro elemento posuit 11Fa rebus humanis 9Fj,11Fd / humanis creaturis 9Fb / omnibus rebus que sunt in mundo 10Fg abstulit ubi 9Fb,11Ie atra nigra 9Fj,9Fk,11Fa colorem splendorem 11Fd / distinctionem per colores enim res discernuntur 11Ie 273 uestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci uestibulum ab eo quod ianuam uestiat 697 9Fk / uestibulum dicitur atrium eo quod extrinsecus quasi uestiendo domum circuit 11Ie / In primo uestibulo Orci fuerant omnia quae cruciant uiuos et defunctos adfligunt et sunt specialiter enumerata cum suis epythetis 698 . dictum autem uestibulum ab eo quod ianuam uestiat 699 11Fd faucibus introitu* 11Fa,11If / in introitibus inferni 11Fd / ingressibus 9Fb / ingressu 9Fm / foribus 11Ie Orci Plutonis 9Fj,9Fm / inferni 9Fj,11Fa,11Ie * introitu add. in 11Fa 274 Luctus et ultrices posuere cubilia Curae, Luctus erat ibi* 9Fb,11Fd / scilicet 11Fa / quorum sordibus et miserabilis cultus est 700 11Fd Quia tractaturus erat Virgilius de domo mortuorum i. inferno ideo primo ponit ea que solent precedere mortem et esse in ipsa morte et post mortem scilicet maxime ante

692 Ser. Aen. 6,270 693 Don. Aen. 6,270 694 Ser. Aen. 6,270 695 Don. Aen. 6,270 696 Ser. Aen. 6,271: quando: nam non est loci, sed temporis. 697 Ser. Aen. 6,273: (...) nam vestibulum, ut supra diximus (Aen. 2,469), dictum ab eo, quod ianuam vestiat. (…) 698 Don. Aen. 6,273 699 Ser. Aen. 6,273 700 Don. Aen. 6,274

197 mortem unde in uestibulo inferni i. ante introitum esse dicuntur. sicut sunt Luctus Curae Morbi Senectus etc. in ipsa morte ut Metus Letum Labor.post mortem uero sunt Pallores 701 11Ie ultrices scilicet 11Ie / uindicatrices 11Fd / excruciatrices quae homines puniunt unde ‘cura’ dicitur eo quod ‘cor urat’ 702 11Fa cubilia domos 9Fj,11Ie / sua 11Fa,11Ie / receptacula ubi requiescerent 11Fd Curae conscientiae** 9Fj,9Fk,10Fc,11If / conscientiae quae puniunt semper innocentes 703 9Fb / omnes (…) quas hic commemorat et cetera secuntur 11Fa / quia quemcumque possederint torquent uel consciencie quae puniunt innocentes 704 11Fd / ideo ultrices quia quemcumque possederint torquent 10Fg * erat ibi cancell. ibi 11Fd ** conscientiae add. malae 9Fj 275 pallentesque habitant Morbi tristisque Senectus, pallentesque quia pallidos faciunt* 9Fm,11Fa / quia inferunt pallorem 11Ie / quia pallorem inferunt egris quos corrumpunt 705 9Fb,11Fd habitant ibi 9Fb ,9Fk ,9Fm ,11Fa ,11Ie tristisque seuera 9Fj / seuera quae gignit seueritatem 706 9Fk / quae tristes facit homines 11Fa / quae eficit homines tristes 11Ie / seuera quae gignit seueritatem et tristitiam quia tristes facit homines 9Fb / quod rugis contrahat eorum uultus qui uixerint diu uel quod morti proximos faciat 707 11Fd * faciunt add. homines 11Fa 276 et Metus et malesuada Fames ac turpis Egestas, et est ibi 11Fa / habitat 11Fd Metus timor 11Fa / mortis 9Fm / quo cruciantur homines qui ex aliqua conscientia aliquam poenam metuunt 708 11Fd malesuada habitat 9Fb,9Fk / suadens 9Fj,10Fc,10Fg / suadibilis 10Ea / hortatrix mali* 9Fb,9Fk / monita 11Ie / inpellit homines interdum ad inlicita 10Fg / est ibi qua etiam ad illicita suadet homines 11Fa / quia suadet quedam nefanda ut comederent carnem humanam 11Ie / Quae suggerunt detestanda concilia i. etiam locupletem facit ut rapiat aliena et quia facit egestatem uictus quae male suadet semper 709 11Fd Fames habitat 11Fd / quid et quo non cogit fames 10Fc turpis est ibi deformis 11Fa / quia turpes facit 710 i. defecta substantia deformes 9Fb / quem defecta substantia deformes facit a amictu et cultu corporis 711 11Fd / quia turpes et arrisos reddit quos possidet 11Ie

701 Ser. Aen. 6,274: ea dicit esse in aditu inferorum, quae vicina sunt morti; aut quae post mortem creantur; aut quae in morte sunt, ut pallorem. luctus enim post mortem est. 702 Ser. Aen. 1,208 703 Ser. Aen. 6,274 704 Don. Aen. 6,274 705 Don. Aen. 6,275 706 Ser. Aen. 6,275 707 Don. Aen. 6,275 708 Don. Aen. 6,276 709 Don. Aen. 6,276: famem non solum egestatem victus debemus accipere, quae inopiae causa suggerit detestanda consilia, sed illam quoque quae unumquemque, etiam locapletem ducit ut aliena rapiat ac violenter invadat, ipso docente Virgilio, qui ait ‘quid non mortalia pectora cogis, auri sacra fames! (Aen. 3,56)’ 710 Ser. Aen. 6,276 711 Don. Aen. 6,276

198 * mali cancell. 9Fk 277 terribiles uisu formae, Letumque Labosque; terribiles habitant ibi 9Fb,9Fk / hoc est 10Fc / scilicet 10Ff,11Fa / ipso aspectu terrorem incutientes 712 10Fg / que solo aspectu terrorem incuciunt 11Fd uisu in 9Fb / ad uidendum 11Fa formae omnes hae imagines 11Fa Letumque habitat 9Fb,9Fk,11Fd / scilicet 11Ie / mors 9Fb,9Fj,10Fg,11Fa,11Ie / mors enim et Labor odiosi sunt neque appetuntur sed ingeruntur in uitis 713 11Fd Labosque habitat 9Fb,9Fk / labor 9Fk / est ibi i. labor qui in ipsa morte est 11Fa 278 tum consanguineus Leti Sopor et mala mentis tum deinde 11Fa,11Ie / () aut post illa 10Fg / habitat 9Fb / est ibi 11Fa / erat 11Fd consanguineus propinquus 9Fb,9Fk,11Ie / uicinus 9Fj / affinis morti 9Fm / sunt ibi 10Fc / coniunctus cognatus quia mors et somnus prope unius generis sunt 10Fg / uicinus morti quia oculos claudit secundum Homerum 714 11Fa / Quod somnus et mors prope unius sunt generis. nam qui dormit similis est mortuo. hoc solo distant quod recedens somnus reddit homini uitam mors uero inreparabilis est 715 11Fd Leti mortis 9Fb,9Fj,11Ie Sopor somnus 9Fj,9Fk,11Fa / scilicet immoderatus est ibi 11Ie mentis habitant ibi 9Fk / generaliter omnium scelerum dicit 716 11Fa / generaliter omnium scelerum latrocinia furta 9Fb 279 Gaudia, mortiferumque aduerso in limine Bellum, Gaudia hec sunt quae in scelera homines ducunt i. in adulteria lacrocinia homicidia et uniuersorum criminum res 717 11Fd / gaudia que solent inesse menti ex sceleribus perpetratis ex luxuria auaritia etc. 11Ie / omicidia furta quibus delectatur mens 11Ie mortiferumque eo quod mortem ferat 9Fb / ferens* mortem 9Fk,11If / est ibi per quod mors prouenit 11Fa / habitat 9Fb aduerso contraposito** 9Fb,9Fj,10Fg,11Fa / contrauerso 11If / stat 11Ie Bellum habitat 9Fk / ideo mortiferum bellum quia nullum bellum sine funeribus esse potest 718 10Fg,11Fd / hec sunt que ducunt homines ad scel(era) que apud superos committuntur (apud) inferos puniuntur 10Fg * ferens inferens 11If ** contraposito add. in 9Fb 280 ferreique Eumenidum thalami et Discordia demens ferreique duri 9Fb,10Fg,11Fd / immitis 11Fd / sunt ibi 11Fa / habitant 9Fb,9Fk Eumenidum furiarum 9Fj,11If / furie 9Fk / furores uel amores 11Ie / furiae numquam nupserunt ideo in quibus natae sunt habitant 719 9Fb,11Fd / furiarum i. Meiere Tisifones et Allecto 11Ie

712 Don. Aen. 6,277 713 Don. Aen. 6,277 714 Ser. Aen. 6,278: secundum Homerum (…) 715 Don. Aen. 6,278: (...) tum consanguineus Leti Sopor, quoniam somnus et mors prope unius sunt generis: nam qui dormit, perinde facit ac mortuus, hoc solo distat, quod recedens somnus reddit hominum vitae, mors autem increparabilem tenet quem forte possederit. 716 Ser. Aen. 6,278 717 Don. Aen. 6,279 718 Don. Aen. 6,279 719 Ser. Aen. 6,280: Furiae numquam nupserunt: unde thalamos accipiamus in quibus natae sunt.

199 demens est* 9Fk,10Ea,11Fa / quae dementes facit homines 11Fa / quae dementes facit 720 11Fd * est add . ibi 11Fa 281 uipereum crinem uittis innexa cruentis. uipereum serpentinum 9Fb,11Fd / hoc est ad uicem crinium serpentium circumdatum caput 721 10Fg uittis de 11Fd innexa habens* innexum 10Ea,11Fa,11Ie / ipsa 10Fc / innexum habens uipereum crinem cruenta uitta** 9Fk,11Fa cruentis in 9Fj / sanguinolentis 9Fb / sanguineis 9Fj / sanguinolentis quia discordia causa est sanguinis 11Fa * habens cancell . 10Ea ** cruenta uitta cancell . 9Fk 282 in medio ramos annosaque bracchia pandit medio uestibulo 9Fm,10Fc,11Ie / aut uestibulo aut absolutum est 722 9Fb,11Fd / uel in medio uestibulo uel absolute in medio dicitur 11Fa ramos suos 11Fa annosaque multorum annorum 9Fb / antiqua 9Fk / uetusta 11Fd bracchia sua 11Fa pandit extendit 9Fb,11Fd,11Ie / expandit 11Fa,11Fd / manifestat 9Fk / dilatat 10Fg / brachia 10Fc / Pandit non aperit sed extendit et quidem pandit ab eo quod est aperit ‘uenire’ dicit quia quod apertum est latius di(ffu)sum constat hinc est patulae recubans 723 10Fg 283 ulmus opaca, ingens, quam sedem Somnia uulgo ulmus arbor 11Ie / temporalis uita allegorice legatur 11Ie opaca tenebrosa 9Fj / densa 10Fg,11Fd / qui est 11Fa / hic distinguendum propter duo epitheta 724 9Fk / opaca et ingens distinguenda sunt propter duo epiteta 11Fa ingens et 10Fc / est 11Fa / magna 9Fk / maxima 11Fd sedem ulmum 9Fk,9Fm,11Fa / ulmi 9Fb,11Fd uulgo passim 725 9Fb ,9Fj ,9Fk ,10Fc ,10Fg ,11Fd ,11Ie / cateruatim* 726 9Fj ,9Fk ,10Fc * cateruatim add. ubique 11Fa 284 uana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent. uana falsa utpote infernorum 11Fa / uana somnia dicuntur errores qui occurrunt dormientibus 727 10Fg ferunt poete 9Fk / homines 11If,11Ie / dicunt 9Fb,11Fd foliisque ulmi 11Fa / [h]arboribus in unoquoque folio 11Ie omnibus somnia 9Fm,10Fc,10Fg,11Ie / ipsa scilicet omnia* somni 9Fb,11Fd / qui de somniis scripserunt dicunt uana esse somnia quando folia de arboribus cadunt 728 11Fd /

720 Don. Aen. 6,280 721 Don. Aen. 6,281 722 Ser. Aen. 6,282 723 SerD. Aen. 6,283 724 Ser. Aen. 6,283 725 Ser. Aen. 6,283 726 Ser. Aen. 6,283 727 Don. Aen. 6,284: hic, ait dicuntur esse vana somnia, hic vult esse errores qui pro necessariis inaniter occurrunt dormientibus. 728 Ser. Aen. 6,284

200 ipsa somnia dicunt enim physici eo tempore uana esse somnia quo folia cadunt 11Fa * omnia cancell. 11Fd 285 multaque praeterea uariarum monstra ferarum, praeterea praeter hec 11Fa / erant 9Fb / erant ibi uel habitant 9Fm uariarum diuersarum 11Fd / sunt ibi in medio 10Ea monstra uitia diuersorum generum 11Ie / sunt ibi 11Fa / herent ibi 11Ie ferarum bestiarum 11Fd 286 Centauri in foribus stabulant Scyllaeque biformes Centauri filii Nubis et Ixionis 9Fb / Centauros constat monstra esse. nam partem membrorum habent ab umano corpore partem ab equorum forma 729 et sunt filii Nubis et Yxionis 11Fd 730 / inferiores equi et superiores homines designant omnia ex hoc seculo fluere 11Ie foribus ianuam illius 11Fa / uestibuli 11Ie stabulant habitant 9Fb,9Fj,10Fc,10Fg / stabulantur 9Fb,11If / manent 11Ie / antiqui dixerunt stabulant nam modo stabulantur dicimus. allusit Centauris qui partim homines partim equi dicuntur 731 11Fa / abitant uel commanent et bene stabulant. uult enim eos plus cum equis quam cum hominibus habere membrorum commune 732 11Fd Scyllaeque stabulant 9Fb / stabulantur 11If In qua pingitur usque ad pubem habitum uirginis et pro pedibus canibus marinis armatam 733 . et bene pluraliter quia due fuerunt filiae Glauci quae conuersa est in piscem et Nisi que in auem conuersa est 734 11Fd / Geminae sunt una s. quae fuit filia Nisi regis et uersa est in auem altera quae ex inguine deorsum in ora canum conuersa est 11Ie 287 et centumgeminus Briareus ac belua Lernae centumgeminus centies* geminatus 9Fm,10Fc,11Fa / geminatus 11Ie / centies* duplex 735 9Fj,10Fg / centum modis 11Ie / habitat 9Fk / stabulat 9Fb / est 9Fk / pro centies i. centum corpora habens 9Fb Briareus Egreon 11If / gigans 11Ie / habitat 11Fa /gigans qui fuit centies similis duplex ut fingunt 11Fd / Briareus dicitur fuisse quidam gigans habens uim centum uirorum 11Ie Lernae Hydra 9Fj / paludis 11Ie / ydrhan dicit quae fuit in lerna 9Fk / serpens centum capita habens 11Ie / idra quam Ercules occisit 11Ie / stabulat 9Fb / abitat 11Fa / erat ibi 11Fa * centies cancell. 9Fj,11Ie 288 horrendum stridens, flammisque armata Chimaera, horrendum de 10Ea / horrende 9Fj,9Fk,10Fc,11Ie / horribiliter 9Fb,11Fa stridens sonans 9Fb / resonans 9Fm / flammisque de 11Fd / qui belua erat 11Fa / plurimis serpentibus stridorem emittens 736 9Fb,11Fd

729 Don. Aen. 6,286 730 Ser. Aen. 6,286: (...) Centauri autem Ixionis et nubis filii sunt (…) 731 Ser. Aen. 6,286: (…) ‘stabulant’ autem habitant. et usurpative dixit, ut ‘populat’, luctat; nam stabulor dicimus. et bene adlusit, quia ex parte equi sunt. 732 Don. Aen. 6,286 733 Don. Aen. 6,286 734 Ser. Aen. 6,286: bene plurali usus est numero: nam et illa Nisi secundum alios in avem conversa est, secundum alios in piscem. ergo etiam ipsa biformis fuit, sicut haec in Siciliae freto. (...) 735 Ser. Aen. 6,287 736 Don. Aen. 6,288

201 armata circumsepta 10Fg / est 10Fc / quia flammas ore emittit 11Ie Chimaera stabulat 9Fb / erat ibi 11Fa / Chunera monstrum est trium capitum uidelicet capre leonis et colubri 10Ea / ore leo postremis partibus draco media caprea 9Fk / Ore leo postremis partibus draco media caprea secundum fabulas. re uera mons est Ciliciae cuius hodieque ardet cacumen iuxta quod sunt leones. media autem pascua sunt. ima uero montis serpentibus plena. hunc Belerofontis habitabilem sui fecit. unde Chimeram dicitur occidisse 737 11Fd / Chimera dicitur esse quaedam bestia capite leonino uentre lupino pedibus capreis et cauda serpentis quod non est aliud nisi quidam mons erat in cuius summitate leones habitant et in medio uero prata erant et ibi diuersa animalia pasce(bantur). unde et a lupis praedandi causa frequentabantur. in ultimo autem erat paludosus ideo quod serpentibus plenus. et propter erbas paludorum* frequentius ibidem caprae aduentabant. quaedam belua prima leo postrema draco media ipsa chimera i. capra 11Ie * paludorum lege paludum 11Ie 289 Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae. Gorgones sunt et furie filie Phorci 738 9Fb / tres fuerant et habebant unum oculum in Africa 9Fk / Gorgones tres fuerunt filiae Forci 11Ie / stabulant 9Fb / erant ibi 11Fa / Gorgones tres fuerunt in extrema Africa circa Athlantem montem quae omnes dicuntur unum oculum habuisse quo inuicem utebantur. Stenoae Euriale Medusa. re uera fuerunt enim puellae unius pulchritudinis ut dicit Serenus quas cum uidissent adolescentes stupore torpebant. unde fingitur ut uerteret in lapidem si quis eas uidisset 739 . unde Perseus Minerua iubente scutum uitreum fecit ut uideretur interimeret illas 11Fd Harpyae aues idem et furie 11Fd / Semo Euriale Gerionis 11If / arpie aues sunt habentes ora uirginea 11Ie / habitant ibi 9Fk / sunt ibi 11Fa forma stabulat 9Fb / scilicet 10Ea / est ibi 11Fa tricorporis Erili et Gerionis 740 9Fk / Gerionis 9Fm / qui fuerunt triplices 10Fg / tricorpores 10Ea / Gerionam gigantem triplici forma fuisse memoria ueterum prodit 741 11Fd / Gerione dicitur habuisse tria capita propter tria regna que sub se habebat 11Ie 290 corripit hic subita trepidus formidine ferrum corripit arripit 11Fd / celeriter rapit 10Fg hic tunc 9Fk ,9Fm ,11Fa ,11Ie / illic 10Ea trepidus aut festinus aut pauens 10Fg / turbatus subito aduentu umbrarum 11Fa ferrum gladium 11Fa,11Fd / ensem 11Ie 291 Aeneas strictamque aciem uenientibus offert, strictamque nudatam 9Fj / euaginatam 9Fb / uibratam 9Fb,11Fd / paratam 11If / nudatum gladium 11Fa aciem acumen mucronis 9Fb / extremitatem ensis 11Ie / a parte totum intellege 10Fg uenientibus umbris 9Fk ,9Fm ,10Fc ,11Fa ,11Fd ,11Ie offert monstrat 9Fb,11Fa / non ad feriendum sed ad repellendas umbras 742 9Fb,9Fk,11Fd

737 Ser. Aen. 6,288 738 Ser. Aen. 6,289 739 Ser. Aen. 6,289 740 Ser. Aen. 6,289 741 Don. Aen. 6,289 742 Ser. Aen. 6,291

202 292 et ni docta comes tenuis sine corpore uitas ni nisi 9Fk,11Fa comes Sibilla 10Fg,11Fa,11Fd,11Ie,11If tenuis accusatiuus 11Fd,11Ie uitas umbras 10Fg,11Fa / animas 10Ea,11Fa / umbras similes uiuentibus 11Ie 293 admoneat uolitare caua sub imagine formae, admoneat admoneret 9Fb,9Fj,11Fd,11Ie / admonuisset 9Fm,11Fa / doceret 9Fb / doceat 11Fd / Enean 9Fk / Eneam 11Ie / illum 11If / nisi admonuisset uanas et inanes res esse quas uidebat 11Fa 294 inruat et frustra ferro diuerberet umbras. inruat inrueret 9Fb,9Fj,9Fm,11Fa,11Fd,11Ie,11If / irruisset 10Fc,10Fg / pro inruisset in eas 10Ea / Eneas 9Fk,11Ie frustra inaniter quia uanes 11Fa / quia non posset eas percutere 11Ie ferro cum 9Fb,11Ie / suo 11Fa diuerberet diuerberaret 9Fb,9Fj,11Ie,11If / diuerberat 9Fm,11Fa / diuerberasset 10Ea / ualde uerberaret 11Fd umbras animas 11Ie 295 Hinc uia Tartarei quae fert Acherontis ad undas. Vel ut sententiam philosophicam exsequamur quicumque ad secreta philosophiae accessurus est et ad uerba sapientia inuestiganda prius oportet eum hec omnia cognoscere unde contingant et ex quibus causis oriri habeant. quid morbi contingant ex nimia ingestione ciborum frequentius et sic de ceteris. ac pro certo quare ista eueniant et quomodo uitium uitio succedat. bene intellige et postea pro quibus meritis probi remunerentur ac reprobi puniantur ea quod postquam Eneas infernum intrauit dicitur perspexisse 743 11Ie hinc est 9Fb,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie / est ab hoc* loco 9Fm,11Ie / a uestibulo inferni 11Fa / et illo loco quem supra descripsit 744 10Fg / hoc poeta ait 9Fm / Sibilla dixit 10Fc Tartarei infernalis 11Ie quae uia 9Fk / quae ducit ad Acheronta 11Fa fert ducit 9Fb,10Fg,11Fd,11If Acherontis fluuii 9Fk,11Ie / Cheron gaudium 9Fb / Acheron interpretatur sine gaudio ‘a’ enim ‘sine’ cheron ‘gaudium’ dicitur. iste fluuius procreat ex se quandam paludem que uocatur Styx quae interpretatur tristicia ex qua iterum oritur Cocitus fluuius qui dicitur Luctus. sensus iste est ex quo aliqui est sine gaudio statim subintrat eum tristicia ex qua postea luctus procreatur 745 11Ie * ab hoc ex hoc 11Ie 296 turbidus hic caeno uastaque uoragine gurges turbidus est 11Fa / Quia ex quo sine gaudio 746 est qui propter tristiciam tota mentis ratio et uires obnubilantur unde et estuat i. numquam quietus esse permittitur 11Ie

743 Ser. Aen. 6,295: sequitur illud Pythagoricum, dicens tenuisse eos viam post errorem silvarum, quae vel ad vitia vel ad virtutes, ut diximus (Aen. 6,136), ducit. 744 Don. Aen. 6,295 745 vide Aen. 6,107; Ser. Aen. 6,295 : Acheronta vult quasi de imo nasci Tartaro, huius aestuaria Stygem creare, de Styge autem nasci Cocyton. et haec est mythologia: nam physiologia hoc habet, quia qui caret gaudio sine dubio tristis est. tristitia autem vicina luctui est, qui procreatur ex morte: unde haec esse apud inferos dicit. 746 vide Aen. 6,107

203 hic ex illo loco 10Fg / Acheros 11Fa caeno luto* 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd,11Ie,11If / de 11Fd uastaque magna 9Fk / inmenso praecipitio 10Fg / profundus est et cenolentes 11Fa uoragine profunditate 9Fj,10Fg,11Fd / de uorago 11Ie gurges Acheron 11Ie / fossa profunda in aqua 9Fb,11Fd * luto add . cum 9Fb ,9Fk 297 aestuat atque omnem Cocyto eructat harenam. aestuat ebullit 9Fb,9Fm,10Fg,11Fa,11Fd,11Ie / feruet 11Fa,11Ie / decurrit 9Fb / scatuet 10Fg / Cocyto in 9Fb / in Cocytum 9Fj,9Fm,10Fg,11Fa / fluuium 11Ie / in Cocytum scilicet per Stigem 747 9Fk / emittit ex se uel Cocito uel in Cocitum eructuat emittit ex se uel ob Cocitum 11Fa eructat ebullit 9Fb / euomit 9Fk,10Fg 298 portitor has horrendus aquas et flumina seruat portitor nauta 9Fj,11Fa / dicitur qui portum obseruat 9Fb / obseruator portus uel qui portat 11Fd proprie qui portat abusiue etiam qui portatur 748 9Fk / portitor dicitur tam qui portat quam qui portatur 11Ie / Proprie portitores dicuntur telonarii qui portus obseruant et ex eo uectigalia accipiunt et omnia sciscitantur ne sine ipsorum iussu quilibet transeat 10Fg horrendus horribilis 9Fb / sordidus 9Fk / durus 10Fg / propter tria flumina 749 9Fk / autem 11Fa aquas paludes 11Ie flumina haec 9Fb,9Fk,11Fa seruat custodit 9Fk,11Fa 299 terribili squalore Charon, cui plurima mento terribili cum 9Fb,10Ea / terribilis squaloris 750 9Fk / terribilis squaloris i. qui turpis et squalidus est 11Fa squalore sorde 9Fb,11Fd,11Ie Charon kata antefrasin quasi Acheron 751 9Fk / quasi Acheron i. sine gaudio 752 9Fm / quod careat gaudio 10Fg / Charon dicitur quasi Cheron i. gaudium per antifrasim quia per loca sine gaudio i. trista contrarietas gaudii nos conducit in tristicia. uel Charon dicitur a chronos i. tempus et ponitur Charon pro Acharon i. sine tempus per quod significantur intempestiua uite gaudia 753 . enim gaudia huius mundi intempestiua sunt quia ante tempus ueniunt non enim liceret nobis hic letari sed post mortem in eterna requie beatorum unde quia ante decet gaudemus intempestiua gaudia dicuntur. per quae sicut per portitorem quondam ad inferni obscuritates et Tartara homines

747 Ser. Aen. 6,297 748 Ser. Aen. 6,298 749 Ser. Aen. 6,298 750 Ser. Aen. 6,299 751 Ser. Aen. 6,299 : κατα αντίφρασιν quasi αχαίρων . 752 vide Aen. 6,107 753 Macr. Somn. 1,10,11: putarunt Acherontem quicquid fecisse dixisseve usque ad tristitiam humanae varietatis more nos paenitet. Fulg. Virg. Cont. p. 98,14 Acheron enim Grece sine tempus dicitur, Caron vero quasi cheron, id est tempus.

204 deducuntur 11Ie cui Charonti 10Fc,11Fa / Acaroni 10Ea / portitorum 9Fk plurima multa 11Ie / producta 10Fg mento in 11Fa / in barba 11Ie 300 canities inculta iacet, stant lumina flamma, canities barba 9Fj inculta inpexa 9Fj / inpectinata 9Fb / tetra sordida 10Fg / sine cultu 11Ie / inlota uel inpexa 11Fd / hi omnes cultus aperte tristiciam notant 11Ie iacet porrigitur 10Fg / pendet 11Ie stant horrent 754 9Fb,9Fj,9Fk / manent 11Ie / stant idem horrent est autem polisemum uerbum 755 11Fa / orrent aut ut alii dicunt inflexibiles sunt et quasi semper stantes quasdam flammas emittebant 756 10Fg / inflexibiles sunt oculi eius uel quasi flammas emittebat 11Fd lumina oculi 10Fc / oculi illius 11Fa / oculi sunt similes 11Ie / inflexibilia sunt 9Fb / deformis 9Fk flamma pro oculis posuit 9Fk / alias flammae 9Fk / quasi flama i. igneos oculos habebat 11Fa 301 sordidus ex umeris nodo dependet amictus. sordidus portitor 9Fk / deformis 10Fg / maculatus 11Fd umeris eius 10Fc / illius 11Fa nodo cum nodo 11Ie / nodum 9Fm / suspensum* a nodo 9Fb,11Fd / ligamine 9Fj / fibula iunctura fagi 9Fk / ependicen dicit quia proprium nautarum est uel pisca- torum 9Fm / nodatum habebat amictum dicit autem proprie epiteton quod est proprium nautarum 11Fa * suspensum suspensus est 11Fd 302 ipse ratem conto subigit uelisque ministrat ipse Charon 9Fk,11Fa,11Ie ratem nauem 9Fm,11Fa conto gubernaculo 9Fj / suo 11Fa subigit regit 757 9Fb,9Fm,10Fc,11Fd,11If / sursum agit 758 9Fk,10Fg / regit sursum 11Fa / submouet 11Ie uelisque per uela 9Fm / aut per uela aut datiuus 759 10Fc / per uela uel obsequitur uelis quasi ad hoc deputatus 9Fk,11Fd ministrat colligit auras 9Fk / impellit 11Fa / deseruit 11Ie / ratem scilicet ordinat ducit 10Fg 303 et ferruginea subuectat corpora cumba, ferruginea in 11Fd / nigra 760 9Fb,9Fj,10Ff,10Fg,11Fd,11If / tristi 761 9Fj,9Fk,10Fg / sordida 11Ie / nigra nam ferrugineus color proprie dicitur niger 762 11Fa

754 Ser. Aen. 6,300 755 Ser. Aen. 6,300: horrent et est polysemus sermo (...) 756 Don. Aen. 6,300 757 Ser. Aen. 6,303 758 Ser. Aen. 6,303 759 Ser. Aen. 6,302 760 Ser. Aen. 6,303 761 Ser. Aen. 6,303 762 Ser. Aen. 9, 579: ferrugo coloris genus est, qui vicinus est purpurae sub nigrae

205 subuectat portat 9Fj,10Fg / subportat 9Fk / subuehit 10Fg / fert 10Fg / Charon 9Fk corpora umbras 9Fb / hominum animas 11Fa / omne quod potest uideri corpus dicitur 763 9Fk / Corpora uocat animas uel quia statim reliquerant corpora uel quia Aeneas uisu eas perspiciebat et quod aliquo sensu corpore percipitur corporeum esse apud quosdam constabat 11Ie cumba naui 9Fb,9Fk,9Fm,11Fd / cumba nauum 10Fg 304 iam senior, sed cruda deo uiridisque senectus. iam senior minus quam senex 9Fj,11Fd /senescere incipiebat 9Fm / Caron 11Ie,11Fa / ipso 10Fc / erat 9Fb,11Fa,11Fd / est 11Ie aut pro positiuo posuit aut senior i. intra senem 764 9Fk cruda dura 9Fj,11Fd / fortis 11Fd,11Ie / fortis nouus 9Fb / immo dura 11If / teribilis 11Fa / acerba 11Fa / erat 11Fa deo illi 10Fc,11Fd,11Ie / Acheronti 9Fk,11Fa / Charonti 11Ie / utpote deo 11Fa / cum 11If uiridisque inuenit 11Ie senectus canicies 765 11Fd / est 11Ie 305 huc omnis turba ad ripas effusa ruebat, huc ad hunc 9Fm / ad hec flumina 9Fk / ad illum fluuium Stugium 11Fa / ubi Caron obseruabat 766 10Fg,11Fd turba animarum 11Fa / hominum 11Ie effusa ruens 9Fk / effluens 11Fa / coadunata 11Ie ad ripas illius fluminis 11Fa ruebat festinabat 9Fb,11Fd / festinanter* ueniebat 9Fk,9Fm,11Ie / concurrebat 10Fg,11Fd / fluebat 11Fa * festinanter cancell. 11Ie 306 matres atque uiri defunctaque corpora uita matres genetrices 9Fk / sexus omnis 9Fm / scilicet 11Ie / confluebant illuc mulieres 11Fa uiri perfectae aetatis uterque sexus ostenditur 11Fa / defunctaque liberata 9Fb ,11Fd / mortua 9Fb / soluta 11Fd / dimissa 11Ie corpora ruebant* 9Fb,11Fa,11Fd uita a 9Fk ,11Fd * ruebant add. illuc 11Fa 307 magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae, heroum uirorum fortium 9Fk,11Fd / ad hec ruebant 9Fk / comitum 11If pueri fluebant 9Fk / confluebant illuc 11Fa innuptaeque que numquam nubserunt* 9Fk / per omnes has etates designat 11Fa * nubserunt lege nupserunt 9Fk 308 impositique rogis iuuenes ante ora parentum: impositi combusti 9Fb / combusti quos uiderunt imponi 11Fd / confluebant illuc 11Fa / ponit diuersas maneries hominum pro aliis eorum 11Ie

763 Ser. Aen. 6,303: omne quod potest videri, corpus dicitur (…) 764 Ser. Aen. 6,304: aut pro positivo posuit, id est senex : aut, ut diximus (Aen. 5,409), ‘senior’ est virens senex, ut ‘iunior’ intra iuvenem est: quam rem a Varrone tractatam confirmat et Plinius. 765 Don. Aen. 6,304 766 Don. Aen.6,305

206 rogis ignibus 9Fb / pire 11Fa / congeriebus lignorum 9Fk iuuenis erant 10Fc / illi qui concremati fuerant ante uultus parentum 11Fa ora presentia 11Fd parentum patrum uel matrum 10Fg / ad hec ruebant 9Fk 309 quam multa in siluis autumni frigore primo quam tam multa 9Fk,10Ea / quantum 11Fd / aduerbium similitudinis 11If / tam multe illic fluunt animae 10Fc / tanto millia animarum illuc confluebant 11Fa / tam multe anime ruunt ad ripas illas quam etc. 11Ie multa animi ruebant ad ripas 9Fb frigore in 11Ie primo prima parte 11Fa / extremitatem uult ostendere 767 9Fk / in extremitate ipsius autumni 9Fb,11Fd 310 lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto lapsa ipsa 9Fb cadunt decidunt 11If / cadencia 9Fk / cadentia ab arboribus 11Fa gurgite a mari* 9Fj ,11Fa ,11Fd ,11Ie * a mari cancell . a 9Fj ,11Ie 311 quam multae glomerantur aues, ubi frigidus annus quam quam multe aues transuolant mare 11Fa glomerantur adunantur 10Fg,11Fa / deuoluuntur 11Ie / bene rebus uolitantibus animas comparauit quae et ipsae uolant 768 9Fk ubi quando 9Fm,11Fd / postquam 11Fa / frigida pars anni 9Fm aues ut coturnices 11Ie annus hiems 9Fb,11Ie / totum pro parte 11Fd 312 trans pontum fugat et terris immittit apricis. trans ultra 11Fa pontum mare 9Fm,10Fc,11Fa fugat eas 10Ea,11Fa,11Ie / ipsas 9Fb / illas 11Fd terris datiuus 11Fd immittit transmittit ad Africam 11Fa / illas 11Fd / eas 11Ie apricis calidis 9Fb,11Fd,11If / delectabilibus 11Ie / sine frigore unde nonnulli et Africam dictam uolunt 769 9Fk,10Fg / calidis sine frigore nam aprica loca dicuntur quasi Africa i. sine frigore 11Fa / calidis quasi apricis est inde dicta Africa 9Fm 313 stabant orantes primi transmittere cursum stabant ad ripas 11Ie orantes eum portitorem 11Ie primi priores anime 11Ie / ut primi transirent 9Fb,11Fd / figura Graeca est ut primi transirent 770 9Fk / ergo anime ad ripam illius fluminis postulantes ut prime transmitterentur 11Fa transmittere transire 9Fk / transcendere 11Ie / celeriter peragere 10Fg / mittere hoc est dirigere cursum suum trans i. ultra flumen 11Ie

767 Ser. Aen. 6,309 768 Ser. Aen. 6,311 769 Ser. Aen. 6,312: id est sine frigore, ut diximus supra (Aen. 5,128): unde non nulli et Africam dictam volunt. Ser. Aen. 5,128 : apricum (…) quasi ανευ φρίκης , sine frigore inde est africa quod est calidior 770 Ser. Aen. 6,313

207 cursum uectionem 9Fk / nauigationem 10Fg / flumen 11Ie 314 tendebantque manus ripae ulterioris amore. manus suas quod est signum peticionis 11Fa ulterioris ut ad aliam ripam transmitteruntur 11Fa / ripa qua erat ulterius 11Ie amore pro 9Fb,10Fc,11Fd,11Ie / desiderio 9Fm,11If 315 nauita sed tristis nunc hos nunc accipit illos, nauita nauta 11Fa / Charon 11Fa,11Ie / Caron semper durus et affabilis numquam 771 11Fd tristis inmiserablilis 772 9Fj,9Fk ,10Fg / asper 773 9Fk,10Fg /seuerus 774 9Fb,9Fk / terribilis 9Fk,11Fa / ad triste ministerium deputatur 11Ie nunc nauicula erat permodica ideo non poterat omnes simul accipere 775 10Fg,11Fd accipit in naue 11Ie 316 ast alios longe summotos arcet harena. alios homines 9Fk summotos reiectos 10Fg / a ripa eiectos 11Ie / summotos et arcet ab arena nolens eas recipere 11Fa arcet repellit 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,11Fd,11Ie harena ab 9Fk,9Fm / in 11If / ab illa ripa 9Fb / arenam littoris tangere non sinit 776 10Fg 317 Aeneas miratus enim motusque tumultu miratus subposita 777 9Fb / superiora* parenthesis est 10Fc,11Fd / ordo est Aeneas ait dic ‘o uirgo’ cetera per parenthesin dicta sunt 778 9Fk enim ratio 9Fb / que 11If motusque stupefactus 9Fb,9Fm,11Fd / attonitus 9Fm / intrepidus uel ualde timidus 11Ie / timore 9Fk / est 10Fc tumultu concurrentium 9Fb / propter tumultum animarum 11Fa * superiora cancell . 10Fc 318 ‘dic’, ait ‘o uirgo, quid uult concursus ad amnem? dic dic mihi 11Fa uult postulat 9Fk / expetit 10Fg / desiderat 10Fg concursus conuentus ad fluuium 9Fk / animarum 11Ie / iste 9Fk,11Ie / istae animarum ad fluuium 11Fa 319 quidue petunt animae? uel quo discrimine ripas quidue uel 11Fa petunt ad hunc fluuium 11Fa animae istae 9Fk discrimine ó 10Fc / qua differentia 779 * 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fg / discretione 9Fb,11Fd /

771 Don. Aen. 6,315 772 Ser. Aen. 6,315 773 Ser. Aen. 6,315 774 Ser. Aen. 6,315 775 Don. Aen. 6,315 776 Don. Aen. 6,316 777 Ser. Aen. 6,317 778 Ser. Aen. 6,317 779 Ser. Aen. 6,319

208 distinctia 11Ie / quo discrimine et qua differentia 11Fa * qua differentia cancell. qua 9Fj,9Fk 320 hae linquunt, illae remis uada liuida uerrunt?’ hae animae 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd / iste 10Ea / animae cur repelluntur 11Fa / animae quae repelluntur a portitore 11Ie linquunt repulsae scilicet non transeuntes* 9Fb,11Fd illae animae 9Fb,11Fd,11Ie / alie 10Ea / autem 11Fa / animae quae recipiuntur in cimbi 11Ie remis cum 11Fa / suis 9Fb liuida nigra 780 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fg,10Ff,11Fa,11Fd / mortifera 9Fb,9Fm,11Fd uerrunt trahunt 9Fk,10Fg,11Fa / fulcant 9Fb / nauigant 9Fj / pertranseunt 9Fm / secant 11Fa * non transeuntes cancell. 9Fb 321 olli sic breuiter fata est longaeua sacerdos: olli Aeneae 9Fk,11Ie / illi 9Fk,11Ie / tunc 11Fa breuiter paucis uerbis 11Fa / breuiter quippe debuit loqui ne morando diferre uiderentur quae necessaria agenda erant 781 11Fd fata locuta 9Fk,11Fa longaeua Sibilla 10Ea,11Fa / senex anus 11If / Sybillam Apollo pio amore dilexit et ei optulit poscendi quod uellet arbytrium. illa hausit harenam manibus et tam longam uitam poposcit. cui Apollo respondit id posse fieri si Erythream insulam in qua habitabat relinqueret. profecta igitur Cymas tenuit et illic defecta corporis uiribus uitam sola uoce retinuit 782 id est in prophecia uel oraculo 11Fd / Sibilla dicitur longeua quia numen Ap[p]olinis promeruit ut quot annis uellet ipsa uiueret dum eius concubitus ab ea idem Apollo quaesisset quem postea fallens ei consentire noluit sic quod uirgo permansit 11Ie sacerdos Sibilla 9Fk,11Fd,11Ie 322 ‘Anchisa generate, deum certissima proles, Anchisa ab 9Fb,11Fd / de 10Fc / Natus est enim ex homine non inmerito paues quia humani generis habes timiditatem. sed nihil debes metuere quia ex alia parte genus a superis ducis 783 et dicitur tu ‘certissima proles’ eo quod subire inferos potes 11Fd generate ó 9Fk,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie / nate 11If / filii ó Anchisae 11Fa / deum deorum 9Fm,10Ea,10Fg,11Fa,11Fd certissima ó 11Fd,11Ie / uerissima 9Fk / eo quod subire inferos potuit 9Fb / indubitabilis quia infernum adire potuisti 11Fa proles progenies 9Fk 323 Cocyti stagna alta uides Stygiamque paludem, alta profunda 9Fb,9Fj,11Fa,11If Stygiamque Styx cum quinquaginta fontibus lateret et bellum Gigantes celestibus inferrent auxilium eis prestitit ob quod dii per ea iurant 11Fd / Pro numen Stigie paludis intelligitur mortalitas ex qua sicut ex fonte quodam tam Stix i.

780 Ser. Aen. 6,320 781 Don. Aen. 6,321: breuiter quippe loqui debuit relatura superflua, ne quae fuerant necessario agenda morando differret. 782 Ser. Aen. 6,321 783 Don. Aen. 6,322

209 tristitia quam omnes ceteri cruciatus oriuntur et pene. hanc dii timent fallere quia cum sint quasi immortales uerentur i. nolunt nec possunt incurrere mortalitem784 11Ie paludem paludem quae uocatur Stix 11Ie 324 di cuius iurare timent et fallere numen. cuius paludis 9Fb,9Fk / Stygis 9Fj,9Fk,11Fa fallere iurare 11Ie / periurare uel mentiri. nam dicitur statuisse Iuppiter ut si quis fefelisset eius numen uno anno et vii diebus ad ambrosia et nectare prohiberetur 785 11Fd numen maiestatem 10Fg / Stigia quandam habuisset uim contraria nomini que Ioui seruit in debellando Gigantes ideo quod promisit matri eius ut nec ipse periuraret umquam nec ulli deo permittetur periurare numen ipsius 786 11Ie 325 haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turba est; quam procul stare 10Ea inops sine terra 9Fk,9Fm,11Ie / sine ope 9Fm,11If Ops terra est et isti sunt sine terra i. sine humatione 787 11Fd / Inops hic dicitur sine terra. Ops enim dicitur fuisse uxor Saturni quae eadem est Rea et Cibiles. i. terra unde inops dicitur quia est sine terra i. sine legitima uel imaginaria sepultura. legitima sicut quando aliqui sepeliunt corpus alicuius et super eum debita et instituta obsequia exequuntur. imaginaria ut si non posset habere corpus eius quod sepelire expetunt ad honorem tamen eius quasi adesset ei tumulum construunt super quem etiam cetera obsequia quasi praesens adesset componunt. qui autem tali sepultura carent per centum annos uagi et incerti ad suas sedes peruenire nequeunt et hoc ostendit ubi dicit ‘centum errant’ etc. 788 11Ie inhumata sine humatione 9Fb / insepulta 11Fa,11Fd / est 9Fk / turba animarum 11Fa / scilicet quae repellitur a ripa 11Ie / ipsorum est turba quae procul repellitur qui sunt inhumati 789 11Fd 326 portitor ille Charon; hi, quos uehit unda, sepulti. portitor nauta 11Fa / proprie qui portat abusiue qui portatur 790 9Fk / qui portitoris

784 Ser. Aen. 6,134: Styx palus quaedam apud inferos dicitur, de qua legimus ‘di cuius iurare timent et fallere numen (6,324)’: quod secundum fabulas ideo est, quia dicitur Victoria, Stygis filia, bello Gigantum Iovi favisse: pro cuius rei remuneratione Iuppiter tribuit ut dii iurantes per eius matrem non audeant fallere. ratio autem haec est: Styx maerorem significat, (...) id est a tristitia Styx dicta est. dii autem laeti sunt semper: unde etiam inmortales, quia αφθαρτοι και ακάριοι , hoc est sine morte beati . hi ergo quia maerorem non sentiunt, iurant per rem suae naturae contrariam, id est tristitiam, quae est aeternitati contraria. ideo iusiurandum per execrationem habent. 785 Ser. Aen. 6,324 786 vide Aen. 6,324 787 Ser. Aen. 6,325 788 Ser. Aen. 6,325: duo dicit, id est nec legitimam sepulturam habet, neque imaginariam. inopem enim dicit sine pulveris iactu – nam ‘ops’ ‘terra’ est - id est sine terra, sine humatione. vult autem ostendere tantum valere inanem, quantum plenam sepulturam: nam et Deiphobi umbra transvecta est, cui Aeneas cenotaphium fecit, ut ‘tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem constitui (Aen. 6,505)’. bene autem sepultos, id est fletos – nam sine fletu sepultura non est, unde legimus ‘inhumata infletaque turba (Aen. 11,372)’ - facit supradicta flumina transire, quibus luctus nomen inposuit. ‘centum’ autem ‘annos’ ideo dicit, quia hi sunt legitimi vitae humanae, quibus completis potest anima transire ripas, id est ad locum purgationis venire, ut redeat rursus in corpora. sane sciendum quia, cum terram dicimus, haec ops facit; si nympham dicamus, haec Opis; si divitias, hae opes numero tantum plurali. 789 Don. Aen. 6,325 790 vide Aen. 6,298

210 sustinet curam 791 11Fd / qui ab unda portantur et transeunt se 11Fd ille est 9Fk,10Ea,11Fa,11Ie / quem uides 9Fm,10Fc Charon non gratiosus per antifrasin 792 11If uehit qui transeunt 11Ie unda undam 9Fb / undas 11Fa sepulti sunt 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,11Fa / sepultus nauigat 11Fa / bene autem sepultos dicit i. fletos quia sine fletu sepultura esse non potest793 11Fa 327 nec ripas datur horrendas et rauca fluenta ripas Cocyti et Acherontis 9Fk datur permittitur 9Fb,9Fm,11Fd / conceditur illis* 10Fg,11Fa / ideo dicit poeta qui ostensurus est Eneam aliquos recognouisse qui inhumati erant 10Fg horrendas ad 10Fc,11Fa / sordidas 10Fg et ac 11Fa rauca sordida 10Fg / sonantia 9Fb / aut rheumata dicit aut pluraliter usus est numero propter tria flumina 794 9Fk / rauca enim i. grauiter sonantia** et bene pluraliter quia de tribus loquitur 9Fb,11Fd * conceditur illis cancell. illis 10Fg ** enim. i. grauiter sonantia cancell. 9Fb 328 transportare prius quam sedibus ossa quierunt. transportare transire 9Fb,11Ie / ad ripas 11Fa / transire ueluti transportantur i. non possunt transire donec sepeliantur 11Fa prius prius quam corpus in suam naturam redeat i. in terra 795 i. in sepulchris 9Fb / donec ossa ipsorum sepulchris condantur 796 uel prius quam corpus in naturam suam redeat i. in terram 11Fd sedibus in terra 11Fd / sepulturis 11Ie ossa eorum 11Ie quierunt quieuerunt 10Fc,10Fg / quieuerint 11Fa,11Ie 329 centum errant annos uolitantque haec litora circum; centum per 11Fa,11Ie errant uagantur 10Fg / autem 11Fa / si non sepeliuntur anime 11Ie annos pro 11If uolitant uagantur 11If 330 tum demum admissi stagna exoptata reuisunt.’ tum deinde 10Fg ,11Fd / post centum annos 11Fa,11Ie demum tandem 10Ea / nouissime 10Fg admissi recepti 9Fj,9Fk,9Fm / assumpti 10Fg / permissi 11Fd / concessi 9Fb,11Fd / adiuncti 11Ie / recepti ab Acharonte 11Fa / sedibus 11Ie stagna Loethei scilicet fluminis 797 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd / Letheum fluuium dicit ad quem si quis perueniat preterita mala obliuiscitur 11Fa exoptata desiderata 9Fb,11Fa,11Fd,11Ie reuisunt transeunt 9Fk / contemplantur 10Fg / uidere desiderant 11If

791 Don. Aen. 6,326 792 vide Aen. 6,299 793 vide Aen. 6,325 794 Ser. Aen. 6,327: aut rheumata dicit: aut bene pluraliter, quia de tribus loquitur. 795 Ser. Aen. 6,328 796 Don. Aen. 6,328 797 Ser. Aen. 6,330

211 331 constitit Anchisa satus et uestigia pressit constitit stetit 9Fb,11Fd / tunc postquam hoc audiuit substituit 11Fa Anchisa de 10Fc / ab 11Fd / filius Anchise 11Fa satus Aeneas 9Fk,11Ie uestigia sua idipsum est 11Fa pressit fixit 10Fg / stetit immotus 11Ie / cogitatione 9Fb / scilicet cogitatione tardus 798 9Fk / in uno loco stetit quod solent facere meditantes 11Fa / retinuit scilicet de cogitatione retardatur 11Fd 332 multa putans sortemque animo miseratus iniquam. putans reputans 9Fb,9Fm,11Fd / cogitans 10Fc,11Fd / repertractans 10Fg / in mente cogitans 11Fa / reputans cum animo pertractans 799 9Fk sortemque eorum 11Ie / iniqua enim sors est puniri propter alterius neglegentiam 800 9Fb,9Fk,11Fd / dolens eos in qua conditio tenebat 801 11Fd / insepultorum qui iniuste puniebantur propter neglegentiam 11Fa / Insepultorum propter neglegentiam aliorum (…) enim culpa est i. insepultus faciat presagio futuri mali nam et ipse Eneas insepultus iacebit 11Fa animo cum 11Ie / suo 11Ie iniquam iniquum erat ut propter culpam uiuorum mortui penam paterentur. uiuorum namque culpa esset quod mortui non sepeliebantur 11Ie 333 cernit ibi maestos et mortis honore carentis cernit Eneas 9Fk / et 11Fa maestos tristes 11Fd mortis honore sepultura 9Fj,9Fk,10Ea,11Fa / sepultura quorum officia non fuerunt celebrata 9Fb,11Fd / non habuerunt in morte honorem 11Ie carentis accusatiuus 9Fb,11Fd 334 Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten, Leucaspim gubernator* Orontis 9Fb,11Fd,11Ie / scilicet 10Ea Lyciae illius gentis 9Fb / insulae 11Fd ductorem principem 10Fg / ducem 11Ie classis classem posuit pro una naue 802 9Fb / una nauis classis uocatur 9Fk / totum pro parte quia ‘classis’ dicitur multitudo nauium 11Fd Oronten nam Leucaspis gubernator fuit nauis Orontis 11Fa * gubernator add. nauis 11Ie 335 quos simul a Troia uentosa per aequora uectos quos Leucaspim et Orontem 9Fk / Orontem et Leucaspin cum Aenea 11Fa / Duobus pro causis dictum est i. ut legentem reuocarent in memoriam qui essent isti uel ubi aut quando aut qua ui interisse uiderentur. altera ne esset Aeneae uicium quod suos sepulturae non tradidisset 803 . quod sanatur quia eum excoeperat multitudo pelagi 11Fd simul cum Aenea 9Fm,11Fa,11Ie uectos transportatos 9Fk

798 Ser. Aen. 6,331 799 Ser. Aen. 6,332 800 Ser. Aen. 6,332 801 Don. Aen. 6,332 802 Ser. Aen. 6,334: apertum exemplum, classem dici etiam unam navem (…) 803 Don. Aen. 6,335

212 336 obruit Auster, aqua inuoluens nauemque uirosque. obruit submersit 11Fd / oppressit 11Fd Auster hic distinguendum 804 9Fk aqua in aqua 11Fa inuoluens opprimens 11Fd / Auster 9Fk uirosque ipsos 11Fa 337 Ecce gubernator sese Palinurus agebat, gubernator illis gradientibus per inferos 11Fa agebat ducebat 11Ie / sine negotio incedere 805 * 9Fb,9Fk,11Fd / incedebat nam agere est proprie sine officio incedere. antiqui autem ‘agebat’ dicebant pro ueniebat 11Fa * incedere incedebat 9Fb,11Fd 338 qui Libyco nuper cursu, dum sidera seruat, qui Palinurus 9Fk,11Fa / aliquando 9Fk Libyco a 11Ie / in 9Fj,11Fa,11Ie / in Africano mari 11Fa / Africani maris nauigatione 11Fd / bene ‘Lybico’ nauigatio enim non a deuerticulo sed ab intentione accipit nomen 806 9Fk cursu in 10Fc / nauigatione 10Ea,10Fg / maris 11Ie sidera dum intuebatur cursum siderum 11Fa seruat custodit 9Fk / obseruat 10Fg 339 exciderat puppi mediis effusus in undis. exciderat b 11Ie /ceciderat 9Fb,9Fj,10Ea,11Fa,11Fd puppi c 11Ie / a puppe 9Fm,10Fc,11If / puppi 9Fm / a naui 11Fa / datiuus 11Fd mediis est 9Fk effusus d 11Ie / inmersus 10Fg / deiectus 11Ie / precipitatus 11Fd / proiectus 11Fd / arcaismos est 807 9Fk / pro in undas medias Acharontes 11If / pro in medias undas 9Fb / ‘Effusus in undis’ arcaismos est pro eo quod est effusus in undas. arcaismos est quando prepositio non trahit suum casum 11Fa 340 hunc ubi uix multa maestum cognouit in umbra, hunc Palinurum 9Fb,9Fk,10Fg,10Ea,11Fa,11Fd ubi postquam 9Fk,11Fa,11Ie maestum tristem 11Fa / Prudentiores dicunt animas recentes a corporibus exutas sordidiores esse donec purgentur. quae purgatae incipiunt esse clariores 808 11Fd cognouit Aeneas 9Fb,11Fa,11Fd,11Ie umbra obscuritate 11Ie 341 sic prior adloquitur: ‘quis te, Palinure, deorum sic taliter 11Fa adloquitur Aeneas 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,11Ie / illum 11Fa,11Ie quis c 11Ie / deus 9Fb Palinure ó 9Fb,9Fj,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie

804 Ser. Aen. 6,336 805 Ser. Aen. 6,337 806 Ser. Aen. 6,338 807 Ser. Aen. 6,339 808 Ser. Aen. 6,340

213 deorum ‘quis deus’ debuit dicere Grece enim locutus est 809 9Fk,11Fd / ‘quis deorum’ Greca est figura pro eo quod est ‘quis deus’ 11Fa * Grece … est cancell. 9Fk 342 eripuit nobis medioque sub aequore mersit? eripuit abstulit 9Fb,10Fg,11Fd / te 9Fk nobis a 9Fb,9Fj / bene ‘nobis’ gubernator enim communi perit periculo 810 9Fk medioque in 9Fb,9Fj / in medium 11Fa aequore ponto 9Fj / equorum 9Fk,11Fa mersit te 11Fa / themesis* est medio equore submersit 811 9Fk / pro submersit themesis* est i. sectio unius uerbi 11Fd * themesis lege tmesis 9Fk 343 dic age. namque mihi, fallax haud ante repertus, dic b 11Ie age a 11Ie / hortantis aduerbium 812 9Fk,11Fa / ideo hoc quero 11Ie namque quia 11Ie mihi a me 9Fb,9Fj,11Ie fallax falsa praedicens 10Fg haud non* 10Ea,11Fa,11Ie repertus inuentus 9Fb / est 9Fk,10Fc * non add. modo 11Ie 344 hoc uno responso animum delusit Apollo, hoc in 11Fd animum meum 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie delusit fefellit 10Fg,11Fd,11Ie / circumuenit 9Fb,11Fd / decepit 10Fg 345 qui fore te ponto incolumem finisque canebat qui Apollo 9Fk,11Fa,11Ie fore esse 9Fb ,11Fa ,11Fd / futurum esse 10Fg ponto per 9Fb,10Ea / in 11Ie / mare scilicet per pontum 11Fa / egredi 11Ie incolumem sanum 11Fa / quasi sine columba 9Fb finisque ad 10Fc canebat te 11Fa 346 uenturum Ausonios. en haec promissa fides est?’ Ausonios ad 9Fj ,11Fa ,11Ie / Italicos 10Fc ,11Fa ,11Ie / hoc cata to siopomenon intelligendum est 813 quia nusquam hoc supra perire est 11Fa en ecce 11Fa / yronia 9Fm,10Fc haec tua 11Ie promissa tibi 11Fa / mihi 11Ie / hoc promiserat ei Apollo dum omnes suos incolumes in Italiam uenturos uaticinaret 11Ie / Apollinis i. hanc rem promisit tibi Apollo nam responsa Apollinis uera quidem erant sed oblique dicta i. omnia que tibi dixit Apollo uera fuerunt. non enim ut tu putas naufragio perii et ad Italiam ueni s. antequam a mari egrederer a Veliensibus interfectus sum 11Fa fides Apollonis 11Ie

809 Ser. Aen. 6,341: ‘quis deus’ debuit dicere, sed graece dixit τίς θεων . 810 Ser. Aen. 6,342 811 Ser. Aen. 6,342 812 Ser. Aen. 6,343 813 Ser. Aen. 6,346

214 347 ille autem: ‘neque te Phoebi cortina fefellit, ille Palinurus 10Ea / ait 11If,9Fj / respondit 10Fc / ad hec Palinurus dixit* 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd autem a 11Ie cortina a corde 9Fk / uelum 11Fd / responsum 10Fg / augurium 11Ie / tripos Appolinis 11If / dicta est aut quod cor teneat aut quod tripos saeptus erat corio serpentis 814 9Fk / uelum corium Phitonis quem occidit Apollo i. oracula 9Fb / corium Phitonis quem occidit Apollo est enim facta de illa pelle 11Fd / Cortina Phebi dicitur tripos i. mensa uel altare Phebi. et dicitur a corde eo quod ibi cor et uoluntas Phebi patefiebat uel dicitur cortina quasi certina quia certa responsa in eo tripode sumebantur uel dicitur a corio Phitontis serpentis quo tripos illa operta erat 815 11Ie fefellit decepit 10Fg / exponit Loeti sui Caron 10Fg * dixit ait 9Fb,11Ie, respondit 11Fa,11Fd 348 dux Anchisiade, nec me deus aequore mersit. dux ó 10Ea ,10Fc ,11Fa ,11Fd ,11Ie / fili Anchise 11Fa nec contrarius 9Fk deus Somnus 9Fb,9Fk,9Fj,11Fa,11If / Somnus in similitudine Forbanti 11Fd / hic distinguendum ne sit contrarium nam somnus deiecit 816 9Fk aequore in mari 10Fg / in aequor 11Fa mersit fefellit 11Fa / me 9Fk,11Fa 349 namque gubernaclum multa ui forte reuulsum, namque a 11Ie gubernaclum d 11Ie / ut sit ueri simile quod uenit ad Italiam 817 9Fk / gubernaculum dicit ut sit ueri simile quod post tres dies ad litus Italie peruenerit 11Fa multa cum 9Fj / multa uirtute 11Fa forte fortuna 10Fg,11Ie reuulsum a naue 11Ie 350 cui datus haerebam custos cursusque regebam, cui gubernaculo 9Fj ,9Fk ,11Fa ,11Fd ,11Ie haerebam iungebar 9Fk / ego i. adherendo insistebam illi 11Fa datus destinatus 10Fg / deputatus 11Ie / illi 11Fa cursusque nauigationem 10Fg / nauis 11Ie / et quo 10Fc,10Ff / illius 11Fa regebam gubernabam 9Fk 351 praecipitans traxi mecum. maria aspera iuro praecipitans b 11Ie / dum praecipitarer 818 9Fb,9Fj,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd / accelerans 9Fm / cadens 9Fm,10Fc,11Ie / ego 11Ie traxi b 9Fk / c 11Ie maria per 9Fb,9Fk,9Fm,11Fa,11Fd,11Ie

814 Ser. Aen. 6,347 815 Ser. Aen. 6,347: cortina dicta est aut quod cor teneat, aut quod tripus saeptus erat corio serpentis, ut diximus supra (Aen. 3,92) (...) Ser. Aen. 3,92: dicitur autem cortina, vel quod Apollinis tripos corio Pythonis tectus est, vel quod certa illinc responsa funduntur, quasi certina, vel, quod verius est, quia cor illic vatis tenetur. 816 Ser. Aen. 6,348 817 Ser. Aen. 6,349: ut sit veri simile, quod post triduum tetigit litus Italiae. 818 Ser. Aen. 6,351

215 iuro aut exsecratio est aut certe iurat quasi maria nauta 819 9Fk / ego uel quasi nauta uel quasi per rem sibi contrariam 11Fa / quia ipsa causa mortis eius extiterant et ideo per ipsa iurauit ut ex dictis suis fides haberetur 820 11Fd 352 non ullum pro me tantum cepisse timorem, cepisse me 9Fb,11Ie / Quasi dicit non tantum timui pro me postquam cecidi quantum timui ne tua nauis mergeretur amisso me cum gubernaculo 11Ie 353 quam tua ne spoliata armis, excussa magistro, quam a 9Fk / quantum 11Fd tua timui 9Fb,11Fd / timuisse 11Fa / coepi 10Ea,11Fd spoliata c 9Fk armis ab 11Fd / perdito* gubernaculo 9Fk,11Fa / clauo 11Ie / amissione gubernaculi 821 9Fb excussa et 11Fd / desolata 11Ie / naue dixit** de qua fuerat magister excussus 822 9Fb,9Fk,11Fd * perdito cancell. 11Fa ** dixit hoc est 11Fd , cancell. noue dixit 9Fb 354 deficeret tantis nauis surgentibus undis. deficeret d 9Fk / periret 10Fg,11Ie / mergeretur 9Fb,11Fd nauis b 9Fk surgentibus non de tua pericia dubitauit sed propter perditum gubernaculum 11Fa / Non quia tempestas fuit fauente Neptuno sed tumens pelagus fuisse significat. nec de Aeneae pericia disperauit sed propter perditum gubernaculum 823 11Fd undis proxellis* 9Fj / fluctibus 11Ie * proxellis lege procellis 9Fj 355 tris Notus hibernas immensa per aequora noctes tris per 9Fm / accusatiuus 11Fd Notus a 9Fk / uentus 9Fb,11Fa,11Fd hibernas asperas 824 9Fj,9Fk,10Fc,11Fa / et retulit ad adfectum natantis 825 9Fb,9Fk,11Fd immensa f 9Fk / magna 11Fa per e 9Fk aequora g 9Fk noctes k 9Fk 356 uexit me uiolentus aqua; uix lumine quarto uexit d 9Fk uiolentus b 9Fk / fortis 9Fj,10Fg,11Fd / durus 10Fg / grauis 10Fg / qui est contrarius 11Fa aqua c 9Fk / in 11Fa / cum 11Ie lumine n 9Fk / die 9Fj ,9Fk ,9Fm ,10Fg ,11Ie / quarto die 9Fb ,11Fa ,11Fd quarto m 9Fk

819 Ser. Aen. 6,351 820 Don. Aen. 6,352 821 Ser. Aen. 6,353 822 Ser. Aen. 6,353 823 Ser. Aen. 6,354 824 Ser. Aen. 6,355 825 Ser. Aen. 6,355

216 357 prospexi Italiam summa sublimis ab unda. prospexi f 9Fk italiam f 9Fk summa q 9Fk sublimis ó 9Fk / eleuatus 11Fd / ueniens super aquam 11Fa / ego 9Fb,11Ie unda u 9Fk 358 paulatim adnabam terrae; iam tuta tenebam, paulatim et 11Fa adnabam adnatabam 9Fb,10Fg,11Fa terrae ad terram 9Fm,11Fa,11Ie / loca 9Fj,11Fa,11Fd,11Ie / Lucanorum 9Fk 359 ni gens crudelis madida cum ueste grauatum ni a 9Fk ,11Fa / nisi 9Fb ,11Fa gens c 9Fk / a 11Ie / Lucanie regionis 11Ie / Velensium 11Fa / Lucanorum et dicit eum Aureliensibus interemptum* 826 9Fb,11Fd crudelis b 9Fk,11Ie madida humida 9Fj,10Fg,11Fa grauatum e 11Ie / me 9Fk,10Fc,11Ie / nisi me inuasisset ferro 11Fa * eum interemptum se interfectum 11Fd 360 prensantemque uncis manibus capita aspera montis uncis curuis 10Fg,11Fd manibus meis 11Fa capita saxa 9Fj,9Fk / ripas 11Ie / scopulos qui in mari apparent 11Fa / ex radicibus montium quasi cum quibusdam capitibus in mare producta tenduntur 827 11Fd aspera alta 9Fk montis pro saxi 9Fk,10Fg 361 ferro inuasisset praedamque ignara putasset. ferro d 11Ie / gladio 10Fg inuasisset c 11Ie / arripuisset 10Fg,11Fd / interfecisset 11Fd / superuenisset 11Fd / et nisi 9Fb / me 11Fa praedamque predum 9Fb / esse 11Ie ignara gens* 9Fb,9Fk,11Ie / ipsa 10Fc / ignorans quid homo essem 11Fa putasset me esse 11Fa / habere me 11Fd / me 11Ie * gens add. illa 9Fb 362 nunc me fluctus habet uersantque in litore uenti. me corpus 11If / corpus meum 828 9Fb,9Fm,10Fg,11Fa,11Fd / corpus nobis cum oritur et moritur secundum philosophos 829 9Fk habet possidet 10Fg uersantque commouent 10Fg / agitant 10Fg / uolunt 11If / me 9Fk ,11Fa 363 quod te per caeli iucundum lumen et auras, quod propter* 9Fm,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie / ideo 9Fk / eo quod 9Fb / propter quod quia

826 Ser. Aen. 6,359 827 Don. Aen. 6,360 828 Ser. Aen. 6,362 829 Ser. Aen. 6,362: quia secundum philosophos corpus solum nostrum est, quod nobiscum oritur, nobiscum perit. anima enim generalitatis est et adeo non est nostra, ut etiam in alia corpora plerumque transeat. ergo ‘me’ corpus meum, quod est hominis proprium (…)

217 insepultus iaceo 11Fa caeli aeris 11Ie iucundum pulchrum 9Fk lumen quia est apud inferos lumen si non iucundum 830 9Fb / Bene per lumen celi iocundum quoniam apud inferos loquebatur 831 quia est apud inferos lumen sed non iocundum 832 11Fd auras aerem 11Fa,11If / aerem scilicet non infernalem 10Fg * propter add . quod 9Fm ,11Ie 364 per genitorem oro, per spes surgentis Iuli, per et 11Fa genitorem Anchisen 10Ea / tuum 11Fa,11Ie Bene per genitorem cuius causa tantum laborem susceperat et bene per spem filii quem unicum habuit et propter quem querebat Italiam 833 11Fd oro precor 9Fk,10Ea spes uel spem 10Ff surgentis crescentis 9Fj,10Fg,11Fa,11Ie,11If Iuli Ascanii 9Fj * crescentis add. iuli 10Fg 365 eripe me his, inuicte, malis: aut tu mihi terram eripe liberate 9Fk / his uagationibus quas patior et transpone me in illa ripa 11Ie his ab 9Fj,11Fa,11Fd / que cernis 10Fg / his autem quasi diceret quae cernis 834 11Fd / inuicte ó 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie,11If / qui inferos subire potuisti 835 9Fk,11Fd / qui inferos subire potuisti. bene autem ante ‘malis’ petiit ut saltem mihi potuisset obtinere 11Fa malis ab 10Fc terram in 10Fc / fac mihi cenotafion 9Fk 366 inice, namque potes, portusque require Velinos; inice sepeli 9Fm,11If / inmite 9Fb / iacta 11Ie / imaginariam sepulturam mihi fac 11Fa,11Fd / s. hoc facere quod precor 11Fa / conde immite uel iacta 11Fd namque quia 11Ie potes quia ubique eum rerum diuinarum inducit peritum 836 9Fk,11Fd require tu 9Fk Velinos proprium nomen 11Fd / Veliensium 9Fm / a ciuitate 9Fk / ciuitates Campaniae 11Ie / ubi corpus meum iacet 11Fa / quia ibi iaceo 11Ie / illius lacus ideo addidit Velinos ne diceret Aeneas nescio ubi funus tuum posse reperiri 11Fd 367 aut tu, si qua uia est, si quam tibi diua creatrix aut a 11Ie / uel aud 11Ie tu b 11Ie / Enea 11Ie si f 11Ie / si est ulla ratio 837 11Fd / si aliqua ratio et aliqua possibilitas est tibi 11Fa / ideo dico si qua uia est tibi 11Ie

830 Ser. Aen. 6,363 831 Don. Aen. 6,363 832 Ser. Aen. 6,363 833 Don. Aen. 6,364 834 Ser. Aen. 6,365 835 Ser. Aen. 6,365 836 Ser. Aen. 6,366 837 Ser. Aen. 6,367

218 qua aliqua 11Ie uia ratio 9Fj ,9Fk ,9Fm ,10Fc ,10Ff ,11If / eundi 11Ie / tibi 11Ie quam uiam 9Fk,9Fm,10Fc,11Fd,11Ie / rationem 9Fk / idem est 11Fa tibi sui 9Fj creatrix Venus 9Fj,9Fk,11Fa,11Ie,11If / mater 10Ff / tua 11Fa / rerum omnium generaliter 838 9Fk,11Fd / natura uel somnum to agaton 11Ie 368 ostendit (neque enim, credo, sine numine diuum neque parenthesis 10Fg / non 11Ie enim quia 11Ie credo esse 11Fd / te esse 9Fm / hoc 11Fd numine potestate 10Fg / uoluntate 10Fg / sine uoluntate deorum 11Fa 369 flumina tanta paras Stygiamque innare paludem), tanta quia 9Fb,9Fm,10Fc paras preparas 11Fa / preparas s. ut uel pati 11Fd innare nauigare 839 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd / more suo 840 9Fk 370 da dextram misero et tecum me tolle per undas, da c 11Ie / praesta* auxilium 841 9Fb ,9Fk ,10Ff ,10Fg ,11Fa ,11Fd dextram d 11Ie misero e 11Ie / mihi 9Fb ,9Fk ,11Fa ,11Ie tolle fer 10Fg / transporta 11Fa / duc 11Ie undas Stigias 11Ie / per hanc aquam 11Fa / me ultra istum fluuium 11Fa * praesta cancell. 10Ff,11Fa 371 sedibus ut saltem placidis in morte quiescam.’ ut fac autem hoc 11Fa / quia in uia nequiuit quiescere 11Ie placidis in 11Fa quiescam ego 9Fk / et bene quia naute semper uagantur 842 9Fk,11Fd / Da mihi auxilium ut post mortem possim requiescere quia in uita semper causa tui laboraui et bene quia naute semper uagantur 11Fa * et bene requiescam et bene 11Fd 372 talia fatus erat coepit cum talia uates: erat Palinurus 9Fk ,10Ea ,11Fa ,11Fd ,11Ie coepit loqui 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd / respondere 10Fg,11Fa / dicere 10Ea talia uerba 11Fa cum tum 9Fb uates Sibilla 9Fb,9Fj,9Fk,10Fg,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie,11If 373 ‘unde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido? Palinure ó 10Fc tibi est 11Fa / accidit 11Ie

838 Ser. Aen. 6,367 839 Ser. Aen. 6,369 840 Ser. Aen. 6,369 841 Ser. Aen. 6,370 842 Ser. Aen. 6,371

219 dira cupido presumtuosa 9Fb / cupiditas ex deorum ira ueniens 843 9Fk / presumptuosa uel pessima uel magna s. est 11Fd / pessima uel magna ut contra uoluntatem deorum Stigis paludem transire uelis 11Fa 374 tu Stygias inhumatus aquas amnemque seuerum tu quod tu 11Fa,11Ie inhumatus insepultus 9Fj,11Fa amnemque seuerum tristem 9Fm,10Fg,11If / tristem et recriproca sunt 844 9Fk / tristem quia tristes facit 9Fb / tristem Acherontem scilicet 11Fa 375 Eumenidum aspicies, ripamue iniussus adibis? Eumenidum Furiarum 11Fa,11Fd / autem quem habitant Eumenides 845 9Fk,10Fg ripamue flumen 11Ie / uel 9Fj / hanc 11Fa iniussus sine iussu 10Fg / sine iussione manium 9Fb,11Fd / sine uoluntate deorum 9Fm,11Fa adibis transibis 9Fm,11Fa / non aliter adibis 10Fc / quasi dicit non potes hoc facere 11Ie 376 desine fata deum flecti sperare precando, desine a 9Fk cessa 9Fk,10Fg / demitte 11Fd / ne putes aliter tibi uenire quam destinatum est 11Ie fata c 9Fk / fata quae semel decreuerunt 846 9Fb,9Fk,11Fd deum c 9Fk / deorum 10Ea flecti c 9Fk / posse 10Fg,10Ff,11Fa sperare d 9Fk / cessa sperare posse flecti uoluntatem deorum ullis precibus 11Fa precando b 9Fk / prece 11Fd / dum rogantur 11Ie 377 sed cape dicta memor, duri solacia casus. sed sed tene dicta mea memor esto habiturus in aduersis tuis solatium sempiternum 847 11Fd cape audi 9Fm,11Fa,11Fd,11If / accipe 9Fb,10Fg,11Fd dicta mea 9Fb,9Fj,11Fa,11Fd,11Ie memor tu 11Ie / dictorum meorum 11Fa duri inpossibilis 9Fb,10Fg / inmutabilis 10Fg / pessimi 11Fa / inpossibilis* ad mutationem 848 9Fk solacia esse 9Fk,11Ie / scilicet 10Ff,11Ie / quia dicta mea erunt tibi auxilia 11Fa / uero solacia erunt tibi 11Ie casus euentus 10Fg,11Fa / periculi 11Fd / tui 9Fb,11Fd,11Fa,11Ie / qui sunt 10Fc / genitiuus 10Fg * inpossibilis insolubilis 11Fd 378 nam tua finitimi, longe lateque per urbes nam quia 11Ie finitimi uicini 9Fj,9Fm,10Fg,11Fd,11Ie / propinqui 11Fd / Velinenses 11Ie / uicini regionis illius ubi tu iaces longe circumquaeque 11Fa

843 Ser. Aen. 6,373 844 Ser. Aen. 6,374; vide Aen. 6,132 845 Ser. Aen. 6,375 846 Ser. Aen. 6,376 847 Don. Aen. 6,377 848 Ser. Aen. 6,377

220 379 prodigiis acti caelestibus, ossa piabunt prodigiis pestilenciis 9Fb / pestilentia 11Fa / ostensis 11Ie / conpendiose et pestilentiam ortam et petitum oraculum significauit 849 9Fk,11Fd acti compulsi 9Fj,9Fk,11Fa / coacti 9Fb,9Fm,10Fg,11Fd / ducti 11Ie piabunt placabunt 850 9Fb,9Fk,10Fc,11Fd / purgabunt 9Fk / effexegesis 11Fa / expiabunt 851 11Fd,11If / purificabunt per sacrificia 11Ie / propter Palinurum 11Ie / Quia dei diuersis monstris et prodigiis uexabant propter Palinurum terram illam donec cineres eius uel inuentum Palinurum sepelirent uel ei imaginarium sepulcrum constituerent 852 11Ie 380 et statuent tumulum et tumulo sollemnia mittent, statuent construent 10Fg,11Fd / extruent 10Fg / tibi 9Fb,11Fa,11Ie tumulum coenotaphion 9Fm tumulo ipsi 11Fa sollemnia exequias 11Ie / uictimas munera 9Fb / uictimas et hostias uel uota 11Fd / quae singulis annis soluentur 11Fa mittent constituent 11Fa 381 aeternumque locus Palinuri nomen habebit.’ aeternumque in 9Fb,9Fk,10Fg / aeternaliter 9Fm,11Fa,11If / in eternum 9Fk / aduerbium 9Fb / in aeternum et est aduerbium quasi aeternaliter 853 11Fd locus ille 11Fa / sepulturae tuae 11Ie Palinuri plus est quam si ‘tuum’ diceret 854 9Fk / uocabitur ‘Palinurus’ 11Fa / ut sit uocatus Palinurus 11Fd 382 his dictis curae emotae pulsusque parumper his dictis Sibille 11Fa curae sollicitudines 11Fa / Palinuri 11Fa,11Ie emotae sublate 11Fa / remotae 10Fg,11Fd / remote a Palinuro 9Fb / sunt 9Fb ,9Fk ,9Fm ,10Ea ,11Fd ,11Ie pulsusque est 11Fa,11Fd,11Ie parumper paulatim 9Fb,11Fa,11Fd / paulatim laetare coepit 855 9Fk 383 corde dolor tristi; gaudet cognomine terra. corde tristi a 9Fj / ex 10Fg / Palinuri 11Ie / illius 11Fa gaudet Palinurus 9Fk,11Ie / facit autem ‘hic’ et ‘hec’ cognominis 856 11Fa / gaudet quod nomine illius cognominanda est terra 11Fa cognomine de 11If / sui similitudine 9Fb / nominis sui similitudine 9Fk / Nominis sui similitudine 857 uel gaudebat se abiturum memoriam perpetuam licet tristem sui nominis in illis regionibus quia de mortuo nomen sumpserunt ideo

849 Ser. Aen. 6,379 850 Ser. Aen. 6,379 851 Ser. Aen. 6,379 852 Ser. Aen. 6,378: de historia hoc traxit. Lucanis enim pestilentia laborantibus respondit oraculum manes Palinuri esse placandos: ob quam rem non longe a Velia ei et lucum et cenotaphium dederunt. 853 Ser. Aen. 6,381: in aeternum: et est adverbium 854 Ser. Aen. 6,381 855 Ser. Aen. 6,382 856 Ser. Aen. 6,383 857 Ser. Aen. 6,383

221 cognomine 858 11Fd terra illius ubi humabatur 11Ie 384 Ergo iter inceptum peragunt fluuioque propinquant. ergo quandoque ceperunt iter ergo peragunt illud 11Ie inceptum dispositum 859 9Fb,10Fg,11Fd / inchoatum 11Fa / destinatum 860 10Fg,11Fd peragunt explent 11Ie / Aeneas* et** Sibilla 9Fb,9Fk,1 0Ea,11Fa,11Fd,11Ie fluuioque ad fluuium 11Fa / Stigio 9Fb / Acheronti 9Fm * Aeneas add. scilicet 11Fd ** et cum 11Ie 385 nauita quos iam inde ut Stygia prospexit ab unda nauita Charon 9Fb,9Fk,9Fm,11Fa,11Fd,11Ie quos Aeneam et Sibillam 9Fb / epentesis ut Mauors 861 9Fk iam statim 10Fg inde deinde 11Fa ut postquam 11Fa,11Ie Stygia infernali 11Fd / dicit Stigia unda manifestantur tria flumina coniuncta 862 11Fa 386 per tacitum nemus ire pedemque aduertere ripae, tacitum silens 9Fk,11Fd / aut solum aut* ipsos tacitos 863 ** 9Fb,9Fk,11Fa / quia nec fere nec uolucres erant ibi 11Ie aduertere dirigere 11Ie / adpropinquare 9Fb / appropinquare ad ripam 11Fa / conuertere ad ripam 10Fg ripae datiuus 11Fd * aut solum aut uel solum uel 11Fa ** ipsos tacitos ipsi taciti 9Fk 387 sic prior adgreditur dictis atque increpat ultro: sic taliter 11Fa adgreditur Charon 9Fk,11Ie / illum 11Fa / hoc sermone ostendit iratum 864 9Fb,9Fk,11Fd / inuadit ac per hoc ostendit illum iratum 11Fa / adgreditur dictis oratione interpellat 11Fd increpat loquitur increpando 11Ie / nemine arguente 10Fg / illum 11Fa ultro statim 9Fb,11Fd / sponte i. prior locutus est cum illi priores loqui debuerant 11Fa 388 ‘quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis, quisquis quicumque es 11Fa / ó* 11Ie,11If armatus bene a prescriptione** ac si diceret nihil pium molitur armatus 865 9Fb,9Fk,11Fd / prescriptio est nam armatus nil pietatis molitur 11Fa tendis festinas 11Fd ,11Ie * ó add. tu 11Ie ** bene a prescriptione cancell. 9Fb,11Fd 389 fare age, quid uenias, iam istinc et comprime gressum. fare loquere 11Fa / manifesta 11Ie / ortatiuum 10Fg

858 Don. Aen. 6,383: gaudebat se tristem licet, tamen perpetuam memoriam sui nominis in illis regionibus habiturum. 859 Don. Aen. 6,384 860 Don. Aen. 6,384 861 Ser. Aen. 6,385 862 Ser. Aen. 6,385: (…) et hinc ostenditur quod diximus (Aen. 6,295), iuncta esse haec tria: Acheronta, Stygem, Cocyton. de his autem nascuntur alia, unde est ‘et novies Styx interfusa coercet (Aen. 6,439)’. 863 Ser. Aen. 6,386 864 Ser. Aen. 6,387 865 Ser. Aen. 6,388

222 quid cur 866 9Fb,9Fj,9Fk,10Fc,10Fg,11Fd / nam aduerbium est 867 9Fb,10Fc,11Fd / propter quod 11Fa,11Ie / ad quid 9Fm,10Fc / ‘quid’ ‘ad quid’ uel ‘cur’ et est aduerbium 10Fc iam istinc inde 11If / a loco ubi erant 10Fg / in* isto loco 9Fj,11Fd / ex isto loco ubi nunc stas 11Ie / a loco in quo es 868 ne appropinques** 9Fb,9Fm,10Fc comprime retine 11Fa / recomprime 11Fa / sta 11Fd gressum tuum 11Ie / ne ultra audeas ire et ab illo loco licet recedere 11Fa * in ab 9Fj ** ne appropingues cancell. 9Fb,110Fc,1Fa 390 umbrarum hic locus est, somni noctisque soporae: umbrarum animarum 9Fk,10Fg / hic tantum umbrae sunt 11Fa somni dei 11Fd / et est locus 11Fa,11Ie noctisque deae 11Fd soporae de 9Fj / cum 11Fa / in 11Fd / sopori* fere 9Fm,11If / sopora 11Ie / habun- dantis sopore 869 10Fg / habundantis sompno** 11Fa / quia in obscuris locis somni sopor solet homines subintrare 11Ie * sopori sophori 11If ** sompno lege somno 11Fa 391 corpora uiua nefas Stygia uectare carina. Corpora uiua uiuorum 9Fk,9Fm,10Fg / corpora uiuorum hominum 11Fa / quia sunt et mortuorum quae tantum uidentur i. umbrae 870 11Fd nefas illicitum* 9Fj,9Fk,11Fa / est 9Fb,9Fj,9Fk,10Fc,11Ie / est cum infernali nauicula 11Fd Stygia in 11Fa / cum 11Ie * illicitum inlicitum 11Fa 392 nec uero Alciden me sum laetatus euntem nec et propter hoc aliud te intrare carinam hanc ne et tu facias sicut isti alii 11Ie Alciden Herculem* 9Fb,9Fm,11If,11Ie / ab Alceo auo suo 11Ie / Alcides dictus est Ercules ab Alceo patre Amfitrionis 10Fg / Herculem. legitur in Orpheo quod quando Hercules ad inferos descendit Caron territus eum statim suscepit. ob quam rem anno integro in compedibus fuit. ideo ergo ‘non letatus’ propter supplicium suum. Alchides uero hoc nomen habuit a prima etate i. a suo patre Alcheo 871 11Fd laetatus propter supplicium quod sustinui 11Fa euntem euntem ut quidem dicunt uel reuertentem uel uenientem uel cum impetu ruentem 11Fa * Herculem Erculem 11If 393 accepisse lacu, nec Thesea Pirithoumque, lacu in 9Fm / in hoc 11Fa,11Ie / aut in lacu aut per lacum 11If nec letatus* accepisse 11Fa,11Ie / letatus sum recipere istos 11Fd / Duo amici fuerunt qui coniurauerant rapere Proserpinam ab inferno. quod dum adimplere conarentur descendentes ad infernum Perithous retentus est ibi. Theseus uero rediit qui etiam rogauit Herculem ut cum eo descendens Perithoum ab inferno liberaret. sed aliter euenit nam cum propter hoc ambo descenderent Theseus retentus est et Hercules

866 Ser. Aen. 6,389 867 Ser. Aen. 6,389 868 Ser. Aen. 6,389 869 Don. Aen. 6,390: somnus hic superat et tenebrae noctis, quae sopora est hoc est abundans somno. 870 Ser. Aen. 6,391 871 Ser. Aen. 6,392

223 reuersus ducens secum Cerberum 11Ie Thesea gigantem 11Ie Pirithoumque gigantem 11Ie / socium eius 9Fm * letatus sum letatus 11Ie 394 dis quamquam geniti atque inuicti uiribus essent. dis a 11Fa ,11Fd quamquam quamuis 9Fk / licet essent 11Fa / quamquam ac si diceret hoc in te nondum probaui scilicet per similitudinem nam nouerat 872 9Fk,11Fd geniti ipsi 11Ie atque quamuis 11Fa inuicti insuperabiles 11Fd,11If 395 Tartareum ille manu custodem in uincla petiuit ille Hercules* 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Fc / Alcides 11Fa,11Ie / Hercules a prudentioribus mente magis quam corpore inducitur. quod autem dicitur traxisse ab inferis Cerberum haec ratio est quia omnes cupiditates et cuncta uicia terrena comtempsit et domuit. nam Cerberus est terra i. consumatrix omnium corporum unde et Cerberus dictus est quasi creoborus i. carnem uorans unde legitur super ossa recubans nam ossa cicius terra consumit 873 11Fd / Cerberus dicitur terra quia terra omnis quos accipit comedit. sed Erculem non obfuscauit enim fama eius currens per aethera tendit 11Ie manu sua 11Fa / cum 11Ie custodem Cerberum 9Fb,9Fm,10Fc,11Ie / Cerberum canem 11Fa,11Fd / qui Tartarum custodit 9Fb / qui inferos custodiebat 11Fa petiuit appetiuit 9Fm / abduxit 10Fg / hec causa quare nollem accepisse eos 11Ie * Hercules Ercules 9Fk 396 ipsius a solio regis traxitque trementem; solio aut (ad) naturam canum refert qui territi refugiunt ad dominos aut solium pro imperio accipiendum est 874 11Fd regis Plutonis 9Fb ,9Fm ,11Fa ,11Fd ,11Ie trementem canem illum 11Fd / illum* 9Fb,11Fa / eum 11Ie * illum add inde 11Fa 397 hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.’ hi Theseus* et Pirithous** 9Fb ,9Fj ,9Fk ,9Fm ,10Fg ,11Fa ,11Ie dominam Proserpinam 9Fb,10Fg,11Fd,11Ie,11If / Dianam 10Fc / nostram 11Ie / uidelicet Carontis 9Fj Ditis Plutonis 11Fa,11Ie thalamo a 11Fd,11Ie deducere abstrahere 11Fd adorti conati 9Fb ,9Fm ,10Fc ,11Fa / adorsi 9Fm / aggressi 10Fg / sunt 9Fb ,9Fk ,11Fa ,11Fd ,11Ie * Theseus Thesea 9Fk,11Ie ** Piritous Pirithon 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm 398 quae contra breuiter fata est Amphrysia uates: quae uerba 9Fb,10Fc,11Fd,11Ie / uerba Carontis 11Fa fata locuta 11Fa

872 Ser. Aen. 6,394 873 Ser. Aen. 6,395 874 Ser. Aen. 6,396

224 Amphrysia Apollinea 9Fb,9Fj,9Fm,10Fg,11Fa / Sibilla 10Ea / Apollinea uates 11If / Sibilla a loco 9Fk / flumine Amphriso 11Ie / Apollinea Amfrisus fluuius Thessalie est 9Fk,10Fg / Hoc est Apollinea nam Frysus est fluuius Thesaliae circa quem Apollo diuinitate exutus a Ioue irato et postea pauit armenta Admeti regis ideo quia occiderat Cyclopas fabricatores fulminum quibus Aesculapius filius ipsius Apollinis medicus extinctus est quia Ypolitum ab inferis herbarum potentia reuocauerat 875 11Fd / Amphrisia dicitur Sibilla i. Apollinea eo quod Apolllo dum ex illa natus est a concilio deorum propter mortem Ciclopum iuxta fluuium Amphrisium armenta regis Admeti pauit 11Ie uates Sibilla* 9Fb ,9Fj ,11Fa ,11Fd ,11Ie * Sibilla add. scilicet 11Fa , Siuilla 11Ie 399 ‘nullae hic insidiae tales (absiste moueri), nullae sunt 9Fb,9Fk,10Ea,11Fd,11Ie insidiae quales ipsi habuerunt quos superius nominauit 10Fg absiste cessa 9Fk,10Ea,11If / desiste 9Fb,11Fd / noli 11Ie / cede 11Ie / cessa in nobis quales tu refers de Hercule et de aliis 11Fa moueri turbari 9Fk,11Ie / conturbari 9Fb,11Fd / irasci 11Fa 400 nec uim tela ferunt; licet ingens ianitor antro nec ac si diceret 876 9Fb,9Fk uim uiolentiam 10Fg,11Fa / nec uiolentiam adferunt 11Fd tela nostra 11Ie ferunt repellunt 9Fb,11Fa / tantum repellunt 877 9Fk / sed repellunt 9Fm / afferunt 9Fm,11Fa licet conceditur 9Fk / fas est 10Fc,11If / licitum est et conueniens 11Ie / fas est aduerbium concedentis sicut ‘esto’ 878 9Fb,11Fd ingens magnus 11Fa ianitor Cerberus 11Fa,11Fd,11Ie antro in 9Fm,10Fc,11Ie / in inferni 11Fa 401 aeternum latrans exsanguis terreat umbras, aeternum in 9Fb / aeternaliter 9Fj,9Fm,11Fa,11Fd / eterne 11Ie / semper 879 9Fk / in aeternum aduerbium est 880 11Fd exsanguis accusatiuus 9Fj,11Fd,11Ie / mortuas 11Fa terreat ut 9Fb ,11Fa ,11Fd / timere faciat 11Fd umbras animas 11Fd 402 casta licet patrui seruet Proserpina limen. licet et 11Fa / fas est 9Fk / fas sit 10Fg / licitum est 10Fc patrui Plutonis 9Fb,9Fm,10Fg,11Fa,11If / fratres Iouis Plutoni 10Fc / quia Iouis est filia ex Cerere 881 9Fk / Pluto patruus et (uir) eius 11Ie / Plutonis. est enim Proserpina filia Iouis et Cereris et dicitur Pluton frater Iouis 11Fd / nam Pluto patruus fuit Proserpine

875 Ser. Aen. 6,398 876 Ser. Aen. 6,400 877 Ser. Aen. 6,400 878 Ser. Aen. 6,400 879 SerD. Aen. 6,401 880 Ser. Aen. 6,401 881 Ser. Aen. 6,402

225 quae fuit filia Iouis ex Cerere 11Fa seruet ut 9Fb ,11Fa ,11Fd ,11Ie / custodiat 882 9Fb ,9Fk ,11Fa ,11Fd 403 Troius Aeneas, pietate insignis et armis, Troius Troianus 11Fa Aeneas est 11Fa pietate de 11Fd / Pietate quia ad patrem mortuum perrexit nec umbras timuit. armis i. fortitudinis quia hoc ipsum sine adiumento uirtutis implere non potuit et si esset necesse non deesset industria dimicandi 883 11Fd insignis nobilis 11Fa armis de 11Fd 404 ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras. genitorem suum 11Fa / Et si ullis precibus non flecteris scilicet quod filius ad patrem uidendum descendit 11Fa Erebi inferni 11Ie / Erebus pars est inferorum 9Fk / Pars inferorum in qua hi qui bene uixerunt morantur nam ad Elysium non nisi purgati perueniunt 884 11Fd umbras in 9Fm 405 si te nulla mouet tantae pietatis imago, tantae quia iste propter pietatem petit patrem 11Ie imago similitudo 11Fd,11If / per periphrasin ‘imago’ dicta 885 9Fk 406 at ramum hunc’ (aperit ramum qui ueste latebat) ramum ipsum 11Fa aperit nudat 886 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd / discooperit 11Ie / Sibilla 10Fc,11Ie / scilicet et cum hoc dixisset 11Fa / Virgilius loquitur 10Fc ueste sub 9Fj,11Fa,11Ie / illius 9Fj / Aeneae 11Fd 407 ‘agnoscas.’ tumida ex ira tum corda residunt; agnoscas agnosce 9Fb / agnoscere potes 11Fa / subiunctiuus pro imperatiuo 10Fg tumida inflata 10Fg ira his dictis sedatus Charon. et omnem tumorem suae commocionis mitigauit 887 11Fd tum postquam uidit ramum 11Ie corda Charontis 11Ie / illius 11Fa residunt sedantur 9Fb / conquiescunt 9Fm,11Fa / quiescunt 10Fg,11Ie 408 nec plura his. ille admirans uenerabile donum nec plura his locuta est* 9Fb,9Fk,11Fa,11Ie,11If / Sibilla 11Fa,11Ie / uerba 11Fa / fuit dictum 10Fg / nec est aliquid ulterius dictum post ramum uisum888 9Fk / post

882 Ser. Aen. 6,402 883 Don. Aen. 6,403: exposuit cur posuerit insignem pietate et armis: pietas fuit quod mortuum perrexit ad patrem nec umbras nec Cerberum timuit, fortitudinis autem, quia hoc ipsum inpleri sine virtutis adiumento non potuit et, si esset necesse, non deesset etiam industria dimicandi. ecce ad interrogata respondit et prosecuta est ea quae necessario Charoni fuerant intimanda. 884 Ser. Aen. 6,404 885 Ser. Aen. 6,405 886 Ser. Aen. 6,406 887 Don. Aen. 6,407 888 Ser. Aen. 6,408

226 demonstrationem rami nihil ulterius debuit 889 s. contradixit 11Fd his uerbis 9Fb,9Fj,11Ie / dictis 9Fj ille Charon 9Fb,9Fk,10Ea,10Fg,11Fa,11Fd,11Ie donum ramum 10Fc * est cancell. 9Fb 409 fatalis uirgae longo post tempore uisum fatalis fatalis rami 11Fa / quae fata dederant* 9Fj,11Ie longo post tempore postea 9Fm / multum 9Fb / post longum tempus 11Fa / a tempore Herculis et Perithoi 890 11Ie / aduerbium aut praepositio aut antique posita 891 9Fk / quem longo tempore non uidit 11Fa uisum illud donum 11Fd / postquam ramum uidit 11Fa * dederant dicitur 11Ie 410 caeruleam aduertit puppim ripaeque propinquat. caeruleam nigram 9Fb,9Fk,11Fd / aquosam 11Fa aduertit conuertit 10Fg / admouet 11Fd / propinquet eam 11Fa / ad ripam 9Fb,9Fm,11Fa / ad litus 11If / ad illos 11Ie 411 inde alias animas, quae per iuga longa sedebant, inde de 10Fg,11Fa iuga longa sedilia nautarum 9Fb,9Fm,11Fd,11If / transtra 11Ie / nauium 9Fm,11If / ratis 11Ie / per transtra nauis 11Fa / Grece ‘gigo’ transtra dicunt 892 9Fk / iuga uocat transtra cimbe in quibus sedebant alie quas deiecit ad terram dum Aeneam assumpsit 11Ie * nautarum cancell . 9Fm ,11If 412 deturbat laxatque foros; simul accipit alueo deturbat expellit* 9Fb,11Fa,11Fd / dimouet 9Fk / proicit 9Fm,11Fd laxatque uacuat 9Fb,10Fg / euacuat ab aqua 9Fm / oportunum a sensu nauigium facit 9Fb / euacuat tabulata nauis 893 11Fa / uacuat tabulata nauium uel oportunum a sensu nauigium facit 11Fd foros tabulata** 9Fb,9Fk,10Fg,11If / transtra 11Ie / nauis 11Ie alueo aluo 9Fk / nauis 11Fa,11Ie / stacio nauium 10Fc / sinheresis est 9Fb / in nauicula et est sineresis 11Fd / fluminis scilicet et per sinheresis ‘aluo’ 894 9Fk / * expellit add. omnino 11Fa ** tabulata add. nauium 10Fc 413 ingentem Aenean. gemuit sub pondere cumba ingentem magnum 10Ea,11Fa / maximum 11Fd gemuit sonuit 9Fb / insonuit 10Fg / et 11Fa pondere concauitate nauis 9Fb / Aeneas 414 sutilis et multam accepit rimosa paludem. sutilis fragilis 9Fk,9Fm,10Fc / intexta 9Fk,10Fc / contexta et per hec leuis 11Fa / intexta per quod fragilem ostendit 895 10Fg / coniuncta uel intexta per quod ipsam fragilem ostendit 11Fd multam multam dicit aut propter pondus Aeneae quod est melius aut propter

889 Don. Aen. 6,408 890 vide Aen. 6,392,393 891 Ser. Aen. 6,409 892 Ser. Aen. 6,411 893 Ser. Aen. 6,412: tabulata vacuat (…) multitudine enim remota quasi laxantur spatia. 894 Ser. Aen. 6,412 895 Ser. Aen. 6,414

227 magnitudinem paludis 11Fd rimosa illa 11Fd / apertura i. plena remarum* 9Fb / i. rimis plena 10Fg / rimas 11Fa / fissuras habens 11Fd / fissa s. rimas habens 11Fa / deiscens 11Ie paludem ingressa est palus 10Fg / multam partem paludis 11Fa / aquam paludis 11Ie * remarum lege rimarum 9Fb 415 tandem trans fluuium incolumis uatemque uirumque tandem ad ultimum 11Fa,11Fd / uix 10Fg / ille Charon 9Fk incolumis sanos 11Fa uatemque Sibillam 11Fa,11Ie uirumque Aeneam 11Fa,11Ie 416 informi limo glaucaque exponit in ulua. informi in 11Fa,11Ie / magno sine forma 896 9Fk,10Fg,11Fd,11If / quasi extraponit 10Fc / utpote infernali 11Fa glaucaque uiridi 11Fa exponit emittit 11Ie ulua herba palustri 897 9Fb,9Fk,9Fm ,11Fa,11Ie / herba marina uel palustri 11Fd 417 Cerberus haec ingens latratu regna trifauci Cerberus canis 9Fb,11Fd ingens magnus 11Fa latratu suo 11Fa regna omnes regiones inferorum 10Fg trifauci propter tria ora 9Fm / tria capita habens uel tria guttura 11Fd / propter aditus inferni dicit uel ‘trifauci latratu’ ingentem propter tria capita Cerberi 11Fa / quia tria guttura habens tres latratus simul emittit 11Ie 418 personat aduerso recubans immanis in antro. personat personare facit 9Fb,9Fk / aut regna personat 9Fk / sonat per hec regna 11Ie / aut personare facit aut per hec regna sonat 898 11Fa,11Fd aduerso contraposito 10Fg,11Fa / ripe 9Fb recubans iacens 10Fg,11Fd / recumbens ipse 9Fb immanis ferox 11Fd in antro ipso 11Fa / ubi ultima porta est inferni 11Ie 419 cui uates horrere uidens iam colla colubris cui Cerbero 9Fk ,10Ea ,11Fa ,11Ie uates Sibilla 11Fa,11Fd,11Ie horrere horribiliter apparere 9Fb colla in collo 11Fd colubris colubros 11Fd / ypalage 11If / qui a profetis fingitur habere serpentes et ipallage est. in collo enim eius horrebant colubrae899 11Fd / Videns a collo eius erigo erigentes colubres nam propheta serpentes habere fert et ippalage in collo quia horrebant colubre 11Fa

896 Ser. Aen. 6,416 897 Ser. Aen. 6,416 898 Ser. Aen. 6,418 899 Ser. Aen. 6,419: fingitur enim pro saetis habere serpentes. et est hypallage: in collo eius horrebant colubrae.

228 420 melle soporatam et medicatis frugibus offam melle de 9Fj,11Fd soporatam ut dulcis esset 9Fb / confertam et obrutam 10Fg / ad soporem cum uenientibus 9Fm / afferentem soporem 11Ie medicatis de 9Fj / incantatis 11If,11Ie / medicaminibus plenam 9Fb,11Fd / diuersis speciebus et arte confectam et obrutam 900 10Fg / medicaminibus papauere (qua)si in terram pilam massam ab eo quod est offa facta diminitiuum ofella 901 11Fa offam massam 9Fk / molis uel farina 11Ie / Offa proprie dicitur particula frusti quae cani latranti obicitur 10Fg 421 obicit. ille fame rabida tria guttura pandens obicit iacit 9Fb / opponit 10Fg / ei 11Ie ille Cerberus 9Fb,11Fa,11Ie fame pro 11Fa,11Fd rabida seuienti fame 10Fg guttura ora 11Fa pandens aperiens 11Fa / magno hiatu aperiens 10Fg 422 corripit obiectam, atque immania terga resoluit corripit comprehendit 9Fb / inuadit 9Fm / arripit 11Fd / celeriter rapit 10Fg obiectam oppositam 11Fd / offam* 9Fb,11Fa,11Fd,11Ie immania grandia 10Fg terga sua 11Fa resoluit laxauit in soporem** 11Fa,11Ie / iterum conlocauit 11Fd / Cerberus 9Fk / sopore 11If / * offam add. sibi 11Fa ** in soporem somno 11Ie 423 fusus humi totoque ingens extenditur antro. fusus iacens 11Fd humi humum* 9Fk,9Fm,11Fa totoque in 9Fb ,11Fa ,11Ie ingens per hoc magnitudo eius ostenditur 902 9Fb,9Fk,11Fd / magnus ipse. per hoc magnitudo illius ostenditur sicut super de Polifemo dictum est 903 11Fa antro per antrum** 9Fb,10Fg * humum add. ad 11Fa ** antrum add. totum 9Fb 424 occupat Aeneas aditum custode sepulto occupat raptim ingreditur 904 9Fk,10Fg,11Fd,11If / uel temere possidet 10Fg / aliter arripit uiam inferni 11Fa custode Cerbero 9Fj / qui aditum custodiebat 11Fa sepulto soporato 11Ie / somno 10Fc / dormiente 9Fj,11Fa / dormienti quasi sine pulso* i. sine motu** 905 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd * sine pulso cancell. 9Fb ** sine motu cancell. 10Fg

900 Don. Aen. 6,420 901 Ser. Aen. 6,420: hinc est diminutio ‘ofella’; sed ‘f’ non geminat: in diminutione enim plerumque multa mutantur (...) 902 Ser. Aen. 6,423 903 Ser. Aen. 6,423: per hoc magnitudo eius ostenditur, sicut ait in tertio (v. 631) de Polyphemo. 904 Ser. Aen. 6,424 905 Ser. Aen. 6,424

229 425 euaditque celer ripam inremeabilis undae. euaditque transit 9Fb ,9Fk ,10Fg ,11Fa ,11Fd ,11Ie celer celeriter 11Fa / prepes 9Fb inremeabilis non per alteram 11Fd / quia reuocare gradus difficile est 11Ie / Aut perpetuum est epiteton illius per quam nullus remeare potest aut ad Eneam pertinet qui non per illam s. per eburneam portam reuersus est 11Fa / Vel dicit inremeabilis quantum ad animas uel quia iam Aeneas non reuersus est inde sed per aliam uiam 11Ie undae redit partem 11Fd 426 Continuo auditae uoces uagitus et ingens Hinc incipit disponere loca et mansiones animabus diuersarum manerierum atributas quod nos sic possimus breuiter et aperte colligere. In Stigia palude erant nouem insule ad modum Y. Grece littere inter se disposite quarum in inferiori et prima parte quinque recto ordine una scilicet post aliam erant disposite deinde in sinistro brachio erant due altera s. post alteram. et in dextero similiter due. et ideo in sequenti dicit nouies Stix interfusa 906 . In prima omnium inferioris ordinis dicit esse alias infantium et ab urbe retractorem. in secunda eorum alias qui falso crimine obiecto mortis sententie sunt additi. in tertia manent eorum animae qui se ipsos aliquo furore occiderunt. in quarta insula perseuerant illi qui ob inmanitatem amoris perierunt. in quinta strenui et in bello potentes hinc ut dictus est in dextra et leua diuiditur uia. et in prima insula quae in sinistram uergit sunt animae reproborum quae tamen quocumque modo ad iudicium reuerserunt siue ad minorationem siue ad augmentum penarum. in ultima uero sunt perditi et in perpetuum damnati de quibus dictum est ‘non resurgent impii in iudicio. 907 ’earum autem qui in dextera siti sunt in prima aliae iustorum morantur iterum tamen ad incorporandum parate sed in ultima sede sunt campi dicti Elisii i. lucidi ab elios i. sol ubi perfectorum et in eternum gaudentium anime perseuerant 908 11Ie continuo statim ut ingressus est 10Fg / statim postquam illam paludem transierunt 11Fa / nouem circulis inferi cincti esse dicuntur 909 9Fk / nouem circulos describit inferni 11If auditae auditus est 9Fb,11Ie / sunt 9Fb,9Fm,11Fd,11Ie / ab eis* 11Fa,11Ie uagitus fletus infantum 9Fk / uaginatus infantium est fletus. inde et uaticanus deus qui pro est uagitibus 9Fm * eis add. ab 11Fa 427 infantumque animae flentes, in limine primo animae audite 11Ie / sunt auditae ab eis 11Fa primo rapti sunt 9Fb / quia de prima hi subrepti sunt uita 910 9Fk / quia in prima uita mundi suprepti sunt 11Fa

906 vide Aen. 6,295 907 Ps. 1:5 908 Ser. Aen. 6,426: novem circulis inferi cincti esse dicuntur, quos nunc exequitur. nam primum dicit animas infantum tenere, secundum eorum qui sibi per simplicitatem adesse nequiverunt, tertium eorum qui evitantes aerumnas se necarunt, quartum eorum qui amarunt; quintum virorum fortium esse dicit, sextum nocentes tenent qui puniuntur a iudicibus, in septimo animae purgantur, in octavo sunt animae ita purgatae, ut redeant in corpora , in nono, ut iam non redeant, scilicet campus Elysius. 909 Ser. Aen. 6,426 910 Ser. Aen. 6,427

230 428 quos dulcis uitae exsortis et ab ubere raptos quos infantes 11Fa dulcis qui non deliquerunt 11Ie / quos dulcis uita cito deseruit et fecit exsortis extra sortem 911 11Fd uitae in hac uita 11Ie exsortis alienos 9Fb / ex parte 9Fk,11Ie / extra sortem uiuendi maiorem 10Fg / alienos sine parte s. uite 11Fa ubere matres 11Fa / matrum 11Ie raptos feros dicunt 9Fk * ex sine 11Ie 429 abstulit atra dies et funere mersit acerbo; atra nigra pessima scilicet 11Fa funere morte 9Fb,11Fa,11If mersit oppressit 9Fb,11Fa,11Fd / eos 11Fa,11Ie acerbo inmaturo 9Fk,11Fa,11Fd,11Ie,11If / horrendo inmiti uel inmaturo 10Fg 430 hos iuxta falso damnati crimine mortis. hos infantes 11Fa,11Ie / illi 11Fa iuxta erant 10Ea,11Fd / manent 11Ie damnati qui erant 9Fb / qui sunt 9Fk,11Fa / obiectis sibi criminibus propter simplicitatem se purgare nescierunt 11Fa 431 nec uero hae sine sorte datae, sine iudice, sedes: nec sunt 9Fb ,11Fa ,11Ie sorte sine iudicio912 * 9Fk,10Fg,11Fa / electione eorum illis 9Fb sine et 11Fa sedes distinctiones 9Fm,11Fa * iudicio add. sortis 10Fg 432 quaesitor Minos urnam mouet; ille silentum quaesitor inuestigator 10Ea / iudex* 9Fj,10Ea,11Ie / questionibus i. causis s. est 9Fk / quaesitores sunt qui exercendis quaestionibus presunt 913 ** 9Fk,10Fc / qui exercendis questionibus preest et inquirendo potestatem 11Fd / ne putaretur quod ex euentu contingerent eis hee sedes non ex iudicio uel ratione alicuius hoc remouet 11Ie / Iudices uocant conciues et socios cum quibus a quibus discent uitam et mores eius et secundum quod discunt deputant eos per loca conuenientia sibi 11Ie Minos nomen proprium 9Fb,10Fc / Aeacus et Radamantus [et Minos] fratres fuerunt misericordes Minos inmisericors 10Fg / Nomen proprium qui introductus est quasi crudelis Iouis et Europae filius ob iusticiam iudicare meruit apud inferos per sortem rerum causas quaesiuit. nam Aeacus et Radamantus fratres eius mitiores fuerunt 914 11Fd / Tres dicuntur esse iudices inferorum s. Minos Radanthus*** et Aeacus omnes filii Iouis. pro quibus omnibus Minos ponitur hic 11Ie urnam sepulcrum 9Fb / uas ubi antiqui sortiebantur 11Fd / uasus in quo sortes mittuntur 11Ie

911 Don. Aen. 6,428 912 Ser. Aen. 6,431 913 Ser. Aen. 6,432 914 Ser. Aen. 6,432: (…) et notandum quia Minoem quasi crudelem introducit, quod ei epitheton et Plato et Homerus dat: nam Aeacus et Rhadamanthus fratres mitiores sunt.

231 ille Minos 10Fc,11Ie mouet iactat 10Ea / agitat 11Fd silentum manes 9Fk / umbrarum 9Fm,10Fc / mortuorum 9Fb,10Fg,10Ea,11Fd / animarum 11Ie * iudex add. inferni 11Ie ** presunt preest 10Fc *** Radanthus lege Radamantus 11Ie 433 consiliumque uocat uitasque et crimina discit. consiliumque congregationem 9Fb,10Fg,11Fd / euentum 11Fa uocat aduocat 10Fg / quasi causam acturus 11Fa uitasque mores 9Fk / inuestigat quemadmodum singuli duxerint uitas 9Fb,10Fg,11Fd / conuersationes singulorum subaudi 11Fa discit inquirit 9Fk / inuestigat 11Fa / interrogat 10Fc 434 proxima deinde tenent maesti loca, qui sibi letum proxima non longe posita a supradictis 9Fb,11Fd / post falso damnatos 11Ie / post simplices 11Fa maesti tristes 9Fk,11Fa / Ideo mesti quia ut diximus secundum Platonem* grauiter puniuntur eorum anime qui sibi inferunt mortem 915 9Fk,11Fd qui illi 11Fa Letum mortem 9Fb,11Fa * ut…Platonem cancell . 11Fd 435 insontes peperere manu lucemque perosi insontes innocentes 9Fk / cum ipsi essent insontes mortem peperere manu 10Fg / sine culpa i. qui se ipsos interfecerunt propter uitandum humanum laborem 11Fa peperere dedere 11Ie / creauerunt 11Fd / qui semet ipsos occiderunt 10Fc manu propria 9Fb,10Fc / sua* 11Fa,11Ie lucemque uitam 11Fd perosi ualde odiosi 9Fk / odio habentes lucem 11Fa / habentes 11Ie / qui et odiosam habebant hanc uitam 10Fg / figuratae dixit nam ‘perosus illius rei’ dicimus916 i. odio illis fuerat lux laborum 11Fd * sua add . cum 11Ie 436 proiecere animas. quam uellent aethere in alto proiecere quasi rem uilem 917 9Fk,11Fa,11Fd / effuderunt 10Fg animas et 9Fk / suas 11Fa,11Ie quam quantum 9Fb,9Fj,9Fm,10Fc,10Fg / multum 11Fa,11Fd / ó 10Ea / exclamatio poetae 10Ea / aduerbium ammirationis 11Fa / ammirantem 11Ie / Poetice dictum est. aether enim supernus est sed nostrum habitaculum aetherem uocauit ad comparationem inferorum 918 11Fd uellent illi 9Fk aethere multo magis 9Fk 437 nunc et pauperiem et duros perferre labores! nunc in hac uita 9Fb,10Fc / manere 11Ie pauperiem paupertatem 9Fb duros asperos 9Fk

915 Ser. Aen. 6,434; Ser. Aen. 4, 653 916 Ser. Aen. 6,435 917 Ser. Aen. 6,436 918 Ser. Aen. 6,437

232 perferre pati 9Fb,10Fg / sustinere 10Fg 438 fas obstat, tristisque palus inamabilis undae fas obstat * sed 10Ea / et 11Ie / cum 9Fb,11Fd,11Fd / restant 9Fb / resistunt 9Fj / prohibent 9Fm,11If / impediunt 10Fg / contrastant 11Fd / deorum 11Ie / iura naturae 919 9Fk,10Fg,11Fd / tristi legendum non tristis ne sint duo epitheta920 9Fk / contrastant illis uerbis non possunt egredi 11Fa tristisque a 9Fk palus Stix 11Ie inamabilis non amabilis 11Fa undae unda 10Ea / sua 11Fa * fas obstat fata obstant 9Fb ,9Fj ,9Fm ,10Fg ,10Ea ,11Fa ,11Fd ,11Ie ,11If 439 alligat et nouies Styx interfusa coercet. alligat retinet 9Fb,11Fd / stringit 11Fd / circuitu 9Fk / complectitur in circuitu 10Fg / eos 10Ea,11Fa,11Ie / illos 10Fc nouies corpore defluente paulatim 9Fk / nouem circulis (abens) infernum 11Fa / quae eas ex omni parte nouies circumdat 921 interfusa autem i. frequentius recurrens 11Fd / Quia qui altius de mundi ratione quesiuerunt dicunt intra nouem hos mundi circulos inclusas esse uirtutes in quibus et iracundie sunt et cupiditates de quibus tristitia nascitur 922 9Fk Styx aqua infernalis 10Ea interfusa intermissa 10Fg,11Fa coercet stringit 9Fb / constringit 10Fg,11Fa / prohibet 11Fd / illos 10Fc / eos 11Ie 440 nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem procul non longe 10Fg / non longe ab illo loco 11Fa fusi extensi 9Fb,11Ie / prostrati 11Fa hinc a tertio circulo 10Fg monstrantur apparent 11Fa / uidebantur s. a Sibilla et ab Aenea 11Fd in omnem leuam et dextram partem uult eos ostendere in quibus libido dominatur 923 11Fd 441 Lugentes campi; sic illos nomine dicunt. lugentes carentes luce 11Ie / quasi ‘lucis egentes’ 9Fk,10Fc,11If / quasi ‘lucis egentes’ quod et amoribus congruit 924 11Fd / adulterorum 11If sic lugentes 9Fk,11Fd / lugentes campi 11Ie / taliter uocant illos i. lugentes campos 11Fa illos campos 9Fk dicunt ap

ellant 9Fb,11Fd / homines 11Ie 442 hic quos durus amor crudeli tabe peredit hic illic 10Fc / ibi 9Fm / in ipsis* campis 10Fg,11Fa / sunt 10Ea quos hos 9Fb durus inmitis 9Fk,10Fg,11Fa,11Fd / inexorabilis 9Fk,10Fg,11Fd crudeli de 9Fj / pessima 11Fa tabe corrupti sanguine 9Fj / morte 9Fk / infectione 11Fa

919 Ser. Aen. 6,438 920 Ser. Aen. 6,438: tristi unda palus inamabilis, ne si ‘tristis’ dicamus, suo sint epitheta. 921 Don. Aen. 6,439 922 Ser. Aen. 6,439 923 Ser. Aen. 6,440: plures vult ostendere eos in quibus libido dominatur. 924 Ser. Aen. 6,441

233 peredit consumit** 9Fm,10Fg,11Fa / consumpsit 9Fk,11Fd,11Ie / paulatim amore consumpti sunt 11Fa / corpore defluente paulatim 925 9Fk,11Fd * ipsis his 11Fa ** consumit add. paulatim 9Fm 443 secreti celant calles et myrtea circum secreti remoti 9Fb,11Fd / amantibus* congrui 926 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11If / aut in arduo constituti aut etiam separati 10Fg celant occultant 9Fm,10Fg / hos 9Fb / illos 9Fk,11Fa,11Ie / eos 10Ea calles uiae 11Ie / angustiae uiarum 10Fg,11Fd / montes quod similiter congruit amantibus 11Fa myrtea libidinosa 9Fj / Veneri consecrata 927 9Fm,10Fc,11Fa,11If / Veneri consecrata cuius sunt amores 9Fk,11Fd / mirtus est consecrata Veneri et ideo dicitur tegere eos qui amore perierunt 11Ie circum undique 10Ea / in circuitu 11Fa * amantibus qui amantibus 11Fa 444 silua tegit; curae non ipsa in morte relinquunt. tegit obtegit 10Fg / eos 11Fa,11Ie curae et 11Fa / amores 9Fk,10Ea,11Fa,11If / sollicitudines 11Fa / habite ex amore 11Ie / quasi diceret ‘in ipsa morte [-] non sunt cura inmunes’ 10Fg ipsa etiam 10Fc morte in 10Ea relinquunt illos 9Fb,9Fk,11Fd / eos 11Fa,11Ie / homines 11Ie 445 his Phaedram Procrinque locis maestamque Eriphylen ‘His’ Fedra filia Minois et Phasiphen uxor Tesei. Procrimque filia Cephali fuit uxor. Eriphilis Amphiarai auguris Argiui uxor fuit quae latentem maritum prodidit. Euadne quae uxor Capanei fuit que se in ardentem mariti rogum precipitauit. Caeneus uirgo fuit quae a Neptuno pro stupro premio meruit sexus mutationem 11Fd his in 9Fb,9Fj,10Ea,11Fa,11Ie / locis 9Fk / in his locis 11If / que se interfecit propter amorem 9Fm Phaedram Minois filia uxor Thesei 11If / Phedra dilexit Ipolitum priuignum suum 11Ie / filia Minois Passiphe uxor Tesei quae adamauit priuignum suum Ippolitum 10Fg / Phedra i. Minois et Passiphe filia uxor Thesei quae adamauit Hypolitum priuignum suum qui pro hoc stupro insidiis a Theseo occisus est et Phedra in laqueo pro amore uitam finiuit 928 11Fd Procrinque uxor Cephali 9Fm / uxorem Cephali quae propter amorem eius mortua est eum persequendo 11Ie / Filia Yphicli uxor Coephali uenatoris. dum ipse quondam fessus ad locum ire consueuerat et auram uocare ad se recreandum amorem in se mouit Aurorae quae ei canem uelocissimam Lelapam nomine et duo hastilia ineuitabilia donauit et eum amplexus rogauit. ille ait iusiurandum se habere cum coniuge mutue castitatis. quo audito respondit (Aurora) ut probes coniugis castitatem muta te in mercatorem. quo facto illa dolens cum audisset auram cum audisset ad siluas profecta est et in

925 Ser. Aen. 6,442 926 Ser. Aen. 6,443 927 Ser. Aen. 6,443 928 Ser. Aen. 6,445: haec filia fuit Minois et Pasiphaes, uxor Thesei, quae privignum Hippolytum amore capta de stupro interpellavit et despecta apud maritum eum falsi criminis detulit. qui iratus invocavit Aegeum patrem, ut Hippolyto currus agitanti inmitteret phocam: quo facto territis equis et Hippolyto interempto Phaedra amoris inpatientia laqueo vitam finivit.

234 frutectis latuit ad deprehendendum maritum. qui cum more solito auram uocaret Procris egredi cupiens frutecta commouit. ille feram sperans hastam ineuitabilem iecit et ignarus interfecit uxorem 929 11Fd maestamque tristem 9Fk,11Fa Eriphylen uxor Amphiarai 9Fm,10Ea / Haec Amphiarai auguris Argiui uxor fuit. quae latentem bello Thebano maritum Polinici prodidit. monili accepto quod ante uxori dederat. qui ductus ad proelium hiatu terre periit. cuius filius Alcmeon postea matrem necauit et est ut Orestis furore correptus 930 11Fd / Eriphilem matrem et uxorem Amphiarai. hec quia multum dilexit aurum prodidit uirum suum et inde mortuus est. unde postea a filio suo interfecta est 11Ie 446 crudelis nati monstrantem uulnera cernit, crudelis seui 9Fk nati filii 9Fk / Alcmeonis 11Fd,11Ie monstrantem ostendentem 9Fk cernit Aeneas 11Fa,11Ie / cernit ibi quod uulnerata sunt a filio suo 11Fa 447 Euadnenque et Pasiphaen; his Laodamia Euadnenque uxor Capaenei 9Fb,9Fm / Vxor Capaenei fuit quae se in rogum ardentem mariti precipitauit 931 propter amorem eius 11Fd Hec fuit uxor Capanei quae cum uideret uirum suum in rogo ardere ob inmanitatem amoris quem circa eum habuit proiecit se in rogum et simul cum eo arsit 11Ie Pasiphaen Minois 9Fb / quae amore tauri flagrauit 932 11Fa / uxorem Minois regis quae dilexit taurum 11Ie his cum 9Fb ,9Fm ,10Fc ,10Fg ,11Fa / supradictis 11Fd Laodamia quae fuit uxor Prothesilai 11Fa / uxorem Protesilai qui primus apud Troiam mortuus est quod ipsa audiens statim se interfecit 11Ie / Laodamia uxor Prothesilay fuit. que cum maritum in bello Troiano primum perisse cognouisset. optauit ut eius umbram uideret. qua re concessa non deserens eam in eius amplexibus periit 933 11Fd 448 it comes et iuuenis quondam, nunc femina, Caeneus comes uadit comes* 9Fk,9Fm,10Fc / socia 10Ea,11Fa / id comes illis 11Fa nunc post mortem 9Fb / postea 11Ie Caeneus quondam femina nunc iuuenis uel nunc femina quondam iuuenis 11Fa / Cheneus uirgo fuit quae a Neptuno pro praemio stupri meruit mutationem sexus. fuit etiam inuulnerabilis. quae pugnando pro Laphitis contra Centauros crebris ictibus fustium paulatim fixus in terra est. post mortem tamen in sexum rediit 934 11Fd / Cineus serpentes inter se conexas primo percutiens ex uiro mutatus est in feminam deinde alio anno secundo percutiens easdem reuersus est in uirum et hoc est ‘rursus’ etc. 11Ie

929 Ser. Aen. 6,445 930 Ser. Aen. 6,445 931 Ser. Aen. 6,447 932 Ser. Aen. 6,447; vide Aen. 6,14 933 Ser. Aen. 6,447 934 Ser. Aen. 6,448

235 nunc est 9Fk * comes cancell . 9Fk 449 rursus et in ueterem fato reuoluta figuram. rursus iterum 9Fk / in priscam 11Fa ueterem in 11Ie fato fataliter 9Fb / dispositione deorum 11Fa reuoluta conuersa 9Fb,9Fk / reuersa est ipsa Ceneus 11Fa / Ceneus 9Fk figuram in feminam 9Fk / naturam uel sexum 11Fa 450 inter quas Phoenissa recens a uulnere Dido quas animas 11Fa Phoenissa de Phenice 10Fg / a loco 11Ie recens que non multo ante perierat 9Fb,10Fg,11Fd / recenter interfecta 11Fa / recenti uulnere 11Ie 451 errabat silua in magna; quam Troius heros errabat uagabatur 935 9Fb,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd / quia incerta erat in quo circulo esse deberet quia et amauit et se interfecit 9Fm / et bene allusit quia et amauerat et se interimerat ut quasi incertum esset quem circulum posset tenere 936 9Fk quam Didonem 11Fa Troius heros Aeneas 11Fa,11Fd,11Ie 452 ut primum iuxta stetit agnouitque per umbras ut postquam 11Ie agnouitque Didonem 9Fb,9Fk / eam 11Fa umbras non tangendum per obscuram umbram 11Fa 453 obscuram, qualem primo qui surgere mense obscuram Didonem 11Fd / eam 11Ie / recenti morte 937 9Fk / quae habebat aliquid luminis 938 10Fg / tenebrosam utpote recens mortuam propter supradictam rationem 939 11Fa qualem talem 9Fk,11Ie / talem uidit 10Ea / taliter eam uidit 11Fa / Sic apparebat Dido in illa obscuritate quomodo incipiens luna nubilo caelo conspicitur. tantum incerta ut hanc uisam non possit esse certissimum 940 11Fd primo in 11Ie / prima parte mensis 9Fk qui aliquis 9Fb,10Fc,11Ie / ille eam uidit 11Fa mense luna in mense 9Fb / primo mense 10Fc / in initio mensis 11Fa / in principio mensis 11Ie 454 aut uidet aut uidisse putat per nubila lunam, putat arbitratur 10Fg / se 11Fa,11Ie 455 demisit lacrimas dulcique adfatus amore est: demisit deorsum misit 9Fb / Eneas 9Fk / non cogitauit flere sed statim lacrimas

935 Ser. Aen. 6,451 936 Ser. Aen. 6,451 937 Ser. Aen. 6,453 938 Don. Aen. 6,453 939 vide v. 340 940 Don. Aen. 6,453

236 effudit 941 10Fg adfatus est 10Ea / Didoni 9Fk amore eam 10Ea,11Fa 456 ‘infelix Dido, uerus mihi nuntius ergo infelix Dido ó 9Fb ,10Ea ,11Fd ,11Ie ,11If / Vt ostenderet eius miserabilem uisum protestans oculis sensibus quantum dolorem ferret. et uoce indicans quod mentis interna uexabat. nullus enim infelix dicitur nisi qui fataliter premitur. denique hoc uult adserere illi quidem debitum fuisse genus mortis ratione et necessitate propriorum fatorum 942 11Fd uerus numquid hoc uerum est quod nuntiatum est mihi interfectam esse 11Fa nuntius Kata to siopomenon hoc est per silentium intellegendum quod sit nuntiatus Didonis interitus. alii ad ignem referunt uisum alii ad Mercurium qui ait ‘certa mori’. sed in neutro ei etiam mortis genus est significatum et hic dicit ‘ferroque extrema secutam’. sane qui nuntiat genere tantum dicitur masculino 943 9Fk ergo quasi diceret ‘ergone’ 10Fg / quandoque hic repperi te ergo 11Ie 457 uenerat exstinctam ferroque extrema secutam? exstinctam te 9Fb,11Fa / tunc esse 10Ea,11Ie / et dixit mihi te extinctam 9Fb,11Fd ferroque cum 11Ie / gladio 9Fb ,9Fj / per ferrum 11Fa extrema ultima 10Fg / uitae 9Fj secutam esse* 9Fj,9Fk,11Ie * esse add. te 9Fk 458 funeris heu tibi causa fui? per sidera iuro, funeris ac si diceret qui fueram ante uoluptatis 944 9Fk / mortis qui quondam fui causa amoris 11Fa fui ego 9Fb,10Ea,11Fa,11Ie sidera per stellas 11Fa / Quia testes animi sui uel maxime apud inferos degens habere non potuit ad iusiurandum sese conuertit quo firmantur quae aliquibus documentis deficientibus probari non possunt uel quia nesciebat quod genus iurisiurandi apud inferos haberet 945 11Fd iuro ego Aeneas* 9Fk,11Fa *Aeneas cancell. 11Fa 459 per superos et si qua fides tellure sub ima est, per et 9Fk

941 Don. Aen. 6,454: mox ut eam vidit, dimisit lacrimas, hoc est non cogitavit flere. sed mox lacrimas fudit: (...) 942 Don. Aen. 6,456: Incipit ergo sic: ‘infelix Dido’, ut ostenderet eius miserabilem casum se graviter ferre, ut lacrimis eius etiam verba congruerent, protestans oculis quantum dolorem sensibus ferret et voce indicans quod mentis interna vexabat. in hoc dicto non tantum animus dolentis expressus est verum etiam per extenuationem facto adiecta purgatio; nullus enim infelicem quemquam dicit nisi dolens nullusque infelix est nisi qui fataliter premitur. denique hoc vult adserere, illi quidem debitum fuisse genus mortis ratione et necessitate propriorum fatotorum sed hoc magis dolere, quod ipse huius leti causa putetur extitisse. Ser. Aen. 6,456: veniali utitur: et excusat se per necessitatem, ne mortis causa fuisse videatur. 943 Ser. Aen. 6,456: (…) alii ad ignem referunt visum (Aen. 5,3): alii ad Mercurium, qui ait ‘certa mori (Aen. 4,564)’. sed in neutro ei etiam mortis genus est significatum, et hic dicit ‘ferroque extrema secutam (Aen. 6,457)’. sane qui nuntiat genere tantum dicitur masculino, quod autem nuntiatur, licet neutro dicatur, tamen invenitur etiam masculino. 944 Ser. Aen. 6,458 945 Don. Aen. 6,458

237 superos deos 11Fa si qua per fidem 9Fb,9Fk,9Fj,11Fa / aliqua 11Fd fides iuro 10Fc tellure in inferos 9Fm,11Ie / per inferos 11Ie / ubi promissa exitum non habent 9Fk / Apud inferos ubi promissa exitum non habent et hoc propter Orfeum dicit qui receptam coniugem perdidit 946 11Fa 460 inuitus, regina, tuo de litore cessi. inuitus Argumentatur i. sicut inuitum cogunt me ire dii per inferos similiter inuitum conpulerunt me recedere a tuo regno 11Fa regina ó 9Fb,9Fk,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie cessi recessi 9Fb,10Ea,10Fg,11Fa,11Fd / dimissi 9Fk 461 sed me iussa deum, quae nunc has ire per umbras, quae iussa 9Fb ,9Fm ,11Fa ire me 9Fb ,11Ie 462 per loca senta situ cogunt noctemque profundam, senta situ spinosa 9Fb,9Fj,11Fa,11Ie,11If / squalida 947 9Fk,10Fg,11Fa / neglegentia 10Fg,11Ie / lanugine 11If / sentosa 11Fa / squalida et est translatio 9Fm / Situs autem proprie est lanugo quedam ex umore procreata et fit in locis carentibus sole 948 9Fk / Squalida et est translatio a terra inculta uel situs proprie humor diutino tempore collectus in sordibus densatus 11Fd / Situs proprie est humor diutino tempore collectus sic enim in locis sole carentibus uel ubi malus odor est 11Fa cogunt compellunt 9Fb / me 11Fa noctemque per 9Fb profundam altam 9Fk 463 imperiis egere suis; nec credere quiui imperiis cum 11Fd egere coegerunt 9Fb,9Fm,11Fd / recedere 9Fm / duxere 11Ie / compulerunt* recedere a te 9Fb,11Fa quiui potui 9Fb ,9Fk ,11Fa ,11Fd / argumentationem tetendit ac si diceret si credidissem forte etiam deorum iussa contemnerem 949 9Fk / Propter incessionem, i. non potui credere ut propter meam discessionem te (debuissem) interficere si (credidissem) fortasse etiam contempnerem iussa deorum 11Fa * compulerunt cancell . 11Fa 464 hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem. me discessu discedente* 9Fb,9Fj,9Fm,10Fg,11Fd / meo 9Fk,11Fa,11Ie / meo ut te occideres 10Ea 465 siste gradum teque aspectu ne subtrahe nostro. siste gradum fige 9Fb,11If / discedere 950 9Fk / sta in unum locum 9Fm / contine

946 Ser. Aen. 6,459 947 Ser. Aen. 6,462 948 Ser. Aen. 6,462: squalida. et est translatio a terra inculta, in qua sentes nascuntur . situs autem proprie est lanugo quaedam ex umore procreata et fit in locis sole carentibus. 949 Ser. Aen. 6,463 950 Ser. Aen. 6,465

238 gressum 10Fg / sta in uno loco. intelligitur hic discedere 11Fa / fige discedere enim eam datur intelligi 951 11Fd teque ab 11Fd substrahe subtrahas* 9Fj,11Fa,11Ie * subtrahas add. ne 11Fa 466 quem fugis? Extremum fato quod te adloquor hoc est.’ quem numquid me fugis ó Dido 11Fa fugis nonne dilectum 9Fm extremum uerbum* 9Fb,10Fc,11Fd / Hoc est aut deus futurus est aut quod melius est quia post mortem tenebit alterum** circulum uiris fortibus datum non amantibus 952 9Fk,11Fd / Hoc dicit uel quia post mortem animae inter se non locuntur uel quia Aeneas post mortem non dicitur discendisse ad inferos quia deificatus ad celos dicitur consendisse 11Ie fato cum 11Fd / per fatum 9Fj,9Fm,11Fa / fataliter 9Fb,11Fd / per quod iterum alloqui debeant 11Ie * uerbum unum uerbum 10Fc ** alterum ... amantibus cancell. 9Fk 467 talibus Aeneas ardentem et torua tuentem ardentem irascentem 9Fm,11Fa,11Fd / propter iram 11Ie / iratum 10Fg torua torue 9Fb,10Ea,11Ie / terribiliter 9Fm / pro torue i. terribiliter 953 * 9Fj,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd tuentem intuentem 10Fg / crudeliter inspicientem se 11Ie / Didonem 9Fk * terribiliter add. aspicientem 11Fd 468 lenibat dictis animum lacrimasque ciebat. lenibat leniebat 954 9Fj ,9Fk ,10Fg ,11Fa ,11Fd / demulcebat 9Fj ,9Fm ,10Fg ,11Fa ,11Fd dictis locutionibus 9Fk animum Didonis 11Ie / illius 11Fa lacrimasque ciebat commouebat 9Fk,9Fm,11Fa / flebat 11Ie / Aeneas 9Fk / sibi s. talia uerba proferebat quae illi lacrimas commouerent 11Fa / Mouebat sibi lacrimas per sermones blandos uel miserabiles uel dolentibus ciere non proprie est alteri fletum mouere 955 11Fd 469 illa solo fixos oculos auersa tenebat illa Dido 9Fk ,11Fa ,11Ie solo in terra 11Fa fixos inmobiles 9Fk oculos suos 11Fa auersa immota 9Fb / irata 9Fk / aduersa 9Fm / contraria 9Fm / irata aut in aliam partem conuersa 10Fg / quasi irata et contraria uel transposita 11Fa tenebat Dido 9Fk

951 Ser. Aen. 6,465 952 Ser. Aen. 6,466 953 Ser. Aen. 6,467 954 Ser. Aen. 6,468 955 Ser. Aen. 6,468: sibi, non Didoni: vel profundebat : aut certe illud dicit, sermo quidem eius lacrimas exigebat - nam ‘ciere’ est proprie alteri fletum movere - sed illa inmobilis mansit. tractum autem est hoc de Homero, qui inducit Aiacis umbram Vlixis conloquia fugientem, quod ei fuerat causa mortis.

239 470 nec magis incepto uultum sermone mouetur incepto a principio orationis 956 9Fk / ab instituto et dispositione animi sui ne diuelleretur 957 uel a principio orationis 11Fd uultum suum 11Fa sermone per 11Fd,11Ie mouetur mouet 11Fa / Eneae 9Fb / Dido 9Fk / non magis commouebat se ad pietatem quam lapis 11Fa 471 quam si dura silex aut stet Marpesia cautes. silex esset 9Fk stet inflexibilis maneat 10Fg / horreat 11Fa / ibi 11Ie Marpesia cautes Parius lapis 9Fk,10Fc / durus lapis 11If / mons durissimus 11Ie / lapis uel marmorum 9Fk / Marpesos enim est mons et pars* insule 9Fk / Parius lapis Marpesu[u]s enim mons est Pari insulae 958 11Fd * mons et pars lege mons Pari est 9Fk 472 tandem corripuit sese atque inimica refugit tandem ad ultimum 11Fa,11Fd / quasi diu deliberauerit 959 i. consuluerit* 9Fk,11Fd corripuit euanuit 9Fb,9Fm,11Fd / subduxit 10Ea / abstraxit 11Fd / accepit 11Ie / celeriter rapuit ab aspectu illius 10Fg / subtraxit ab aspectu Aeneae 11Fa sese Dido 9Fk inimica Eneae 11Ie / illi 11Fa * consuluerit cancell. 9Fk 473 in nemus umbriferum, coniunx ubi pristinus illi umbriferum frondosum 960 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd / tenebrosum 11Fa coniunx Sicheus 9Fb ubi in quo nemore 11Fa pristinus prior 10Fg,11Fa,11Fd / prior quia difficile inuenitur 9Fb,9Fk illi Didoni 10Fc,11Ie 474 respondet curis aequatque Sychaeus amorem. respondet qualis est 9Fb / consentit 10Fg / Consentit aut pari eam diligit affectione quod in Aenea non fuit. aut certe par est similitudine mortis. ferro enim uterque comsumptus est 961 9Fk,11Fd curis sollicitudine 9Fk / amoribus* 9Fj,11Fa aequatque expressio supradicte rei 9Fb,11Fd / similiter amat (…) amore 9Fk / quia equaliter se diligunt 11Ie / Aut pari amore eam diligit aut equat amorem illius et propter equalem mortem quia ambo ferro perierunt 11Fa amorem illius 11Fa * amoribus add. suis 11Fa 475 nec minus Aeneas casu percussus iniquo nec minus certe 9Fb,11Fd / nihilominus 10Fg / quam Dido 11Ie / similiter 11Fa

956 Ser. Aen. 6,470 957 Don. Aen. 6,470 958 Ser. Aen. 6,471 959 Ser. Aen. 6,472 960 Ser. Aen. 6,473 961 Ser. Aen. 6,474

240 casu euentu 10Fg / Didonis 11Ie percussus stimulatus 11Fa / turbatus 11Fd / animo uulneratus amaro 10Fg iniquo misero 9Fb / illius 11Fd / magno dolore eo quod pro illo se interfecerit Dido 11Fa / quia sciebat illam pro se mortuam et nolle sibi loqui 11Ie 476 prosequitur lacrimis longe et miseratur euntem. prosequitur lacrimis a 11Fd / intuetur 9Fm / sequebatur eam 10Fc / Eneas 9Fk / Didonem 9Fj / illam 11Fa / oculis eam 10Ea / oculis humentibus 11Fa / longe eam oculis umentibus sequebatur 962 9Fk,11Fd longe in 9Fk miseratur eam 11Fa euntem recedentem 9Fk / illam 11Ie 477 Inde datum molitur iter. iamque arua tenebant inde deinde 10Fg,11Fa datum concessum 10Fg / inceptum 11Fa,11Ie / iter peragit 9Fk / ‘datum’ autem ideo dixit aut ratione fati aut oblatum fortuito quod ‘tyxon’ dicunt 963 9Fk / his gestis coepit ire quo dudum deus intenderat 11Fd molitur peragit 10Fg,11Fa / exequitur 9Fj,11Ie / Aeneas 9Fk / postquam non potuit eam placare 9Fb,11Fd tenebant Aeneas et Sibilla 9Fb,9Fk,11Fd / intrabant 11Fd 478 ultima, quae bello clari secreta frequentant. ultima arua 11Fa / Illa dixit quae fuerant satis ulteriora. hec seperatim fuerant deputata his qui magni inueniebantur fuisse in exercitatione bellorum 964 11Fd quae loca 9Fb ,9Fm ,11Fa bello in 11Fa clari famosissimi 9Fb / fortes 11Fd / homines 10Fc / nobiles uiri 9Fk / illi qui sunt nobiles 11Fa frequentant possident 9Fb,11Fd / incolunt 9Fk / sunt 9Fm / inhabitant siue tenent 10Fg / ultima dicit quantum ad quinque insulas in primo et recto ordine dispositas 11Ie 479 hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis hic illic 9Fk,10Ea,10Fc,10Fg / in illo loco 9Fb,11Fa / in hoc circulo quinto 9Fm illi Aeneae 9Fb,9Fk Tydeus pater Diomedis 11Ie / Troianus quidam qui bello Thebano periit 9Fm / Tideus filius fuit Althee et Oenei quem in bello Thebano Menalippus extinxit 965 10Ea,11Fd hic occurrit 9Fb,10Ea / occurrit illi potens 11Fa inclutus gloriosus 10Fg armis bello 10Fg 480 Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago, Parthenopaeus dux fortissimus 11Ie / rex Trachie Troianus similiter 9Fm / Partenopeus rex fuit Arcadiae filius Martis et Menalippe qui Tebana bella puer expectat 10Ea / Melanippae et Martis siue Melanionis filius rex Arcadiae fuit qui Thebana bella puer

962 Ser. Aen. 6,476 963 Ser. Aen. 6,477 964 Don. Aen. 6,478 965 Ser. Aen. 6,479

241 admodum petiit 966 9Fk,11Fd Adrasti occuret illi 11Fa / Rex Sicionis filius Onei primo fuit post Argiuorum regem. quod autem dixit ‘palentis’ aut epitheton est umbre et aut illud respexit quod in bello Thebano consumptis sex ducibus solus aufugit et fuge semper comes est pallor 967 11Fd pallentis mortui 9Fm,11If imago apud superos 10Fg 481 hic multum fleti ad superos belloque caduci hic occurrunt* 9Fm,10Ea,10Fc multum fleti sunt 9Fb,11Fa / fuerunt 11Ie / nobiles 9Fk / quorum mortem magna sequitur lamentatio 968 pro illorum nobilitate 11Fd ad apud 9Fb,9Fk,9Fj,9Fm,10Fc,10Ff,11Fd,11Ie superos uiuos 9Fb,9Fk / quia nobiles fuerunt 11Fa / superi hic pro uiuis ad comparationem infernalium 11Fd belloque in 11Fa caduci cadentes 9Fb / mortui 9Fk,9Fm / a cadendo 9Fm / fuerunt ceciderunt 11Fa / mortui a cadendo unde et cadauera dicta 969 11Fd / uel ‘hic’ pro tunc occurrunt illi ‘Dardanide caduci bello’ ‘multum fleti ad superos’ 11Ie * occurrunt add. illic 10Fc 482 Dardanidae, quos ille omnis longo ordine cernens Dardanidae Troiani 11Fa,11Fd,11If / occurunt illi 11Ie ille Aeneas 9Fb ,11Fa ,11Fd ,11Ie omnis in 9Fj / accusatiuus 11Fd longo ordine ingenti multitudine 970 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd / cum longa multitudine 11Fa cernens spectans 9Fm / eos uenientes 11Fa 483 ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque, ingemuit cernit 9Fb ,9Fk ,9Fm ,10Ea ,10Fc ,11Fa ,11Ie / doluit 11Fa / Aeneas 9Fk Glaucumque proprium nomen 11Fd,11Ie / scilicet 11Ie Medontaque proprium 11Fd / propria nomina sunt 9Fb / nomina sunt Troianorum 11Fa,11Ie Thersilochumque proprium 11Fd,11Ie 484 tris Antenoridas Cererique sacrum Polyboeten, tris tres 11Fa,11Ie / accusatiuus 11Fd / et cernent ibi 11Fa Antenoridas Antenoris filios 9Fb,10Ea,11Fa,11Ie / cernens 9Fk / et cernit ibi 11Fa / Quidem uolunt superius nominatos quod Homerus falsum esse ostendit qui eos commemorat 11Fa / filius Antenoris. multi supradictos accipiunt quod falsum esse Homerus docet qui eos commemorat 971 11Fd Cererique cernit ibi 11Fa sacrum sacratum 9Fb,9Fj,9Fk,10Fc,11Fa,11Ie,11If / sacerdotem Cereris 9Fm / sacratum nomen pro participio 972 9Fb / sacratum nomen pro participio. fuit enim

966 Ser. Aen. 6,480 967 Ser. Aen. 6,480 968 Ser. Aen. 6,481 969 Ser. Aen. 6,481 970 Ser. Aen. 6,482 971 Ser. Aen. 6,484 972 Ser. Aen. 6,484

242 sacerdos ipsius 11Fd Polyboeten proprium 11Fd / sacerdotem 11Ie 485 Idaeumque etiam currus, etiam arma tenentem. Idaeumque uidet ibi 11Fa / proprium 11Ie / quem aurigam legimus Priami 973 9Fb,9Fk,9Fm,11Fd etiam et 11Ie / adhuc 9Fb,9Fk,11Fd / adhuc officium suum mouentem 11Fa tenentem hi omnes fuerant duces ad auxilium Troie ex diuersis regionibus uenientes ibique occiderant 11Ie 486 circumstant animae dextra laeuaque frequentes, circumstant Enean 9Fk / illum 11Fa / eum 11Ie / idemque etiam currus etiam arma tenentem 10Fc animae Troianorum 9Fb,11Fa,11Fd dextra in 9Fb / parte 11Ie / ab utroque latere 974 10Fg,11Fd / undique circumdant illum 11Fa frequentes plurimos 9Fb,11Fd / stipantes 11Fa / animae 9Fk 487 nec uidisse semel satis est; iuuat usque morari uidisse Aenean 9Fb,9Fk / eum 11Fa,11Ie semel una uice 11Fa satis illis animabus* 11Fa,11Fd iuuat delectat 9Fb,9Fj,10Fg,11Fd / placet 10Ea / eas 11Fa / illos 9Fk,11Fd,11Ie usque diu 9Fb ,9Fj ,9Fm ,10Fc ,10Fg ,10Ea ,11Fa ,11Fd ,11If / diu et est aduerbium 975 9Fk / semper 11Ie morari in internis tenebris 10Fg / immorari illum ibi 11Fa / secum 11Ie * animabus cancell . 11Fd 488 et conferre gradum et ueniendi discere causas. et iuuat 11Fa conferre gradum incedere 9Fk / simul 9Fb / cum illo 9Fb,9Fk,11Fd,11Fa,11Ie / simul ingredi uiam 10Fg / pariter ambulare 10Ea / simul cum eo incedere 11Fa / comsociare uel pariter incedere 11Fd ueniendi cur illic descendit 11Fa discere interrogabant 9Fk / ab Aenea 11Ie 489 at Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges Danaum Troianorum 10Fc / Grecorum 10Fg,11Fa / Troianos iubet uersus morari cum Aenea 11Ie proceres principes 9Fk,11Fa / Agamemnoniaeque sed 11Ie phalanges legiones 10Fg / multitudines exercitus 9Fb,11Fd / legiones Macedonum lingua 9Fk / turme 11Ie / multitudines legiones exercitus Agamemnonis qui eum uiderat apud Troiam 11Fa 490 ut uidere uirum fulgentiaque arma per umbras, ut postquam 9Fb,11Fd,11Ie uidere uiderunt 11Fa uirum Aeneam 11Fa,11Fd

973 Ser. Aen. 6,485 974 Don. Aen. 6,486 975 Ser. Aen. 6,487

243 arma illius 11Fa umbras incedere i. per infernum 11Fa 491 ingenti trepidare metu; pars uertere terga, ingenti magno 11Fa trepidare trepidabant 976 9Fb ,9Fj ,9Fk ,9Fm ,10Ea ,10Fc ,11Fd ,11Ie / ceperunt timere 11Fa metu timore 11Fa pars autem illorum 11Fa uertere uertebant 9Fb,9Fj,9Fm,11Fd,11Fa,11Ie,11If / illi 9Fk terga fugam acceperunt 9Fk / fugiebant 10Fc,11Fd / sua 11Fa 492 ceu quondam petiere rates, pars tollere uocem ceu uelut 11Fa / ostendit uitia nec morte finiri 977 9Fk,11Fd / cum erant in obsidione Troie 11Ie quondam quando 10Ea,11Fa,11Fd,11If / fecerunt 11Fa petiere petebant 10Fc / illi 9Fk rates naues 11Fa pars Grecorum 9Fk / autem 11Fa tollere tollebant 9Fb,9Fj,11Fd,11Ie,11If / tollebat* 9Fm,10Ea,10Fc,11Fa / extollere 10Fg / eleuare 9Fk * tollebat add. utpote umbrae 11Fa 493 exiguam: inceptus clamor frustratur hiantis. exiguam gracilem 9Fb,9Fj,11Fd / paruam 11Fa,11Fd inceptus inchoatus 10Fg frustratur decipit 9Fb ,9Fk ,10Fg ,11Fd ,11Ie hiantis aperire uolentes 9Fk / sine clamare 9Fk / decipit clamare cupientes 978 10Fc,11Fd / os aperientis 11Ie /ora aperientes incipiebant quidem clamore sed statim obmutescebant per timorem 979 11Fa / quia nec arteriam habebant nec alia uocis organa 11Ie 494 Atque hic Priamiden laniatum corpore toto hic in quinto circulo 11Fa / tunc 9Fk Priamiden Priami filium 9Fb,11Fa / patronomicum 10Fc / qui fuerat ex parte Priami 10Fg laniatum uulneratum 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd / qualis fuerat apud superos talis inueniebatur apud inferos 10Fg 495 Deiphobum uidet et lacerum crudeliter ora, Deiphobum filium Priami qui Helenam duxerat mortuo Paride. ad cuius domum ubi fuerat causa bellorum ire necesse fuerat 980 9Fk,11Fd uidit et uidit illum 11Fa / Aeneas 9Fk,11Fa lacerum laceratum 9Fb,9Fj,9Fk,11If / habentem 9Fb ,11Ie / pro laceratum i. habentem ora lacerata 981 11Fd / crudeliter lacerata habentem 11Fa

976 Ser. Aen. 6,491 977 Ser. Aen. 6,492 978 Ser. Aen. 6,493 979 Ser. Aen. 6,493: decipit clamare cupientes. nec nos moveat quod aliis umbris verba dat, his silentium: timorem enim exprimit, qui vivis quoque adimit vocem, ut ‘obstipui steteruntque comae et vox faucibus haesit (Aen. 3,48)’. 980 Ser. Aen. 6,495 981 Ser. Aen. 6,495

244 496 ora manusque ambas, populataque tempora raptis ora habebat lacerata 9Fk,10Fc / habentem 11Ie / dico 9Fm,9Fj,10Fc,11Fa,11Ie / quem fedissime accipit Menelaus i. uultu 9Fb manusque truncas 11Ie populataque uastata 9Fb,9Fm,11Fa,11Ie / precisa 9Fm,11Fa / fracta uel deformia 11Fd / habentem 11Ie / uastata deformia sublatis auribus 982 9Fk raptis sublatis 9Fb,11Fa,11Fd / abstractis 9Fj 497 auribus et truncas inhonesto uulnere naris. auribus habebat 9Fk truncas truncatas 9Fj,9Fk,11Fa,11Fd / amputatas 11Fa / habentem 11Ie inhonesto turpi 983 9Fb,9Fj,9Fk,11Fa,11Fd / deformi 984 non conuenienti uiro forti 11Fa uulnere habebat 9Fk 498 uix adeo agnouit pauitantem ac dira tegentem uix uix adeo 9Fm / tandem 10Fg adeo ualde 9Fk ,11Fa / certe 10Ea,11Ie / cum difficultate 9Fm / agnouit Deiphobum 9Fb,9Fk / illum 11Fa / eum 11Ie / Eneas 9Fk,11Ie pauitantem timentem 11Fd / timentem ne agnosceretur 985 * 9Fb,9Fk,10Ea,11Fa,11Fd tegentem tegere uolentem 9Fj,9Fk,9Fm,11Fa,11Fd / celare 11Fd / nam tegere non poterant precisis manibus 986 11Fa / aut totum se subtrahere conatus est aut totum auertere 987 10Fg * ne agnosceretur ne uideretur et agnosceretur 11Fa 499 supplicia, et notis compellat uocibus ultro: supplicia uulnera 9Fk,11Fd / penas 11Ie notis amicabilibus 988 9Fj ,9Fk ,10Ea ,10Fg ,11Fa ,11Fd compellat alloquitur 9Fb,9Fm,10Ea,11Fd / Aeneas 11Ie / eum 11Fd,11Ie / illum 11Fa uocibus uerbis 11Fa ultro statim 9Fb,9Fj,10Fc,11Fa,11Fd / sponte 9Fj,11Fa / insuper 9Fk 500 ‘Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri, Deiphobe ó 9Fb,9Fk,9Fj,10Ea,11Fd,11Ie / filius Priami fuit 10Ea armipotens potens armis uir fortis 11Fa / bellicose 11Ie genus qui es 10Fc / qui ducis 11Fa,11Fd,11Ie alto ab 9Fk,11Ie / nobili 11Ie / a sublime genere 11Fd Teucri alia lectio Teucrum 9Fm 501 quis tam crudelis optauit sumere poenas? quis ó 10Ea / deus 10Ea tam in tantum 9Fk,11Fd crudelis asperas 10Fg / accusatiuus 9Fj,11Fd,11Ie optauit elegit 9Fk,9Fm,11Fa,11Fd / uoluit 9Fb,10Ea,11Fd / elegit ut sumeret 989 *

982 Ser. Aen. 6,496 983 Ser. Aen. 6,497 984 Ser. Aen. 6, 497 985 Ser. Aen. 6,498 986 Ser. Aen. 6,498: tegere volentem: nam truncatis manibus quid tegebat? ‘tegere’ autem est celare, ut e contra ‘nudare’ est indicare, ut ‘traiectaque pectora ferro nudavit (Aen. 1,355)’. 987 Don. Aen. 6,498 988 Ser. Aen. 6,499

245 9Fj,10Fg,11Fa,11Fd sumere te 9Fb ,11Fa ,11Ie * sumeret add. de te poenas 10Fg 502 cui tantum de te licuit? mihi fama suprema cui et 11Fa / talia licuit facere 10Ea tantum scelus 11Fd de te in te 990 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,10Fc,10Fg,11Fa,11Fd / contra te 11Fa licuit perficere 9Fb,11Fd / cui concessa est tanta licentia ut ita te dilaniare auderet 11Fa suprema in ultima 9Fb,9Fj,11Fa,11Fd / extrema 9Fk / quando Ilium scilicet concidit 991 10Fg / quando (Ilium) capta est 11Ie / quando Troia incensa est 11Fa 503 nocte tulit fessum uasta te caede Pelasgum nocte in 10Fc,11Fd tulit nuntiauit 9Fj,9Fm,11Fa,11Fd / atulit 9Fk / retulit 10Fg / dixit mihi nuntiauit 9Fb fessum uulneratum 9Fk / debilitatum 10Fg / fatigatum 11Fa uasta de 9Fb,9Fj / inmensa 10Fg / magna 11Fa / uastante 10Ea caede interfectione 11Fa,11Ie Pelasgum Grecorum 9Fb,9Fj,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd,11Ie 504 procubuisse super confusae stragis aceruum. procubuisse iacuisse 9Fb,11Fd / cecidisse* 10Fg,11Ie / obiisse 11Fa / accidisse 11Fd confusae mixte 10Ea,11Fa,11Fd stragis interfectionis 9Fb,11Fa / occisionis 11Ie aceruum aggerem 9Fb / multitudinem 11Fa / collectionem occisorum Grecorum 11Ie * cecidisse add. lasatum 10Fg 505 tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem tunc cum audirem 11Fa / hec audiui 11Ie egomet Eneas 9Fk tumulum cenotaphion 9Fm,11Fa,11Ie,11If / tumulum qui fit ad honorem alicuius sine eius corpore 11Ie Rhoeteo ubi erat asilum Aiacis 9Fk / praemunctorium Troiae 10Fg / quodam premunctorio quod est ibi a loco 11Ie / pro Rheteo sicut Citarea pro Citereia 11Fa / premunctorium ubi erat asylum Aiacis i. templum ut in Sigeo Achillis 992 11Fd inanem uacuum 9Fb / sine funere 10Fg / quia corpus defuit 10Ea 506 constitui et magna manis ter uoce uocaui. constitui locaui 10Fg / posui 10Fg / tibi 9Fb,10Fc,11Fa magna cum 9Fb manis tuos 11Fa / accusatiuus 9Fb,11Fd ter saepe 9Fj,11Fa / sepius 9Fm / multotiens 11Ie uoce ex 11Fa / mea 11Fa uocaui inuocaui 10Ea / ego 9Fk / iuxta morem aliquem sepelientium 11Ie / hoc precipue illis fiebat qui in aliena terra interficiebantur 11Fa

989 Ser. Aen. 6,501 990 Ser. Aen. 6,501 991 Don. Aen. 6,502 992 Ser. Aen. 6,505: ubi erat asylum Aiacis, sicut in Sigeo Achillis. et bene illic, quasi ubi tutus esse potueram. sane Rhoeteium dicitur, et fecit Rhoeteum, sicut est Cytherea pro Cythereia.

246 507 nomen et arma locum seruant; te, amice, nequiui nomen tuum 9Fb,10Ea,11Fa,11Ie / signatus est locus tuo nomine 993 10Fg / scriptum 11Ie arma tua 11Fa / depicta scilicet 994 9Fb,9Fk,10Ea,10Fc,11Fd / suspensa 11Ie locum illum 9Fb,11Ie / ipsum 11Fa seruant tenent 995 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd,11If / custodiunt s. enim 11Fa te sed 10Ea / corpus tuum 9Fm,10Fg / tuum corpus ut est ‘nunc me fluctus habet ( Aen. 6,362 )’ 996 11Fd amice ó 9Fb,9Fj,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie,11If nequiui non potui 9Fk,11Fa 508 conspicere et patria decedens ponere terra.’ conspicere uidere 9Fk,11Fa / nequiui 9Fb patria in 9Fk,11Fa / in Troiana 9Fj decedens recedens 9Fb,11Fa,11Fd / inde 11Fa / a Troia 11Ie / ego 9Fb,9Fk ponere sepelire 9Fk,10Ea,11Fa / condere 10Ea,11Fd / reponere 10Fg / nequiui 9Fk,11Ie / te 9Fb,11Ie terra in 9Fb,11Fd / de 11Fa / in tumulo 11Ie 509 ad quae Priamides: ‘nihil o tibi, amice, relictum; ad quae ad 10Fc / uerba Aeneae 11Fa Priamides ait 9Fb ,9Fj / dixit 10Ea ,9Fk ,11Ie / respondit 9Fm ,11Fa,11Fd / Deiphobus 9Fj ,9Fk ,11Fa ,11Ie ,11If nihil quia cenotaphion fecisti et ultimum uerbum dixisti atque manes uocasti 11Fa tibi a te 9Fb,9Fj,9Fm,10Fc,10Ea,10Fg,11Fd amice Enea 9Fk / quia faceres ut amicus amico 11Ie relictum est 9Fj,11Fd,11Ie 510 omnia Deiphobo soluisti et funeris umbris. omnia officia 9Fb / obsequia 11Ie Deiphobo mihi 9Fk,11Fa soluisti reddidisti 11Fd / dedisti 11Ie / quia constituto tumulo manes uocauit 997 * 9Fk,11Fd funeris eius 10Ea / mei 11Fa / ‘sepulturae meae umbris’ nam funus illic esse non potuit ubi** ne cadauer quidem fuerat 998 9Fk,11Fd / ‘sepulturae umbris’ et ideo dicit ‘funeris umbris’ quia sepultura non poterat esse ibi 10Fg / ualde dixit egregie ‘umbris funeris’ quia funus illic esse non poterat ubi cadauer non erat 10Ea / ‘sepulture mortis’ nam funus illic esse non poterat ubi cadauer deerat 11Fa umbris animae 9Fb / manibus diis 11Ie * uocauit uocasti 11Fd ** ubi…fuerat cancell. 9Fk 511 sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae me Deiphobum 9Fk fata secundum matematicos dicit 999 9Fb / quia sic fatatum* fuit de me 11Ie

993 Don. Aen. 6,507 994 Ser. Aen. 6,507 995 Ser. Aen. 6,507 996 Ser. Aen. 6,507 997 Ser. Aen. 6,510 998 Ser. Aen. 6,510 999 Ser. Aen. 6,511

247 scelus malum 9Fk exitiale mortale 9Fb,9Fk,11Fd / mortiferum 11Fa Lacaenae Helenae 9Fb,9Fj,9Fk,10Ea,10Fc,10Ff / quia de Lacedonibus fuit 10Fg / Elene quae Lacedonensis fuit 11Fa / Helenae quae post Paridis mortem acceperat hunc uirum 11Ie / Helene quod autem ait Lacene illic constituit omnem uituperationem quasi omnes quae inde oriuntur tales sint ut decipiant maritos 1000 11Fd * fatatum lege fatum 11Ie 512 his mersere malis; illa haec monimenta reliquit. his in 10Ea ,11Fa illa Helena 9Fk,9Fm,10Fc,11Fa / hanc sui memoriam quia per illam mors mihi accedit 11Fa haec michi 10Ea monimenta per yroniam 9Fk / medius sermo 1001 10Fg / monstrans sibi uulnera. dicta autem monumenta eo quod moneant mentem 11Fd reliquit uulnera 9Fb / Helena 9Fm / mihi 9Fk,11Ie 513 namque ut supremam falsa inter gaudia noctem namque quia 11Ie ut qualiter 9Fb,11Ie / quomodo 9Fj,11Fa / quemadmodum 10Fc,10Fg supremam ultimam 9Fj,9Fk,11Fa / quantum ad se et ad Troiam 11Ie falsa decepta 11Ie / simulata quia simulabant se Greci redire credere cum non redirent 11Fa / ideo falsa quoniam ipsa nocte periit ciuitas 10Ea noctem fecit noctis commemorationem et adiecit signa eius ut apertius Aeneas agnosceret de qua nocte ille loqueretur. supremam dixit quia ipsa conduxit exicium Troiae et Iliensis imperii 1002 11Fd 514 egerimus, nosti: et nimium meminisse necesse est. egerimus duxerimus 10Fc,11Fa / ‘ri’ necessisate metri corripuit 1003 9Fk,11Fd nosti tu 11Fa / Enea 9Fk et etiam 11Ie meminisse ut numquam talia contingant 9Fb / ut possis s. cauere simile periculum et fraudem 11Ie / ‘cui placet obliuiscitur cui dolet meminit’. ergo quia dolet meminerit necesse est 1004 11Fd / Illius noctis ut caueas te ab insidiis inimicorum. tale et illud Ciceronis cui placet obliuiscatur cui dolet meminerit 11Fa est nos 11Ie 515 cum fatalis equus saltu super ardua uenit cum quando 11Fa fatalis mortifer 1005 9Fk,10Fc,11Fa,11Fd / quasi fato paratus 10Fg saltu cum 9Fb,11Ie super aut quod in arce est positus aut quia deiectis muris supra tractus est 1006 9Fk,11Fd

1000 Don. Aen. 6,511 1001 Ser. Aen. 6,512 1002 Don. Aen. 6,513 1003 Ser. Aen. 6,514 1004 Ser. Aen. 6,514: Cicero ‘cui placet obliviscitur, cui dolet meminerit (Mur, 20,24)’ ergo quia dolet, meminerit necesse est. 1005 Ser. Aen. 6,515

248 ardua excessa edificatione 11Fa 516 Pergama et armatum peditem grauis attulit aluo, armatum partem pro toto 11Fd peditem exercitum 9Fb / plus est quam si dixisset armatos pedites 11Fa grauis grauidus 1007 9Fk,10Fg,11If / ipse 11Fa aluo in 11Fa,11Ie / suo 11Fa 517 illa chorum simulans euhantis orgia circum illa Helena 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,10Fg,11Fa,11Ie chorum multitudinem 9Fb / multitudinem in sacra collectam 1008 11Fd / communem congratulationem nobis cum se habere confingens 1009 10Fg simulans ducere 11Fa euhantis bachantes* 9Fb,9Fj,9Fk,10Fc,10Fg,11Fa,11Ie,11If / accusatiuus 9Fj,11Fd / Euchio 11Ie / gaudentes 11Ie / Bachantes quia Euan ipse Liber pater et ipse i. Bac- chus 1010 9Fm / Euantes id est Euan clamantes sic enim dicitur Liber pater deus uini 10Ea / Bacchantes a Libero qui Euan dicitur orgia autem sacra Liberi sunt 11Fd orgia ad 10Fg,11Fd / sollemnia Bachi 9Fb / festa Liberi 9Fk / sacra Liberi 11Fa / simulabat se sacra Liberi celebrare 1011 11Fa / sacrificia Bachi dicta ab ‘or’ i. bonum et ‘geos’ i. terra eo quod fiebant de bonis terrae 11Ie circum circum sacrificia 9Fm,10Ea * bachantes bachantis 9Fk,10Fc,11Fa 518 ducebat Phrygias; flammam media ipsa tenebat ducebat circumducebat. thmesis est. diuisit unam partem in duos uersus 1012 11Fd Phrygias mulieres 11Ie / mulieres Troianas 10Fg / Troianas feminas 11Fd flammam facem 10Fg ,10Ea ,11Fa ,11Fd media in medio mulierum posita 11Fa / inter choros 11Ie ipsa Helena 11Ie 519 ingentem et summa Danaos ex arce uocabat Danaos Grecos 11Fa arce ex summo palatio 11Fa / Priami 11Ie uocabat flammam 9Fb 520 tum me confectum curis somnoque grauatum tum illa nocte 11Fa confectum oppressum 9Fb,9Fj,11Fd / lasatum 9Fk / debilitatum 10Fg / fatigatum 11Ie / atqui uacauerat gaudiis sed illud ostendit quod Statius dicit ‘stant metus ante ora ueteres (Theb.XII,II )’. nam curae ferebantur suo impetu ex pristino tumultu bellorum. alii hanc ipsam curam uolunt quod habebat coniugem perniciosam maritis. unde sequitur ‘aegregia interea coniunx ( Aen. 6,523 )’ per yroniam 1013 11Fd /

1006 Ser. Aen. 6,515 1007 Ser. Aen. 6,516 1008 Ser. Aen. 6,517 1009 Don. Aen. 6,517 1010 Ser. Aen. 6,517: euantis Phrygias: aliter non stat versus. ‘euantes’ autem bacchantes a Libero, qui Euan dicitur (…) 1011 Isid. Orig.1,17,11: bacchius appellatus est eo, quod eo pede Bacchia, id est Liberi sacra celebrabantur. 1012 Ser. Aen. 6,518: divisit in duos versus unam partem orationis , sed ideo, quia est composita. 1013 Ser. Aen. 6,520

249 Oppressum lassatum uel sollicitudine praeteriti belli uel confectum curis dicit propter Helenam quae erat pernitiosa omnibus uiris suis 11Fa curis amore 10Fc 521 infelix habuit thalamus, pressitque iacentem infelix proprie euentum futurum 11If / pessimus quia interfectus fuit 11Fa / bene infelicem dixit thalamum quo malo fato talem induxerat uxorem uel in quo tot supplicia pertulit 1014 10Ea,11Fd / in quo tot mala sustinuit uel in quo malo fato induxerat uxorem 10Fg habuit tenuit 10Fg / me 9Fk pressitque oppressit 11Fa / me 9Fb,9Fk,11Fa,11Ie 522 dulcis et alta quies placidaeque simillima morti. dulcis iocunda 10Fg alta profunda 9Fb,11Fa,11Fd / maxima 11Ie / profunda plena soporis 10Fg simillima quia in morte oculos claudimus sicut in nocte 11Fa 523 egregia interea coniunx arma omnia tectis egregia quasi pessima 9Fj,11Fa / yronicos dixit i. uituperando 9Fm / yronia* 10Fc,11Fa,11Ie,11If / yroniam quoniam consueuerat maritos fallere 11Fd / yronice dicit i. que consueuerat et maritos fallere et fallendo decipere 10Fg coniunx Helena 11Ie / mea 11Ie arma mea ne illis me defendere possem 11Fa tectis a 9Fj,11Ie / de 9Fb / meis 11Ie * yronia yronice dicit 11Fa,11Ie 524 emouet, et fidum capiti subduxerat ensem: emouet subtrahit 9Fb,9Fj,11Fd / aufert 9Fm,11Fa / Helena 9Fk / me dormiente 9Fk fidum in quo confidebam 11Fa / in quo habere potui fiduciam salutis mee 1015 11Fd capiti meo 9Fb,11Fa,11Fd,11Ie subduxerat duxit 10Ea / subtraxerat 11Fa / abstulerat 11Ie / furto abstraxerat 9Fk ensem meum 11Ie 525 intra tecta uocat Menelaum et limina pandit, tecta mea 11Ie uocat Helena 9Fk / et 11Fa Menelaum priorem maritum 9Fk,10Fg,11Fd / priorem uirum suum 11Fa limina illi i. primum pandit limina deinde uocat eum 1016 11Fa pandit aperit 9Fb 526 scilicet id magnum sperans fore munus amanti, scilicet certe 10Fg / fecit autem hoc 11Fa id putauit se uitia preterita presentibus posse celare 1017 . ut hostem communem omnium et specialiter meum in exarmatum cubiculum misit uelut satisfactura ei pro ueteribus sceleribus suis cui primo mutauerat fidem et suppliciis meis perfectura quae exsecranda commiserat quasi uiolati matrimonii sanctitos emenda ullam posset admittere 1018 11Fd

1014 Don. Aen. 6,521 1015 Don. Aen. 6,524 1016 Ser. Aen. 6,525: ante pandit et sic vocat (…) 1017 Ser. Aen. 6,526 1018 Don. Aen. 6,526

250 sperans Elena 9Fk / ipsa 11Ie / arbitrata est 10Fg / sperabat ut hoc gratum esset primo uiro et per hoc posset illi reconciliari 11Fa fore esse 9Fb ,11Fa ,11Fd amanti Menelao 9Fm,9Fj,9Fk,10Fc,11Fa,11Ie / futurum esse amanti 10Fg 527 et famam exstingui ueterum sic posse malorum. et sperans 11Ie famam infamiam 11Ie / blasfemiam 9Fb / sperabat opinionem 11Fa sic taliter 11Fa malorum suorum 11Ie 528 quid moror? inrumpunt thalamo, comes additus una quid ut quid 11Fa moror narrando* 9Fm,11Fa / plura loquendo 9Fb,11Fd / in recitando 11Ie inrumpunt cum uiolentia** irruunt 10Fg,11Fa / Greci 9Fb,10Ea,11Fa Cum uiolentia inruunt et intelligunt cum ipsis fuisse Helenam quoniam nesciebat ubi requiesceret Deiphobe quod sola uxor nouerat 1019 11Fd thalamo in thalamo meo 11Fa / meum 11Ie additus adiunctus 11Fd / est 11Fd,11Ie una simul 11Fa,11If * narrando add. in 11Fa ** cum violentia cancell. 11Fa 529 hortator scelerum Aeolides. di, talia Grais hortator qui hortatus est Grecos uenire ad Troiam 11Fa Aeolides Vlixes 9Fj,9Fk,10Ea,10Fg,11If / uel Eolides 11Ie / Vlixes nepos Eoli 9Fm,10Fc / Vlixes Anticliae filius 9Fb,11Fd /Vlixes nepos Aeoli nam filius fuit Sisyphi qui filius fuit Aeoli 1020 11Fa / Eolus genuit Sisifum, Sisifus Laertem, Laertes Ulixem 11Ie di ó 11Fd / inprecatio est 11Fa / qualia illata monstrabat 10Fg talia mala scilicet qualia mihi intulerunt 9Fb,11Fd Grais Grecos omnes generaliter colligit non quo omnes illi mala intulissent sed ut genus ipsum interiret unde talis uxor et tales inimici tam seu uiderentur exorti 1021 11Fd 530 instaurate, pio si poenas ore reposco. instaurate retribuite 9Fb,9Fm,11Fa / rependite 10Fg / reddite 11Ie pio cum 11Ie / innocente 9Fb / religioso 9Fk / iusto 11Fa si siquidem 1022 9Fm ,9Fj ,10Fc ,11Fa poenas contra illos 11Fa / in illos 11Fd / eis 11Ie reposco recte posco 11Fd / recte posco in illos 9Fb / ego 11Fa / iusta est mea querela contra Grecos aut precor mala eis uenire quia nos fraude deceperunt 11Fa 531 sed te qui uisum casus, age fare uicissim, sed huc 11Ie / quomodo huc uenire prouisti cum 11Fa / quia tu miraris me hic esse presentem 11Ie casus euentus 9Fb ,9Fm ,11Fa ,11Fd age dic mihi* 10Fg,11Fa

1019 Don. Aen. 6,528 1020 Ser. Aen. 6,529: Vlixes, qui ubique talis inducitur: nam Anticliae filius est, quae ante Laertae nuptias clam cum Sisypho, Aeoli filio, concubuit, unde Vlixes natus est. (…) 1021 Don. Aen. 6,529 1022 Ser. Aen. 6,530

251 fare hoc est narra quis compulit te ut adires tam tristia loca et sole carentia dii an fortuna 11Fd uicissim qui ipse narrauerat 1023 9Fb,9Fk,11Fd / mutuo 11Fa * dic mihi cancell. mihi 10Fg 532 attulerint. pelagine uenis erroribus actus attulerint huc 11Fa,11Ie / adduxerint* s. in hunc locum 9Fb,9Fm,11Fd pelagine an 10Ea,10Fg / dic mihi utrum 11Fa uenis pro ueneris 11Fa / non ad inferos sed ad locum in quo inferorum descensus est i. ad Auernum 1024 9Fb,11Fa,11Fd actus compulsus** 9Fj,10Fg,11Fa,11Fd / coactus 11Ie / per mare oceanum et per inferius emisperium 11Ie * adduxerint cancell. 9Fm ** compulsus add. ad nos 11Fa 533 an monitu diuum? an quae te fortuna fatigat, an monitu precepto 11Fa diuum deorum 11Fa an quae et dic mihi 11Fa fortuna casus 11Fa / euentus 11Ie fatigat uexat 9Fk,10Fg / trahit 9Fm / ducit 11Fd 534 ut tristis sine sole domos, loca turbida, adires?’ tristes que tristes faciunt habitantes 10Fg sine sole claritate solis 11Fa / non est contrarium 9Fk / Non est quod dicit sine sole contrarium illud quod in sequentibus dicturus est. ‘solemque suum sua sidera norunt’ illud enim de Elysio dictum est 1025 11Fa domos mansiones 11Ie loca scilicet 10Ea,11Ie / effexegesis 11Ie turbida plena terrore 11Ie adires accederes 9Fb 535 Hac uice sermonum roseis Aurora quadrigis hac in 11Fd ,11Ie uice uicisitudine 9Fk / uicissim loquendo 11If / uicissitudine qua alter alteri responderet 10Fg / ista alternatione dum uicissim fabulas consuerent iam exactus fuerat medius dies 1026 9Fb,11Fd sermonum in hac sermocinatione quam sermocinabantur Eneas et Deiphobus 11Fa roseis cum 11Ie / pulcris 11Fa Aurora sol 9Fb ,11Fd ,11Ie 536 iam medium aetherio cursu traiecerat axem; medium medium diei erat 1027 10Ea / illis inuicem loquentibus iam media pars die transierat 11Fa

1023 Ser. Aen. 6,531 1024 Ser. Aen. 6,532 1025 Ser. Aen. 6,534: non est contrarium ‘solemque sua sidera norunt (Aen. 6,641)’. illud enim de campis Elysiis dicit. 1026 Ser. Aen. 6,535: haec sacra, ut diximus supra (Aen. 6,255) praeter unius diei spatium non tenebant: unde veretur Sibylla, ne inanibus fabulis ‘datum’, id est statutum et legitimum, ‘tempus’ teratur. quod autem dicit ‘aurora medium axem traiecerat’, illud ostendit, quod secundum Tuscos diei ortus est a sexta diei hora; ortus enim diei habet auroram. Donatus tamen dicit Auroram cum quadrigis positam Solem significare. 1027 vide Aen. 6,535

252 aetherio ab 11Ie cursu suo 11Fa traiecerat transierat 9Fb,11Fd / transposuerat 11Fa / traxerat 11Fd / pertransierat 11Ie / transmiserat axem 10Fg axem cursum 11Fd / mediam uiam inferioris emisperii 11Ie 537 et fors omne datum traherent per talia tempus, fors forsitan 9Fb,9Fk,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie / pro forte 9Fm / fortuitu 10Fg / Ista Virgilius dicit i. spatium unius diei hoc est sic libenter uerba miscebant ut dies illis non sufficeret 1028 9Fb,11Fd datum permissum sibi 11Fd / concessum sibi 11Ie / concessum illis ad illud opus peragendum <…> 11Fa traherent ducerent 9Fk,11Fd / consumerent 10Fg,11Fa / Eneas cum Deifobo 11Ie talia uerba 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd / colloquia 10Ea / dicta 11Ie * ista Vergilius dicit cancell. 11Fd 538 sed comes admonuit breuiterque adfata Sibylla est: comes Sibilla 9Fb / Eneae 11Ie admonuit illum 11Fa / eum 11Fa,11Ie breuiterque quod congruit moram obiurganti 1029 9Fb,9Fk / Quod congruit more obiurganti hoc est interuenit. hec responsio Sibille ne uideretur Aeneas negasse responsum uel ne ea quae superius dicta sunt repeterentur 11Fd 539 ‘nox ruit, Aenea; nos flendo, ducimus horas. ruit imminet 9Fj,11If / transit 11Ie / adpropinquat 10Ea / si per diem sacra celebrantur 'ruit' est imminet si per noctem finitur 1030 *9Fk,11Fd Aenea ó 9Fb,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie,11If flendo dum miserias aliorum audimus 11Fa ducimus minuimus 11Ie * si per noctem finitur cancell. 9Fk 540 hic locus est, partis ubi se uia findit in ambas: locus iam uentum est ad (…) loquitur secundum Pithagoram propter supra dictam rationem de Y littera 1031 11Fa partis accusatiuus 9Fj,11Fd ubi a 11If se d 11If uia b 11If findit c 11If / diuidit 9Fb,11Fd ambas i. in dextram et sinistram 11Ie / compendiosius quam si diceret ‘duas’ 1032 9Fk / Duas et sic est intelligendum ut ambas dixerat quae essent nate ex una. subnectit dehinc utriusque uiae rationem ne alteram sequens alteram uideretur habere incognitam 1033 11Fd 541 dextera quae Ditis magni sub moenia tendit, dextera uia est* 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,10Fg,11Fd,11Ie / pars est 9Fj,11Fa / ad Elisium

1028 Don. Aen. 6,537 1029 Ser. Aen. 6,538 1030 Ser. Aen. 6,539 1031 vide Aen. 6,137 1032 Ser. Aen. 6,540 1033 Don. Aen. 6,540

253 9Fk / hec est 11Ie Ditis Plutonis** 9Fb ,9Fj ,10Ea ,11Fd ,11Ie moenia ad palatium Plutonis 11Fa tendit dirigit 9Fb * uia est uia 9Fb,9Fk ** Plutonis Orci Plutonis 10Ea 542 hac iter Elysium nobis; at laeua malorum hac in hac* dextera parte 9Fb,9Fj,11Fa,11Fd / hanc partem s. est 9Fk / aduerbialiter dicit 10Fg / iter per quod itur ad Elisios campos 11Ie iter de Charon 11Ie Elysium ad 10Fg ,11Fa ,11Fd ,11Ie / campum 9Fb / Tartarus est profundior pars inferni carcer scilicet inferorum 11Fa / campus ubi sol splendet elios sol dicitur 11Ie nobis est 11Fa,11Fd laeua uia 10Fg / pars 9Fj,10Fc / sinistra pars 11Fa,11Ie / hic procul dubio patefecit in dextera parte animas morari iustorum 1034 11Fd malorum impiorum 9Fb,9Fk,11Fd * in hac cancell . 9Fj 543 exercet poenas et ad impia Tartara mittit.’ exercet agit 11Fa impia ubi puniuntur impii 1035 9Fb,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd mittit illos 11Fa / homines 11Ie 544 Deiphobus contra: ‘ne saeui, magna sacerdos; contra ait 9Fb,10Fc,11Fd,11If / dixit 9Fk,10Ea,11Ie / respondit aut 10Fc / uerba Sibillae 11Fa ne saeui ne seuias 9Fb,9Fj,9Fm,11Fa,11Ie,11If / ne irascere 9Fk,10Fg / ne irascere antique nunc autem ne saeuias i. ne irascaris 1036 11Fd sacerdos ó 9Fj ,11Fa ,11Fd ,11Ie ,11If / Sibilla 11Fa / hoc respondet propter quod dixerat Sibille ‘nos flendo ducimus oras 1037 ’ 11Ie 545 discedam, explebo numerum reddarque tenebris. discedam recedam* 11Fa ,11Fd / ego 9Fb,11Ie explebo minuam** 9Fb ,9Fj ,9Fk ,10Fc ,10Fg ,11Ie / minuam recedendo quidam dicunt complebo numerum eorum qui in tenebris sunt sed non stat 10Ea / intellegitur quod circa Aeneam et Sibillam aliquod lucis fuisset 9Fb / Aut complebo numerum quem abeundo minuebam et iterum reddar tenebris uel explebo minuam et est sensus. minuam umbrarum numerum reddarque tenebris quia circa Aeneam et Sibillam intellegimus aliquod lucis habere 11Fd / Quia modo tres sumus recedente me duo remanebitis i. reuartar in tenebris in inferorum. ostendit autem aliquod lumen fuisse circa Aeneam et Sibillam utpote circa uiuos 11Fa / Explebo i. minuam quia cum ego sum uobiscum est in nobis ternarius numerus postea erit binarius me recedente.uel explebo i. augebo quia recedo a uobis appropinquabo turbis mortuorum sic numerus eorum etiam me absente ministratus est me eis appropinquante augmentabitur. ut aliter explebo numerum annorum millenarium et sic incorporabor et hic est reddar tenebris i. corporeis membris a quibus iam excesseram. corpus enim ergastulum et tenebrosum uinculum est

1034 Don. Aen. 6,542 1035 Ser. Aen. 6,543 1036 Ser. Aen. 6,544 1037 vide Aen. 6,539

254 anime. quia id quod sui natura scire et uidere potest corpore inpediente obliuiscitur ad quod item corpore dimisso procul dubio redit. aliter explebo numerum hoc est ego iterum incorporatus explebo numerum annorum uitae meae cum uiuentibus et postea reddar tenebris mortuorum uel infernalibus 1038 11Ie numerum uestrum 10Fc,11Fa,11Ie reddarque cetibus mortuorum 11Ie / quia aliquantulum sum in luce dum uobiscum moror 11Ie * recedam add. a uobis 11Fa ** minuam add. intellegitur 9Fb 546 i decus, i, nostrum; melioribus utere fatis.’ i uade 9Fb,11Fd / gloria 11Fd / uerbum 9Fj decus ó 10Fc ,11Fa ,11Fd ,11Ie / Aeneas 11Ie nostrum Troianorum 9Fb,11Fd melioribus scilicet quam inferorum 9Fb,11Fd / quam nos 11Ie / quam nos Troiani qui mortui sumus habuerimus uel melioribus quam sunt illa quae sunt apud inferos 1039 11Fa utere usi sumus 11Ie / recede nostrum decoramentum Troianorum scilicet 11Fa 547 tantum effatus, et in uerbo uestigia torsit. effatus est 9Fj ,9Fm ,10Ea ,11Ie / Deiphobus 9Fb ,10Fc ,11Fa ,11Fd ,11Ie uerbo suo 11Ie / hoc 9Fb / dum loquitur 9Fk uestigia gressus 9Fb torsit declinauit* 9Fb,11Fd / flexit 10Fg / simul dum loqueretur recessit 11Fa / hec uerba dicendo reuertitur genus suum ad cetum mortuorum 11Ie * declinauit add. ab illis 11Fd 548 Respicit Aeneas subito et sub rupe sinistra Aeneas recedente Deiphoebo 11Fa rupe in sinistra parte rupis 11Fa 549 moenia lata uidet triplici circumdata muro, moenia Tartarum 9Fj / urbem 11Ie / Tartarum dicit quem uult esse carcerem inferorum. quod autem dicit ‘lata’ nocentum exprimit multitudinem 1040 9Fk,11Fd lata magna 9Fb / ipsa menia 11Fa / spatiosa per quod multitudinem nocentem designat 11Fa triplici sorti multiplici 11Fa circumdata ualde munitum indicat locum 1041 9Fb,9Fk,11Fd

1038 Ser. Aen. 6,545: ut diximus supra, ‘explebo’ est minuam: nam ait Ennius ‘navibus explebant sese terrasque replebant (Ann. 9, r.309)’, quem Caper secutus cum de praepositione ‘ex’ tractaret, hoc exemplum posuit. sensus ergo est: minuam vestrum numerum et reddar tenebris. nam circa Aenean et Sibyllam aliquid lucis fuisse intellegimus, quippe circa vivos: unde paulo post ‘respicit Aeneas subito’ et reliqua. alii ‘explebo (Aen. 6,548)’ male putant ‘complebo’ esse, umbrarum scilicet a quibus discesserat numerum. alii ‘explebo numerum’ dicunt esse finiam tempus statutum purgationi et in corpus recurram, ut hoc sit ‘reddarque tenebris’ – nam legimus ‘clausae tenebris et carcere caeco Aen. 6,734)’ – ut sit sensus: irasceris mihi quasi homo, nonne et ego homo futurus sum? alii dicunt: cur irasceris? in locis his sum, quamdiu vitae per vim ereptae expleam tempus, post ‘tenebris’, id est meis sedibus, reddar. sed haec omnia congrua loco non esse manifestum est: non enim intellegere possumus Sibylla aliud volente, scilicet ut abscederet, Deiphobum ad aliud respondisse. 1039 Ser. Aen. 6,546: aut ‘i, o decus nostrum, utere melioribus fatis’, inferorum scilicet conparatione (…) aut certe ‘i decus, et fatis utere nostrum melioribus’, id est quam aut ego aut tu habuimus. 1040 Ser. Aen. 6,549 1041 Ser. Aen. 6,549

255 550 quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis, quae moenia 9Fb,9Fk,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie rapidus uelox 10Fg,11Fa flammis de 11Fd ambit circumdat 10Fg,11Fa,11Ie / claudit 9Fm,11Fd torrentibus de 9Fj / ardentibus 11Ie 551 Tartareus Phlegeton, torquetque sonantia saxa. Tartareus de Tartaro procedens 11Fa / scilicet 11Ie Phlegeton fluuius inferni 9Fb,11Fa,11Fd,11Ie torquetque trahit 1042 9Fb ,10Fg ,11Fa ,11Fd / uoluit 1043 9Fk ,10Fg ,11Fa ,11Fd ,11Ie / agit 9Fk saxa contraposita 9Fk / illius 11Fa / porta aduersa ingens solido 9Fk 552 porta aduersa ingens solidoque adamante columnae, porta urbis 11Ie / est* 9Fm ,10Ea ,10Fg ,11Fa ,11Ie aduersa contraposita 9Fj,10Fg,11Fa / contrastans 11Fd / opposita sibi 11Ie ingens maxima erat 9Fb / distincte legendum propter duo epiteta 1044 11Fa solidoque duro 9Fb / integro 10Fg / firmo 11If adamante lapis durissime 10Fc / lapide durissimo et tante soliditatis ut nec ferro possit infringi 1045 11Fd / lapis durissimus qui non ualet frangi 11Ie columnae et sunt ibi 11Fa,11Fd,11Ie / ipsius porte 11Fa * est add . ibi 10Ea,11Fa,10Fg 553 uis ut nulla uirum, non ipsi excindere bello uis uirtus 10Fg / uirtus nam sunt ille columnae fortes 11Fa uirum uirorum 9Fk ,10Fc ,10Fg ,11Fa / non ad sexum retulit sed ad uirtutem hoc est uirorum fortium 11Fd non pro nec 11Fa exscindere ualeat excindere eam 11Ie / eam 11Ie bello cum 9Fb ,11Fd ,11Ie 554 caelicolae ualeant; stat ferrea turris ad auras, caelicolae dii 9Fb,10Ea,11Fa,11Fd / qui caelum colunt 9Fj ualeant ipsas possunt 11Fa stat eminet 1046 9Fb ,9Fj ,9Fk ,10Fg ,11Fa ,11Fd ,11Ie / excellet 9Fj / ibi 10Ea ,11Fa ,11Ie / super eum 11Ie auras educta 9Fb / usque producta 10Ea / eleuata 11Ie / ad aerem 11Fa / educta in altitudinem nimiam tam fortis ut ferreis saxis putaretur extructa 1047 11Fd 555 Tisiphoneque sedens palla succincta cruenta Tisiphoneque una Furiarum 10Fc,10Fg,11Fa / maior Furiarum 11Ie / una de Furiis tribus sunt enim tres filie Plutonis et Noctis Thisiphone Helectra et Megera 11Fd sedens ibi 10Ea,11Fa / in aere 11Ie palla tunica 9Fb / ueste matronali* 11Fa,11Ie / sago 11Fd

1042 Ser. Aen. 6,551 1043 Ser. Aen. 6,551 1044 Ser. Aen. 6,552: distinctione excludendum est vitium de duobus epithetis. 1045 Ser. Aen. 6,552: lapis est durissimus et tantae soliditatis, ut nec ferro possit infringi. 1046 Ser. Aen. 6,554 1047 Don. Aen. 6,554

256 succincta praecincta 11Fd cruenta cum 9Fb / de 9Fj / sanguinolenta 9Fj,11Fa / crudeli 11Fd * matronali cancell . 11Ie 556 uestibulum exsomnis seruat noctesque diesque. uestibulum qui uertit ianuam 9Fb,11Fd / ipsius 11Fa / introitum urbis 11Ie / uestibulum dictum quia uestit ianuam uel introitum 10Ea exsomnis extra somnium 9Fb,11Fd / sine somno 9Fj,10Fc,11Ie / uigil 10Fg,10Ea,11Fa / uigilans 11If seruat custodit 9Fb,11Fa,11Fd noctesque per 10Ea,11Fd,11If / dieque nocteque 9Fb,11Fa diesque per 10Ea,11Ie 557 hinc exaudiri gemitus et saeua sonare hinc ex hoc loco 9Fk,11Ie / ex Tartaro 11Fa exaudiri exaudiebantur 1048 9Fj,9Fm ,10Ea ,10Fc ,10Fg ,11Fa ,11Fd / potest 11If saeua dura 10Fg / crudelia 11Fa sonare sonabant 9Fb,9Fj,9Fk,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie 558 uerbera, tum stridor ferri tractaeque catenae. tum deinde 11Fa stridor audiebatur 9Fb,9Fk,10Ea,11Ie / sonabat ibi 11Fa,11Fd tractaeque genitiuus singularis uel nominatiuus est pluralis 1049 11Fd / stridor tractae catenae sonabat ibidem singularis genitiuus et nominatiuus pluralis potest esse 11Fa,11Fd catenae sonabantur 10Fc,11Fa / audiebantur 9Fk,11Ie / ibi 9Fk 559 constitit Aeneas strepitumque exterritus hausit. constitit stetit 9Fb,10Fc / postquam hoc audisset in uno loco stetit 11Fa strepitumque exterritus sonitum 11Ie / hausit et exterritus est 1050 9Fb / hypallage est 1051 9Fb,9Fk,11If hausit auribus 9Fb,11Fa,11Fd / percepit 11Fa 560 ‘quae scelerum facies? o uirgo, effare; quibusue quae sunt 9Fk / ait 11Fd facies species 1052 9Fb,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd / forma 10Ea,11Fd / similitudo 11Ie / est 11Ie / peccatum 10Fc uirgo Sybilla 9Fj,11Fa / dea 10Fc / scilicet dixit 11Ie effare dic 9Fb,10Fg,11Fa,11Fd / dea dic 11Fa / loquere 10Fc / quasi dicat quae species sceleris propter quam homines has patiuntur penas 11Ie 561 urgentur poenis? quis tantus plangor ad auras?’ urgentur cogentur 10Fc / praemuntur 10Fg / coercentur 10Fg / stringuntur 9Fb,11Fd / impii hic inter 11Fa / illi qui manent hic 11Ie / id inde multitudinem 11Fa tantus tam magnus 11Fa plangor planctus 10Fg / luctus 10Fc / auditur 9Fb / est 11Ie auras uentos 9Fk / aeris 11Fa / uadit 10Ea / celum 10Fc / surgit 10Fc ,11Fd

1048 Ser. Aen. 6,557 1049 Ser. Aen. 6,558 1050 Ser. Aen. 6,559 1051 Ser. Aen. 6,559 1052 Ser. Aen. 6,560

257 562 tum uates sic orsa loqui: ‘dux inclute Teucrum, uates Sibilla 9Fk,11Fa,11Ie / propheta 10Fc orsa est 9Fm,10Ea,11Fa,11Ie / incipit 9Fk,10Fc / inchoauit 9Fb,11Fd / ingressa 10Fg loqui sic incepit loqui 11Fa dux ó 9Fb,10Ea,11Fd,11If / Enea 9Fk / nobilissime rex 11Fa inclute ó magne 10Fc / hic annotat laudem eius et merita extollit 11Fd Teucrum Teucrorum 9Fk 563 nulli fas casto sceleratum insistere limen; fas dignum 10Fc / non licitum est 9Fb / est 9Fj,11Fa,11Fd,11Ie,11If casto pio 1053 9Fb,9Fk,10Fg,11Fa,11Fd / religioso 10Fg / bono 10Ea / Nulli bono homini est licitum intrare Auernum 11Fa sceleratum sceleratorum 9Fb / peccatorem 10Fc / istud 11Fd insistere inhabitare 9Fk / uidere 10Fc / transire 10Fc / sentire 10Fc / insisto ‘illam rem’ dicimus non 'illi rei' quod qui dicunt decipiuntur propter 'insto illi rei' 1054 9Fk / contingere et hec responsio ostendit Aenean uoluisse quidem ingredi sed quasi prohibitum pium 1055 11Fd limen huius aliquando 11Ie / uel stare in limine ipsius intelligitur autem ille qui uoluisset intrare 9Fk 564 sed me cum lucis Hecate praefecit Auernis, sed me Sybillam 9Fk / quia occurrebat unde ipsa cognouisti 1056 9Fk,11Fd cum quando 11Fd lucis siluis 10Fc / inferni 11Fa Hecate Proserpina 9Fb,9Fj,9Fk,11Ie / Diana 10Fc,10Fg / centenaria 10Fc praefecit praeposuit 9Fb,9Fk,10Fg,11Fd Auernis lacus 10Fc / unde est descensus inferni 11Ie 565 ipsa deum poenas docuit perque omnia duxit. deum poenas deorum 9Fb,10Fg,11Fa / scilicet quas dii malis imponunt 9Fb,11Fd / quas inferunt dii 10Ea / quas dii inferni irrogant aliis 11Ie docuit Eccate 9Fk / me 9Fk,11Fa,11Ie omnia hec 11Ie / per genera poenarum 9Fb / loca Auerni 11Fa / uniuersa per ordinem sub spatia infernalia 11Fd duxit ipsa Eccate 9Fk / Diana 10Fc / me 11Ie / dedit mihi notitiam omnium 11Ie 566 Cnosius haec Rhadamanthus habet durissima regna Cnosius Cretensis 9Fb,11Fa,11Ie / Creticus 9Fj,9Fk,10Ea,11Fd Rhadamanthus filius 9Fk / Iouis 11Fa / iudex secundus pro iustitia 11Ie / Radamanthus Minos et Eacus filii Iouis et Europe fuerunt qui postea facti sunt apud inferos iudices 1057 9Fk / Radamans et Eacus fratres filii Iouis et Europe. sed Radamans castitatis amator iudex inferorum esse meruit 10Fg / Radamantus rex Cretensium filius Iouis fuit et Europae tanteque iusticiae apud superos ut in inferno iudex decretus sit et fratres eius similiter Minos et Eacus 10Ea / Rex fuit Crethensis filius Iouis et Europae uel ante iusticiae fuit ad superos ut inferno

1053 Ser. Aen. 6,563 1054 Ser. Aen. 6,563 1055 Ser. Aen. 6,563 1056 Ser. Aen. 6,564 1057 Ser. Aen. 6,566

258 iudicaret. fratres eius Minos et Eachu similiter iudices infernalium 11Fd habet obtinet 9Fj / occupat 10Fg / tenet 11Fa durissima pessima 11Fa / unus ex iudicibus inferorum 11Fa 567 castigatque auditque dolos subigitque fateri castigatque uindicat 10Fg / punit 10Fg / coercet 11Fa / Radamantus 9Fk / Hanc ille habet potestatem ut uerberibus et tormentis extorqueat et usque ad confessionem perducat quod apud superos scelerate commissum uindicare non potuit 1058 11Fd dolos fraudes 9Fj,11Fa / scelera 9Fj / peccata 11Ie / deorum 11Fa subigitque cogit 9Fm,10Ea,10Fc,11Ie / compellit 9Fj,11Fa,11Fd,11If / compellit ad confessionem 1059 9Fb,9Fk,10Fg fateri a 11Ie / confiteri 9Fj / peccata 10Fc / illa 11Ie 568 quae quis apud superos furto laetatus inani quae a 9Fj / d 11Ie / commissa 9Fk quis c 9Fj / e 11Ie / aliquis 11Ie / unusquisque 9Fb,11Fa,11Fd / quicumque 10Fg apud i 9Fj / k 11Ie superos k 9Fj / l 11Ie / uiuos 9Fb,9Fk,11Fd furto m 9Fj / h 11Ie / absconsione 11Fa / latebra 9Fk / dicitur furtum omne scelus quod latet 9Fb / latebra non pro futura 10Fg / quia furtim operatus est 11Ie / quod furtum suum non fuerit publicatum s. inutiliter quia in Tartaro manifestatur 1060 11Fa / quia fuerat post mortem publicandum 11Fd / quia omnia fere sunt inania que ob amorem huius seculi homines faciunt 11Ie laetatus h 9Fj / f 11Ie inani l 9Fj / g 11Ie / leui 9Fk 569 distulit in seram commissa piacula mortem. distulit d 9Fj / i 11Ie / protendit 9Fb / prolongauit 9Fk / negauit usque ultimam 11Fa / extendit s. usquam 11Fd / in ultimam 9Fb,11Fd / fatim 11Ie seram f 9Fj / m 11Ie / grauem 1061 9Fk,10Fg,11Fd,11If / turpidam 10Fc / perneciosam 10Fg commissa e 9Fj / b 9Fk,11Ie / perpetrata 9Fb,11Fd / peccata 11Ie piacula b 9Fj / c 11Ie / comissa 9Fk / delicta propter quod expiacio debetur 1062 11Fd / peccata de quibus purificari meruimus 11Ie mortem n 11Ie / Spatium temporis in seram mortem arbitrans se effugere posse uindictam 10Fg / Omnia quae hac uita homines nolunt confiteri <…> tormentis cogitur innocientia 11Ie 570 continuo sontis ultrix accincta flagello continuo continuam 11If / mox 10Fc / post Radamantum 10Ea / post iudicium Radamanti 11Ie / post confessionem uel iudicium 9Fm / statim postquam crimina sua confitentur rei 11Fa sontis nocentes* 9Fb,9Fk,11Fa / noxios 11Fd / damnatos 11Ie / insons innocens. sons nocens 10Fc / accusatiuus 11Fd ultrix et 9Fj / uindicatrix 9Fb,9Fk,10Fc,11Fa,11Fd

1058 Don. Aen. 6,567 1059 Ser. Aen. 6,567 1060 Ser. Aen. 6,568: latebra non valde profutura, quippe quae fuerat publicanda post mortem. 1061 Ser. Aen. 6,569 1062 Ser. Aen. 6,569

259 accincta instructa 9Fk / preparata ad flagellandum 11Fa / instructa ad uerbera scilicet nocentes flagellando 1063 11Fd * nocentes add. ipsos 11Fa 571 Tisiphone quatit insultans, toruosque sinistra Tisiphone furia 9Fk / tres furie sunt Megera, Alecto cum Tissiphone 11If quatit ferit 9Fb / stridet 10Fc / uerberat 11Fa,11Ie insultans irridens 9Fk,10Ea / irascens 9Fb / gaudens 11Ie superbe acusans gaudens uel letans 10Fc / illis 11Fa toruosque terribiles 9Fk sinistra cum 11Fd / manu 9Fb,9Fj / sua 10Fc,11Fa 572 intentans anguis uocat agmina saeua sororum. intentans monstrans 9Fb / ostendens 9Fj,9Fk / porrigens 11Fd / extendens 11If / distentans 11Ie / minitans illis 9Fb,11Fa / ut tormentorum metu formido eorum magis ac magis ardesceret 1064 11Fd anguis accusatiuus 9Fb,11Ie / fertur enim serpentes pro crinibus habere 11Fa uocat Tisifone 9Fk agmina impetus 9Fk saeua crudelia 11Fa sororum furiarum 9Fk,11Fa / Meieram et Allecto 11Ie / serpentium 9Fb / ad puniendum 11Fa / serpentium quos pro comis habet uel furiarum innumerabilem modum cum sola ferri non posset 1065 11Fd 573 tum demum horrisono stridentes cardine sacrae tum demum postea 10Fc,11Fd / ad ultimum 11Fa / post flagellationem 9Fb / post flagella 9Fm / postquam ille suscipiunt animas sceleratorum 11Ie horrisono de 9Fj / sonoro 9Fk / horribili 9Fb / quarum cardo horribiliter sonat 11Fa sacrae execrabiles 1066 9Fb,9Fj,9Fk,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie,11If 574 panduntur portae. cernis custodia qualis panduntur aperiuntur* 9Fk,11Fa / Mittuntur inquit post uerbera ad aeternum supplicium et est secutus iuris antiqui ordinem. nam post habitam questionem in Tullianum supplicium ad ultimum mittebantur 1067 11Fd portae Tartari 11Fa cernis ó Aenea 9Fk ,11Fd ,11Fa ,11Ie custodia seruatrix 9Fb / custos 9Fk,11Fd / Meiera 10Fc / Tisiphone s. cum sororibus 11Ie / (qualis) custos quam aspera de Meigera dicit quae est seuior ceteris Furiis 11Fa / Quae custodit. non quae custoditur. et nec definiendum dixit aliquid ut quicquid tetrum ac detestabile aspiceret colligeret aestimatio 1068 11Fd * aperiuntur illis 11Fa

1063 Ser. Aen. 6,570: aut hoc dicit quod videmus, quia qui longo flagello utitur ut id post ictum in se revolvat necesse est: aut ‘accincta’ est instructa, ad verbera scilicet, id est nocentes flagello quatit ipsa praeparata. 1064 Don. Aen. 6,572 1065 Ser. Aen. 6,572: aut impetus, ut de Harpyiis dixit: aut serpentum agmina, quod pro comis habent. 1066 Ser. Aen. 6,573 1067 Ser. Aen. 6,573 1068 Ser. Aen. 6,574: ‘custodia’ est quae custodit, non quae custoditur (…)

260 575 uestibulo sedeat, facies quae limina seruet? uestibulo in 9Fj,10Fc / in illo 11Ie / ianua Tartari 11Fa / Megeram significat 9Fb,9Fk,11Fd facies terribilis species 11Fa / crudelitas 11Ie limina ipsius 11Fa seruet custodiat 9Fk 576 quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra quinquaginta c 9Fk / de 9Fj / cum 10Fc,11Fa / habens L capita 11Ie atris c 9Fk / nigris 10Fc / immanis Tisiphone 9Fk / Idra est crudelis 11Fa / ferox 11Fd hiatibus capitibus 9Fk,10Ea,11Fa,11Ie / alii uolunt L capita habere Hidram alii uiiii alii iii 9Fb / faucis apertionibus quia quidam uolunt quinquaginta eam habere capita alii tria alii viiii 11Fd Hydra quam 9Fj,10Fc,11Fa / ablatiuus 10Ff / serpens quam Hercules interfecit 11Ie 577 saeuior intus habet sedem. tum Tartarus ipse saeuior a 9Fk / que est 9Fm / quae Megara est 11Fa / ualde seua 11Ie / Seuior quam Hidra sunt in palude Lerna quamuis alii ipsam uolunt intelligere quae non procedit 11Fd intus in Tartaro 11Fa / post portam 11Ie habet f 9Fk / altera 11Fd sedem Megera 11Fa / suam 11Fa tum deinde 11Fa / insuper 11Ie Tartarus uel quia omnia illic turbata sunt aut quod est melius i. a tremore frigoris sole enim caret 1069 11Fd / Tartarus est pessimus locus infernalium penarum et dicitur a ‘tarxanus’ quod est tremor uel frigus ibi enim tremor est inmanissimus propter frigus uel dicitur a torquendo 11Ie 578 bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras bis quia caret fundo et incogitabilis est initio 10Ea / Quasi dicit bis tanta est profunditas inferni quanta est altitudo a terra usque ad celum quod omnino uidetur esse falsissimum. totius enim altitudo terre ab una facie usque in aliam non est tanta quantum spatium a terra usque ad celum extenditur. unde potest hoc intellegi quantum ad illum locum ubi Eneas stabat. sic bis tantum est profunditas Tartari quantum est ab hoc loco usque ad illum unde descendere cepimus 1070 . uel potest dici quod sit hoc dictum poetica tuba i. fi[n]ctum uel fabulosum poetico more. Vel ut philosophicam sententiam exequamur bis patet Tartarus in preces quia et ex hac parte terre i. ex superiori emisperio Tartarus patet. in imo et ex inferni parte similiter i. apud antipodes si qui sunt et secundum hoc non facit aliquam comparaticionem tantum et quantum Aliter Tartarum uocat obscuritatem quam ex utroque emisperio esse contigerit per diem s. et noctem et ideo dicitur bis patere quia quando sol est in hoc hemisperio obscuritas est in illo et in omnibus terre uisceribus similiter quando sol est in inferiorum hemisperio obscuritas est in isto et sic bis tantum est illa obscuritas

1069 Ser. Aen. 6,577 1070 Ser. Aen. 6,578: ideo ‘in praeceps’ addidit, quia potest quid etiam sursum patere. videtur autem hoc prudentioribus ideo dictum, quia secundum rationem sphaerae sol cum in unam concesserit partem, duae quasi Tartarum faciunt: una, a qua discessit, et altera, ad quam numquam accedit: quod melius sphaerae indicat ratio. hoc autem dicit: Tartarus ipse bis tantum in praeceps patet et tendit sub umbras, quantus est suspectus, id est altitudo, ad Olympum aetherium.

261 quantum iste suspectus est ad celum quia ut diximus et ex hoc et ex illo hemisperio totum aeris spatium usque ad celum obscurari contingit 11Ie patet hoc est quantum ab ipso ore Tartari ad celum est. bis tantum ad inferos pateat retinendum est 1071 11Fd in praeceps in precipitium 9Fj,9Fk,11Fd / deorsum 9Fb,11Fd / in profundum 9Fb,11Fa,11Fd / in precipitium uel profundum 11Fd 579 quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum. quantus quanta 11Fa suspectus altitudo 9Fb,9Fj,11Fa / uisus uel altitudo 11Fd,11Ie,11If / est 9Fj,9Fk,11Fa,11Ie Olympum summum 11Ie / celum 11Ie 580 hic genus antiquum Terrae, Titania pubes, hic in isto loco 9Fj / in Tartaro 11Fa / est 10Ea,10Fc,11Fd,11Ie genus gigantes 10Ea,10Fc,11Fa,11Ie / homines 11Fa antiquum primum 9Fk,11Fd / uetustum scilicet 11Fa Terrae matris 11Ie / est 9Fm Titania deorum 9Fk / et 11Fa / est 11Fd / filios Titane quos genuit contra Saturnum et Iouem 11If / Gigans magnus fuit sex centos habens filios 11Ie / Titan fuit quidam gigas a quo uniuersi gigantes procreati sunt 11Ie / Sunt enim Titani dicti ab ultione unde de eis unus sol nomine fuit qui abstinuit se ab iniuria numinum et ideo coelum meruit alii uero pro sceleribus suis fulmine percussi in imo fundo Tartari pendent poenas 1072 11Fd / pubes gigantes 9Fb / effexegesis 9Fk / nominatiui singularis sunt 11Fd 581 fulmine deiecti fundo uoluuntur in imo. fulmine Iouis 9Fb ,11Fa ,11Fd ,11Ie deiecti submissi 11Fa / percussi 11Fd / gigantes 10Fc fundo Tartari 11Ie uoluuntur puniuntur 11Fa in imo profundo 11Fa 582 hic et Aloidas geminos immania uidi hic etiam in Tartaro 11Fa immania scilicet 11Ie / definitiue dixit i. qui sunt inmania regna 11Fa Aloidas gigantes 11Ie / filii Aloi et Ifemidie 9Fb,9Fj,10Ea / hoc est Othus et Ephialtes qui crescebant per singulos menses nouem digitis 1073 10Ea / Filii Aloy et Ifemidiae Hotus et Ephialtes qui digitis viiii per singulos menses crescebant. fuerunt enim Gygantes 11Fd / Otus et Ephialtes duo gigantes fuerunt filii Neptuni qui in uno quoque die crescebant palma una. dicti Eloides quia putabantur filii Eloi 11Ie geminos sui similes 9Fk / sui similes i. ad inuicem 11Fd / Othum et Ephialtem dicit 11If immania est 9Fm / habentes 11Fd / effexegesis 9Fk

1071 Don. Aen. 6,578 1072 Ser. Aen. 6,580: id est primum: Titanas enim contra Saturnum genuit, Gigantas postea contra Iovem. et ferunt fabulae Titanas ab irata contra deos Terra ad eius ultionem creatos (...) solus Sol abstinuisse narratur ab iniuria numinum, unde et caelum meruit. 1073 Ser. Aen. 6,582: Aloeus Iphimediam uxorem habuit, quae conpressa a Neptuno duos peperit, Otum et Ephialten, qui digitis novem per singulos menses crescebant (...)

262 583 corpora, qui manibus magnum rescindere caelum qui Aloide 11Fa / sunt 10Ea manibus cum 11Fd,11Ie / suis 11Fa / cum aliis gigantibus 11Ie 584 adgressi superisque Iouem detrudere regnis. adgressi sunt 9Fb ,9Fj ,9Fk ,9Fm ,10Fc ,11Fa / conati 11Fa ,11Fd / temptati 10Fc superisque a 9Fk / dei celestibus 11Fa detrudere abstrahere 9Fb,11Fd / extrahere 9Fj / deicere 11Fa / depellere 11Ie 585 uidi et crudelis dantem Salmonea poenas, et etiam 11Fa crudelis accusatiuus 9Fb,11Fd / seuas nimias 1074 11Fa dantem sustinentem 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie / persoluentem 11F Salmonea gigantem 10Ea,11Ie / Salmoneum 11Fa / accusatiuus Grecus 9Fk / Salmonaeus Eoli filius 9Fk,10Fc,11If / rex Elidis fuit qui ut uideretur par Iouis nitebatur imitari eum tonitruis pluuiis et coruscationibus 11Ie / Salmoneus Eoli filius fuit non regis uentorum sed cuiusdam apud Elidem ciuitatem ubi regnauit. qui fabricato aureo ponte super eum agitabat currus ad imitanda tonitrua. et in quem fuisset iaculatus facem eum iubebat occidi 1075 et fulminatus est a Ioue uero fulmine 11Fd poenas seuas 9Fk 586 dum flammas Iouis et sonitus imitatur Olympi. flammas fulmina 11Fa,11Ie sonitus uel tonitrus 10Ea,10Fc,11Fa,11Fd / coruscationes 11Fd / accusatiuus 9Fb imitatur equat 11Ie / Salmonea 9Fk / dum uolebat imitari 11Fa Olympi celi 11Fa 587 quattuor hic inuectus equis et lampada quassans hic a 9Fj / Salmoneus 9Fk,9Fm,11Ie inuectus d 9Fj / deportatus 11Fa lampada facem 9Fb,10Ea,11Fd,11Ie / facula 9Fk,10Fc,11Fa / fulmina 9Fk,11Ie / accusatiuus Grecus 11Fd quassans uibrans 10Ea / concutiens 11Fa 588 per Graium populos mediaeque per Elidis urbem Graium Grecorum 9Fj mediaeque hinc est indignatio quod in ea ciuitate Iouem imitabatur in qua specialiter Iupiter colitur 1076 9Fb,11Fd Elidis ciuitatis 9Fk,11Ie 589 ibat ouans, diuumque sibi poscebat honorem, ibat b 9Fj / autem 11Fa ouans c 9Fj / a 9Fk / Salmoneus 9Fb / Salmoneus gaudens 11Fa / letus 11Ie diuumque deorum 11Fa,11Fd poscebat tribui 11Fa 590 demens, qui nimbos et non imitabile fulmen demens stultus 11Fa / Salmoneus 9Fk / in hoc 11Ie

1074 Ser. Aen. 6,585 1075 Ser. Aen. 6,585 1076 Ser. Aen. 6,588

263 nimbos uentos cum pluuia 9Fk / tonitrua quae per nimbos eueniunt 11Fa imitabile equabile 11Ie / ab hominibus 9Fb / quae imitari non debet 11Fa / quia non uere poterat imitari eum 11Ie 591 aere et cornipedum pulsu simularet equorum. aere cum 9Fb,11Fd,11Ie / in aere ponte 9Fb / propter pontem 9Fk / simulabat autem hoc ponte 11Fa pulsu de 9Fm,10Fc / cum 11Ie simularet imitabat 9Fk / fingebat 11Ie / simulauerat 9Fb,9Fj / simulare uolebat 11Fa 592 at pater omnipotens densa inter nubila telum omnipotens Iouis 9Fb,9Fj / Iuppiter 11Fa densa ostendit fulminis causam 1077 9Fb,11Fd telum fulmen 11Fa,11Ie 593 contorsit, non ille faces nec fumea taedis contorsit iecit 9Fb,11Fd / torsit 10Fc,11Fa / contorsit tales quales Salmoneus 10Ea / eum 11Fa ille Iuppiter 9Fj,11Fa / Iouis 9Fb faces per 11Fd nec contorsit 9Fm,11Ie / sicut Salmoneus faciebat s. torsit 11Fa / sicut ipse faciebat 11Ie fumea terrena 1078 9Fb,11Fd / fumantia 11Ie / fumosum fulmen dictum nam celestis ignis caret fumo 1079 11Fa taedis de 9Fj / cum 11Ie / facis 11If 594 lumina, praecipitemque immani turbine adegit. lumina terrena 9Fk / ignes 11Ie / contorsit 9Fm praecipitemque uelocem 11Fa / sed 9Fm ,11Ie / illum 11Ie immani cum 11Fa,11Fd,11Ie / pessimo 11Fa / sed 10Fc turbine fulmine 9Fb,11Fd / fulminis 11Fa / fulminum 11Ie adegit oppressit 9Fb,10Fc,11Fd / interfecit 9Fj / iussit 9Fk / percussit 9Fk / compressit 9Fm / peremit 10Ea / deiecit 11Ie / inpinxit 11Ie / sed compulit 11Fa / subegit ad casum 11If / Iouis 9Fb 595 nec non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum, nec non nec* minus 9Fb,10Fc / etiam 11Fa Tityon gigans 11Ie / accusatiuus Grecus 9Fb,11Fd / Tytion terrae et Iouis filius qui cum adoleuisset Latone uim inferre conatus est qua de causa ab Appoline et Diana in Tartarum missus est. ut perpetuo torqueatur et iecur eius inmortale esse fecerunt 1080 11Fd / (Ti)tius interpellauit Latonam de stupro nam inmissus in infernum distentus est in nouem iugera et uultur oppositus est quod corroderet iecur eius 11Ie Terrae omniparentis parens omnia 9Fk / quia omnia a terra originem ducunt 9Fb,9Fm,11Fd / qui est parens omnium 11Ie / qui uoluit stuprare Iunonem 11If

1077 Ser. Aen. 6,592 1078 Ser. Aen. 6,593 1079 Ser. Aen. 6,593: (...) nam aetherius ignis caret fumo, solo enim splendore viget. 1080 Ser. Aen. 6,595: Tityos Terrae secundum alios filius fuit, secundum alios a Terra nutritus: unde poeta elegit sermonem, quo utrumque significaret, nam ‘alumnum’ dixit. hic amavit Latonam, propter quod Apollinis confixus sagittis est et damnatus hac lege apud inferos, ut eius iecur vultur exedat: quamquam Homerus vicissim dicat duos vultures sibi in eius poenam succedere.

264 alumnum filium 11Ie / nutricium siue filium 9Fk,11Fd * nec non 10Fc 596 cernere erat, per tota nouem cui iugera corpus cernere cernebat 9Fj / cernendum 9Fk / poterat ibi cernere 11Fa / ó Aenea 11Fd erat possibile 10Fc tota integra 11Ie / Greca est figura 11Fa cui Tityoni 9Fk,11Fa iugera terrae 11Fa corpus cuius informe corpus nouem spatia iugerum occupat 1081 9Fb,11Fd / Iugerum quantum duo boues in die possunt arare 10Fc / Per nouem iugera extenditur corpus eius per quod magnitudo eius exprimitur uel quia libido in multis dominatur 11Fa / Per Titium significatur quilibet luxoriosus. sicut enim risus habet sedem in splene sic luxuria unde uultur in uentre (unde) oppositus dicitur esse qui corrodat et consumat renascens iecur eius quia conscientia co(ti)die mordet et corrodit luxuriosum dum reminiscitur malefactorum quae s. male facta sepissime restaurantur et iterum a conscientia in ea remordentur nam licet propter luxuriam luxurios peniteat non tamen propter ea minus exercetur 1082 11Ie 597 porrigitur, rostroque immanis uultur obunco porrigitur protenditur 10Fc / extenditur 9Fj,11Fd rostroque suo 11Fa immanis crudelis 11Fa / ferox 11Fd obunco curuo 11Fa,11Fd / uultus ualde curuo 10Fc 598 immortale iecur tondens fecundaque poenis immortale qui numquam finitur 11Ie iecur illius 11Fa / eius 11Ie / finitur 11Ie tondens consumans 9Fb / deuorans 10Fc / carpens 11If fecundaque plena 9Fb,11Fd / perpetua 10Fc / tondens 11Ie / habundaque 11Ie / quae ad penam renascuntur 11Fa poenis ad poenas 9Fj,9Fk / in penam 9Fm / fecunda in penam 1083 9Fk 599 uiscera rimaturque epulis habitatque sub alto uiscera eius 10Fc,11Ie / tondens 9Fk rimaturque inuestigat diligenter 10Fc,11Fd / pascitur 1084 11Fa,11Fd / depascitur 9Fb,11Ie / diligit 10Fc

1081 Don. Aen. 6,596 1082 Ser. Aen. 6,596: quantum ad publicam faciem, magnitudinem ostendit corporis; sed illud significat, quia de amatore loquitur, libidinem late patere, ut ait supra ‘nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem lugentes campi (Aen. 6,440). sane de his omnibus rebus mire reddit rationem Lucretius (3, 978) et confirmat in nostra vita esse omnia quae finguntur de inferis. dicit namque Tityon amorem esse, hoc est libidinem, quae secundum physicos et medicos in iecore est, sicut risus in splene, iracundia in felle: unde etiam exesum a vulture dicitur in poenam renasci: etenim libidini non satis fit re semel peracta, sed recrudescit semper, unde ait Horatius ‘incontinentis aut Tityi iecur (Carm. 3,4,77)’. ipse etiam Lucretius dicit per eos, super quos iamiam casurus inminet lapis, superstitiosos significari, qui inaniter semper verentur et de diis et caelo superioribus male opinantur: nam religiosi sunt qui per reverentiam timent. per eos autem qui saxum volvunt ambitum vult et repulsam significari, quia semel repulsi petitores ambire non desinunt. per rotam autem ostendit negotiatores, qui semper tempestatibus turbinibusque volvuntur. 1083 Ser. Aen. 6,598 1084 Ser. Aen. 6,599

265 epulis in epulas 9Fm / apud 11Fa / illis 11Ie / Titionis 9Fb sub alto sub magno 10Fc / profundo 11Fd 600 pectore, nec fibris requies datur ulla renatis. pectore illius 11Fa / eius 11Ie fibris pennulis iecoris 10Fc / uisceribus 9Fb / fib[er]ae sunt eminentiae iecoris 1085 10Fc / fibra eminens iecoris 10Fc / uisceribus ut eminentia iecoris 11Fd datur permittitur 11Fd renatis restauratis 9Fb,11Fd / quae semper renascantur 9Fk / ad poenam 10Fc / fibras ponit pro iecore 11Ie / eius 11Fa 601 quid memorem Lapithas, Ixiona Pirithoumque? quid cur 9Fm / utrum 10Fc / ut quia 11Fa memorem dicam 10Fc Lapithas gentes 9Fb / gens fuit 10Ea / populi* Thesalie 9Fk,11Ie / Lapitae sunt pessimi homines fures et rapaces. quorum rex fuit Ixion et amicus eius Peritheus. uoluerunt enim isti rapere Proserpinam de inferno et ibi retenti petram maximam traunt ad montem nec enim perducere possunt ad uerticem montis nec deorsum descendere 10Fc / Hi populi Thessalie fuerunt quibus imperabat Ixion ut dicitur Iouis et Flegyae filius qui post nubis coitum fictae in formam Iunonis cum se de eius stupro iactaret ab irato Ioue ad inferos trusus est. et illic religatus ad rotam circumfusam serpentibus 1086 11Fd Ixiona rex Laphitarum 10Fc / gigantem 10Ea / pater Centaurorum 11Ie Pirithoumque unus de Lapithis 9Fk / gigantem 10Ea / socius illius 10Fc / et hic unus de Lapithis fuit qui cum Theseo descendit ad rapiendam Proserpinam ad infernum 1087 11Fd / socius Thesei qui ad furandum Proserpinam descenderit 11Ie * populi populos 11Ie 602 quos super atra silex iam iam lapsura cadentique super super Ixionem et Pirtoum 11Fa atra nigra 10Fc silex petra 10Fc / mons 11Ie iam iam et 11Ie lapsura casura 10Fc,11Ie / quae super illos casura uidetur 11Fa / Per hanc penam notatur honoris susceptio qui honor quanto maior est tanto magis sollicitudinibus plurimis et diuersis curis illum suscipiens aggrauetur et deprimitur. dicitur autem silex atra quia in obscuritate quisquis est honoratur dum nescit ad quem finem aliquando peruenire debeat et cotidie superiores suos atque inferiores eum timere oporteat 11Ie 603 imminet adsimilis; lucent genialibus altis imminet pendet 11Fd / superponitur 10Fc adsimilis ‘ad’ uacat 1088 9Fk,11Fa,11Fd lucent splendent 10Fc,11Ie / de Tantalo rege auaro 9Fb,11Fd / autem 11Fa

1085 Ser. Aen. 6,600 1086 Ser. Aen. 6,601; vide Aen. 6, 286 1087 Ser. Aen. 6,601 1088 Ser. Aen. 6,603

266 genialibus nuptialibus 10Fc / uoluptuosis 11Ie / nam geniales proprie sunt qui sternuntur puelli nubentibus dicti a generandis liberis 1089 9Fk,11Fd altis in 9Fj,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie / et 11Fd 604 aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae fulcra ornamenta lectorum* 9Fb,10Fc / fulcra lectorum 11Ie / ornamenta lectorum uel reclatoria uel a quibus fulcimur 11Fd / quibus fulcimur i. sustinemur 1090 9Fk,11If toris lectis 10Fc epulaeque sunt ibi 11Fa ora Tantali 9Fb / illorum 11Ie / ipsius 11Fa / in presentiam 11Fa paratae lucent 10Fc / sunt 9Fk,11Ie / Hic pena notat auaros qui possidentes diuitias non utuntur eis ad necessitatem expellendam sed quasi custodes sunt diuitiarum et quanto magis habundant diuitie tanto minus audent ex eis contingere uel parum quid absumere 1091 11Ie * lectorum cancell . 9Fb 605 regifico luxu; Furiarum maxima iuxta regifico cum 11Ie / regalibus diuitiis 9Fb / copia 10Fc / regali 11Fa,11Ie / regali ambitu 1092 9Fk / regali ambitu uel diliciis 11Fd luxu lucent 9Fm / abundantia 11Fa,11Ie Furiarum maxima pessima 11Fd / dearum 10Fc / fames 11Fa,11If / fames i. Celeno 9Fb,9Fm,11Fd / Allecto 10Ea / Megera 10Fc / Tisiphone uel fames 11Ie / unde et famem prenuntiat 1093 9Fk / iuxta quas epulas 11Fa / prope epulis 11Ie 606 accubat et manibus prohibet contingere mensas, accubat iacet 11Fa manibus suis 9Fb,11Fa / eorum non suis 1094 9Fk / illorum 9Fj,11Fd prohibet furia 9Fk / homines 9Fb / illos 11Fa,11Ie contingere adtingere 11Fa mensas mensam 10Ea 607 exsurgitque facem attollens atque intonat ore. exsurgitque eleuat 9Fk / Celeno 9Fb,11Fd / furia illa 11Ie facem ignem auaritiae 1095 9Fb / faculam 11Fa attollens iniciens 9Fk / eleuans 11Fa intonat clamat 9Fj / exclamat 9Fk / gurrit ad eas repellendas 9Fb / sonat s. ad eas repellendas 11Fd / uolentes comedere 11Ie ore suo ne audeant epule contingere mensas 11Fa 608 hic, quibus inuisi fratres, dum uita manebat, hic illic 9Fb ,11Fa ,11If / sunt 9Fj ,9Fk ,11Fa ,11If / in Tartaro 11If inuisi fuerunt 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea / odiosi fuerunt 9Fk / qui inuident fratribus 11Ie / qui

1089 Ser. Aen. 6,603 1090 Ser. Aen. 6,604 1091 Ser. Aen. 6,603: (…) Tantalus autem hac lege apud inferos dicitur esse damnatus, ut in Eridano inferorum stans nec undis praesentibus nec vicinis eius pomariis perfruatur. per haec autem avaritia significatur (…) 1092 Ser. Aen. 6,605 1093 Ser. Aen. 6,605 1094 Ser. Aen. 6,606 1095 Ser. Aen. 6,607

267 odio habuerunt fratres suos 11Fa / illic fuerunt qui odio habuerunt fratres et qui patres egerunt manu uel qui pauperibus fecerunt fraudem 1096 11Fd fratres fuerunt 10Fc,11Fa / erant illi 10Fc / sunt 11Ie dum dum in hac uita erant 11Fa manebat illis 11Fa / eis 11Ie / per hec omnia designatur inuidia crudelitas et fraus qua anima in corpore incurrit 11Ie 609 pulsatusue parens et fraus innexa clienti, pulsatusue eiectus 9Fb,11Fd / cesus uel abiectus 11Ie / et a quibus i. uerberatus est 11Fa / uel 9Fm parens genitor 9Fb / pater 11Fd / a quibus est 9Fk,9Fm,11Fa,11Ie / hic est ille a quo percussus parens 10Fc fraus lex mala 11Fd / lex mala facta uel ligata 9Fb / qui pauperibus fraudem fecerunt 10Ea / hic sunt illi a quibus 11Ie innexa inligata 11Fd / atributa 11Ie / composita est 11Fa clienti suo 11Ie / seruo 11Ie / amici 9Fk / famulo recepto 9Fb / pauperi uel famulo 11Fd / nutrici quando ei sua bona fraude abstulerunt 11Fa 610 aut qui diuitiis soli incubuere repertis aut ibi sunt 11Fa / illi 11Ie diuitiis hic sunt 9Fk / qui soli diuitias suas consumpserunt 11Fa repertis inuentis 9Fk / inmisericordes qui pro imis pauperibus non compatiuntur nec de suis aliquid largiuntur 11Ie 611 nec partem posuere suis (quae maxima turba est), posuere inde 11Fa / suaue 11Ie suis cognatis 9Fb,9Fk,11Fd / propinquis 11Fa,11Fd / proximis 11Ie maxima turba ista 10Fc / auarorum 9Fb / tenacium 11Fa / apud inferos 11Fa 612 quique ob adulterium caesi, quique arma secuti quique sunt 9Fk,10Ea / illi 11Ie / ibi sunt illi 11Fa / et qui ob inlicitos concubitus alieni coniugii mactati sunt 1097 11Fd caesi occisi 9Fk / sunt 9Fj ,9Fk ,11Fa ,11Ie quique sunt 10Ea,11Ie / ibi sunt illi 11Fa 613 impia nec ueriti dominorum fallere dextras, impia sicut arma Cesaris 11Ie ueriti idem timidi sunt 9Fk / sunt 11Fa,11Ie dominorum suorum 11Ie / hoc loco uidetur blandiri Augustum quia contra Cesarem multi quibus ignouit arma susceperant 1098 11Fd fallere decipere 11Ie dextras fidem 9Fb,11Ie / fides 9Fj / fides hic intelliguntur illi qui imperatores prodiderunt 11Fd 614 inclusi poenam exspectant. ne quaere doceri inclusi a 9Fk / ui omnes in Tartaro 11Fa poenam c 9Fk exspectant b 9Fk / plus est cum dicit expectant quam si diceret potiuntur 11Fa / Quod grauius est nam in expectatione et presens metus est et dolor futurus. in ipsa autem

1096 Don. Aen. 6,608 1097 Don. Aen. 6,612 1098 Ser. Aen. 6,613

268 pena solus est dolor 1099 9Fk ne quaere e 9Fk / requiras 9Fj,11Fd / quaeras 10Fc,11Fa,11Ie / tu 9Fk ,11Ie / ó Aenea 10Ea,11Fa,11Ie / Sybilla dixit ad Aeneam 9Fb,9Fm,11Fd doceri probari 9Fk / ab aliquo uel a me 11Fa 615 quam poenam, aut quae forma uiros fortunaue mersit. quam d 9Fk / qualem 9Fb,11Fd,11If / ne quere doceri 9Fk / quam magnam penam expectant uel perferunt apud inferos homines in inferis 11Fa poenam expectent 9Fb,9Fm / expectauit 11Fd / sustineant 9Fm,10Fc / habeant 11Ie forma species 9Fk,11Fa / species criminum 9Fm / species uel maneries 11Ie / scelerum uel penarum 11Ie / regula 9Fb,9Fk / regula singulis enim sceleribus sunt statuta supplicia 1100 11Fd fortunaue euentus quae 11Ie mersit deiecit 9Fm / frequenter mergit 9Fb / ad infernum 11Ie / non concessit interrogare quae supplicia patiuntur homines apud inferos 11Fa 616 saxum ingens uoluunt alii, radiisque rotarum saxum est Sisifo 11If / hic commemorat penas inferorum 11Fa ingens magnum 11Fa / cotidie eleuant in altum et deinde demittunt 11Ie uoluunt ibi 11Fa / scilicet sine fine dicit enim Syphicum qui deorum concilia publicauit 1101 11Fd alii quidam illorum qui sunt apud inferos 11Fa radiis de 9Fj / in 11Ie / ad radios 11Fa / alii 11Fd,11Ie rotarum Ixionem dicit 11Fd / Per hos significantur illi qui sunt dediti casibus fortune ut negotiatores et baiuli dominorum qui more rote modo ascendunt cum fortuna modo descendunt 11Ie 617 districti pendent; sedet aeternumque sedebit districti ligati 9Fb / alligati 9Fm,11Fd / constricti 9Fm / alii 9Fk / quidam illorum sicut Ixion 11Fa sedet est ibi inferno 11Fa aeternumque eternaliter 10Ea,11Fa / in aeternum 11Fd / eterne 11Ie sedebit pro poena posuit ‘sedet’ 10Fc / Contra opinionem nam fertur ab Hercule liberatus. et tamen sic eum abstraxit ut illic relinqueret eius corporis partem 1102 11Fd 618 infelix Theseus, Phlegyasque miserrimus omnis infelix ibidem 10Ea Theseus qui cum Paritho descendit ad inferos 11Fa Phlegyasque populi 9Fk / fuit rex qui templum Iouis succendit eo quod ipse uitiasset filiam eius ideoque in infernum missus est 10Ea / Flegyus rex Charodis dolens natam suam ab Appoline dimersus est in Tartarum miserrime clamans admonet numina deorum adoranda esse 11Fd / Vel ‘Phlegias’ potest esse accusatiuus casus et sic Phlegii erant populi contemptores deorum qui ob contemptum fulmine ad Tartara sunt adacti. quos nunc Theseus apud inferos ammonet non contempnere deos. quidam uir pater Corone quam stuprauit Apollo unde ipse propter iram cepit destruere ubicumque

1099 Ser. Aen. 6,614 1100 Ser. Aen. 6,615 1101 Ser. Aen. 6,616 1102 Ser. Aen. 6,617

269 templum Apollinis inuenire potuerat. propter quod peccatum ad imum Tartari est detrusus per quem omnes deorum contemptores denotantur 1103 11Ie miserrimus Theseus 9Fk omnis accusatiuus 9Fj,11Fd / qui sunt in Tartaro 11Fa 619 admonet et magna testatur uoce per umbras: admonet castigat 10Fc testatur corrigit Theseus 9Fk / clamat 11Fa umbras deos inferiores 10Fc / inferorum 11Fa / inferni 11Ie 620 ‘discite iustitiam moniti et non temnere diuos.’ discite ó 9Fj / dicens 9Fk,11Ie / hoc clamat s. uos omnes 11Fa / uos omnes uel uos Phlegie qui estis in Tartaro 11Fa iustitiam facere 11Fa moniti ó uos 11Ie / in poenis collocati 9Fb,9Fk,11Fd,11If / a me sum ego uel nunc in penis collocati 9Fm / a me uel ab ipsis suppliciis uestris non tempnere potentem 11Fa temnere despicere 10Fc / sicut ego feci 9Fb / despicere i. non contemnere deos 11Fa diuos deos 10Fc 621 uendidit hic auro patriam dominumque potentem hic alius 9FK,11Ie / unus 10Fc / alius de supradictis 9Fb / unus de supra dictis 9Fm / subaudi hostibus i. alius de supradictis 11Fd / est Antonius 10Ea auro proprie aureum 9Fb,11Fa patriam suam 11Fa / hostibus 9Fb / dominumque suum 11Fa / Execrabile criminis genus est hostibus patriam uendere primum altricem suam pro execranda cupiditate auri 1104 11Fd potentem prodidit 9Fb / tirannum 11Fa / Lastenes hoc fecit i. prodidit propter aurum 9Fm / Vel prodidit hostibus et inimicis uel qui uictus addixit omnes parentes suos in seruicio domini potentis. quippe sequitur seruicium 11Fd 622 imposuit; fixit leges pretio atque refixit; imposuit posuit 9Fk / sue patrie 11Ie,11Fa / corruptione posuit 9Fk,11Ie / et quidam illorum 11Fa leges fallaces 9Fm refixit destruxit 9Fj / mutauit 9Fk,10Ea / retraxit 11Ie / leges 9Fk / Antonius 1105 9Fb,10Fc / Interueniente premio alias conscribi leges effecit et alias remoueri 11Fd / Fecit poni leges patrie sue et postea dato pretio fecit eas remoueri et constitui alias 11Ie 623 hic thalamum inuasit natae uetitosque hymenaeos: hic alter 9Fk,10Fc,11Ie / est qui 10Ea / quidam 11Fa / Thyestes unde Aegisthus natus est 1106 9Fk

1103 Ser. Aen. 6,618: si ‘Phlegyas’ nominativus est singularis, hoc dicit, Phlegyas omnes admonet apud inferos poenas ferentes: si autem ‘Phlegyas’ accusativus pluralis est, Theseum omnes Phlegyas admonentem debemus accipere. hi namque secundum Euphorionem populi insulani fuerunt, satis in deos impii et sacrilegi: unde iratus Neptunus percussit tridenti eam partem insulae, quam Phlegyae tenebant, et omnes obruit. Phlegyas autem, Ixionis pater, habuit Coronidem filiam, quam Apollo vitiavit, unde suscepit Aesculapium. quod pater dolens, incendit Apollinis templum et eius sagittis est ad inferos trusus (…) 1104 Don. Aen. 6,621 1105 Ser. Aen. 6,622 1106 Ser. Aen. 6,623

270 thalamum nuptias 11Fa natae filiae* suae 11Fa,11Fd uetitosque proibitos 9Fk,10Fc,11Fd hymenaeos malas nuptias 9Fk / prohibitas nuptias 11Fa / nuptias 11Fd / deus nuptiarum 9Fk * filiae cancell . suae 11Fd 624 ausi omnes immane nefas ausoque potiti. ausi sunt 9Fk,11Fd,11Ie / sunt facere 9Fj / hic ausi sunt qui sunt 10Ea immane se committere 9Fk / magnum peccatum 11Fa / maximum scelus 11Fd nefas licet 10Fc / perpetrare 11Fa,11Fd ausoque audacia* 9Fj,9Fk,10Ea,11Fa / furto audacia 10Fc / eamque Aeneas 11If potiti usitati 10Fc,11Fd / sunt 9Fk,11Fd,11Ie / illic sunt et qui fecerunt et qui conati sunt 1107 9Fk,11If / quasi dicit omnes qui tales dum uiuerent extiterunt hi patiuntur modo penas inmanissimas 11Ie * audacia add. ipsa 11Fa 625 non, mihi si linguae centum sint oraque centum, mihi dicta Sibille 9Fb,11Fd / uersus est Lucretii sumptus de Ennio qui tamen eream uocem dicit 1108 11Fa 626 ferrea uox, omnis scelerum comprendere formas, ferrea et si sit 11Fa / non deficiens 11Fd / poeticum est centum linguas et ferream uocem petere 11Fa scelerum penitentium 10Fc comprendere enumerare 9Fb / numerare 10Fc / enarrare uel cognoscere 11Fd formas species uel maneries 11Ie / Sibille 10Fc 627 omnia poenarum percurrere nomina possim.’ poenarum et non possim 11Fa / penas qui sunt apud inferos 11Fa 628 Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeua sacerdos, ubi postquam 11Fa,11Fd,11Ie sacerdos Sibilla 9Fk ,11Fa ,11Fd ,11Ie 629 ‘sed iam age, carpe uiam et susceptum perfice munus; sed Aenea 9Fk / hucusque docui te penas quas homines hic patiuntur ‘sed tu iam’ etc 11Ie age arripe 9Fk,11Fa,11Fd / ambula 9Fb / festina 10Fc / hortantis est aduerbium 11Fa perfice ramum* redde 9Fb,9Fk,10Fc,11Ie / tribue redde ramum Proserpine 11Fa / ramum redde nam supra ait ‘hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus instituit ( Aen. 6,142-143 )’ 11Fd * ramum cancell. 11Ie 630 acceleremus’ ait; ‘Cyclopum educta caminis acceleremus festinemus 9Fk,11Ie / properemus hoc facere 11Fa ait dicit 11Fa / Sibila 9Fk / ó Enea 11Ie Cyclopum hoc est magna 9Fk / gygantem fulmina agentem 11Ie / Magna scilicet et facta a Ciclopibus nam antiqui magnitudinem alicuius rei uolentes significare hoc dicebant 11Fa

1107 Ser. Aen. 6,624 1108 Ser. Aen. 6,625: Lucretii versus sublatus de Homero (…)

271 educta magna 1109 * 9Fb,9Fk,9Fm,11Fd / constructa 9Fb,11Fd / producta 9Fm / eleuata 11Ie / Cyclopes sunt fabri quorum officinas dicit se uidere 10Ea caminis cum 11Fd / in 11Ie / fornacibus 10Fc,11Ie / suis 11Fd / ubi apparent camini Cyclopum et eorum habitacula illic doni munus iubemur exponere 1110 11Fd * magna add. hoc est 9Fk 631 moenia conspicio atque aduerso fornice portas, moenia abitacula 11Fd conspicio ego 11Fa / Sybilla s. conspicere 9Fk atque conspicio 11Fa,11Ie aduerso contra posito arcu 11Fa / contra stante 11Fd / opposito 11Ie / nobis 11Ie fornice in 11Fa / arcu 1111 9Fk,10Ea,11Fa,11Ie / camera ducta in arcum 11Fd portas illius urbis 11Ie 632 haec ubi nos praecepta iubent deponere dona.’ haec hunc 11Fa / sunt 9Fj / sunt loca 10Ea,11If ubi in qua porta 11Ie praecepta diuina 9Fb,9Fm,11Fd / dei uel Apollinis 9Fk / Iouis 10Ea / Proserpina 11Fa / Hecates 11Ie dona ramum* 9Fb,9Fk,9Fm,11Fa,11Ie / supradictum ramum scilicet 11Fd * ramum add. illum 9Fb,9Fm 633 dixerat et pariter gressi per opaca uiarum dixerat Sibilla 9Fb ,9Fk ,10Ea ,11Fa ,11Ie pariter simul 9Fk,9Fm,11Fa / Eneas et Sibilla 11If gressi gradientes 9Fk,9Fm,10Ea,11Fa / ingredientes 9Fb,11Fd / ambulantes 11Ie opaca umbrosa 10Ea / obscura 11Ie / loca 9Fb,11Fd / per tenebrosa loca inferorum 11Fa 634 corripiunt spatium medium foribusque propinquant. corripiunt raptim* peragunt 1112 9Fb,9Fk,11Fd / aripiunt 11Fa / inuadunt 11Fd spatium medium iter 11Fa / uiam 11Ie / uie 10Ea / spacium 10Fc foribusque illius porte 9Fb,10Ea / portis 11Fa / portarum 11Fd / menium 11Ie * raptim raptim spatium 9Fk 635 occupat Aeneas aditum corpusque recenti occupat ingreditur 9Fb,9Fk,11Fd / intrat 10Fc / autem i. arripit 11Fa aditum iter 11Fa / portam 11Ie corpusque suum 11Fa,11Ie recenti semper fluenti 11Fd / semper fluenti dixit hoc propter paludem Stigem 1113 9Fk 636 spargit aqua ramumque aduerso in limine figit. spargit infundit uel abluit 11Ie / purgat se nam impiatus fuerat aspectu Tartari 1114 9Fk / lauat uel purgat se nam impiatus fuerat aspectu Tartari uel a palude Stigia 11Fd / expurgat se uel propter Stigem paludem uel uisione Tartari 11Fa ramum aureum 11Ie,11If aduerso contrauerso 11If / in hostio Proserpine nam illic statutum fuerat ut poneretur

1109 Ser. Aen. 6,630 1110 Don. Aen. 6,630 1111 Ser. Aen. 6,630 1112 Ser. Aen. 6,634 1113 Ser. Aen. 6,635 1114 Ser. Aen. 6,636

272 ramus 9Fm in limine porta supradictorum menium 11Ie figit infigit 11Fa 637 His demum exactis, perfecto munere diuae, his rebus 11Fa demum ad ultimum 9Fk,9Fm,10Fc / post hoc 11Fa exactis transactis 9Fb,11Fd / finitis 9Fk,11Fa / est 9Fm perfecto et 10Ea / expleto 11Ie / scilicet completo 11Fa / completo officio Sibillae 9Fb / completo officio quo dea habere debebat 1115 11Fd munere dono 9Fk,11Fa diuae Proserpine 9Fm,10Ff,11Fa,11Ie / ramum 9Fb 638 deuenere locos laetos et amoena uirecta deuenere peruenere 9Fk locos ad 9Fk ,9Fm ,11Fa ,11Ie / ad loca letantium hominum ad Elisios scilicet campos 11Fa laetos ubi leti habitabant 9Fb,11Fd amoena ad 9Fm,10Fc / uirentia et est satis usurpatiuum.‘amoena’ autem quae solum amorem praestant uel ut supra diximus quasi amunia hoc est sine fructu 1116 9Fk / Que solum amorem prestant uirentia i. nihil illic deest que superius. est enim illic sol nec desunt sidera et celum perspicuum. sunt illic campi prata atque nemora que beatitudinem commorantibus prestant. solum hic opus deest 1117 11Fd uirecta uirentia 9Fb,9Fk,11Fa,11Ie / ad dextram partem 11Ie 639 fortunatorum nemorum sedesque beatas. sedes ad 9Fm,11Fa / sedes beatorum 11Ie 640 largior hic campos aether et lumine uestit largior clarior 11Fa / amplior 11Ie / secundior 11Fd / fertilior 9Fb,11Fd / non nostro sed* quam in cetera parte inferorum 1118 10Ea,11Fd hic in Elisiis campis 11Fa / in his locis 11Ie campos ipsos 11Fa aether splendor 11Ie lumine uestit eos 11Ie / ornat uos suo 11Fa uestit cooperit 9Fm / illuminat 11Ie * non…sed cancell . 10Ea 641 purpureo, solemque suum, sua sidera norunt. purpureo de 9Fj / lucido 9Fm solemque illi qui ibi sunt 11Fa / splendidior est quam alia 11Ie suum sibi congruum 1119 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd sua illorum 11Fd / propria 11Ie sidera quia ibi sunt ampliori splendore 11Ie norunt illi 10Ff / homines 11Ie / sciunt 11Fa / illi qui sunt in Eliseis campis 11Fd / Sub poetico figmento attingit philosophicam ueritatem. uideretur enim hic dicere quod proprium solem et propria sidera habeant. quod non est aliud nisi quia sancti in celo

1115 Don. Aen. 6,637: omnibus scilicet trabsactis quae dicta sunt et conpleto officio quod deae debebat (...) 1116 Ser. Aen. 6,638 1117 Don. Aen. 6,638: est enim illic sol nec desunt sidera ....deest 1118 Ser. Aen. 6,640 1119 Ser. Aen. 6,641

273 gaudium habent et intuentur suum solem i. diuinitatem sumam quae omnem solis splendorem supergraditur et exuperat. habent et sidera quia ipsi inter se quasi stelle <…> alii splendent et ad inuicem illuminantur 11Ie 642 pars in gramineis exercent membra palaestris , pars illorum 10Ea,11Fa / ex illis beatis 9Fb,11Fd gramineis campis 9Fb,9Fm,11Fd / in gramine constitutis 10Ea exercent lustrantur ibi 11Fa / preparent 11Fd membra sua 11Ie palaestris luctationibus 1120 * 9Fk,9Fm,10Ea,11Fa,11Fd / luctationibus Grece dixit 1121 11Fd / duae palestrae erant. una graminea altera harenosa 10Ea * luctationibus add. in 9Fm 643 contendunt ludo et fulua luctantur harena; contendunt certant 11Fa,11Fd,11Ie / pars 9Fm,11Ie / alii 10Ea / et 11Fa ludo cum 11Fd,11Ie / iocum 10Fc / non odio 1122 9Fb,9Fk,11Fd / non ira 11Fa fulua in 9Fj,11Ie,11Fa / inuidi 9Fk / nigra 11Fa / proprium epitheton 9Fm 644 pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt. pars illorum 9Fk,11Fa pedibus metri 9Fm,10Ea plaudunt saltant 9Fk / personant 11Ie / componunt carmina 11Fa choreas modulationes 9Fb,9Fm / rotas 11Ie / modulationes nam corripiunt ‘re’ metri necessitate 1123 11Fd carmina ad ipsum est 11Fa / choreis 11Ie dicunt saltantes 11Fd / faciunt 11Ie 645 nec non Threicius longa cum ueste sacerdos Threicius Orpheus 9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,11Fa,11Ie,11If / etiam 11Fa / Orpheus de Thracchia* qui primus organa instituit 1124 9Fb,10Fc,11Fd longa Summissa nam aut citharedi habitum dixit aut longam barbam. nam e contrario inberbes ‘inuestes’ uocamus 1125 . aut aliter longa in ueste i. summissa ueste Orpheus compositus mulcet omnia dissonis uocibus cordarum dum autem impellit digitis aut plectro contingit et multis exemplis comprobat Virgilius cithare artem inter honestas et praecipuas numerari uirtutes est enim musica 1126 11Fd ueste pro barba 10Ea * de Tracchia cancell . 10Fc 646 obloquitur numeris septem discrimina uocum, obloquitur respondit 9Fb,11Fa,11If / personat 11Ie / contra respondit 9Fm,11Fd / cordarum expressit laudem 1127 9Fk numeris numeros 9Fj / ritmis 10Fc,11Fa,11Ie / ritmis sonitu 9Fk / modulatus rithmicis sonis 9Fm / rithmis et cantationibus 9Fb,11Fd septem per 11Fd

1120 Ser. Aen. 6,642 1121 Ser. Aen. 6,642 1122 Ser. Aen. 6,643 1123 Ser. Aen. 6,644 1124 Ser. Aen. 6,645 1125 Ser. Aen. 6,645 1126 Don. Aen. 6,645 1127 Ser. Aen. 6,646

274 discrimina distantias 11Ie / quia omnes corde dissimiliter sonant 1128 9Fk,11Fd / differentia VII cordarum quia omnes corde suam habent differentiam 11Fa 647 iamque eadem digitis, iam pectine pulsat eburno. iamque aliquando 11Fa eadem discrimina 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie digitis pulsat 11Fa iam et aliquando i. plectro quod fit ex ebore 11Fa pectine plectro 11Fd / sifiro 11Ie pulsat percutit 9Fm,11Fd 648 hic genus antiquum Teucri, pulcherrima proles, hic in Elisiis campis 11Fa genus est 9Fk ,10Ea ,11Ie / erat* 9Fb ,9Fm ,10Fc ,11Fd / ideo ‘antiquum’ addidit quasi et illis Elysii contingerent campi si eis annorum non derogata esset uetustas 1129 9Fk antiquum nobile 9Fk,9Fm / carum 9Fk / uetustum non magnum laudis enim causa pulcherrima 11Fd Teucri cum 11Fa / ‘fratrem’ pro ‘fratre’ idem ‘Teucrum’ pro ‘Dardano’ 10Fc pulcherrima hoc est 9Fm / scilicet 11Ie / efexegesis 9Fk / explanatio precedentium rerum 9Fm proles progenies 9Fk,10Fc / reges Troianorum qui de progenie Teucri descenderunt 11Fa * erat add. illic 9Fm 649 magnanimi heroes nati melioribus annis, magnanimi magnum animus 9Fk / magnanimorum 11Ie / et alii ibi sunt 11Fa heroes uiri fortes 9Fb,9Fk,10Fc,11Fa / Troiani 11Fd melioribus annis seculis 11Fd / ad comparationem praesentium 9Fb,9Fm / in quibus non est Troia destructa 11Ie / plerumque enim hominum uirtus decoloratur temporis in felicitate 1130 9Fk / felicioribus comparationem presentium. plerumque enim in felicitate temporis uirtus decoloratur 11Fa 650 Ilusque Assaracusque et Troiae Dardanus auctor. Ilusque est ibi 11Fa / Capis pater 9Fb / Troiani reges fuerunt 1131 9Fb,9Fk / duo fratres fuerunt et Troianorum reges 11Fd / filii uel nepotes Dardani 11Ie / rex Troianorum a quo Ilium dictum est Ascaracusque auus Anchise pater Capis 11Fa auctor conditor 11Fa 651 arma procul currusque uirum miratur inanis; arma inania 11Fa procul a longe 11Fa / prope oculos 11Ie / aut porro i. longe ab oculis aut prope 9Fk / Procul quando deriuatur a ‘pro’ interpretatur ‘longe’ quando non uero componitur a ‘prope’ et ‘oculos’ tunc ponitur prope parte 1132 11Ie miratur alia lectio ‘mirantur’ 9Fm,11Ie / Aeneas 9Fb,9Fm,10Fc,11If / Aeneas et Sibilla 9Fm,10Ea,11Ie / ibi 11Fa / subaudi Aeneas i. mirabatur habere mortuos quod apud superos incolomes habent 1133 11Fd

1128 Ser. Aen. 6,646 1129 Ser. Aen. 6,648 1130 Ser. Aen. 6,649 1131 Ser. Aen. 6,650 1132 vide Aen. 6,10; Ser. Aen. 3,13 : procul est quasi porro ab oculis. 1133 Don. Aen. 6,651

275 uirum uirorum fortium* 9Fk,10Fc,11Fa inanis uacuas 9Fk / uacuas utpote umbras ipsorum 11Fa / quia sine corpore erant 11Ie / accusatiuus 9Fj,11Fd * fortium cancell. 9Fk,10Fc 652 stant terra defixae hastae passimque soluti stant ibi 11Fa terra in 9Fk,9Fm,11Fa,11Ie defixae hastae inanes 9Fk,9Fm,11Fa,11Fd / illorum 11Fa passimque ubique 9Fj ,10Ea ,11Fa ,11Ie / late 10Fc ,11Fd soluti disligati 11Fa / liberi ab hominibus 9Fm / hec omnia erant ibi quia sic tunc homines excercebant ea sicut quondam dum uiuerent 11Ie 653 per campum pascuntur equi. quae gratia currum equi inanes 9Fj,9Fm,10Fc / eorum 11Fa quae qualis 9Fm,10Fc gratia cura 10Ea / uoluntas 11Fa / honestas 9Fb,11Fd / amor uel studium 11Ie / uidelicet 10Fc currum curruum 9Fk,10Ea,11Fa,11Ie / pro curruum detraxit unum ‘u’ licencia 1134 11Fd 654 armorumque fuit uiuis, quae cura nitentis fuit eadem sequebatur eum in morte 11Ie quae et 11Fa cura fuit eis* 9Fk ,10Fc ,11Fa ,11Ie nitentis pingues 1135 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,11Fa,11Fd / splendentes 11Fa / sunt 10Fc / accusatiuus 11Fd / ab eo quod sequitur id quod precedit 1136 9Fk * eis illis 11Fa 655 pascere equos, eadem sequitur tellure repostos. eadem cura 9Fb,9Fj,9Fk,10Ea,11Fd,11Ie / gratia 9Fm,11If / uoluntas 11Fa sequitur illos 11Fa tellure in 9Fj ,11Fd ,11Ie repostos sepultos 9Fk,10Ea,10Fc / secretos 11Fd / mortuos 11Ie / sepultos in inferno siue in campis Elisiis 9Fm / sepultos i. quae uoluntas et quod desiderium fuit illis apud superos eadem illis apud inferos est 11Fa 656 conspicit, ecce, alios dextra laeuaque per herbam conspicit Eneas 9Fk,9Fm,11Ie alios uiros 11Fa dextra in 10Fc / undique 11Fa laeuaque quibus erat eadem cura que et apud superos 11Fa 657 uescentis laetumque choro paeana canentis uescentis comedentes 9Fk,11Ie / epulantes 11Fa / uescentes 11Ie / Reficientis scilicet comuiuium celebrantis et praeter epularum leticiam* hilaritatem suam festis etiam cantibus protestantes 1137 11Fd laetumque conspicit 9Fm,10Ea / per omnia intellegendum que gratia uiuis fuit audere sequitur tellure repostos 11Fa

1134 Ser. Aen. 6,653 1135 Ser. Aen. 6,654 1136 Ser. Aen. 6,654 1137 Don. Aen. 6,657

276 choro cum 9Fj,11Ie / chorum 11Fd paeana laudes** Apollinis 9Fk,9Fj,9Fm,10Fc,11If / Pean i. Apollo. peana laudes Apollinis 10Ea / Phebi laudes 11Ie / Peana dicitur Apollo inde peana laudes Apollinis 9Fb / laudes Apollinis proprie quod nunc congruit propter ‘lauris nemus’ abusiue sacra omnium deorum 1138 11Fd canentes chorus est equalium cetus uel cetus circulariter canentium 11Ie * leticiam lege laetitiam 11Fd ** laudes laus 9Fk 658 inter odoratum lauris nemus, unde superne odoratum odorum 1139 9Fb,9Fj,9Fk,11Fa,11Fd / odoriferum 10Ea,11Ie unde a 9Fk,11Ie / ex quo nemore 11Fa,11Ie / de illo campo 9Fm superne b 9Fk / d 11Ie / ad superos 9Fb,9Fk,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11If / ad superna 9Fj / aduerbium 10Ea,10Fc,11Fd,11Ie / usque ad superos quia ad uiuos progreditur 11Ie 659 plurimus Eridani per siluam uoluitur amnis. plurimus c 9Fk / b 11Ie / magnus 9Fk,11Fa,11Ie / maximus 9Fm / longus 9Fb / multus 9Fj Eridani g 9Fk / h 11Ie / Padi 11Fd / Padusque alii ad inferos descendit 9Fb / Eridanus fluuius est 10Fc / per populos et lauros 11Ie / Eridanum Aratus in celo esse dicit haud longe a ceto. hic et in terris est qui in Italia i. in Venetia Padus uocatur. quem alii etiam ad inferos uolunt tendere. alii nasci apud inferos et exire in terras. nominatur enim ab Eredo filio solis qui in ipsum cecidit. fulminatus et appelatus est Pheton a luce ardoris sui sorores enim ipsius flendo ipsum in populos uerse sunt 1140 11Fd / Siluam Heri uocat populos et lauros quia in Heridano silue plurime habundant tales arbores non quod per siluam hic fluuius decurrat sed per tales arbores quales sunt in hoc fluuio. Vel aliter infernum mare dicitur mare Tirrenum supernum uero Adriaticum inter hec duo maria est quidam mons Appeninus a Sicilia usque Alpes extensus. a quo monte plura oriuntur flumina quedam uersus infernum alia uersus supernum mare properantia hinc etiam Heridanus fluuius qui et Padus dicitur originem habet. qui primo contra infernum mare progreditur deinde obliquando redit et influit in supernum ideoque ab inferis usque ad superos prosilire peribetur et secundum hoc sic construetur: unde plurimus amnis Heridani superne uoluitur per siluam et erit transitio pro intransitione sicut urbem ‘Pataui’ pro ‘Patauum’ 11Ie per f 9Fk ,11Ie siluam g 11Ie uoluitur e 9Fk,11Ie amnis d 9Fk / c 11Ie / populos 9Fk / fluuius 11Fa 660 hic manus ob patriam pugnando uulnera passi, hic illic 9Fm,10Fc / ibi multitudines hominum 11Fa manus multitudo 9Fb,9Fk,9Fm,11If / erat 9Fb,11Fd / sunt 11Ie / esset 11Ie / illorum 11Ie Multitudo uel collectio. in maxima enim gloria sunt qui pro patria pugnantes obierunt ut e contrario sunt in maximo crimine proditores 1141 11Fd

1138 Ser. Aen. 6,657 1139 Ser. Aen. 6,658 1140 Ser. Aen. 6,659 1141 Ser. Aen. 6,660: ‘manus’, id est multitudo eorum qui ob patriam passi sunt vulnera: et est figurate

277 ob propter 9Fm ,11Fa ,11Fd patriam suam 11Fa pugnando erat 10Fc / quae 11Ie passi qui sunt* 9Fb,9Fm,11Fd,11Ie / sunt illi qui sunt passi 10Fc / qui fuerunt 11Fa * qui cancell. 9Fb,11Ie 661 quique sacerdotes casti, dum uita manebat, quique fuerunt 9Fj,10Fc,11Fa,11Ie / hic erant 11Ie / et illic erant sacerdotes qui fuerunt 9Fm / casti qui fuerunt casti dum in uitae communione uersarentur 1142 9Fk uita dum 9Fm,10Fc manebat illi sunt 11Fa 662 quique pii uates et Phoebo digna locuti, quique fuerunt 9Fj,11Ie / sunt 9Fm / ibi sunt illi 11Fa pii religiosi 11Fa uates uaticinantes 1143 9Fk / uaticinatores 11Fd / diuinantes 11Ie digna uera 9Fm locuti nam multi mentiebantur 9Fm / uera carmina nam multi falsa commentabantur 10Ea / ueredici qui talia loquebantur qualia decebat Apollinem ibi 1144 9Fk / qui uera carmina locuti sunt que Apollinem decerent 11Fa / Qui instructi literis poetae Phoebo carmina dignissima protulerunt 1145 uel ueredici qui talia loquebantur qualia decebat Apollinem 11Fd 663 inuentas aut qui uitam excoluere per artis inuentas et ibi sunt illi 11Fa / qui erudierunt et ornauerunt uitam per inuenta artificia significat autem philosophos 1146 11Fd / qui tota uita sua studuerunt in liberalibus artibus 11Ie / Hic sunt qui fuerunt pii uaticinantes qui erudiuerunt et ornauerunt uitam per inuenta artificia i. per filosofiam 11Fa qui hic sunt 9Fk uitam suam 11Ie / bonam 11Ie excoluere operare 11If / deduxerunt filosophos significat qui philosophie studuerunt 11Fa artis liberales 11Ie 664 quique sui memores aliquos fecere merendo: quique hic sunt illi 9Fk / ibi sunt 11Fa aliquos qui 9Fk merendo prestando beneficium* 9Fb,9Fj,9Fk,11Fa,11If / doctrinam tribuendo 9Fm / prestando doctrinam 10Fc / merit bono et inherendo 11Ie / qui aliis humanitatem impenderunt propter sui memoriam 1147 11Fa / bene merendo per sua bona acta fecerunt nos memor suorum bonorum ubi sunt sancti 11Ie / Prestando hoc est quod

dictum (…) nullam enim maiores nostri artem esse voluerunt, quae non aliquid reipublicae commodaret. unde Vergilius hoc per transitum facit: nam dicendo puniri patriae venditores, contra praemia defensoribus solvi, nihil aliud nisi fugienda vitia et sectandas docet esse virtutes. 1142 Ser. Aen. 6,661 1143 Ser. Aen. 6,662 1144 Ser. Aen. 6,662: veredici, qui talia loquebantur, qualia decebat Apollinem. multi enim mentiebantur (…) 1145 Don. Aen. 6,662 1146 Ser. Aen. 6,663 1147 Ser. Aen. 6,664: et qui aliquos sui memores fecere praestando (…)

278 conditionis humane memores aliquos beneficiorum largitionibus promeruerunt 1148 11Fd * beneficium cancell.11If , beneficia 9Fj,9Fk, eis beneficia 11Fa 665 omnibus his niuea cinguntur tempora uitta. omnibus datiuus est 11Fa / omnibus quos enumerauit albe uitte petebant de capite 1149 per quas eos ostendit promeruisse diuinos honores 1150 11Fd his de 9Fj,10Fc / supra dictis 9Fb niuea candida 9Fk / candida per quod ostendit eos promeruisse diuinos honores 11Fa tempora per 11Ie 666 quos circumfusos sic est adfata Sibylla, circumfusos in giro 9Fb / in circuitu* 11Fa,11Ie / in gyro manentes uel undique sparsos 9Fm / in giro stantes 11Fd / * circuitu add. stantes 11Fa 667 Musaeum ante omnis (medium nam plurima turba Musaeum hic fuit filosofus 9Fk / teologus 10Ff / Orpheum 11If / uates fuit discipulus Orphei 11Ie / proprium est 11Fd / Theologus fuit i. dei cultor iste post Orpheum. et uarie sunt opiniones de hoc. nam eum alii Lune filium alii Orphei uolunt cuius eum constat fuisse discipulum. nam apud ipsum primum carmen scripsit quod appelatur crater 1151 11Fd / Museum proprium nomen est. fuit autem teologus i. dei cultor post Orpheum. de hoc uariae opiniones sunt nam alii uolunt eum Lunae filium alii Orphei cuius discipulus fuit cui et carmen scripsit quod dicitur crater 10Ea ante et 11Fa omnis affata est 9Fk,9Fm,10Fc / parentesis 9Fm / accusatiuus 11Fd / in tantum ceteris celsior fuit ut eius humeri apparerent cum esset multitudine circumdatus coetu 1152 11Fd nam in medium ceterorum stat propter honorem 11Fa 668 hunc habet atque umeris exstantem suspicit altis): hunc Platonem circumdat 9Fb / circumdat 10Ea,11Fd / Plato Platonem latum inde dictus. Plato a latitudine humerorum adferat 1153 9Fb / per hunc denotat Platonem qui in musica satis ualuit unde Museus dicitur qui in musices exuperauit 11Ie habet Museum 9Fk,11Fa umeris suis 9Fb,11Fa exstantem eminentem* 9Fb,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd,11If / excedentem alios 11Ie suspicit sursum aspicit 9Fk / proicit 10Fc / illum 11Fa / eum 11Ie * eminentem add. super 10Fc 669 ‘dicite, felices animae tuque optime uates, dicite ó 9Fm,10Fc,11Fa,11If,11Ie / mihi 11Fa felices que post depositam uitam talibus locis et deliciis uterentur 1154 11Fd tuque ó 9Fm,11Fa,11Ie,11If / Musee 11Fa,11Ie / dic 9Fm,10Fc,11Ie uates hoc loco esse Sibillam iam a numine derelictam 9Fk /

1148 Don. Aen. 6,664 1149 Don. Aen. 6,665 1150 Ser. Aen. 6,665: per quod eos ostendit meruisse divinos honores, ut diximus supra (Aen. 6,648) 1151 Ser. Aen. 6,667 1152 Don. Aen. 6,667 1153 Ser. Aen. 6,668: quasi philosophum, ac si diceret Platonem: adludit enim poeta. namque Plato ab umerorum dictus est latitudine. athleta enim fuit, qui post omnium victoriam se philosophiae dedit. 1154 Don. Aen. 6,669

279 Museus hoc est quia theologus fuit. et sciendum hoc loco Sibillam iam a numine derelictam. unde et interrogat quod alias non faceret 1155 11Fd 670 quae regio Anchisen, quis habet locus? illius ergo Anchisen bene per generalitatem transit ad specialitatem ut facilius possit impetrare propter quem uenimus 1156 11Fa quis et 11Ie illius ergo propter illum 9Fj,9Fm,11Fd / causa illius 1157 * 9Fj,10Fc,11Ie / nomen indeclinabile est 11Ie / ‘Ergo’ coniunctio fuit sed per accentus mutationem transiit in aduerbium. multi male putant nomen esse indeclinabile et dicunt esse pro ‘causa’. causa autem nomen est quod ponitur pro ‘ratione’ 1158 11If,11Fd * illius cancell . 10Fc 671 uenimus et magnos Erebi tranauimus amnis.’ uenimus huc 11Fa magnos nouem 11Fa / aut magna fluenta aut quia nouem sunt quae odiosum fuerat memorare per singula 1159 11Fd tranauimus transnauimus 9Fm,10Fc,11Fa amnis flumina inferni 11Fa / accusatiuus 11Fd 672 atque huic responsum paucis ita reddidit heros: huic Sibille 9Fb,9Fk,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie paucis uerbis 9Fk ,9Fm ,10Fc ,11Fa ,11Fd / dictis 11Ie heros Museum 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Ie 673 ‘nulli certa domus; lucis habitamus opacis, nulli nostrum 9Fj,11Ie / homini 11Fa / datiuus 11Fd certa est 9Fm,10Fc,11Fd,11Ie domus habitatio 11Fa / apud inferos 11Fa / abitatio quam animae tamdiu certam habent quamdiu in corporibus sunt. post quorum solutionem uagantur pro uitae merito in circulis 1160 11Fd lucis siluis 11Fd opacis in 9Fj,10Fc,11Fa / densis 9Fm,11Fd / delectabilibus 11Ie 674 riparumque toros et prata recentia riuis toros sedilibus 9Fb / colles 9Fk / locos 9Fm / loca 10Fc recentia uirentia 9Fj,9Fk / splendentia 11Ie / uirentia causa scilicet riuorum 1161 9Fm,11Fd riuis de riuis 11Fa / decursus aque 11If

1155 Ser. Aen. 6,669 1156 Ser. Aen. 6,670: bene et generalitatem requirit et speciem, quo possit facilius invenire: nam locus in regione est. 1157 Ser. Aen. 6,670 1158 Ser. Aen. 6,670 1159 Ser. Aen. 6,671 1160 Ser. Aen. 6,673 1161 Ser. Aen. 6,674

280 675 incolimus. sed uos, si fert ita corde uoluntas, incolimus habitamus 9Fk,10Fc / inhabitamus ripas 11Fa ita tam magnam uoluntatem uiuendi Anchisen habens 11Fa corde in 9Fb ,9Fj ,11Ie uoluntas uestra 11Ie 676 hoc superate iugum, et facili iam tramite sistam.’ superate transite 9Fb,9Fk,9Fm / ascendite 11Ie / transcendite hunc montem 11Fa / transite istum montem 11Fd iugum montem 9Fb,9Fm / collem 9Fk facili uia 9Fk / leui itinere 11Fa sistam uos 9Fk,11Ie / praesentabilis sistam i. reddam 9Fm / statuam uos uel ducam 11Fd 677 dixit, et ante tulit gressum camposque nitentis dixit Museus 9Fk ,9Fm ,11Fa ,11Ie tulit praetulit 9Fm ,10Fc / ante gressum 9Fk / precessit ignaros ut illis facilitatem itineris demonstraret 1162 11Fd nitentis splendentes 9Fk,11Fa / fertiles 11Fd / accusatiuus 11Fd 678 desuper ostentat; dehinc summa cacumina linquunt . desuper de illo iugo 11Fd ostentat Museus 9Fk / frequenter ostendit 9Fk / monstrat 9Fj / eis 11Ie / monstrauit illis subiectam camporum nitentium latitudinem 1163 11Fd summa in summitate montis ascendere 11Fa cacumina cliui illius 11Ie linquunt Aeneas et Sibilla 9Fb,11Fd,11Ie / Eneas et Sybila 9Fk / derelinqunt et ad planiora loca tendent 11Fa / plana descendunt relicto colle 1164 11Fd 679 At pater Anchises penitus conualle uirenti Anchises a 11Ie penitus d 11Ie / ualde* 9Fb ,9Fj ,9Fk ,10Ea ,11Fd conualle g 11Ie / in planitie 9Fm,10Fc / remotus 11Fa uirenti f 11Ie / in 9Fb,11Ie * ualde add. introrsus 10Ea 680 inclusas animas superumque ad lumen ituras inclusas e 11Ie / a multitudine* separatas 9Fj,9Fm,11Fa / a multitudine separatas quo facilius agnoscerentur 1165 11Fd animas c 11Ie superumque superorum 11Ie ad i 11Ie ituras h 11Ie / eas 11Ie / reuersuras in corpora 11Fa / animas incorporandas 11Ie * a multitudine cancell. 9Fj 681 lustrabat studio recolens, omnemque suorum lustrabat b 11Ie / circumibat 9Fj,9Fk / circuibat 9Fb,10Ea,11If / Circuibat uel libenter oculis ac mente considerabat. lustrabat enim dicendo oculis

1162 Don. Aen. 6,677 1163 Don. Aen. 6,678 1164 Ser. Aen. 6,678: non ‘linquit’; hoc enim dicit: Aeneas et Sibylla perducti ad summum, in plana descendunt. 1165 Ser. Aen. 6,680

281 pertinet. recolens ad animi intentionem 1166 11Fd studio studiose 1167 9Fj ,9Fk ,10Ea ,11Fd / suo 11Fa ,11Ie recolens tractans 9Fm,10Ea,11Fd / retractans 1168 * 9Fk,11Fa / reminiscens eas 11Ie suorum parentum 9Fk / posteros suos 11Fa / qui erant futuri sui 11Ie / qui propter spem feliciorem Rome rei publice in lucem fuerant cum omni prosperitate uenturi 1169 11Fd * retractans add. illas 11Fa 682 forte recensebat numerum, carosque nepotes forte fortuito 11Ie recensebat numerabat 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11If / enumerabat 11Ie / Anchises 9Fk numerum multitudinem 9Fb,11Fd carosque Omnes gradus tetigit future posteritatis qui Aeneae et Ascanii tempora secuturi uiderentur 1170 11Fd nepotes futuros 9Fb / posteros 1171 9Fk / suos 11Fa 683 fataque fortunasque uirum moresque manusque. fataque Anchises 9Fk / qui morte erant perituri 11Ie fortunasque recensebat Anchises 9Fk / diuitias 10Ea / felicitates 11Fa / euentus 11Ie / felicitas enim aut fatalis est aut fortuita aut ex uirtute descendit 1172 11Fd uirum uirorum 11Fa moresque leges 10Ea / habitus 11Fa manusque multitudo 9Fb / multitudinem 9Fj / uirtutes 10Ea / fortitudinem s. illorum 11Fa / uirtutes uel cetus 11Ie 684 isque ubi tendentem aduersum per gramina uidit isque Anchises 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie,11If / Prior inducitur Anchises uidisse Aeneam ut demonstraretur intentio expectantis uel quia cum plurimi fuit et tegebatur nemorum amoenitate 1173 11Fd aduersum contrapositum 9Fm / (e) regione positum 11Fa / contra se 9Fb,11Fd / aduersum se 11Ie gramina loca amena 9Fm / prata 10Fc / herbam 11Fa 685 Aenean, alacris palmas utrasque tetendit, alacris letus 9Fj,10Fc,11Ie,11Fa / ipse alacris 1174 Anchises 9Fk / ipse alacris cupidus 11Fd 686 effusaeque genis lacrimae et uox excidit ore: effusaeque sunt 9Fj ,9Fk ,10Fc ,11Fa ,11Ie genis de 9Fj / per 11Ie / a palpebris 1175 9Fb,9Fk,11Fd / ipsas partes genas uocamus que sub oculis rigamus 10Fc excidit exiuit 9Fm / recessit 9Fb,9Fm,11Fd / quasi seni 1176 9Fb,11Fd / excidit non potuit

1166 Don. Aen. 6,681 1167 Ser. Aen. 6,681 1168 Ser. Aen. 6,681 1169 Don. Aen. 6,681 1170 Don. Aen. 6,682 1171 Ser. Aen. 6,682 1172 Ser. Aen. 6,683 1173 Don. Aen. 6,684 1174 Ser. Aen. 6,685 1175 Ser. Aen. 6,686 1176 Ser. Aen. 6,686

282 loqui pre gaudio 10Fc / elapsa est utpote genis senis 11Fa ore ab 9Fj ,11Ie 687 ‘uenisti tandem, tuaque exspectata parenti uenisti b 9Fk / ó Aenea 11Ie / ó nate 9Fm / uerba Anchise ‘o nate’ 11Fa / et dixit 10Ea tandem locutus est 11Ie / ad affectum pertinet desiderantis 1177 * 9Fk,11Fa,11Fd exspectata probata 9Fm,11If / Probata uel separata. hoc autem dicit tua pietas mihi semper probata nunc etiam ‘iter durum’ uicit scilicet inferorum 1178 11Fd parenti patri 9Fb / quasi a patre 11Fd / nostri 11If / mihi 11Ie / a parente i. a me ablati- uus 9Fm / mihi probata 11Fa * desiderantis expectantis 11Fa 688 uicit iter durum pietas? datur ora tueri, iter scilicet inferorum 11Fd / inferni 11Ie datur conceditur 9Fb,9Fm,11Fa,11Fd / mihi 11Ie tueri ut uideat 9Fk / uidere 11Ie / tua ora 10Fc / intueri 11Fa 689 nate, tua et notas audire et reddere uoces? nate fili 10Fc / ó 9Fk,10Ea,10Fc,11Fd,11If,11Ie notas uoces 9Fb / tuas ó Aeneas 10Fc audire a te 9Fb / familiariter loqui 1179 * 9Fk,11Fa,11Fd uoces tuo parenti notas 10Fc * loqui add. tecum 11Fa 690 sic equidem ducebam animo rebarque futurum sic ubi uenires ad me 11Ie equidem certe 11Fa ducebam estimabam 9Fb,9Fm,10Ea / sperabam 9Fk / uolebam 9Fm / cogitabam 10Fc,11If / agitabam 11If / sic meditabar 11Fa / considerabam 11Ie animo in 10Ea,11Fa rebarque arbitrabar 1180 9Fb,9Fk / estimabam 9Fj,10Fc,11Fa,11If / esse 9Fb,11Ie / estimabam te uenturum ad me 11Fa / aestimabam te esse uenturum 11Fd futurum te 9Fk,11Fa,11Ie / ad me 11Ie 691 tempora dinumerans, nec me mea cura fefellit. tempora quibus tu uenire deberes 11Fa / annos 11Ie dinumerans mensurans 9Fk / computans 10Fc / ego 11Ie / dinumerare autem tempora est aestimare quando quid possit impleri 1181 11Fd mea tu uocatiuus 9Fm / ó tu Enea 10Fc / nec decepit 9Fk / non decepit me filius meus 1182 11Fa / qui iuxta meam estimationem uenisti 1183 11Fd / per se plenus est et aeternus quia simplex omnia enim sintheta 9Fm fefellit decepit 10Fc

1177 Ser. Aen. 6,687 1178 Ser. Aen. 6,687 1179 Ser. Aen. 6,689 1180 Ser. Aen. 6,690 1181 Don. Aen. 6,691 1182 Ser. Aen. 6,691: nec decepit me dulcissimus filius (…) 1183 Don. Aen. 6,691

283 692 quas ego te terras et quanta per aequora uectum quas per 9Fm,10Ea,11Fa / per quantas 11Fd / admirando 10Ea,11Fd / admiratiue dicit 11Ie quanta per 9Fm aequora maria 10Fc uectum portatum 10Fc / deportatum 11Fa / patrie eius ingemit casibus 1184 9Fk 693 accipio! quantis iactatum, nate, periclis! accipio uideo et suscipio 11Fa quantis a 11Fd iactatum fatigatum 9Fb,11Fa / sacrificatum 9Fk / deportatum 10Fc nate ó 9Fj,9Fk,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie,11If periclis periculis 10Fc 694 quam metui ne quid Libyae tibi regna nocerent!’ quam ualde 9Fj,11Fa / nimium 9Fm / quantum 9Fb,10Ea,10Fc,11Ie,11If / quantum timui hoc est nimium 11Fd metui ego 9Fk,11Fa / timui 10Fc quid aliquid 9Fb,11Fa,11Fd Libyae Africe 9Fm,10Fc,11Fa / Cartaginensis 9Fb / Cartaginis 9Fj 695 ille autem:‘tua me, genitor, tua tristis imago ille ait 9Fb ,9Fj ,9Fm ,10Fc ,11Fd ,11Ie ,11If / Eneas 9Fb ,9Fj ,9Fk ,9Fm ,10Ea ,11Fd ,11Ie ,11If / autem Aeneas respondit 11Fa genitor ó 9Fj,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie,11If tristis terribilis 9Fb / seuera terribilis 1185 9Fm,9Fk,11Fd / ipallage 10Fc / terribilis minax 11Fa / non quia tristis esset sed quia tristes homines faciebat 10Fc imago per geminationem hanc notat insistentiam patris 11Ie 696 saepius occurrens haec limina tendere adegit; occurrens mihi 11Fa,11Ie haec scilicet ad fauces inferni 9Fm limina ista 10Fc / ad 11Fa,11Ie / inferorum 11Fa tendere adire 11Fd adegit coegit* 9Fb,9Fm,11Fd,11Ie,11If / compulit 9Fj,9Fm,11Fa / fecit 10Fc / suasit 10Ea * coegit add. me 11Ie 697 stant sale Tyrrheno classes. da iungere dextram, stant hoc addit ex habundanti 11Ie sale mare 9Fb ,10Fc ,11Fd Tyrrheno in 9Fj,11Fa,11Ie / in portu Italie 11Fa classes meae 11Fa,11Fd,11Ie / naues 11Ie da permitte 9Fm,11Fd / iungere coniungere 10Fc / meae 11Ie / dextre meae 11Fa dextram tuam 11Fa,11Ie / signum pacis 10Fc / affectionis ea indicare de quibus non interrogatur 1186 9Fk

1184 Ser. Aen. 6,692 1185 Ser. Aen. 6,695 1186 Ser. Aen. 6,697

284 698 da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro.’ genitor ó 11Fa,11Ie,11If / Anchise 10Fc amplexu pro amplexui uel ab amplexu 9Fm subtrahe subtraas 11Fa nostro a 11Ie 699 sic memorans largo fletu simul ora rigabat. sic taliter 11Fa memorans Eneas 9Fk,11Fa,11Ie / dicens 10Fc / loquens 11Fa largo cum 11Ie / abundantia lacrimarum propter gaudium 11Fa fletu nato ex gaudio 1187 9Fb,11Fd simul statim mox 9Fm ora sua 11Fa rigabat made faciebat 9Fm,10Fc / fundebat 11If 700 ter conatus ibi collo dare bracchia circum; ter sepius 11Fd,11If conatus temptatus 10Fc / est 11Fa,11Ie / finitus pro infinito 1188 11Fd collo ex 11Ie / illius 11Fa bracchia sua 11Fa circum in circuitu 9Fj 701 ter frustra comprensa manus effugit imago, frustra nequiquam 10Fc / inutiliter 11Fa comprensa est 11Ie / quia umbra erat 11Fa manus ex 11Ie / quasi a manibus 9Fb / per manus 9Fj / Aenee 9Fm / eius 11Fa effugit abscondit 10Fc imago utpote anima 9Fm / illius 11Fa / Anchisis 11Ie 702 par leuibus uentis uolucrique simillima somno. par similis 10Fc,11Fa,11Fd / qui imago erant 11Fa,11Fd / qui fuit 11Ie uolucrique ueloci 9Fj,11Fa,11Fd / erat 11Fa somno comprensa 10Fc 703 Interea uidet Aeneas in ualle reducta interea dum hoc ageret 11Fa reducta humili 9Fb,9Fm,11Fd / remota 9Fm,11If / reposita 9Fm / ualle secreta 11Ie / in remotiore parte uallis 11Fa 704 seclusum nemus et uirgulta sonantia siluae, seclusum secretum 9Fm / reclusum 10Fc / separatum 11Fa / clausum 11If / diuisum 11Ie uirgulta uidet 9Fb,11Fa / uiderit 11Ie / uirge tue circa arborem solite nascere 10Fc siluae siluas 11Fa / per ripas s. fluminis 11Fa / quae erant iuxta ripam 11Fd 705 Lethaeumque domos placidas qui praenatat amnem. Lethaeumque fluuium 10Fc,11Ie / uidet 9Fb,11Fa,11Ie / fluuium obliuiosum ergo Loetheus est obliuio mortis 1189 11Fd

1187 Ser. Aen. 6,699 1188 Ser. Aen. 6,700 1189 Ser. Aen. 6,705: (…) ergo Lethaeus est oblivio, morti semper vicina. Prob. Georg. 1,78: ‘lethaeum’ somnum dicit eo, quod excutiat memoriam sopitis. Λήθη est enim

285 domos campos 11Fa,11Fd / abitacula eorum 11Ie placidas humiles 11Ie / quietas 11Fa / Elisios 11Fa,11Fd praenatat preterfluit 1190 9Fj,11Fd / et uidet 9Fm / natat 11Ie / lustrat dominos placidas 11Ie / e contrario dictum est nos enim natamus non aquae 1191 11Fd amnem fluuium 10Fc 706 hunc circum innumerae gentes populique uolabant: hunc Loetheum 9Fj / amnem 9Fb,11Fd / fluuium 11Fa,11Ie innumerae inumerabiles 11If / innumerarum gentium et populorum animae 1192 11Fd uolabant currebant 11Ie / cum impetu currebant 11Fa 707 ac ueluti in pratis ubi apes aestate serena ac uolabant* 9Fm,11Ie,11If / uolant 10Fc / ita festinabant et cum impetu currebant ad illum fluuium animae 11Fa ubi quando 9Fm / postquam 11Ie aestate in 11Ie serena uelut uidentur uolare apes 9Fm * uolabant add. sic 11Ie 708 floribus insidunt uariis et candida circum floribus datiuus 11Fd insidunt manent 11If 709 lilia funduntur, strepit omnis murmure campus. funduntur ruunt 9Fm / coadunantur 11Fa / sparguntur 11Ie / apes 9Fk,11Ie strepit sonat 9Fb,11Fa,11Fd / resonat 9Fk murmure de 9Fj,11Ie / apium 11Fd / multitudinis apum 9Fm / illorum 11Fa / eorum 11Ie 710 horrescit uisu subito causasque requirit horrescit cum stupore miratur 9Fm,11Fd / expauescit et ammiratur 11Fa subito cum hoc subito uidisset 11Fa uisu hoc 11Ie / illorum 11Fa causasque uolandi 9Fb / currendi ad flumen 11Ie 711 inscius Aeneas, quae sint ea flumina porro, inscius ipse 11Fa quae requirit 9Fb,11Ie porro longe 9Fj,10Ea / longe remota 1193 9Fk,9Fm,11Fd / Grecum aduerbium 1194 10Fc,11Fd / longe positus ab illo fluuio et ideo hoc quia iuuenis erat 11Fa / Hoc quod dicit ‘porro’ notat quod licet anima in corpore habeat obliuionem precipue tamen in senibus apparet. illi enim et proxime et longinque facta obliuiscuntur sepius. ideoque ‘porro’ ab Enea flumen dicitur significans quia cum esset iuuenis longe aberat ab eo senectus in qua plurimum dominatur obliuio 11Ie

oblivio. 1190 Ser. Aen. 6,705 1191 Ser. Aen. 6,705 1192 Ser. Aen. 6,706 1193 Ser. Aen. 6,711: longe remota: et est Graecum adverbium. bene autem Aenean longe a Lethaeo facit, quia adhuc iuvenis est. 1194 Ser. Aen. 6,711

286 712 quiue uiri tanto complerint agmine ripas. quiue qui sint 9Fm / uel 11Fa / et 11Ie uiri sunt 11Fa agmine cursu uel impetu 9Fb,11Fd,11If / tanta multitudine 11Fa ripas fluminis 11Ie / Lethei fluminis 11Fa 713 tum pater Achises: ‘animae, quibus altera fato pater Aeneae 11Fa Anchises ait 9Fb,9Fj,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd,11If / dixit 9Fk / respondit 11Fa / inquit 11Ie animae multitudine 11Fa / sunt 11Fa,11Ie / Iste animae sunt primis exempte corporibus eius fati ut secunde luci et alteri corpori debeant reddi. hae ueniunt ad Loetum fluuium quem cernis. eius enim natura talis est ut quisquis ex eo potauerit quicquid apud superos gestorum suorum memorie retinere perdat 1195 . nullus enim iterum uoluisset post mortem ad lucem uenire si teneret in recordatione quae in uita persenserat 11Fd quibus animabus 9Fb,9Fk,9Fm,11Fd / animis 11Ie altera quia iam incorporate fuerant 11Ie fato fataliter 9Fm,10Fc,11Fa / prefatus 9Fj / euentu 9Fm / scilicet uoluntate deorum 11Fa 714 corpora debentur, Lethaei ad fluminis undam corpora quae fataliter ad alia transire debent corpora 11Fa debentur incorporande sunt 11Ie Lethaei fluuii 11Ie 715 securos latices et longa obliuia potant. securos qui securos faciunt 1196 * 9Fb,9Fk,9Fm,11Fa,11Fd / obliuiosos 11Fd / sequestrantes a cura 11Ie longa maxima 11Ie potant ille anime 9Fk,11Ie / Per quos latices obliuiscuntur mala que in presenti uita passe sunt unde secure quodam modo et absque sollicitudine de presentibus molestiis perseuerant. aliter namque nullo modo incorporari uellent. reminiscendo angustias quas in corpore passe sunt 1197 11Ie * faciunt reddunt 10Ea, add. potantes 11Fa 716 has equidem memorare tibi atque ostendere coram has animas 9Fm,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie equidem ego 9Fk / certe 11Fa coram palam 9Fk,11Ie / manifeste 9Fm,11Fd / inpresenti 11Fa

1195 Don. Aen. 6,717 1196 Ser. Aen. 6,715 1197 Ser. Aen. 6,714: si anima aeterna est et summi spiritus pars, qua ratione in corpore non totum videt, nec est tantae prudentiae tantaeque vivacitatis, ut omnia possit agnoscere? quia cum coeperit in corpus descendere, potat stultitiam et oblivionem, unde non potest implere vim numinis sui post naturae suae oblivionem. obliviscitur autem secundum poetas praeteritorum, secundum philosophos futuri: unde medium tenuit dicendo ‘oblivia’. docent autem philosophi, anima descendens quid per singulos circulos perdat: unde etiam mathematici fingunt, quod singulorum numinum potestatibus corpus et anima nostra conexa sunt ea ratione, quia cum descendunt animae trahunt secum torporem Saturni, Martis iracundiam, libidinem Veneris, Mercurii lucri cupiditatem, Iovis regni desiderium: quae res faciunt perturbationem animabus, ne possint uti vigore suo et viribus propriis.

287 717 iampridem, hanc prolem cupio enumerare meorum, iampridem dudum 9Fm / ex quo ait ‘tunc genus omne tuum ( Aen. 5,737 )’ 1198 9Fb,9Fk,10Ea / iam olim ex quo loqui cepisti 11Fa / cupio et 11Fa enumerare tibi 11Ie meorum parentum 9Fk / posterorum 10Ea,11Fd / posterorum qui de te nascituri sunt 11Fa / qui sunt futuri mea proles 11Ie 718 quo magis Italia mecum laetere reperta.’ quo ut 9Fb ,9Fj ,9Fm ,10Ea ,10Fc ,11Fa ,11Fd ,11If / ut hoc cognoscendo tu 11Ie Italia de 10Ea laetere leteris 9Fb,9Fj,10Ea,11Fa / letaberis 9Fk / Iamdudum ex quo ait ‘tunc genus omne tuum et quae dentur moenia disces’ pro letaberis i. cuius gaudii etiam particeps ero 11Fd reperta cum cognoueris qui ex te nascituri sunt 11Fa / scilicet cum scies qui sunt in Italia ex te orituri 11Ie 719 ‘o pater, anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est o uerba s. Aeneae 11Fa / ait Aeneas 10Ea,11If / Aeneas dixit 9Fk,11Ie anne numquid 10Fc,11Fa / pro an 11Ie / ‘anne’ uerbum interrogationis est 9Fm ad caelum ad superos 11Fa,11Fd,11Ie hinc ab Elisis campis 11Fa ire ex inferno 11Ie 720 sublimis animas iterumque ad tarda reuerti sublimis animas sublimium 1199 11Fa / accusatiuus 11Fd / non omnium sed sublimium animae tantum 11Fd iterumque putandum 9Fk tarda comparatione animae 10Ea / grauida et ponderata 11Fa / quae sensus animae hebetant et retardant 11Ie / ad comparationem animae dixit qua uelocius nichil est. uno enim momento potest uniuersa discurrere 1200 11Fd 721 corpora? quae lucis miseris tam dira cupido?’ lucis huius 9Fj / incorporandi 11Ie / desiderent 11If miseris animabus 11Fd / datiuus 11Fd / animabus ut ad corpora uelint reuerti 11Fa cupido est 9Fk,9Fm,10Ea / desiderium 11If / ut id desiderent propter quod sciunt se poenas dedisse scilicet uitam 1201 10Ea,11Fd 722 ‘dicam equidem nec te suspensum, nate, tenebo’ dicam ait Anchises 10Ea / Anchises respondit 11Ie / ordo est preposterus 11Fa equidem certe 11Fa suspensum sollicitum 1202 9Fb ,9Fj ,9Fk ,10Fc ,11Fa ,11Fd ,11If / incertum 1203 9Fk ,11Fd ,11If / dubium 11Fa ,11Ie / curiosum 9Fm nate ó 10Ea,11Fd,11Ie,11If In hac responsione intendit Anchises ostendere quod animae debeant incorporari et

1198 Ser. Aen. 6,717 1199 Ser. Aen. 6,720: non omnes, sed sublimium. 1200 Ser. Aen. 6,720 1201 Ser. Aen. 6,721 1202 Ser. Aen. 6,722 1203 Ser. Aen. 6,722

288 uelint et posse debeant quia partem habent diuinitatis et oportet et eis obedire uoluntati eius cum partem habent quod ostendendum dicit quod spiritus alat inter omnia animalia mundi. ‘uolunt’ quia potato Letheo fluuio iam nichil in corpore uenturum timent. ‘possunt’ quia sunt eterne unde apparet quod multotiens possint incorporari. nota preterea quia sicut nos dicimus deum patrem filium et spiritum sanctum sic philosophi dicebant summum ‘agathon’ i. patrem ‘noin’ i. filium ‘animam mundi’ i. spiritum sanctum a quo spiritu secundum eorum sententiam dicit nunc Virgilius omnia uiuificari et nutriri sed diuerso modo et hoc est ‘spiritus intus alit’ etc. nam quantum in se est omnibus equaliter suas potentias et suos effectos* tribuit i. uegetabilitatem sensualitatem et rationalitatem sed natura quorundam corporum inpediente in quibusdam nullam istarum exercet potentiam ut in saxis et lignis etc. in quibusdam unam tantum operatur i. uegitabilitatem ut in arboribus et erbis in aliis uero duas s. uegetabilitatem et sensualitatem sicut in brutis animalibus. quidem et uescunt et sentiunt. in aliis autem sicut in hominibus omnes tres operatur potentias s. uegetabilitatem sensualitem et rationalitatem et hoc ut diximus non ‘ex sui debilitate uel inpotentia sed ex diuersa diuersorum corporum facultate contingit et ideo dicit ‘quantum non corpora noxia tardant’. asserebant quoque philosophi quod quicumque prestat uitam alicui ab illo spiritu et ex illa mundi anima quasi ex quodam fonte deriuaretur sicut ab igne uno plures accendi possunt ignes et prior nullam minorationem uel exauritionem patitur sic omnis spiritus ab illo principium sum[m]it. nec tamen ipse in aliquo omnino minoratur et hoc est ‘inde hominum pecodumque’ etc. 11Ie * effectos lege effectus 11Ie 723 suscipit Anchises atque ordine singula pandit. suscipit respondet 9Fb / ad interrogata respondet 11Fa / sursum aspicit 11Fd / eum 11Ie Anchises cum hoc dixisset 11Fa ordine per 9Fm,11Ie / per ordinem* 9Fk,11Fa pandit manifestat 11Fd / illa 11Fa * ordinem add. principio 11Fa 724 ‘Principio caelum ac terras camposque liquentis principio in 9Fj,11Fa / a 9Fm,10Fc,11Fd / ante omnia scilicet 11Fa / Quatuor quidem elementa esse constat uel adferuntur celi terre maris et inferorum. sed quia apud inferos fuit qui loquebatur et agebatur de ratione superorum. idcirco trium tractatum prosequitur celi terrae ac maris addidit duo alia. sed quae in parte fuit celi solem et lunam his enim stare dicitur quicquid ad celum pertinet. et quicquid constat sub celo. et quicquid terra continet. quicquid mare complectitur. nutriri spiritu quodam abstruso et recondito et latenter gubernari eundemque spiritum per omnia esse difusum et permixtum omnibus 1204 11Fd caelum aerem 9Fk / celum pro aere et aethere posuit 11Fa,11Fd camposque maria 9Fb ,9Fj ,9Fk ,11Fa ,11Fd ,11Ie liquentis puros maria 10Fc 725 lucentemque globum lunae Titaniaque astra lucentemque pro lucibilem 9Fj / ‘lucens’ est quod aliunde inluminatur ‘lucibile’ quod per se lucet 9Fk,10Ea / ideo dicit lucentem globum ut ostendat lumina spero idem esse 11Fa / ‘lucentem’ dicit et non ‘lucibilem’ quia non a se habet lumen sed ab alio mutuatur 11Ie / Ideo usus est participio ut ostendat eam principium uel proprium lumen non habere nam

1204 Don. Aen. 6,724

289 ‘lucens’ est quod aliunde inluminatur ‘lucibile’ quod per se lucet 1205 11Fd globum rotunditatem 9Fj,10Fc Titaniaque astra solem uel stellas 9Fb,9Fj / stellas 9Fk / solaria 10Fc / septem planetas 11Ie / signa solis 11Ie /aut stellas dicit aut solem quem ut supra unum de Titanibus diximus fuisse nomine sol 1206 11Fd / aut pro sole tantum aut pro omnia sidera 10Fc 726 spiritus intus alit, totamque infusa per artus spiritus diuinus 9Fb,9Fk,10Ea,10Fc,11Fa / deus 11Ie / anima mundi 11Ie / Diuinus scilicet et unum est siue mentem siue animum siue spiritum dicat 1207 11Fd intus inuisibiliter 11Fd / occulter 11If / intrinsecus 11Fa / in interiorem partem maris 11Ie alit nutrit 9Fj,10Fc,11Ie / fouet 11Fa / uegetat hec omnia 11Fa / nutrit s. omnes creaturas uel uegetat et in aeternitate custodit quia mixtus est et nulla pars est elementi sine deo 1208 11Fd infusa dimisa 9Fk / inmisa 10Fc,11Ie artus elementa 9Fk / corporum 11Ie / membra mundi ipsa scilicet et elementa 1209 11Fd / membra celi siue terre marisque 11Ie / Per quattuor elementa quae quasi membra sunt mundi afferuntur celi terrae maris et inferorum 11Fa 727 mens agitat molem et magno se corpore miscet. mens diuina 9Fk / diuinitas 9Fm / deus 11Fd / spiritus dei 10Ea / spiritus 11If / ipsa 11Fa / una cum spiritu 11Ie / quod uocauit spiritum nunc uocat mentem 11Ie agitat gubernat 9Fm,10Fc / regit 9Fb,11Fd / commouet 11Fa,11Ie molem magnitudinem 9Fm,10Fc / totam* magnitudinem mundi 1210 11Fa,11Fd / mundi 9Fb,9Fm / corporis 11Ie magno cum 11Ie / et 11Ie corpore ille spiritus 10Fc,11If / corpori 9Fb,10Fc,11Fd / corpori antiphoses 1211 9Fk / ex illa mente uel spiritu 11Ie miscet mens 11Ie / illius 11Fa * totam cancell. 11Fd 728 inde hominum pecudumque genus uitaeque uolantum inde de quator elementis et de deo 1212 * 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,11Fa,11Fd / ex his elementis 10Ea / ex diuino spiritu et quatuor elementis 11Fa / ex commixtione sua a spiritu cum corpore 11Ie pecudumque est 9Fk,10Fc,11Ie genus est 9Fm ,11Fa uitaeque sunt 10Fc,11Fd / et sunt inde 11Fa uolantum sunt 9Fm / auium 9Fb,10Ea,11Fa,11Ie / uolantium 10Fc / auium. hoc est

1205 Ser. Aen. 6,725 1206 Ser. Aen. 6,726 1207 Ser. Aen. 6,726 1208 Ser. Aen. 6,726 1209 Ser. Aen. 6,726 1210 Ser. Aen. 6,727 1211 Ser. Aen. 6,727 1212 Ser. Aen. 6,728

290 inquit inde uiuunt uolantia inde terrestria inde etiam quicquid munstrorum maris unda contegitur 1213 11Fd * et deo cancell. 9Fj,9Fk,11Fa 729 et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus. et inde sunt 9Fm ,10Fc ,11Fa ,11Ie marmoreo splendido 10Fc / plano ut marmor 9Fm,10Ea,11Fd / Grece dicit marmoreo 11Fa / propter colorem 11Fd / simile marmori 11Ie monstra pisces 9Fk,10Fc / belue 9Fm,10Fc / species genera 11Fa sub aequore omnia inde creata sunt 11Fa / planitie 11Ie pontus mare 10Fc,11Fd 730 igneus est ollis uigor et caelestis origo igneus tantum 9Fb,11Fd / aethereus 9Fm / igneus est illis 10Ea / ignea est 11Fa / Ex quator elementorum substantia hominem memorat esse compositum. corpus enim dicitur interiore quod externa concipitur. quod ex coelo esse perpetuum spiritum mundum esse. corpus uero contagionibus plenum si ubi iunguntur dicitur spiritus mali corpus maculari 11Fd / Igneus calor quia nisi colorem naturalem haberent nunc digerere nec egere possent uel igneus i. diuinus quia deus ignis dicitur et ab eo uigorem et originem sumunt 11Ie ollis illis 11Fa,11Ie / supra dictis 9Fm / omnibus 10Ea uigor uirtus 9Fm,11Fa / fortitudo 10Fc / uitae 11Fd celestis de celo originem ducunt 11Fa origo nutrimenta 11If 731 seminibus, quantum non noxia corpora tardant seminibus de 9Fj / illis 10Fc / supra dictis 9Fb,11Fd / in tantum uiget diuinus spiritus in has 9Fm / animabus quae quattuor elementis seminantur 11Fa / uitandum est illis igneus uigor 11Fa / animabus tantum est illis igneus uigor que animabus 11Ie / in tantum est illis igneus uigor i. quantum non impediuntur a corporibus 11Fa quantum tantum 9Fk,10Fc / noxia nociua 9Fm / que non generari possent 10Fc / debilia uel nociua animabus 11Fd / supposita animabus uel nocentia eis 11Ie corpora uiget spiritus humanus 10Fc tardant adgrauant 9Fm,10Ea / inpediunt 11Ie / tantum inquit in hominibus uiget pars diuinitatis in quantum sit corporum qualitas 1214 11Fd 732 terrenique hebetant artus moribundaque membra. terrenique quantum 11If,11Ie / terrena 11Fa / in quantum non hebetant 1215 9Fm hebetant obtundunt 9Fb,11Fd / impediunt 9Fm / conglutinant 10Fc / minuunt 11Ie artus membra 10Fc,11Fa / illis 11Fa moribundaque similia morienti 9Fm / moritura 10Fc / morientia 11Fa / Similia morienti quia numquam in eodem statu sed aut minuuntur aut crescunt. ergo animus idem est sed uti uiribus suis non potest propter corporis coniunctionem 1216 11Fd 733 hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras hinc inde 10Fc / ex corporis coniunctione 1217 * 9Fb,10Fc,11Fd,11Ie,11If / de illo corpore

1213 Don. Aen. 6,728 1214 Ser. Aen. 6,731 1215 Ser. Aen. 6,732 1216 Ser. Aen. 6,732 1217 Ser. Aen. 6,733

291 uel corporis coniunctione 9Fm / ex illa coniunctione 11Fa / ex commixtione qua timor sunt perturbationes animi futura ex presentia metus lites dolor gaudium 11Ie metuunt timent 10Fc / homines 10Ea / animae 11Ie gaudentque homines 11Fa auras naturam suam 10Fc,11Fd / nostra anima 10Fc /naturam suam celestem unde uenerunt 9Fm / Per hoc quod dixerat ex illo spiritu esse hominem igitur i. animas hominum et inde habere originem notauerat eis esse eternam uitam uidebantur eis quod esse debent inpassibiles anime sed ad hoc quod sint impassibiles uidentur repugnare quod et in corpore plures passiones uel affectiones patiuntur et post corporis diuisionem contrahat similiter. ad hoc autem determinandum ostendit Virgilius quod affectiones illas non ex se anima sed ex corporis inhabitatione contrahat. sicut enim bonum uinum diuersis uasibus inmissum ex eis diuersos sapores assumit et postquam e uasis fuerit abstractum tum quoque proprietatem aliquam pristini saporis continet sic et animae ex corporea coniunctione contrahunt quod aliquando timent etc. que sunt scilicet quattuor animi affectiones. due que sunt de futuro malo uel bono timor et cupido et duo que ad presens referunt s. dolor et gaudium et hoc est ‘hinc metuunt’ etc. 1218 Neque auras i. neque intendunt uel inspiciunt ad suum principium quod a celo habent. pro quo ponit auras. et hoc ‘quia sunt clause’ etc 11Ie * comiunctione add. et hebetudine 11Fd 734 dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco. dispiciunt cognoscunt 9Fj,9Fm,10Fc,11Fd / respiciunt 11Fa / commemorant 11Fd / aspicere querunt 11Ie clausae anime 9Fj,10Ea,11Ie / corporalibus rebus 9Fm,10Fc / inclusae 10Fc / corporis 11Fa / obliuiscuntur naturae suae quam auras uocauit quia coniuncte sunt corpori 1219 11Fd tenebris in 10Ea,11Fa carcere in 11Fa / pectore humata 9Fb / corpore 11Ie Vsque adeo corpus inimicum est ei quem ultra se habet ut sit ceco carceri comparatum. denique polluitur ex eo et pollutus ad supplicium mittitur tamquam ad poenam et ut in carcerem rei. et quia perire non potest purgatur poenis donec reddatur talis qualis inter inicia corporis fuerat adtributus 1220 11Fd caeco definitiones corporis sunt 1221 9Fm,10Fc,11Fa 735 quin et supremo cum lumine uita reliquit, quin etiam 11Fa ,11Ie / certe 9Fm ,10Fc ,11Fd supremo insuper 10Ea,11Fa,11Ie / extremo 9Fm,10Fc / ultimo 11Fa,11Fd lumine die 11Fa uita spiritus 9Fb,9Fm,10Fc,11Fd / anima 11Ie

1218 Ser. Aen. 6,733: ex corporis coniunctione et hebetudine. Varro et omnes philosophi dicunt quattuor esse passiones, duas a bonis opinatis et duas a malis opinatis rebus: nam dolere et timere duae opiniones malae sunt, una praesentis, alia futuri: item gaudere et cupere opiniones bonae sunt, una praesentis, altera futuri. haec ergo nascuntur ex ipsa coniunctione, nam neque animi sunt neque corporis propria: pereunt enim facta segregatione. 1219 Ser. Aen. 6,734: nam quia cohaerent corpori, obliviscuntur naturae suae, quam ‘auras’ vocavit. 1220 Don. Aen. 6,734 1221 Ser. Aen. 6,734

292 reliquit corpora* 9Fb,9Fm,11Fa,11Fd / corpus 9Fj,11Ie / eas 10Ea / mortuum corporis 10Fc * corpora add. mortua 9Fm 736 non tamen omne malum miseris nec funditus omnes non tamen excedit 9Fb,9Fm,11Fa,11Ie / occidit 11Fa / deserit eas 10Ea / licet anima relinqueret corpus 11Ie Quia ex pristina inhabitatione corporis continet adhuc quandam qualitatem propter quam penas patiuntur et sentiunt iam post mortem 1222 11Ie omne malum delictum corporis 9Fm / excedit delictum corporis animalis 10Fc miseris a 11Fd / animabus 9Fb,9Fm,11Fd,11Ie / hominibus 11Fa funditus penitus 10Fc,11Fa / radicitus 9Fm 737 corporeae excedunt pestes, penitusque necesse est corporeae tria genera signat purgationis aquae ignis et uenti 10Ea excedunt recedunt* 9Fb,9Fj,9Fm,11Fa / eis 11Ie pestes pestilentiae 10Fc / lues quae de corporibus traxerunt 11Fa penitusque omnino 9Fm,10Fc,11Fd / certe 11Ie necesse conuenit 10Ea,10Fc / oportet 9Fm / aliter esse non potest 11Fa / imminet necessitas 11Fd * recedunt add. ab illis 11Fa 738 multa diu concreta modis inolescere miris. multa peccata 9Fb,9Fm,10Fc / scelera 11Fa / delicta 11Fd / mala 11Ie diu usque dum anima fuit in corpore 11Ie concreta coniuncta 1223 9Fb,11Fa / conglutinata 1224 9Fm,10Fc,11Fa,11If / coadunata 10Fc / conglutinata concretum dicitur quod ex minutis multis in unam reditur massam 1225 11Fd inolescere concrescere 1226 9Fj,9Fk,10Fc,11Fa / crescere 9Fb,11Fd / increscere 11If / inherere 11Fd / permanere in animabus 11Ie miris quamdiu coniunctae fuerant cum corporibus non potest esse aliter nisi ut ab eis uicia contrahant 11Fa 739 ergo exercentur poenis ueterumque malorum ergo exercentur uexantur 9Fm,10Fc,11Fd / coguntur 10Fc / uexantur a penis anime 10Fc / opprimuntur 11Ie / anime 9Fk,11Ie / quia deposito corpore sordes supersunt 1227 9Fm,10Fc,11Fd / quandoque hoc necesse ergo contingit 11Ie malorum peccatorum 10Fc / qui uitia a corporibus contrahunt 11Fa 740 supplicia expendunt: aliae panduntur inanes supplicia peccata 10Fc expendunt persoluunt 9Fj,11Fa / exsoluunt 9Fm,11If,11Ie / soluunt 10Fc,11Fd / expendunt 11Ie aliae anime 11Fa ,11Fa ,11Ie panduntur purgantur 9Fb,11Fd / aperiuntur 10Fc / animae monstrantur 9Fm

1222 Ser. Aen. 6,736: cedit, sed non omne; nam remanet quod ut purgetur necesse est (…) bene autem ‘miseris’ quae etiam post corpus habeant corporis sordes (…) 1223 Ser. Aen. 6,738 1224 Ser. Aen. 6,738 1225 Don. Aen. 6,738 1226 Ser. Aen. 6,738 1227 Ser. Aen. 6,739

293 inanes quia suspense sunt 10Fc / leues sunt qui propter leuitatem peccauerunt 11Ie / Natura uacue hec sunt tria loca in quibus purgantur anime in inferno usque quo pure pec- catis fiant et inde ad Helisium uadunt 9Fm,10Fc / Hic concordat Virgilius Platonice sententie nam Plato bene affirmat quod quia homo ex iiii constat elementis quodcumque peccatum commisit ex superfluitate uel habundantia alicuius elementorum sine dubio contrahere illud habet s. eo quod unum elementum pre aliis in corpore habundat unde post mortem per quodcumque elementum prius in corpore anima peccauerat per idem et in eodem penas patiendo purificatur et ergo inertia uel negligentia aliquid comiserunt procul dubio in terra penis exercentur nec non et qui ac aliquo cupiditatum peccasse noscuntur ab igne in terra similiter pati perhibentur nam ab alio igne quam terreno nullo modo posset anima que incorporea est pati et sic quod per hec duo elementa commiserit in uno prolui peribetur. Si autem mobilitate luxurie uel instabilitatis leuitate peccauerit aqua uel aere piabitur et inde est qui dicit ‘alie panduntur’ etc. hoc iam Augustinus uidetur consentire in libro de ciuitate 1228 11Ie 741 suspensae ad uentos, aliis sub gurgite uasto suspensae purgantur in aere 11Fa ad contra 9Fb,11Fd aliis ab 11Fd,11Ie / id est animabus 9Fb,9Fm ,11Fa gurgite profunditate 10Fc / mari 11Ie / in aqua 11Fa uasto magno 10Fc 742 infectum eluitur scelus aut exuritur igni: infectum corruptum 9Fm,10Fc,11Fd / factum 10Fc / uiciatum 10Fc,11Fd / expletum 11Ie / infectum non per actum quia in cogitatione sola fuit non in opere 11Fa eluitur purgatur 9Fb ,9Fm ,10Fc ,11Fd ,11Fa ,11Ie scelus peccatum 10Fc aut in aliis 11Fa / ipsum scelus 11Fa exuritur mundatur 9Fm,10Fc / ardet 10Fc igni ab 9Fm,10Ea,11Fd,11Ie 743 quisque suos patimur manis. exinde per amplum quisque unusquisque nostrum 9Fm,10Fc,11Fa,11Fd suos proprios 9Fj ,9Fm ,10Fc ,11Fa ,11If patimur sustinemus 11Fa manis poenas 9Fb,10Fc / supplicia quae sunt apud manes 9Fk,9Fm /supplicium et proprium iudicium per purgationem 11Fa / Supplicia quae sunt apud manes ut si quis dicat 'iudicium patimur' et significet ea quae in iudicio continentur. uel* suos manes i. genios quos sortimur cum uita i. duos. unum qui nos hortatur ad bona alterum qui deprauat ad mala 1229 11Fd /

1228 Ser. Aen. 6,741: loquitur quidem poetice de purgatione animarum, tangit tamen quod et philosophi dicunt. nam triplex est omnis purgatio. aut enim in terra purgantur quae nimis oppressae sordibus fuerint, deditae scilicet corporalibus blandimentis, id est transeunt in corpora terrena: et hae igni dicuntur purgari; ignis enim ex terra est quo exuruntur omnia, nam caelestis nihil perurit: aut in aqua, id est transeunt in corpora marina, si paulo melius vixerint: aut certe in aëre, transeundo scilicet in aëria corpora, si satis bene vixerint. quod in Statio legimus, ubi de auguriis tractat. unde etiam in sacris omnibus tres sunt istae purgationes: nam aut taeda purgant et sulphure, aut aqua abluunt, aut aëre ventilant, quod erat in sacris Liberi: hoc est enim ‘tibique oscilla ex alta suspendunt mollia pinu (Georg. 2,388)’ ; nam genus erat purgationis. et in ipsis purgationibus bonum meritorum secutus est ordinem, ut ante aëriam, inde aquae, post ignis diceret purgationem. 1229 Ser. Aen. 6,743

294 Manes i. penas uel deos genios i. duos angelos qui unicuiqui sunt deputati unus ad bene alius ad male persuadendum homini. unde secundum quod a quolibet et istorum alicui persuasum est amplius penas pati dicitur 11Ie exinde post examinationem uitae 9Fb,11Fd / postea 10Fc / apud manes 10Fc amplum postquam penis purificatur 11Ie * uel... mala cancell. 10Ea 744 mittimur Elysium et pauci laeta arua tenemus, mittimur trans Letheum 9Fm,10Fc / quosque 11Ie Elysium locus solsticialis 9Fb,11Fd / paradisum 10Fc pauci non omnes qui enim minus purgantur statim redeunt ad corpora 1230 9Fk,11Fd / quia pauci sumus ita purgati ut nolimus redire ad corpora 11Fa laeta arua Elisios campos 11Fa 745 donec longa dies perfecto temporis orbe longa mille anni 9Fm,10Ea,10Fc / spatium mille annorum 11Ie / longum tempus purgationis* 9Fk,11Fa perfecto finito 9Fb / completo 11Fa / expleto 11Ie / finito legitimo tempore 1231 9Fm,11Fd / anno mille annorum spatio continente 11Ie /quia etiam post purgationem opus est tempore ut perseueret in purgatione et sic redeat 1232 9Fk orbe circulo 9Fb / uoluntate 11Fa * purgationis cancell. 9Fk 746 concretam exemit labem, purumque relinquit concretam inherentem 1233 * 9Fk,9Fm ,11Fa,11Fd / adfixam 1234 9Fb,9Fk,9Fm,11Fd / augmentatam dum anima fuit in corpore 11Ie exemit diminuit 9Fb ,9Fj ,9Fm ,10Ea ,11Fd / purgauit 11Fa ,11Ie ,11If labem pestem 9Fk,11Fa / sordiditatem 9Fm / peccatum 10Fc / sordem 11Ie purumque donec 9Fb,11Ie relinquit illa labes 11Fd / animabus 11Ie * inherentem add. nobis 11Fa 747 aetherium sensum atque aurai simplicis ignem. Aetherium sensum ignem sensualem 1235 * 9Fb,9Fm,9Fk,10Ea,11Fd,11Ie / deum 9Fb,9Fk,11Fd / deum dicit 9Fm,10Ea / celestem 10Fc / quem attulerunt de celo 11Ie / animam quae de ethere descendit 11Fa auraï spiritus 10Ea,10Fc / nature 11Fd / aurae simplicis 10Fc / relinquit purum 11Ie / spiritus sine peccato 9Fm / pro aure diffinitio est animae 11Fa / aurai pro aure 11Ie / celestis genitiuus Grecus 11Ie simplicis non urentis 1236 9Fj,9Fk / pure 11Ie ignem animam 9Fm,10Fc / spiritum** 9Fb,11Fd,11Ie / dominum 11Fd / sensualem i. deum 9Fk / ad comparationem nostri ignis dicit qui constat ex lignis et aere 1237 10Ea / igneus qui sumptus est a celesti et diuina simplicitate i. anima mundi 11Ie * sensualem cancell. 10Ea ** spiritum add. igneum 11Ie

1230 Ser. Aen. 6,744 1231 Ser. Aen. 6,745 1232 Ser. Aen. 6,745 1233 Ser. Aen. 6,746 1234 Ser. Aen. 6,746 1235 Ser. Aen. 6,747 1236 Ser. Aen. 6,747 1237 Ser. Aen. 6,747

295 748 has omnis, ubi mille rotam uoluere per annos, omnis animas 9Fb ,9Fj ,9Fk ,9Fm ,10Fc ,11Fa ,11Fd ,11Ie / accusatiuus 11Fd / ac si diceret iam has omnes 1238 11If ubi postquam 9Fj ,9Fm ,11Fa ,11Fd ,11Ie mille rotam statutum tempus uel circulum 9Fm / post uolubilitatem mille annorum 11Fa / circulum 9Fb,11Ie / statutum tempus 10Fc / reuolutionem temporis 11If uoluere exegere 9Fb / anime iste 11Ie annos annorum uolubilitatem 9Fb / exegerunt statutum tempus per annorum uolubilitatem 1239 9Fm,11Fa,11Fd / quia dixerat longa dies exem concreta labem nunc determinat que sit longa dies 11Ie 749 Lethaeum ad fluuium deus euocat agmine magno, Lethaeum fluuius 10Fc / Grecum est 9Fb / ubi obliuiscuntur omnia 9Fm deus Mercurius 1240 9Fb,9Fj,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd / non dicit quis 9Fk euocat illas animas 11Fd agmine cum 10Ea,11Ie / multitudine 10Fc / cum magno impetu 1241 9Fk,11Fa 750 scilicet immemores supera ut conuexa reuisant immemores preteritorum* uel futurorum 1242 9Fk,9Fm,10Ea,11Fd / obliuiose anime pectora mali 10Fc / pristinarum passionum animae 11Ie / obliti quae senserunt in uita 11Fd / Euocat Mercurius illas ad Letheum fluuium. preteritorum sedem poetas uel futurorum sedem philosophos 11Fa conuexa quemadmodum 9Fk / celum curuatum 9Fm,10Ea,10Fc / alta ad nos 11Fd / celi 11Ie reuisant ille anime 9Fk / superos 11Fa * preteritorum add. malorum 9Fm,10Ea 751 rursus, et incipiant in corpora uelle reuerti.’ rursus iterum 9Fk reuerti hic ostendit quod uelint 11Ie 752 Dixerat Anchises natumque unaque Sibyllam dixerat hoc 11Fa,11Ie / haec uerba 10Fc / quod superius dictum est 11Fa natumque Aeneas 10Fc / filium suum Aeneas 11Fa unaque simul 9Fb ,9Fm ,10Fc ,11Fa ,11Fd Sibyllam dea 10Fc 753 conuentus trahit in medios turbamque sonantem, conuentus animarum 10Ea ,11Ie / scilicet animarum nepotum suorum scilicet 9Fm trahit ducit 11Fd / Anchises 9Fk turbamque sonantem ad 10Fc / inter 11Fa / animarum 10Fc / obstrepentem 11Ie / festinatione 10Fc / propter festinationem sonabat 1243 9Fk,9Fm / quae per festinationem

1238 Ser. Aen. 6,748 1239 Ser. Aen. 6,748 1240 Ser. Aen. 6,749 1241 Ser. Aen. 6,749 1242 Ser. Aen. 6,750 1243 Ser. Aen. 6,753

296 sonabat tunc aut perpetuum epitheton est turbae 1244 9Fb,11Fd / festinanter uel perpetuum epiteton est turbe 11Fa 754 et tumulum capit unde omnis longo ordine posset tumulum monticulum 9Fm,11Fa / paruum montem 10Fc / iugum quoddam 11Ie capit ascendit 9Fb ,9Fm ,10Ea ,10Fc ,11Fd ,11Ie ,11Fa / Anchises 9Fk unde de illo tumulo 9Fm / a quo 11Fa / ex tumulo 9Fk omnis accusatiuus 9Fb,11Fd longo ordine ordine standi dicit non nascendi 11Fa / non quo nati sunt sed quo apud inferos stabant non enim quo regnauerunt dicturus est ordine 1245 9Fk,11Fd 755 aduersos legere et uenientum discere uultus. aduersos contra stantes 9Fb,9Fm,10Ea,11Fd / contrapositos 9Fj,11Fa / oppositos 9Fk / animas 11Ie legere considerare1246 9Fb,9Fk,9Fm,11Fa,11Fd / eligere 10Fc / uidere 10Fc / oculis colligere 11Ie / intueri 11Fa uenientum animarum 9Fm / illorum 9Fk / unde posset uenientium 11Fa / ad flumen 11Ie discere cognoscere 11Fd 756 ‘Nunc age, Dardaniam prolem quae deinde sequatur nunc a 11Ie age animaduerte 9Fm,11Fd / inspice 9Fj / festina 10Fc / uide 10Ea / ó nate 9Fk,11Ie / hortando hic dicit ‘ó Enea’ 11Fa Dardaniam h 11Ie / Troianam 10Fc / Albanos reges qui xiii fuerunt de* Aeneae et Lauiniae genere 1247 9Fk,11Fa,11Fd prolem i 11Ie / progeniem 10Fc quae d 11Ie deinde g 11Ie / post hoc tempus 9Fm / postea 10Fc,11Fa sequatur f 11Ie * de…genere cancell . 11Fa 757 gloria, qui maneant Itala de gente nepotes, gloria e 11Ie / expediam 9Fk qui et 11Ie maneant futuri sint 9Fk,11Ie / restent 9Fm,10Fc / te expectant 11Fa Itala propter Lauiniam 9Fb,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd gente ut proueniat tibi de Itala gente 11Fa nepotes succesores nostri 11Ie 758 inlustris animas nostrumque in nomen ituras, inlustres potentes 9Fb,9Fm,11Fd / egregias 9Fm,11Fd / nobiles 9Fk,11Fa / et expediam 9Fk / accusatiuus 11Fd / hoc nomen notitie fuit non meriti 1248 9Fk nostrum in nostrum genus 11Fa nomen in gentem 1249 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm / progeniem 9Fj

1244 Ser. Aen. 6,753 1245 Ser. Aen. 6,754 1246 Ser. Aen. 6,755 1247 Ser. Aen. 6,756 1248 Ser. Aen. 6,758 1249 Ser. Aen. 6,758

297 ituras ab inferis ad superos uel quia Troiani uocabuntur 9Fm / qui Troiani dicuntur 10Fc / que incorporate debent dici quod sint de nostra gente 11Ie / transituras per metepsicosin 11Fa 759 expediam dictis, et te tua fata docebo. expediam b 11Ie / dicam 10Ea / ostendam 11Fa / enim tibi 11Fa dictis c 11Ie / meis 11Fa fata dicta 10Fc / sint 11Ie / quae restant 11Fd docebo te 11Ie 760 ille, uides, pura iuuenis qui nititur hasta, ille quem 10Fc / quem uides tu ó Aeneas 9Fm uides sicut tu 11Fa / hec que dicam 11Ie pura sine ferro 1250 9Fj,9Fk,9Fm,11Fa,11Ie / ferro uacua 9Fb / quia non homicidium secum portat 10Fc / uacua ferro uel pulcra 10Ea / Ferro uacua nuncia scilicet non belli sed pacis iam proximus est ut in lucem ueniat ex Aenea longeuo scilicet primus omnium et Lauinia 1251 11Fd iuuenis Aeneas 9Fk / Siluius 9Fk nititur sustinetur 11Fa / incumbit 9Fm 761 proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras proxima post Anchisen 10Fc / non cito uenturus esset in lucem si primus ex omnibus qui illic uidebantur 1252 11Fd sorte cum 9Fm / per 9Fm,11Ie / sortem 9Fj,9Fk,11Fa tenet et qui 10Fc / et 11Ie / ut nascatur 10Ea lucis uitae 9Fb,9Fk,11Fa / illius superne 11Ie primus et ille 11Ie / primum nasciturus est 11Fa auras ad superos 11Fa 762 aetherias Italo commixtus sanguine surget, aetherias celestes 10Fc Italo cum 11Ie commixtus creatus 10Fc / de Lauinia 10Ea / propter Lauiniam 11Fd / natus de te et Lauinia 11Fa / Lauinia et Enea 11Ie sanguine progenie 10Fc surget et ipse 11Fa / orietur uel nascetur 11Fd / proficiscetur 11Ie 763 Siluius, Albanum nomen, tua postuma proles, Siluius nomine 9Fk / dicetur autem ille 11Fa / scilicet proprium nomen 11Ie / quia in siluis natus est* 9Fb,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd / effexegesis 11Ie / Siluius dictus est a silua. nam post mortem Eneae Lauinia remanens pregnans cum timeret Ascanium priuignum suum ne suo filio participi regni necem inferre iuit ad siluam et adhesit cuidam armentario Eneae. ibique apud eum peperit ideoque filium Siluium uocauit 11Ie Albanum dico 10Fc / qui erit 11Fa / gloria Albanorum 11Fa / quia omnes** Siluii dicti sunt 1253 9Fk,9Fm,10Ea,11Fd

1250 Ser. Aen. 6,760 1251 Don. Aen. 6,760 1252 Don. Aen. 6,761 1253 Ser. Aen. 6,763

298 postuma proles pro humus est 9Fb / post humationem patris natus 1254 9Fb,9Fj,9Fk,11Fd / orta post te humatum 11Ie / post umationem 11Fa / postumus dicitur qui post mortem patris nascitur 10Fc * est fuit 10Fc ** omnes add. reges 10Ea,11Fd 764 quem tibi longaeuo serum Lauinia coniunx quem Siluium 10Ea ,10Fc ,11Fa ,11Ie longaeuo seni 9Fj,11Ie / deo 9Fj / inter duos translato 11Fa serum uenturum 9Fb / tardum 9Fj,10Fc / tarde natum 11Fa / uenturum ostendit cum fore longeuum 11Fd Lauinia filia Latini 10Fc / proprium nomen 11Ie coniunx tua 11Fa,11Ie 765 educet siluis regem regumque parentem, educet pariet 10Ea / adducet 9Fb,11Fd / generabit 10Fc / educabit 11Ie / producet 11If / in siluis 9Fk,9Fm,10Fc,11Fa regem scilicet 11Ie / quia Ascanius non habuit filios 9Fb,10Ea / educet autem illum tibi 11Fa parentem regnabit ipse et generabit reges 9Fb / patrem quia Ascanius filios non habuit inde rex et parens regum. hoc est regnabit ipse et generabit reges 1255 11Fd 766 unde genus Longa nostrum dominabitur Alba. unde a quo 9Fb ,9Fj ,9Fk ,9Fm ,10Ea ,10Fc ,11Fa ,11Fd / ab illic 11Fd / ex quo Siluio 11Ie genus orti a nobis 11Ie Longa in 9Fj,9Fk,9Fm,11Fa,11Ie / natum 11Fa / propter situm 11Ie dominabitur regnabit 11Fa / et ipse 11Ie Alba ciuitas 10Fc / Albano 11Ie 767 proximus ille Procas, Troianae gloria gentis, proximus qui est Siluio 9Fm,10Ea / qui stas 11Fa / standi ordine non nascendi 9Fj,10Ea / standi scilicet ordine non nascendi nam sextus est rex Albanorum. item Numitor xiii fuit 1256 11Fd ille est 11Ie Procas proprium nomen 9Fk,11Fd,11Ie / effexegesis 9Fk / Procas rex fuit Albanorum sextus ab Enea Numitor autem tertius decimus regnauit 10Ea Troianae filios scilicet Troianorum 9Fb,9Fm,11Fd gloria erit 9Fj,10Ea,11Fa / scilicet 11Ie 768 et Capys et Numitor et qui te nomine reddet Capys filius Proci a* quo Capua ciuitas est 9Fb,9Fm,10Ea,11Fd et sunt ibi 11Fa nomine Aenean 9Fk / per 11Ie reddet representabit 11Ie / qui representabit tuum nomen 11Fa / bene dixit ‘reddet’ ut non uideatur nasci alter Eneas s. ipse qui fuit 10Ea / optimo uerbo usus est ‘reddet’ ut non secundus Aeneas nasci sed ipse qui fuit redditus luci esse uideatur 1257 11Fd * a quo Capua ciuitas est ab hoc dicitur Capua 10Ea

1254 Ser. Aen. 6,763: postumus est post humationem parentis creatus (...) 1255 Don. Aen. 6,765 1256 Ser. Aen. 6,767 1257 Don. Aen. 6,768

299 769 Siluius Aeneas, pariter pietate uel armis Siluius ac ille est 9Fk / sic erit uocitatus sicut et tu 9Fm / alius a priori 11Ie pariter te cum 9Fk armis uirtute 9Fb,11Fd 770 egregius, si umquam regnandam acceperit Albam. egregius et erit et nobilis 11Fa si cum 9Fb ,9Fj ,9Fm / Sicut Donatus dicit* ‘si’ umquam pro ‘cum’ debemus accipere ne uideatur Anchises certis dubia miscere uideatur 1258 9Fm,11Fd umquam aliquando 9Fb,9Fm,10Ea,11Fd / si umquam regnauit apud Albam 11Fa regnandam gubernandam 10Ea / ut regnet in ea 9Fj acceperit sumpserit 9Fb,11Fd / ille 9Fk / Aeneas Siluius 9Fk / Scilicet Siluius Aeneas et hic ostendit omnes Albanos reges Siluios dictos. ‘acceperit’ autem a tutore qui eius inuasit imperium. quod ei uix anno quinquagesimo tertio restituerit et rem plenam historiae per transitum tetigit 1259 11Fd / Hoc dicit quia tardus et post longum tempus regnauit iste in Albano. nam post mortem eius patris tutor ipsius cepit regnum et tenebat apud Albam. quem postea Siluius deuicit et a regno expulit. in quo ostendit quantum pietate uel armis ualet 11Ie * sicut Donatus dicit cancell. 11Fd 771 qui iuuenes! quantas ostentant, aspice, uiris iuuenes uel supra dicti 9Fm / omnes super nominati 11Fa / sint 11Fd / sunt isti 10Fc,11Ie quantas quantam 11Fa / et 11Fd ostentant demonstrant 9Fj,10Fc / gloriose 9Fb / gloriose ostendunt 11Fd / significent se habere 11Ie aspice uide 10Ea,11Fa / aspice 10Ea / respice 10Fc / ó nate 11Fa uires uirtutes 10Fc / fortitudinem 11Fa 772 atque umbrata gerunt ciuili tempora quercu! umbrata adoperta 11Ie / obumbrata 11Fa gerunt quomodo 10Ea / qui coronati sunt quercu 11Fa ciuili pro ciuica 9Fb,9Fj,9Fm,11Fd / ‘ciuica’ debuit dicere 1260 9Fk / nobili 11Ie quercu querceam coronam accipiebant qui in bello ciuem liberassent. ideo quia ante causa uite in hac arbore hominibus fuit qui glandibus uescebantur 1261 11Fd / Mos erat ueteribus ut quicumque regebat aliquos populos uel preerat ciuitati coronaretur quercu eo quod apud uetustissimos quercuum fructibus homines uescebantur et sustentabantur in comedendo 11Ie 773 hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam, hi iuuenes 9Fm,10Ea,10Fc,11Fa / uiri 11Ie / construent 10Ea / edificabunt 11Ie tibi ad tuum honorem 11Ie Nomentum uel Numentum 9Fm / ciuitatem 10Fc / proprium nomen ciuitatis 11Ie / scilicet 11Fa / hae ciuitates sunt priscorum Latinorum ab Albanis regibus constitute 1262

1258 Don. Aen. 6,770 : ‘si’ umquam etc. 1259 Ser. Aen. 6,770 1260 Ser. Aen. 6,772 1261 Ser. Aen. 6,772 1262 Ser. Aen. 6,773

300 9Fb,11Fd Gabios ciuitas 10Fc,11Ie / nomina. ciuitates sunt 10Ea Fidenam ciuitatem 10Fc / Fidene dicuntur ut Thebe plurale 1263 9Fk / pro Fidene plurali numero 11Fd / omnes iste urbes sunt Rome 11Ie 774 hi Collatinas imponent montibus arces, hi illi 9Fk Collatinas ciuitates 10Fc / Romanas 11Ie / Ista fertur a Tarquinio condita qui ut erat superbus eam ex conlata pecunia constuit unde et Collacia dicta est 11Fd imponent edificabunt 10Ea,10Fc / construent 9Fb,11Fd / construent has omnes uirtutes 9Fk montibus in 9Fj,11Fa,11Ie arces ciuitates 10Fc / sunt inter totum ciuitates 9Fm 775 Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque; Pometios ciuitas est 9Fb,10Fc,11Ie / et inponent 11Ie Castrumque Inui ciuitas 9Fb,10Fc,11Ie / Inui est in Italia ciuitas quae castrum nouum dicitur. de hac autem ait ‘castrum Inui’ id est Panos 1264 11Fa / Castrum Inui dicitur ciuitas Panis. i. enim Inui Latine quod Pan Grece 1265 11Ie Bolamque nomen fuit ciuitatis 11Fd / ciuitas est 11Ie Coramque ciuitas 10Fc,11Ie / ciuitates sunt 9Fk 776 haec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae. haec in illis 9Fk / ista 10Fc / quando illi regnabunt s. ciuitatem 11Fa / imposita a supradictis iuuenibus qui adhuc nascituri sunt 9Fm nunc autem 11Fa nomina imposita 10Fc / ciuitatum 11Ie terrae inhabitabiles 11Fa / in quibus fundande sunt urbes 11Ie 777 quin et auo comitem sese Mauortius addet quin insuper 9Fk,10Ea,10Fc,11Fa,11Ie / insuper post istos i. Numitori 9Fm auo suo 11Ie / Numitori* 9Fj,11Ie / Numitori quem Amulius pepulit 1266 9Fb,11Fd / auo i. Ioui ut est merito fatorum feretur in caelum Romulus 1267 11Fd / Quia cum Amilius frater Numitoris obtineret regnum Romulus contraxit se Numitori auo suo expulitque eum a regno 1268 11Ie Mauortius de Marte natus 9Fj / filius Martis 10Ea / ex Marte ortus 11Ie / bellicosus quia fuit filius Martis 9Fb,10Fc,11Fd / filius Martis nam Mauors dicitur Mars 11Fa / bellicosus quia fuit filius Martis quoniam cum illo regnauit in anno 9Fm addet ascendet 10Fc * Numitori add. regi 11Ie

1263 Ser. Aen. 6,773 1264 Ser. Aen. 6,775 1265 Ser. Aen. 6,775 1266 Ser. Aen. 6,777 1267 Don. Aen. 6,777 1268 Ser. Aen. 6,777: Amulius et Numitor fratres fuerunt. sed Numitorem regno Amulius pepulit et Iliam, eius filiam, sacerdotem Vestae fecit. de hac et Marte nati sunt Remus et Romulus. qui cum adolevissent, occiso Amulio avum Numitorem in regna revocaverunt et cum eo uno anno regnaverunt.

301 778 Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater Assaraci pater Capis 9Fb / Troiani 9Fm / auus Anchise 11Fd / ex Assaraco sanguine 9Fm quem Romulum 9Fk,10Ea,11Fa / natum 11Ie sanguinis progenies 10Fc Ilia filia Assaraci 10Ea / Troiana 10Fc / sacerdos templi Martis 11Ie / mater Romuli quae de uirgine Assaraci orta est 11Fa / proprium quae fuit sacerdos Veste cum qua concubuit Mars et fuit Numitoris filia 1269 11Fd 779 educet. uiden, ut geminae stant uertice cristae educet pariet 9Fb,10Ea / gignet 10Fc / generabit 11Fa / adducet 11Fd uiden pro uidesne 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,11Ie,11If / nonne 10Fc / numquid uides 11Fa / pro uide sine et corripuit ‘den’ natura longam 1270 11Fd ut qualiter 9Fj,9Fm / quantum modum 11Fa geminae due 10Fc,11Fd / sua et fratris sui 11Fa / fratris Remi et sua 11Ie uertice in 9Fb ,11Fa ,11Fd / capite* 9Fm ,10Fc ,11Fd cristae corone 9Fj,9Fk,10Fc,11Ie / crinae** 11Fa / Due criste. i. corone dicuntur fuisse in capite istius quia cum post mortem fratris multis in somniis et fantasiis opprimeretur ammonitus est quod numquam in somniis illis liberaretur nisi iuxta se coronam fratris et sceptrum cotidie locaret quod faciens duas coronas habere uidebatur 11Ie * capite add. Romuli 9Fm ** crinae lege crines 11Fa 780 et pater ipse suo superum iam signat honore? et uides quomodo 11Fa pater Mars 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa / Iuppiter 11Ie / Iupiter uel Mars 11Fd / ipse Iouis 10Fc,11Fa / fabulam de uulturibus tangit 10Ea suo proprio 9Fj,11Fa,11Ie superum Romulum deum 9Fb / illum esse deum 9Fm,10Fc / deum futurum 10Ea / ipsum 11Fa / accusatiuus 10Fc,11Fd,11If / superum accusatiuus est singularis 11Fa / ipsum Romulum Mars pater ipsius significat deum esse 1271 11Fd signat significat 9Fb / exornat 9Fj / adsignat 11Fa honore suo 11Fa / merito uirtutis 10Ea,11Fd / quia deificandus est 11Ie 781 en huius, nate, auspiciis illa incluta Roma en ecce 10Fc huius Romuli 9Fb,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie / Romuli significat 9Fk nate ó 9Fj,9Fm,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie / Aenea 9Fm,11Fd auspiciis per 11Ie / numinibus 9Fm,10Fc / auguriis 11Fa,11Ie / auguriis ominibus 10Ea / initiis uel potestate 11Fd illa promiserunt 9Fb incluta gloriosa 9Fj,9Fm,10Ea,11Fa / maxima 10Fc / quam tibi fata sepe promiserunt 1272 9Fk,11Fd / Graecum est nam ‘kluton’ gloriosum dicunt 1273 9Fk Roma erit 10Fc

1269 vide Aen. 6,777 1270 Ser. Aen. 6,779: ‘den’ naturaliter longa est, brevem tamen eam posuit, secutus Ennium: et adeo eius est inmutata natura, ut iam ubique brevis inveniatur. 1271 Ser. Aen. 6,780: merito virtutis Mars Romulum deum esse significat: (…) 1272 Ser. Aen. 6,781 1273 Ser. Aen. 6,781

302 782 imperium terris, animos aequabit Olympo, imperium in quantum tenditur tellus 1274 9Fb,9Fk,10Ea,11Fd / quia omnibus terris imperabit 11Ie / Augurium illius usque ad fines orbis extendet terrarum Romanum imperium et homines sublimabit usque ad celum 11Fa animos per 9Fj / famam 9Fm,10Fc / magnanimitate 9Fm / magnamitate aequabitur celo 1275 9Fb,9Fk,10Ea / Olympo celo 11Fa / quia usque ad celum ascendet uirtutibus suis 11Ie 783 septemque una sibi muro circumdabit arces, una Roma 9Fb,9Fk,11Ie / ipsa urbs 11Fa / singularis 9Fm,10Fc / simul 9Fj,11Fd muro de 10Fc,11Fd / ad opus suum 9Fm arces colles 9Fb / montes 11Fa / ciuitates septem montes 10Fc / urbem Romam dicit septem inclusisse montes et medium tenuit 1276 11Fd / quia septem montes inter se Roma continet 11Ie 784 felix prole uirum: qualis Berecyntia mater felix erit 11Fa,11Ie / Roma 9Fk,11Ie / unde 10Fc prole uirum de 9Fj,9Fm,11Fa / uirorum fortium 1277 10Fc,11Fd / fortium 9Fb / uirorum 10Ea,11Fa qualis talis erit 9Fb,9Fm,10Fc,11Ie / talis erit Roma 10Ea / talis erit illa urbs 11Fa Berecyntia Cibile 9Fb / ops uel Cybele 9Fm / Frigia 9Fk / Proserpina 10Fc / Cibeles et Berecintho monte 11Ie / nomen Cibile mater omnium deorum et Berecinthia est Phrigia 11Fd / Nam Berecinctos castellum est Phrigie iuxta Sangarium fluuium ubi mater deum colitur. per hanc autem comparationem nihil aliud ostendit nisi Romanos duces inter deos esse referendos 1278 9Fk,11Fd mater deorum 10Ea 785 inuehitur curru Phrygias turrita per urbes curru cum 9Fb Phrygias quia ipsa est terra quae urbes sustinet 1279 9 Fb,11Fd / quae urbes sustinet 11Fa turrita excelsa 11Ie / turritam habens coronam 11Fa urbes quia sicut illa turrita fertur sic Roma plures turres et castra in se continet 11Ie 786 laeta deum partu, centum complexa nepotes, laeta Berecinthia 9Fk / Cibeles 11Ie deum deorum 9Fb ,9Fm ,10Ea ,11Fa ,11Fd / et 11Fa partu de 11Fa centum innumerabilis 11Fd,11Ie / finitum pro infinito posuit 9Fb,9Fm complexa et 11Fa nepotes mater deum 9Fk / suos 11Fa 787 omnis caelicolas, omnis supera alta tenentis. omnis et 11Ie / complexa 9Fk / accusatiuus 11Fd / scilicet 11Fa,11Ie

1274 Ser. Aen. 6,782 1275 Ser. Aen. 6,782 1276 Ser. Aen. 6,783 1277 Ser. Aen. 6,784 1278 Ser. Aen. 6,784 1279 Ser. Aen. 6,785

303 caelicolas dii 10Fc supera de 9Fk / celestia 10Fc,11Fa / celum 11Ie / superiora 11Ie / id est ad sidera 10Fc / regna celestia uel excelsa superorum 9Fm alta regna 9Fb ,10Ea ,11Fd 788 huc geminas nunc flecte acies, hanc aspice gentem huc Aenea 9Fk,11Ie / ad hanc partem ó Aenea 11Fa geminas duos oculos 9Fk / totum uisum coniunxit 10Fc nunc et 11Fa flecte nate 9Fk / ó Enea 9Fm / totum uisum tuum huc conuerte 1280 9Fm / conuerte i. ambos oculos tuos et totum tuum uisum 11Fa acies intuitus 9Fk / uisiones 11Ie / oculos 9Fb,11Ie hanc aliam 11Ie aspice uide 9Fk 789 Romanosque tuos. hic Caesar et omnis Iuli Romanosque posteros tuos qui de gente tua nascituri sunt 11Fa tuos aspice 9Fk hic Caesar est 9Fb ,9Fk ,9Fm ,10Ea ,11Ie / Iulius 9Fj ,9Fm ,10Fc ,11Fa / quem uides 11Ie Iuli est hic 9Fk,11Fa,11Ie / Ascanii 9Fj,10Fc,11Ie / Ascanii de cuius stirpe Iulius nasciturus est 11Fa / Ascanii ut est ‘magno dimissum nomen Iulo’ 11Fd 790 progenies magnum caeli uentura sub axem. uentura ipsa progenies 9Fk / quae s. est 11Fa axem sidera 10Fc / litera pro duplici 9Fk / transferenda est in celo in consortio deorum 11Fa / ad uiuendum post incorporationem sub celo 11Ie / Ad diuinos honores nam Augustus patri Cesari ludos funebres dum exhiberet. stella per diem apparuit quam persuasione Augusti Cesaris esse populus credidit. hinc est ‘ecce Dionei processsit Cesaris astrum ( Terrentianus, v. 1658 sqq gramm. Lat. VI p.374 )’ 1281 11Fd 791 hic uir, hic est, tibi quem promitti saepius audis, hic Aenea 9Fk / ille 9Fm,10Fc / pronomen 11Fa hic illic est 9Fm / iste 10Fc / aduerbium 11Fa / hic repetitio notat confirmationem et ueritatem rei 11Ie promitti a diis 11Fa saepius frequenter 10Fc / frequenter quem tibi promittunt de sepe uenturum 11Fa audis litera pro duplici 9Fk / Hic ostendit magnitudinem Octauiani Augusti quod tantus esset futurus quod sepius esset Eneae per uates promissus 11Ie 792 Augustus Caesar, diui genus, aurea condet Augustus scilicet 11Fa,11Ie Cesar Octauianus 11Fa diui deorum genus 9Fm,10ea,10Fc / Cesaris qui factus est deus 9Fk,9Fm,11Fa / quia est igitur Cesaris qui fuit deificatus 11Ie / Cesaris qui factus est deus. ‘genus’ autem dicit non solum iure adoptionis sed etiam consanguinitatis. nam Atie fuit filius quae erat soror Cesaris. hoc autem nomen Augustus Cesar accepit a patre adoptiuo. nam ante Octauianus dictus est a patre Octauio Atiae

1280 Ser. Aen. 6,788: totum visum tuum huc dirige et hunc specialiter intuere. Sic asper. 1281 Ser. Aen. 6,790

304 matre uel mariti 1282 11Fd condet Saturnus 10Fc 793 saecula qui rursus Latio regnata per arua saecula regna 10Fc / sub Saturno aurea saecula dicuntur fuisse 10Ea / sub Saturno dicuntur aurea secula fuisse in orbe terrarum sub Augusto tantum in Italia 1283 11Fd / sicut antea aureum seculum sub Saturno per totem orbe fuit similiter sub Augusto erit in Italia 11Fa qui Cesar 9Fk / Augustus 11Fa rursus iterum 10Fc / quia primum condita fuerant a Saturno 11Ie Latio in 9Fj ,9Fk ,9Fm ,10Ea ,11Fa / in Italia 10Fc regnata illa secula aurea 11Fd arua terra 10Fc / per terras 11Ie / per totum mundum 9Fb 794 Saturno quondam, super et Garamantas et Indos Saturno a 9Fj ,11Fa ,11Ie quondam aliquando 10Fc Garamantas gens 10Fc / populi inter Libicam et Africam 1284 9Fb,9Fk,10ea,11Fd / Garamantes sunt gentes in finibus Africe site 11Ie Indos gens 10Fc / populi orientis 9Fb,11Ie / orientis et extremi 1285 10Ea,11Fd 795 proferet imperium; iacet extra sidera tellus, proferet porriget 9Fb / dilatabit 9Fk,10Fc / protendet 10Ea / faciet 11Fd / extendet 9Fj / ipse autem excipiet 11Fa / Cesar 9Fk iacet si qua 9Fk,10Fc / quod non facit 9Fm,10Fc / et si 9Fj,9Fm,10Ea,11Fd / si iacuisset 10Fc / ubi 11Ie tellus nulla terra est quae non subiaceat sideribus 9Fk / Super quam proferet imperium. hoc non posset esse. nisi intelligatur extra zodiacum i. quasi in altera habitabili et ideo addit ‘extra anni’ etc. uel potest hoc esse dictum poetice i. fabulose 1286 11Ie 796 extra anni solisque uias, ubi caelifer Atlas extra et 10Ea,11Fa / explanatio 9Fm / signa 10Ea anni iam uia solis per signiferum est 9Fm solisque extra* duodecim signa 9Fb,11Fd uias cursus 9Fk caelifer occidentem ostendit 10Ea Atlas significat 9Fb / significat autem Maurorum Ethiopiam ubi est Athlans ille mons 1287 11Fd * extra ultra 11Fd 797 axem umero torquet stellis ardentibus aptum. axem celum 10Fc umero cum 11Ie / suo 11Fa /suo a capula 10Fc

1282 Ser. Aen. 6,792 1283 Ser. Aen. 6,793 1284 Ser. Aen. 6,794 1285 Ser. Aen. 6,794 1286 Ser. Aen. 6,795: nulla terra est, quae non subiaceat sideribus: unde perite addidit ‘extra anni solisque vias’, ut ostenderet XII. signa, in quibus est circulus solis. significat autem Maurorum Aethiopiam, ubi est Atlas (...) 1287 vide v. 795

305 torquet sustinet 1288 9Fb ,9Fk ,9Fm ,10Ea ,10Fc ,11Fa ,11Fd ,11Ie / regit 9Fm ardentibus de 9Fj / lucentibus 10Fc aptum propinquum 9Fk,9Fm / uicinum 1289 9Fb,9Fk,9Fm,11Fd / coniunctum 10Fc,11Fa / ornatum 9Fj 798 huius in aduentum iam nunc et Caspia regna huius Cesaris 9Fk,10Ea / Augusti Cesaris 9Fm / Octauiani 10Fc,11Fa iam priusquam natus sit 11Ie Caspia gens est 10Fc / fines Assiriorum 9Fb,11Fd / a loco 11Ie / a mare Caspio uel monte i. fines Assiriorum 9Fm regna fines Assiriorum 10Ea / fines Assiriorum in quibus sunt populi Caspie 1290 9Fk / quae est ultra fines Italie 11Ie / alia regna 11Ie 799 responsis horrent diuum et Maeotia tellus, responsis oraculis 9Fm,10Fc / quia dii minantur eis mala plurima in aduentu huius 11Ie horrent a 11Ie / timent 10Ea ,10Fc ,11Fd ,11Ie / resonant 9Fm diuum deorum 9Fb,10Ea,10Fc Maeotia Scythia 9Fj / Meotide sunt paludes 10Fc / Scitica cuius palus est Meotis 1291 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd / ultra Dalmatiam est 11Ie tellus horret 9Fk / Septemtrionem ostendit 10Ea / in qua est Meotis palus que diuidit Asiam ab Europa 11Ie 800 et septemgemini turbant trepida ostia Nili. septemgemini septemflui* 9Fk,11Fa / fluuii 10Fc,11Fd / septem gemini i. septemplicis i. habentem septem ostia 11Ie turbant turbantur 1292 9Fb,9Fk,9Fj,9Fm,10Ea,11Fa,11Fd,11Ie trepida uelocia 11Fa ostia exitus in mare 11Ie * septemflui septemfluuii 11Fa 801 nec uero Alcides tantum telluris obiuit, Alcides Hercules 9Fb,9Fk,9Fj,9Fm,10Ea,10Fc,11Fa,11Fd,11Ie,11If tantum spacium 9Fm / quantum Augustus 9Fk,9Fm / quantum Octauianus 11Fa / quantum iste subiugabit sibi 11Ie obiuit circuiuit 9Fb,9Fm,10Ea,11Fd,11Ie / circumibit 10Fc / hic proponit eum Herculi 11Ie 802 fixerit aeripedem ceruam licet, aut Erymanthi fixerit delassauerit 1293 9Fk / statuerit 1294 9Fb,9Fm / confixerit 11Fa / interfecerit 10Fc / Alcides 9Fk / telis suis 11Fa / Statuerit uel delassauerit aut cursu superauerit 11Fd aeripedem uelocem 9Fb,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd / uelocem aerem pedes ferentem 11Ie / aeripedem pro aëripedem 1295 i. uelox est aeris s. pedes habentem 11Fa / uelocem ut per aera pedes ferre uideretur s. ut uentus 11Ie licet quamuis 9Fm,11Ie

1288 Ser. Aen. 6,797 1289 Ser. Aen. 6,797 1290 Ser. Aen. 6,798 1291 Ser. Aen. 6,799 1292 Ser. Aen. 6,800 1293 Ser. Aen. 6,802 1294 Ser. Aen. 6,802 1295 Ser. Aen. 6,802

306 Erymanthi cuiusdam montis 11Ie / mons Archadiae quo maximus aper ab Hercule occisus est 10Ea / mons Arcadie ubi aper ferocissimus fuit 1296 * 9Fk,11Fd * fuit add. quem occidit 11Fd 803 pacarit nemora et Lernam tremefecerit arcu; pacarit placarit 9Fb,11Fa / pacificauerit 9Fk / pacata reddiderit 9Fm,10Fc / occiso apro 10Ea / quia occidit aprum fortem 11Ie Lernam lacus 10Fc / pro Idra 10Fc / in Lernea palude interfecit Idram serpentem septem capita habentem 1297 11Ie / idram pro serpentem qui fuit in Lerna palude 11Fa / pro Ydra paludem ipsam 9Fk / quamuis in Lerna lacu pro occisa Ydra ipsam paludem posuit. est enim bestia 9Fm / Lerna est bestia in Lerno lacu centum capita habens 10Ea / Pro Hidra ipsam paludem posuit et intellegamus ante eam sagittis fuisse confixam 1298 quae habuit centum capita 11Fd tremefecerit Alcides 9Fk / occiderit 11Ie 804 nec qui pampineis uictor iuga flectit habenis nec tantum telluris obiuit 9Fb,9Fm,10Fc,11Fa / obiuit 11Fd /hic preponit eum Bacho qui plures terras circuiuit et deuincit 11Ie pampineis cum 11Ie / Liber pater 10Fc uictor in gigante prelio 11Ie iuga currus 10Fc,11Fd,11Ie / curruum 11Fa habenis legibus 9Fj / retinaculis 11Fa 805 Liber, agens celso Nysae de uertice tigris. Liber Bachus pater 10Fc / deus uini 9Fb,10Ea / quantum Augustus 11Fa / quantum Augustus telluris obiuit 9Fm / dum arua obibit telluris 11Ie / Liber pater Indos obtinuit et transcendit Nisam montem et triumphans curru mites tigres iunxit 1299 11Fd agens persequens 10Ea,11Fa / minans 9Fb / insequens 9Fk / ducens 11Fd celso a 11Fa Nysae mons Indie 9Fk / mons Parnasi 11Ie / mons Indiae uel ciuitas ubi colitur Liber pater 10Ea / mons Indiae est etiam ciuitas ubi colitur Liber unde et Niseus dictus est 11Fa / Mons est Indiae de quo loquitur. ceterum est et Nisa ciuitas in qua Liber colitur unde Nisaeus dictus est 1300 11Fd tigris fluuius 10Fc / que trahunt suum currum 11Ie / Parnassus mons duos habet colles. Nisam in quo Bachus colebatur et Cirram ubi colebatur Apollo 11Ie / Tigres a uelocitate dicte bestiae montane quorum gemina nomina sunt genera i. in aquis et montibus 1301 11Fd / 806 et dubitamus adhuc uirtutem extendere factis, dubitamus pro dubitas 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm / pro dubitatis 11Ie / cum omnia tibi maneant 9Fm,10Fc / suam personam iungit cum illo 11Fa / cum tanta posteritas est nobis preparata 11Fa / pro dubitas cum tanta posteritas sit tibi 11If / se dubitantibus ut facilius

1296 Ser. Aen. 6,802 1297 Isid. Etym. 12,4,23: Hydra draco multorum capitum, qualis fuit in Lerna palude provinciae Arcadiae. 1298 Ser. Aen. 6,803; vide Aen. 6,287 1299 Don. Aen. 6,805 1300 Ser. Aen. 6,805 1301 Isid. Orig. 13,21,9: Tigris fluvius vocatus autem hoc nomine propter velocitatem, instar bestiae tigris nimia pernicitate currentis.

307 persuaderet non dubitari 11Ie / Pro ‘dubitas’. miscuit personam suam. est autem sensus. cum tibi sit tanta preparata posteritas dubitas uirtutem factis extendere 1302 i. Italiam non appetere 11Fd / Quasi dicit cum talis uir nasciturus sit ex nobis non debemus dubitare amplificare nostram uirtutem considendo in Italia 11Ie / uirtutem gloriam nostram 11Fa / nostram 11Ie / uel uirtute extendere uires 9Fm,10Ea factis nostris 11Fa11Ie / Quia quodammodo quasi saltum dando a Romulo usque ad Octauianum transilierat. redit nunc ad ordinem denotans quis regnauit post Romulum recto ordine 11Ie 807 aut metus Ausonia prohibet consistere terra? aut quis 11Fa Ausonia in 11Fa,11Ie prohibet nos 11Fa,11If,11Ie / te 9Fm consistere dum posteritas tua ita erit gloriosa 9Fm 808 quis procul ille autem ramis insignis oliuae quis procul est 9Fk,11Fa,11Fd / interrogando dicit Anchises 9Fm / Numa Pompilius 10Ea,11Fd,11Ie / Numa qui de Romanis non fuit 9Fb / imperator post Romulum 11Ie / ipse Anchises interogat se quasi alium et postea sibi respondet 11Ie / nunc redit ad Romanos reges qui septem fuerunt Romulus Numa Pompilius* 9Fk,10Fc,11If / Nunc redit ad Romanos reges qui vii fuerunt. Romulus. Numa Pompilius. Tullus Hostilius. Ancus Marcius. Tarquinius Priscus. Seruius Tullius. Tarquinius Superbus. mira autem utitur fantasia ut quasi ostendat se non agnoscere eum qui de gente Romana non fuerat. Romulo enim mortuo cum anno senatus regnasset decurias. tediosum uisum est quaesitus est rex. sed cum in urbe nullus idoneus esset inuentus orta est bona Pompilii fama quod esset apud Cures ciuitatem Sabinorum. rogatus itaque per legatos accepit imperium. qui ferociam populi a bellis ad sacra contulit. unde etiam Numa dictus est. hic etiam canus fuit prima aetate ad quem adludens dicit ‘incanaque menta’. item propter sacerdocium 'ramis insignis oliuae’ 1303 11Fd ille est 9Fm,11Ie ramis de 9Fm insignis coronatus de frondibus oliue 11Fd oliuae pacis per oliuam enim pacem designat 11Fa / per oliuam notatur pax. et iste paci continue Romam adiunxit. imposuitque ei iura legalia 11Ie * Romulus Numa Pompilius cancell. 9Fk,10Fc 809 sacra ferens? nosco crinis incanaque menta sacra cerimoniarum mysteria 9Fm / leges 10Ea / iura legalia 11Ie nosco intelligo 9Fm,10Fc / agnosco 11Fd / respondet idem 11Ie / ego Anchises 9Fk / ego 11Fa crinis accusatiuus 11Fd / de Numa dicit 11If incanaque ualde cana 9Fb,9Fm,10Fc / hoc dicit quia a quarto decimo anno totus incanescere cepit 11Ie menta barbam 11Ie / illius 9Fk

1302 Ser. Aen. 6,806 1303 Ser. Aen. 6,808

308 810 regis Romani primam qui legibus urbem regis Pompilii 10Ea / Nume Pompilii 11Ie primam uel primus 11Ie / rex 9Fk / qui protinus legem sacrorum in urbe statuet 11Fa qui Pompilius 10Ea / Numa Pompilius 9Fj / rex 9Fm legibus ex 9Fk urbem Romam 10Ea 811 fundabit, Curibus paruis et paupere terra fundabit statuet 9Fm / stabiliet 11Fa Curibus de 9Fj,11Fd / a 9Fm,11Fa ,11Ie / ciuitas uel oppidum 9Fb,11Fd / gentibus 11Ie paruis humilibus 11Ie paupere in 9Fj / a 9Fm,11Fa terra hic fuit de gente Curiorum et ueniens Tarentum mansit ibi sub disciplina Pithagore deinde ad regnum Romanorum deuenit 11Ie 812 missus in imperium magnum. cui deinde subibit missus ille rex 9Fk / directus 9Fm / est 11Ie imperium in 10Fc / Romanum 11Fa / Romanorum 11Ie cui Numae 9Fb,9Fm,11Fa,11Ie / Pompilio 11If / rei 9Fk deinde a 11Ie subibit c 11Ie / succedet 9Fb,9Fm,11Fa / subintrabit 9Fk / sequetur 11If / succedet Tullius 10Fc / succedet Tullius filius ipsius perditurus glorias patrias 1304 11Fd / 813 otia qui rumpet patriae residesque mouebit otia securitates 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc qui Tullius 9Fb / d 11Ie patriae Rome 11Ie residesque otiosos 1305 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11If / nimium sedentes 1306 9Fk,11Fa,11Fd / pacatos uiros 11Fd / quietos propter preteritam pacem sub tempore Nume 11Ie 814 Tullus in arma uiros et iam desueta triumphis Tullus consul 11Ie / filius Nume pro Tullius causa metri 9Fb / idem fuit secundus rex post Numam 11Ie in arma ad bella 11Fa / in proelia 11Fd iam mouebit 9Fm ,9Fk ,11Fa ,11Fd desueta insolita 9Fb / a consuetudine triumphandi desciscentia 1307 9Fk,11Fd / non habentia consuetudinem triumphandi 11Fa 815 agmina. quem iuxta sequitur iactantior Ancus quem Tullum 11Fa,11Ie iactantior Ancus tertius rex 11Ie / consul 11Ie / superbior 9Fb,9Fj,11Fd / amans fauorem populi 1308 9Fk,9Fm,10Ea,10Fc / diligens iactantiam et laudem 11Ie / qui amat uictoriam et laudem populi 11Fa / amans fauorem populi. Ancus autem dictus a cubito quem incuruum habuisse dicitur 1309 11Fd

1304 Don. Aen. 812 1305 Ser. Aen. 6,813 1306 Ser. Aen. 6,813 1307 Ser. Aen. 6,814 1308 Ser. Aen. 6,814 1309 Ser. Aen. 6,815

309 816 nunc quoque iam nimium gaudens popularibus auris. nunc in inferno 9Fm,10Fc / non tamen cum uiueret 11Ie gaudens est 11Ie popularibus auris de 9Fj / fauoribus 9Fk,11Ie,11If / laudibus 9Fb,11Ie / auriculis 11Ie / populari fauore 11Fa / fauoribus quos non querunt (sapientes) 1310 11Fd 817 uis et Tarquinios reges animamque superbam uis a 9Fk / ó Enea 11Fa,11Ie / uidere 9Fm Tarquinios c 9Fk / tres Tarquinii 9Fb / tres filii Amulii 11Fd / uidere 11Fa animam e 9Fk -que d 9Fk superbam f 9Fk / nobilem 11Ie / unus (enim de Tarqui)niis fuit superbus 1311 11Fa / Quia unus ex his superbus fuit i. de illis tribus Tarquiniis qui maxime superbus dicitur qui mandauit cuidam satelliti ut cuiusdam oppidi omnes principes interimeret. ille profectus repperit grandem multitudinem quod cum ei renunciasset deambulanti cum uirga in hortis. detrectans ille responsionem capita decussit papauerum ut satelles agnosceret quid fieri uellet 1312 11Fd / Duo fuerunt Tarquinii primus qui bene rexit imperium. secundus uero dictus est superbus. hunc Brutus a regno expulit propter mortem Lucretie. hic etiam instituit et redegit imperium in consulatum propter nequitiam predicti Tarquinii 11Ie 818 ultoris Bruti, fascisque uidere receptos? ultoris h 9Fk / consulis 9Fb / Vindicatoris et liberatoris rei publicae 11Fa Regnante Tarquinio eius filius uitiauit nobilissimam matronam Lucretiam quod illa dolens se interemit. tunc eius auunculus Brutus rapto ex corpore gladio processit ad populum et de hac re concionatus est et omnibus placuit ne reciperetur rex qui Ardeam expugnabat. tunc duo creati sunt consules Brutus et frater eius Tricipitinus pater Lucretiae. sed filii Bruti amici erant filiis Tarquinii et per noctem eos uoluerunt intromittere. proditi a seruo Vindicio a patre interempti sunt. ideo ultoris scilicet libertatis publicae et Lucretiae pudoris 1313 11Fd Bruti i 9Fk / Brutus iste consul primus fuit habuit autem filios duos qui auro patriam prodere uoluerunt. quod ubi pater animaduertit eos uita priuauit 10Ea fascisque g 9Fk / honores 9Fb ,9Fj ,9Fk ,9Fm ,10Ea ,11Fd ,11Ie / dignitates 11Fa uidere uis 11Fa / uis uidere etiam ultoris Bruti fasce receptos 9Fk receptos a Tarquinio 11Fd / ablatos a Tarquinio 11Ie / a se 11Ie 819 consulis imperium hic primus saeuasque securis consulis n 9Fk / illius Tarquinii 9Fb / hoc est i. Bruti 11Fd / qui erat consul et instituet fieri consules 11Ie imperium m 9Fk hic h 9Fk / Brutus 9Fb,9Fj,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie saeuasque securis l 9Fk / crudeles 9Fk / que seuierunt contra liberos 1314 9Fk,11Fd / quae seuierunt in filios 11If / id est crudeles quibus occidit liberos 9Fm / crudeles pessimas quibus proprios filios interfecerunt 11Fa /

1310 Don. Aen. 6,816 1311 Ser. Aen. 6,817 1312 Ser. Aen. 6,818 1313 Ser. Aen. 6,818 1314 Ser. Aen. 6,819

310 Securis erat de insignibus consulis nunc enim est insigne regis deferre ensem ante ipsum sicut insignia consulis erant securem ante consulem ferre 11Ie 820 accipiet, natosque pater noua bella mouentis accipiet l 9Fk natosque s 9Fk / suos 11Fa,11Ie / natum 11Ie pater q 9Fk / ipse 11Fa / ille 11Ie noua u 9Fk bella contra patriam 9Fk,11Ie / ad Romanos 11Ie 821 ad poenam pulchra pro libertate uocabit, ad x 9Fk poenam supplicium 9Fj / mortem 11Fa / Mactando filios suos eo quod noua mouentis bella morituri sunt 1315 paricidium iste primus facturus est 11Fd pulchra t 9Fk pro r 9Fk libertate pro defendenda patria 9Fb / pro Romana utilitate 11Fa / ingenti arte loquitur consideratione personarum 1316 9Fk uocabit r 9Fk / laudat autem factum s. persona uituperat 1317 11Fa 822 infelix, utcumque ferent ea facta minores: infelix erit 11Ie / tu 9Fk / apostrofam ad ipsum 9Fk / propter interfectionem filiorum 9Fb,11Fd / mactando filios infelix est 9Fm,10Fc / ipse interfecit filios 10Fc / meo iudicio fuit ille Brutus qui filios suos interfecit 11Fa / quia contra naturam mouetur occidendo filium suum 11Ie utcumque quocumque modo 9Fj / qualitercumque 10Fc / ubique 11Fd / quomodo 11Ie ferent nuntiabunt 9Fb,9Fm ea de republica et filiis 9Fb,9Fm,11Fd minores h 11If / successores 11Ie / Qui tractabunt factum tuum licet eos uincat commodum publicum tamen infelicem te reperient qui tam seuus meos liberos extrasti ut eorum nec soluti nec sanguini pepercisse uidearis 1318 11Fd / Quasi dicit siue laudent siue uituperent minores facta ipsius s. quod interfecit filium ipse infelix erit. uel aliter utcumque et uituperabunt eum exinde minores. tamen amor patrie uincet illum. quia pro amore patrie et pro laudum cupidine interfecit suum filium 11Ie 823 uincet amor patriae laudumque immensa cupido. uincet c 11If / superabit 11Fa / te ó Brute 9Fb / tamen 9Fk / enim eum 11Fa / illum 11Fd,11Ie / Brutum 10Ea / amorem natorum 10Fc / superabit amorem filiorum 9Fm amor a 11If / interficiet filios suos 11Fd / pro amore et laude patrie liberos suos interficiet 11Fa patriae b 11If / suae 11Fa laudumque f 11If / republica 11Fd immensa d 11If / uincet 9Fk cupido e 11If

1315 Don. Aen. 6,821 1316 Ser. Aen. 6,821 1317 Ser. Aen. 6,821 1318 Don. Aen. 6,822

311 824 quin Decios Drusosque procul saeuumque securi quin insuper 9Fb,10Ea,11Fa,11Ie / immo 9Fk,9Fm / certe 11Fd / aspice 11Fa Decios hi duo fuerunt et hi duo similiter fuerunt 9Fk / Decii duo fuerunt qui Muri dicti sunt pater et filius. unus se bellico Gallico alter Samnitico uouit 1319 11Fd Drusosque duo fuerunt horum prior uicit Hasdrubalem alter est filius Liuiae 11Fd / Drusus unius fuit qui uicit Hastrubalem fratrem Anibalis alius fuit Liuiae sororis Augusti Octauiani 1320 11Ie procul a longe 11Fa saeuumque crudelem 9Fj / fortem 11Ie / quia securi filium interfecit 11If securi cum 9Fj,11Fd,11Ie / siue gladio 9Fk11Ie / Duo fuerunt Decii alter quorum Samnitico proelio se deuouit alter uero in Gallico. dum (fatatum) esset ut exercitus cum dux moreretur in proelio procul dubio alt(er)um exercitum superaret 11Ie 825 aspice Torquatum et referentem signa Camillum. aspice et 11Fa Torquatum malum 11If / Hic Gallum quendam singulari certamine superauit et eius sibi torquem imposuit. unde nomen accepit et hic ad urbem pergens precepit filio. ut tantum castra tueretur. ille nacta occasione uictoriam consecutus est. reuersus pater filium fustuario necauit quamuis fortunam laudas sed populi. et ideo ‘saeuum securi’ i. iure occidendi 1321 11Fd referentem Brenno duce 9Fk / portantem 11Fd signa Romana i. aquilas 10Ea / Romana ab Gallis 11Ie Camillum consulem 11Ie / Brenno duce Galli euerterunt urbem Romam absque Capitolio pro quo inmensam pecuniam acceperunt. tunc Camillus dictator factus cum esset apud Ardeam in exilio propter Veientanam praedam non equo iure diuisam et Gallos iam abeuntes secutus est. quibus interemptis omne aurum recepit et signa 1322 11Fd 826 illae autem paribus quas fulgere cernis in armis, illae animae 10Fc paribus equalibus 11Fa fulgere ab eo quod est ‘fulgo fulgis’ 1323 splendere 11Fa in armis quia quasi armati incedebant 11Ie 827 concordes animae nunc et dum nocte prementur, concordes tuo Aeneae 11Fa / Cesar et Pompeius 11If animae Pompei et Cesaris* 9Fb,11Fd,11Ie nunc sunt 9Fj / quia postea non 11Ie dum antequam incorporentur 11Ie / donec 11Ie / quis cernis 11Fa

1319 Ser. Aen. 6,824: quin immo Decios respice. hi duo fuerunt, qui Mures dicti sunt, pater et filius. horum alter se bello Gallico, alter Samnitico vovit pro republica (...) 1320 Ser. Aen. 6,824: et hi duo fuerunt. horum prior vicit Hasdrubalem, alter est filius Liviae, uxoris Augusti. 1321 Ser. Aen. 6,824: hic Gallum quendam in ponte Anienis singulari certamine superavit et eius sibi torquem inposuit, unde nomen accepit. hic ad urbem pergens, praecepit filio, ut tantum castra tueretur. ille, provocatus ab hostibus, nacta occasione, victoriam consecutus est. reversus postea pater laudavit fortunam populi Romani, sed filium, ut dicit Livius, fustuario supplicio necavit. ergo ‘saevum securi’ saevum iure occidendi, non ferri genere: nam securi non animadvertit in filium. 1322 Ser. Aen. 6,825 1323 Ser. Aen. 6,826

312 nocte humilitate 9Fb / in hac 11Ie / in humilitate concordiam tenuerunt 1324 11Fd * Cesaris add. Iulii 11Ie 828 heu quantum inter se bellum, si lumina uitae quantum mouebunt 10Ea lumina si incorporabuntur 11Ie uitae de Cesare et Pompeio dicit 9Fm / Iulius (et) Pompeius mouebant 10Fc / si ad superos uenerint 11Fa 829 attigerint, quantas acies stragemque ciebunt, acies exercitus 11Fd / prelium 11Ie stragemque quantam 9Fb ,11Fa,11Ie / occisionem 10Ea / ruinam populorum 11Ie ciebunt commouebunt 9Fk,9Fm,11Fa / prouocabunt 11Ie / mouebunt uel commitent 11Fd 830 aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci aggeribus a munimentis Alpium 9Fm / montibus 10Ea,11Ie / a montibus Alpium 11Fa / a munimentis Alpium enim auxiliis usus est* 9Fk,9Fm,11Fa / hoc modo ciebunt bellum scilicet socer hoc faciens et gener illud 11Ie / A munimentis Alpium. haec enim Italiae murorum exhibent uicem. ‘socer’ uero quia Pompeius habuit Iuliam filiam Cesaris quae in partu periit. unde etiam isti inter se facile dimicare potuerunt 1325 11Fd / socer Iulius 9Fk,10Fc,11Fa / Cesar 9Fb,10Fc,11Ie,11Fd / Octauianus 11Fd Alpinis ciebit 9Fk / Alpes qui diuidunt inter Galliam et Italiam 9Fb / quia ex tunc bellum et inimicitia inter eos cepit 11Ie arce Monoeci de 9Fm / ab 11Fa / ciuitas 10Fc / Ercula portus 11If / montis 11Ie / de Liguria ubi est portus 9Fk / de Iulio et Pompeio dicit 10Ea / De Liguria ubi est portus Menoeci Herculis. dictus Menoecus uel quod pulsis omnibus illic solus habitauit. uel quod in eius templo numquam aliquis deorum simul colitur sicut in Iouis Minerua et Iuno et in Veneris Cupido 1326 11Fd / Menicus dictus est Hercules i. singularis eo quod propter dignitatem propriam nullam aram praeter suam in suo templo esse patiebatur. hic in quodam monte apud Alpes habebat templum qui mons arx Meneci dicebatur 11Ie * enim … est cancell . 9Fm 831 descendens, gener aduersis instructus Eois! descendens ciebit 9Fm / nascens 10Ea / ciebant autem bella 11Fa gener Pompeius 9Fb,9Fk,10Fc,11Fa,11Fd / autem bello 11Fa / ausus est 10Ea / (ausus) est i. de orientalibus populis 9Fm / hic erit Pompeius gener Iulii 11Ie aduersus ciebit 9Fk / contrariis 9Fb,11Fd / contrariis Cesari 11Ie instructus ciebit acies 9Fm / munitus 11Fa / fultus 11If Eois orientalibus 11Fa / ex oriente 10Ea / orientalibus uiris 11Ie / orientis enim auxiliis usus est 1327 9Fb,9Fk,11Fd 832 ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella pueri ó 9Fm,9Fj,10Fc,11Fd,11Ie,11If / apostrofam ad ipsos 9Fk / alloquitur illis 11Fa / nunc Anchises facit apostropham 11Ie / ad ipsas animas eorum dehortans eas quas pueros a tanto prelio 11Ie / Personarum fecit commutationem dum enim dum alius

1324 Ser. Aen. 6,827 1325 Ser. Aen. 6,830 1326 Ser. Aen. 6,830 1327 Ser. Aen. 6,831

313 loquitur conuertit se ad eos qui futuri erant eorum posteri 1328 11Fd animis in 11Fa ,11Ie / uestris 9Fk ,11Fa ,11If adsuescite adsuescatis 11Fa / ne in consuetudine habete 9Fb,11Fd bella mire dictum 9Fk 833 neu patriae ualidas in uiscera uertite uiris; neu uel ne 11Fd,11Ie / et 11Fa patriae in interiora patriae 9Fm / Troia et Romae nostrae 11Ie ualidas fortes 9Fk / ut faciatis ciuile bellum 11Ie in uiscera in pugna in praelia 11Fd / membra 11Ie / in sua arma conuerti 9Fb / in uestra uiscera scilicet inter uos s. potius contra alias gentes pugnate 11Fa / non in sua uiscera debent arma conuerti que gentis nec ab ostibus in ciues cum scelere reuocari 1329 11Fd uiris uestras 11Ie 834 tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo, tuque ó Cesar 9Fb,11Ie / ó Iuli 9Fm,11If / Iuli Cesar 10Fc / Cesari dicit quem clementem circa Pompeianos legimus 1330 11Fd / Iulium Cesarem dicit quem legimus primum clementem fuisse circa Pompeianos 11Fa prior qui es 11Ie parce dimitte 9Fk Olympo ab 9Fb,9Fj,11Fd,11Ie / ab Ioue 9Fm,10Fc / ab celo hoc autem dicit propter Aeneam qui fuit filius Veneris 11Fa / uel a Venere per Aeneam uel a Ioue per Romulum 11Ie 835 proice tela manu, sanguis meus!- proice ó tu 9Fb / et tu proice 11Fa / dimitte 9Fk tela seuiciam 9Fb,11Fd manu a 11Fa,11Ie / tua 11Fa sanguis ó 10Ea,11Ie,11Fd,11Ie meus genus meum 9Fb,11Fa,11Fd 836 ille triumphata Capitolia ad alta Corintho ille Mummius 9Fj,9Fm,11Fa,11Ie,11If / Mummium significat 1331 9Fk / Lucinius 10Fc / alius dux Romanorum s. Lucilius Lucretius 11Ie / aliud incipit dicere et significat Mummium 11Fa / Lucium Mummium dicit qui a Romanis missus in Achagiam qui uicit orta seditione in populo et eorum ciuitatem debellauit 11Fd triumphata ornamenta 9Fb / ornata triumphis 9Fm,11Fd / superata 11Fa / deuicta 11Ie / Cesar 9Fk / ille Mummius triumphata superata 11Fa Capitolia arces 11Fd alta Roma 9Fb Corintho a 9Fm,10Ea / de 11Fd / ciuitas 9Fk / ciuitas quae fuit in prelio Pompei 11Ie / Hoc est a Chorinto uictor currus ducet aut uos captiui traherentur aut quibus ipse ueheretur 1332 i. Corinthum et Thetam antiquam quoque per dolum optinuit quare spolia et populos in seruitutem redactos iussit ante currum suum ferri et in capitolia commemora uictorie figi praecepit 11Fd /

1328 Don. Aen. 6,832 1329 Don. Aen. 6,833 1330 Ser. Aen. 6,834 1331 Ser. Aen. 6,836 1332 Don. Aen. 6,836

314 Iste dux missus est a Romanis contra Corinthios quibus superatis reuertens triumphum ab senatu suscepit 11Ie 837 uictor aget currum caesis insignis Achiuis. uictor ipse 11Fa aget ducet 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd caesis de 9Fm,10Fc / redactis 9Fb / occisis 9Fk / interfectis 11Fa / redactis uel superatis 11Fd insignis nobilis 9Fb,9Fm,11Fa / ille 11Fd Achiuis Grecis 9Fk,9Fm / propter interfectos Grecos 11Fa 838 eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas eruet euertet 11Fd,11If / distruet 11Fa / sternet 11Ie / destruet aliqui iuxta illum stat 9Fm / ille Curius 9Fb,9Fm,11Fa,11Ie / Chirium dicit 11Fd / Argos Grecum 10Fc / ciuitas Grecie 11Ie / ciuitates Agamemnon imperabat ciuitas 9Fk Agamemnoniasque ciuitatem 11Fa,11Ie / Agamemnonis 11Fd,11Ie 839 ipsumque Aeaciden, genus armipotentis Achilli, ipsumque Pirrum 9Fk,10Fc / eruet 9Fk,11Fa,11Ie / ille subaudiamus superius aliqui iuxta illum stat 9Fb / subaudiendum est ille superior sed ille alter qui iuxta illum stat 11Fd / Pyrrum Epirotarum regem 9Fm / Pirrum regem epirotarum qui fuit de genere Achillis 11Fa,11Ie Aeaciden Pyrrum enim quem Eaciden dicit Curius et Fabricius etiam uicerunt ferentem Tarentinis auxilium. hic postea fugit in Greciam et illic est occisus in templo. Argos uero et Micenas alii uicerunt 1333 11Fd / Hic fuit Curius alius dux Romanorum qui missus est contra Pirrum et multum eum persecutus est atque fugauit 11Ie genus qui erit 11Fa / qui est 11Fd Achilli pro Achillis 9Fm 840 ultus auos Troiae templa et temerata Mineruae. ultus ulciscens 9Fm,11Ie / uindicans 9Fb,11Fd / Iulius 11Ie / faciet centum illorum qui de Troia fuerunt 11Fa auos suos 11Fa / nostros 11Ie Troiae Troianorum 11Fd / Troiane 1334 9Fb,11Fa,11If temerata effexegesis 11Ie / intacta 9Fk / contaminata per stuprum Cassandre 1335 9Fb,9Fm / contaminata uel maculata per stuprum 11Fd Mineruae Hic dicit propter Casandram quae uiciata in templo Minerua fuerit 11Fa / In arce Troie erat templum Minerue in quo Aiax Oileus concubuit cum Cassandra et stuprauit eam. unde Minerue nimium indignata est contra Grecos 11Ie 841 quis te, magne Cato, tacitum aut te, Cosse, relinquat? quis te apostropha 10Ea / tacitum relinquat 9Fm magne ó 9Fj,10Ea,11Fd,11Ie Cato Censorinus 11Ie / Censorium dicit qui scripsit historias multa etiam bella

1333 Ser. Aen. 6,839: necesse est ut ‘ille’ subaudiamus: Pyrrhum enim, quem Aeaciden dicit, Curius et Fabricius vicerunt ferentem Tarentinis auxilium. hic postea fugit in Graeciam et illic est occisus in templo. Argos vero et Mycenas alii vicerunt. 1334 Ser. Aen. 6,840 1335 Ser. Aen. 6,840: per stuprum Cassandrae.

315 confecit 1336 9Fk / Catonem Censorium dicit qui prudencie sue Tacitis consiliis populum Romanum rexit et multa bella confecit. de eo Catone loquitur qui censorius cognominatus est. bellum ciuile sua manu fecit. Cato Porcius senatum sua sententia rexit et fuit omnium prudentissimus Pompeianas partes secutus in Africa ciuili bello interfecit se et ipse interfecit Cesarem Atice ciuitate Africe 11Fd tacitum sine memoratione 9Fb / indictum relinquat 11Fa / ut non loquatur de te 11Ie aut quis 11Ie Cosse ó 11Fd,11Ie / te 9Fk / Cossus tribunus militaris fuit. hic Lartem Tolumnium a loco dictum occidit et* opima spolia reuocauit. et est nominatiuus eius ‘Lars Lartis’ 1337 9Fk,11Fd * et... Lartis cancel. 9Fkl 842 quis Gracchi genus aut geminos, duo fulmina belli, quis relinquat 9Fk,11Ie / relinquat tacitum 9Fm / relinquat indictum 11Fa Gracchi ó 11Fd / ex genere Grachorum orti sunt Scipiones 11Ie / Gracchos sediciosos constat fuisse. nobiles tamen genere namque per Corneliam nepotes Scipionis Africani fuerunt. ergo Scipiones dicit per ‘Gracchi genus’. duo autem fuerunt maior Africanus Emilianus minor qui obsidione Kartaginis ab Italia reuocauit Hannibalem 1338 11Fd geminos duos Scipiones 9Fm / quis relinquat tacitos 11Fa / quis relinquat 11Ie fulmina qui in modum fulminis uigebant in bello 11Fa belli Cossus dux Romanorum fuit qui deuincit Lartem regem (Thi)liminorum 11Ie 843 Scipiadas, cladem Libyae, paruoque potentem Scipiadas Scipiones 1339 9Fk,11Fa,11Ie cladem scilicet 9Fk,10Ea,11Ie / euersionem i. Scipiones dicit 11Fd / Africe quia uterque uastauit Africam 11Ie / qui clades et pestilentiam Libie hoc est Africae inmittent 11Fa Libyae relinquat tacitos 9Fm paruoque potentem in 11Fd / gloriosum 11Fa / paupertate 11Fa / quia iste fuit mire abstinentie 11Ie 844 Fabricium uel te sulco, Serrane, serentem? Fabricium relinquat tacitum 9Fm / et quis relinquat indictum 11Fa / qui deuicit Pirrum regem Epiratorum iterum 11Ie / et quis taceat Fabricium modico tempore regnaturum 10Ea / in paupertate potentem 11If / Paupertate gloriosum. hic est qui respondit legatis Samnitum aurum sibi offerentibus Romanos non aurum habere uelle sed aurum habentibus imperare 1340 11Fd sulco in 11Fd ,11Ie Serrane quis relinquat 9Fk,11Ie / quis relinquat tacitum 9Fm / quis relinquat indictum 11Fa / ó 9Fm,11Fd,11Ie,11If / a serendo dictus 9Fk,11If / rusticus quidam fuit qui a Romanis imperator factus est 10Ea / Athillius quidam senator fuit qui cum agrum suum coloret euocatus propter uirtutem meruit dictaturam. Seranus autem a serendo dictus est 1341 9Fb,11Fd /

1336 Ser. Aen. 6,841 1337 Ser. Aen. 6,841 1338 Ser. Aen. 6,842 1339 Ser. Aen. 6,843 1340 Ser. Aen. 6,844 1341 Ser. Aen. 6,844

316 Serranus fuit quidam arator qui ab aratro abstractus in dictatorem ordinatus fuit. unde Serranus a serendo nominatus est 11Ie 845 quo fessum rapitis, Fabii? tu Maximus ille es, quo ubi 9Fb,11Fd / narrando 10Ea / tali narratione 9Fm fessum me uel tristem morte illorum 9Fm / quia fessus sum ostendendo uos uel fessum i. tristem de morte uestra 11Ie / Cur me ó Fabii fessum ad uestram trahitis narrationem. aut certe ‘fessum’ tristem dicit propter eorum mortem. nam trecenti et sex fuerunt de una familia. qui cum coniurati Vienthas dimicarent. insidiis apud Cremeram fluuium interemti sunt. unus tantum superfuit Fabius Maximus. alii propter teneram adhuc puericiam in ciuitate remanserant. hic postea cum Hannibalis impetum ferre non ualeret mora eum elusit. et ad Campaniam traxit ubi deliciis eius uirtus obtorpuit. ille est de quo Ennius ait ‘unus qui nobis cunctando restituit rem ( Ann. 5,313 ). sciens enim Virgilius quasi pro exemplo hunc uersum posuit 1342 11Fd / Isti Fauii trecenti sex fuerunt qui omnes uno prelio mortui sunt preter unum. a quo quidam Maximus ortus est de quo hic dicit. quod missus est contra Anibalem cum exercitu. cui Anibali prelium committere cupienti cum Maximus copiam pugnandi non tribueret. sed differendo eum per ambages ducit et Anibal tandem fatigatus aufugit. et tum Maximus cepit Tarentum et Romanis subiugauit quae primus cum Anibale steterat et ideo dicit eum cunctando i. bellum differendo restituere rem i. recuperare Tarentum 11Ie rapitis ad quam narrationem 9Fb,9Fk,11Fa / me 9Fk,10Ea,11Fd,11Ie,11If / ducitis 10Ea Fabii ó 9Fj,11Fa,11Fd,11Ie Maximus Fabius 9Fb,9Fm 846 unus qui nobis cunctando restituis rem. restituis restitues 10Ea cunctando morando 9Fm,10Ea,10Fc,11Ie,11Fd / morando Hanibalem 9Fb / remorando i. precibus Fabius 11Fa / resistendo 11If rem publicam 9Fb,10Ea,11Fa / regnum 11Fd / predictam 11Ie 847 excudent alii spirantia mollius aera excudent forment 9Fb / fabricabunt 11Fd / sculpent 11Ie / cudendo* efficient 1343 9Fk,9Fm,11Fd / sculpent tanta subtilitate ut uiuere uideantur 10Ea / cudendo formabunt aliae gentes quasi uiuentia 11Fa / ‘excudent alii’ i. quoniam diuersitas arcium ornamentum est uitae humanae ait sequentur alii peritiam fundendi aeris hoc est Corinthi et uultus fingant sic expressos ut uideantur quasi spiritum habere. ‘mollius’ dixit ut in duro aere talis figurarum esset expressio ut per molliciam quandam qui istas uidisset estimaret ora mouere. alii has ex marmore facient tanta subtilitate ut in materia lapidis formatam animalis non iam uiuentis similitudinem sed uiuum ostendere uideatur et significat Parios. alii eloquenciae opera dabunt et erunt in foro meliores et significat Atheniensis. alii disputabunt de astrorum motibus et cursibus diuersis et rationibus orientium atque occidentium et significat Aegiptos uel Caldeos ‘tu regere imperio’. tibi autem ars erit omnibus pocior. regendi scilicet imperii seruare subiectos superbosque mactare 1344 11Fd

1342 Ser. Aen. 6,845 1343 Ser. Aen. 6,847 1344 Don. Aen. 6,847

317 alii Romanorum 9Fm,11Ie spirantia animata 9Fk,11If / similia 11Ie / uiuis 11Ie / quasi animata ut Horatius ‘et molles imitabitur aere capillos 1345 ’ 11Fd mollius delectabilius 11Ie / leuius 11Fa / leuius quam altera gens 11Fd aera ereas figuras 9Fk / simulacra 11Ie / per aes Chorintios indicat 1346 9Fb,9Fm,11Fd / Quasi comparationem quandam facit qua alii studeant sculpturae uel oratorie arti. siue geometrie Romani autem semper studeant in bellis ut possint subiugare populos et subiugatos regere et eis parcere et superbe resistentes debellare 11Ie * cudendo cancell . 9Fk 848 (credo equidem), uiuos ducent de marmore uultus, credo ego 11Fa / sic expresse ‘sculpent’ quod quasi uiua uideantur simulacra quae sculpent 11Ie equidem et certe 11Fa uiuos quod alii 11Fa / qui 11Ie / Hoc est quod dixit ‘spirantia’. et per aes Corinthios indicat per marmor Parios per actionem causarum Athenienses per astronomiam Aegyptos et Chaldaeos 1347 9Fk ducent component* 9Fb,11Fd / ostendent 10Ea / simulabunt 10Ea / ipsi 11Ie marmore per marmor Parios dicit** 9Fm,10Fc,11Fd / insula 9Fm uultus simulacra 11Ie * component add. alii 11Fd ** dicit indicat 10Fc 849 orabunt causas melius, caelique meatus orabunt loquuntur 9Fb / dicent 10Ea,11Fa,11Ie / alii 11Fd,11Ie / eloquentiae opera dabunt et erunt in foro 11Fd causas rerum 10Ea / actionem causarum 11Fa / / rationes 11Ie / per actionem causarum Athenienses significat 1348 9Fm / per actionem causarum Atheniensis i. sapientius 11Fd / in ciuilibus placitationibus 11Ie caelique alii 11Fd / alii i. astrologi uel geometres 11Ie / per astronomiam Egyptios et Chaldeos 9Fm,11Fd meatus cursus 10Ea,11Fd / motus 11Fd / circuitus 9Fb 850 describent radio et surgentia sidera dicent: radio cum 11Ie / uirga 9Fb,11Fd,11Ie / uirga geometricali 9Fm ,10Fc sidera orientia 11Fa / cadentia 11Ie / orientia ut magi et philosophi narrabunt 9Fb,11Fd dicent indicabunt tempora surgendi 11Ie 851 tu regere imperio populos, Romane, memento tu ó Aenea* 9Fb ,10Ea ,11Fa ,11Fd ,11Ie / autem 11Fa regere gubernare 9Fk imperio cum 11Ie / tuo 11Fa,11Ie Romane ó Enea qui es origo Romanorum 9Fm,10Fc * Aenea cancell. 11Fa,11Ie 852 (hae tibi erunt artes), pacique imponere morem, tibi Romano 11Ie erunt ut tuo imperio gentes subicias 11Fa pacique morem leges pacis 9Fk / erunt tibi artes 11Fa

1345 Ser. Aen. 6,847 1346 Ser. Aen. 6,848 1347 Ser. Aen. 6,848 1348 vide Aen. 6,848

318 morem leges pacis 1349 9Fm,10Fc,11Fa,11Fd / leges moris 11If / memento 9Fm / bonum 11Ie / inponere pacem uictis uel instituere qualiter in pace uiuant homines 11Ie 853 parcere subiectis et debellare superbos.’ parcere seruare 9Fb / memento 9Fk,9Fm / scilicet 11Fa / et 11Ie subiectis subditis 9Fm / ut parcas illis qui tibi subiecti erunt et illos uincere qui contra ter rebellabunt 11Fa debellare expugnare uel mactare 11Fd superbos alienos 9Fm / memento 9Fm,10Fc 854 Sic pater Anchises, atque haec mirantibus addit: Anchises ait 9Fb,9Fj,9Fk,9Fm,11Ie / narrauit 11Fd / dixit 10Fc / locutus est 10Ea, 11Fa / Transitus sunt quidam ne una et continua oratio tediosa sit. hic enim generibus uarietas nascitur et quasi noua inicia aliarum narrationum fiunt. cum hec locutus esset Anchises alia quoque mirantibus addidit 1350 11Fd haec uerba 11Fa,11Ie / haec que secuntur 9Fm mirantibus Aenea et Sibille 9Fk ,9Fm ,10Fc ,11Fa ,11Fd ,11Ie ,11If addit adiunxit 10Ea 855 ‘aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis ut qualiter 9Fb,11Ie insignis nobilis 9Fm spoliis preliorum 11Ie Marcellus auus 9Fb / superauit 11If / cum Gallis et Penis commitet 11Ie / Hic Gallos et Poenos equestri certamine superauit. Viridomarum* etiam Gallorum ducem manu propria interemit et opima retulit spolia que dux detraxerat duci sicut Cossus Tolumnio 1351 9Fk,11If,11Fd opimis de 9Fm / magnis 11Ie / abundantibus 11If Hic fuit uir Octauie sororis Augusti qui inlustris preliis uictor extitit et apud Africam supradictam. et apud Galliam hic genuit filium omni uirtute et scientia preditum qui omnibus Romanis uidebatur futurus superior si uita eum non cito desereret unde ad probandam uirtutem ipsius magnifice laudat patrem ipsius 11Ie * Viridomarum... Tolumnio cancell. 9Fk,11If 856 ingreditur uictorque uiros supereminet omnis. ingreditur graditur 9Fk / incedit 11Ie supereminet omnis genere uirtutis 1352 9Fb,9Fk,10Fc,11Fd / accusatiuus 11Fd / uirtute et nobilitatis gloria 9Fm 857 hic rem Romanam magno turbante tumultu hic Marcellus 9Fk ,9Fm ,10Ea ,10Fc ,11Fa ,11Ie / effectum 11If rem Romanam statum rei publicae 1353 9Fk,9Fm,11Fd turbante eam i. tumultum infestantium resistet 11Fa tumultu ideo ‘tumultu’ quia res in Italia geritur 1354 9Fb,9Fk,11Fd

1349 Ser. Aen. 6,852 1350 Don. Aen. 6,854 1351 Ser. Aen. 6,855 1352 Ser. Aen. 6,856 1353 Ser. Aen. 6,857 1354 Ser. Aen. 6,857

319 858 sistet eques, sternet Poenos Gallumque rebellem, sistet et 11Fa,11Ie / confirmabit 1355 9Fj,9Fk,11Fd / corroborabit 9Fk,11Fd / stare faciet 11Fa / pacificabit 11Ie eques equester 9Fb / ipse 10Fc sternet uincet 9Fb / interficiet 11Fa / uindicet uel premet 11Fd Poenos Africanos 9Fb rebellem repugnantem 11Fd / Gallorum populum 9Fm / Viridomarum 11Fa 859 tertiaque arma patri suspendet capta Quirino.’ tertia tertiam uictoriam 11Ie arma eques 9Fb / qualia et Quirinus ceperat i. Romulus de Acrone rege Caeninensium et ea Ioui suspenderat 1356 9Fk,10Fc / Numa prima opima spolia iussit Ioui Feretrio debere suspendi quod iam Romulus fecerat. secunda Marti quod Cossus fecit. tertia est Quirino quod fecit Marcellus. Quirinus autem est Mars extra ciuitatem templum habuit. ergo aut ‘suspendet patri’ i. Ioui aut ‘suspendet patri Quirino’. uarie de hoc tractant commentatores 1357 11Fd patri Ioui 9Fk,11Fa,11If / Marcello 9Fb / Romulus suspendit ad honorem Iobis prima arma in templo eiusdem dum deuicit Creonem regem Cithinensium. Cossus uero suspendit secunda ad honorem Martis dum rediret a prelio cum uictoria. Marcellus autem cum superasset Gallos posuit tertia arma in templo ad honorem Romuli. uel ut alia non mutentur capta patri Quirino i. talia qualia fuerunt eaque capta pater Quirinus suspendit Ioui et sic omnes suspendebant arma ad honorem Iouis. uel aliter mos erat antiquus queque optima spolia post uictoriam ad honorem deorum in templis suspendere. Romulus prima et optima arma tribuit Ioui. Cossus prima suspendit Ioui et secunda Marti. Marcellus uero prima arma Ioui tribuit i. optima secunda Marti scilicet minus bona tertia uero Romulo 11Ie capta arma 11Ie / Romulo 9Fb / Quirino i. qualia et Quirinus coeperat i. idem Romulus de Acrone rege Ceniensium et ea Ioui suspenderat 11Fd Quirino Romulo 9Fj,10Fc / Marti 11Fa / Romulo deo 11Ie 860 atque hic Aeneas (una namque ire uidebat hic tunc 11Ie,11If Aeneas ait 9Fb,9Fm,10Ea,10Fc,11Fd,11Ie,11If / interrogat 9Fb / locutus est s. quia 11Fa / hoc ideo dixit Aeneas 11Fa una simul 9Fb ,11Fd / cum Marcello 9Fk ,11Fa ,11Fd ,11Ie namque interpretatio est 11Ie / reddit causam quare patrem interrogauit 11Ie / parentesis et est locutio poetae usque ‘quis pater’ 9Fm 861 egregium forma iuuenem et fulgentibus armis, egregium tria sunt secundum Carminium. pulchritudo aetas uirtus. significat autem Marcellum filium Octauiae sororis Augusti 1358 9Fk / Significat Marcellum filium Octauie sororis Augusti quem sibi Augustus adoptauit. hic xvi anno incidit in inualitudinem xviii periit in Baiano. huius mortem uehementer ciuitas doluit. nam et affabilis fuit. igitur cum ingenti pompa adlatus est. et in campo Martio est sepultus. ergo modo in Augusti adulationem

1355 Ser. Aen. 6,858 1356 Ser. Aen. 6,859 1357 Ser. Aen. 6,859 1358 Ser. Aen. 6,861

320 epitaphium ei dicit. et constat hunc librum tanta pronuntiatione Augusto et Octauiae esse recitatum ut fletu nimium imperarent silentium 1359 11Fd / Hic fuit puer Marcellus prenotati Marcelli filius qui cum adhuc in principio esset adolescentie uidelicet circiter sedecim annos. tantis moribus et probitate in omnibus adoleuit quod nulli iam in urbe tunc fere putaretur esse secundus. ideoque et imperatori et uniuersis ciuibus carus quam maxime habebatur. quia propter quia in predicta etate fatis inuidentibus mortuus est. imperator cum uniuerso senatu et populo in inmensa tristicia positus est et ad honorem eius circa feretrum quo corpus ferebatur defuncti sexcentos lectos pretiosis uestibus adhornatos ire iussit. ipseque imperator post eum cum omnibus honoratis Romane curie flendo et eiulando usque ad locum in quo sepultus est peruenit scilicet in Campo Martio prope Tiberim fluuium 11Ie forma de 9Fm / in 11Fd fulgentibus de 9Fm 862 sed frons laeta parum et deiecto lumina uultu) frons erat* 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd / omen est mortis futurae 1360 9Fk / illius 11Fa laeta omen est mortis future et contraria alibi ‘incipe parue puer risu cognoscere matrem (Ec.4, r.60 )1361 11Fd parum erat 11Ie et cum 10Fc,11Fa,11Ie deiecta erant 9Fb ,9Fk ,9Fm ,11Fa ,11Ie / tristi 11Fa / eius 11Fa ,11Ie uultu significat aut Marcellum filium Octauie sororis Augusti 9Fk * erat add. illi 10Fc 863 ‘quis, pater, ille, uirum qui sic comitatur euntem? quis est 9Fm,10Ea,11Fa,11Ie / Marcelli 10Fc / hec est inquisitio Enee 11Ie pater ó 9Fk,9Fm,9Fj,11Fa,11Ie ille iuuenis 11Fa uirum uirorum 10Ea / Marcellum 11Fa / Marcellum alterum cui similis est 1362 9Fb,9Fk,9Fm,11Fd / hunc Marcellum de quo loqueris 11Ie sic taliter 11Fa comitatur sequitur 11Ie euntem iuxta Marcellum 9Fb 864 filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum? filius an est illius Marcelli 9Fb / prioris s. Marcelli 9Fm / ille Marcelli est 10Fc / nonne est s. illius 11Fa / uel aliter an erit iste aliquis filius de magna stirpe nepotum 11Ie anne pro an 11Ie / est 9Fk ,9Fm ,10Fc ,11Fd aliquis bis accipe anne est 9Fm / erit natus 11Ie nepotum nostrorum 10Fc,11Ie / eius 11Fa / Marcelli uel nostrorum 9Fm / posterorum eius uel ex eius genere 9Fb,11Fd 865 qui strepitus circa comitum! quantum instar in ipso! qui et 11Fd / qualis 9Fm,10Fc / quantus 10Ea / est 9Fb,9Fm / Marcellum cui similis est 9Fk / ammiratiue dicit 11Ie /

1359 Ser. Aen. 6,861 1360 Ser. Aen. 6,862 1361 Ser. Aen. 6,862 1362 Ser. Aen. 6,863

321 Hic dicit quia in morte eius plurimi iuuenes nobiles ciuitatis circa feretrum eius ituri erant de morte ipsius intolerabiliter dolentes 11Ie strepitus propter aedilitatem 1363 i. dignitatem 9Fk / quid sibi uult strepitus congregatae multitudinis 1364 11Fd circa ipsum 9Fm,10Fc,11Fa / illum 11Fa / eum 11Ie comitum est 11Fa,11Ie quantum quanta 9Fb / et 11Fa / quanta similitudo Marcelli est prioris* 9Fm / quanta similitudo Marcelli in ipso est 11Fa instar similitudinem 9Fk / similitudo 1365 9Fj / Marcelli 10Fc / species 11Ie / est 11Ie / quantum specimen future probitatis 11Ie / quanta similitudo Marcelli uel placet mihi instar eius hoc est corporis forma 1366 11Fd * prioris add. in ipse 10Fc 866 sed nox atra caput tristi circumuolat umbra.’ sed sed cur tenebrae caput eius sustulerint nosse cupio 9Fb,9Fm,11Fd nox nubes 11Ie atra cum 11Ie caput illius 9Fk,11Fa / eius 11Ie circumuolat circumdat 9Fm,10Fc umbra tristi i. luctuosa 9Fm / quod erat signum mortis 11Fa / hoc denotabat intempestiuam et festinatam mortem ipsius 11Ie 867 tum pater Anchises lacrimis ingressus obortis: tum cum hoc audisset 11Fa pater ait 9Fb / secundum quaesita instruit filium Anchises lacrimas fundens 1367 11Fd Anchises ait 11Ie ingressus incipiens 11Ie / ad loquendum 11Fd / inchoauit 9Fb / cepit 9Fk / est loqui 10Ea / loqui cepit 11Fa / ait locutus est inuocans 9Fj / inchoauit loqui subito natis lacri- mis 9Fm / inchoauit subito loqui 10Fc obortis surgentibus 9Fk / profusis 11Fa 868 ‘o gnate, ingentem luctum ne quaere tuorum; gnate Enea 9Fk,11Fa ne quaere ne quaeras 9Fb,9Fj,11Ie / non permittent illum longo tempore uiuere 11Fa / nolim fili que sunt lugenda perquiras nec uelim scias tuorum aduersa quae tuum animum 1368 11Fd tuorum nepotum 9Fb,9Fm,10Ea,10Fc / parentum 9Fk / posterorum 11Fa 869 ostendent terris hunc tantum fata nec ultra ostendent monstrabunt terram 11Fa / parum inlucescet mox peribit 1369 9Fk,9Fm / quia non diu sinent eum ibi manere 11Ie / non diu erit iste in luce sed mox immonstratus fuerit superis rapietur 1370 11Fd terris in 10Fc,11Ie

1363 Ser. Aen. 6,865 1364 Don. Ser. 6,865 1365 Ser. Aen. 6,865 1366 Don. Aen. 6,865 1367 Don. Aen. 6,867 1368 Don. Aen. 6,868 1369 Ser. Aen. 6,869 1370 Don. Aen. 6,869

322 hunc Marcellum 9Fj,9Fk tantum tantummodo 9Fb,9Fm / modo 11Fa ultra amplius 9Fb / diu 9Fj 870 esse sinent. nimium uobis Romana propago esse uiuere 9Fb,9Fk sinent eum 9Fb / illum 11Fa / indignando dicit 11If / in atris 11Ie nimium est 9Fk,10Fc uobis esse 11Fa propago propagines 9Fb,11Fa / progenies 11Ie 871 uisa potens, superi, propria haec si dona fuissent. uisa potens esset 9Fj,9Fm,11Fa,11Ie / odiosa 11Fd / cum indignatione dicit* 9Fk,9Fm / si hic uiueret 11Ie superi ó** 9Fb ,9Fj ,9Fm ,10Ea ,10Fc ,11Fd ,11Ie ,11If / et hec cum indignatione dicit. inuidistis et gloriae Romanae et uestris muneribus 1371 9Fk / inuidistis ó dii et gloriae Romanae et uestris muneribus nam felicitas uestra sunt munera 9Fm / Conuertit sermonem suum ad eos. 'credo’ inquit nobis istis superi potiorem fieri Romanam rem publicam si enim propria haec fuissent dona. hoc est si hunc diuturnum concederetis 1372 11Fd propria perpetua 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,11Fd,11If / illi 9Fj / Romanis 11Fa / nobis 11Ie haec felicitas que munus est deorum 9Fm / uir iste 11Ie dona utinam 11Fd,11If fuissent mansissent 11Ie / si permansissent Romanis 11Fa * dicit loquitur 9Fk ** ó add. dii 9Fb,9Fm 872 quantos ille uirum magnam Mauortis ad urbem quantos c 11Ie / quam magnos 9Fm / ammiratiue 11Ie ille a 11Ie uirum uirorum 9Fb ,9Fj ,11Fa ,11If Mauortis Mauorti sepultus 9Fb / in quo est sepultus 1373 * 9Fk,11Fd,11If / Martius campus in quo sepelietur 11Fa urbem f 11Ie / ad 9Fm / Romam 9Fj,11Ie / Romuli 11Ie * sepultus sepultura 11Fd 873 campus aget gemitus! uel quae, Tiberine, uidebis campus b 11Ie / quo latebit 11Ie / scilicet Martis 11Ie aget e 11Ie / ducet 9Fm,10Fc,11Fd / duceret 9Fb / commouebit 9Fj / adducet 11Fa gemitus d 11Ie / planctus 11Fd Tiberine ó 9Fj ,9Fm ,10Ea ,10Fc ,11Fa ,11Fd ,11Ie ,11If / fluuius 11Fd / flumen 11Ie uidebis tu 11Fa 874 funera, cum tumulum praeterlabere recentem! funera lectulos 1374 9Fk,11Fa / funebres 11Fa / officia illius mortui 11Fd / quos honores funeris 11Ie tumulum et 11Ie praeterlabere preterlaberis 9Fb,9Fj,11Fd / transibis 9Fm ,10Fc / preterflueris 11Fa /

1371 Ser. Aen. 6,871: cum indignatione dicit: invidistis et gloriae Romanae et vestris muneribus: nam felicitas vestra sunt munera. 1372 Don. Aen. 6,871 1373 Ser. Aen. 6,872 1374 Ser. Aen. 6,874

323 iuxta 11If ,11Ie / curres 11Ie recentem nouiter factum 11Fa,11Ie / nouellum 11Fd 875 nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos puer erit 11Fd / erigit generis antiquitatem 9Fk Iliaca de 9Fj / de nostra 11Ie 876 in tantum spe tollet auos, nec Romula quondam spe cum 11Ie /illa 9Fb / sua 11Fa / quantum ipse 11Ie / fiducia extollet 9Fj / rhethorice spem laudauit in puero quia aliud laudare non potuit 1375 11Fa / non erit quisquam ex gente nostra* qui Latinos spe meliori possit subleuare 1376 9Fm,11Fd tollet eleuabit 11Ie auos erigit generis antiquitatem 1377 9Fb,11Fd Romula Romulea 9Fk,10Fc,11Fa,11If / pro Romuli hoc est nec terra Italiae talem umquam poterit ferre 11Fd quondam aliquando 11Fa / aliquando uel in anima 11Ie / praeteriti et futuri temporis esse potest 1378 9Fm / potest autem esse et presentis temporis et futuri 11Fa * ex gente nostra aliqua terra 11Fd 877 ullo se tantum tellus iactabit alumno. ullo de 9Fj,11Ie se quantum de illius spe 9Fm iactabit gloriabitur 9Fb,10Fc,11Ie / extollet 9Fk,10Ea / glorificabit 11Fd alumno quantum de ipso* 11Fa,11Ie / nec erit 9Fb / filio 11Fa * ipso isto 11Fa 878 heu pietas, heu prisca fides inuictaque bello heu et 11Fa / esset in illo magna 9Fm / illius quae peritura est 11Fa / Quanta erat illius pietas s. quia fides eius talis erit quod non putetur esse ex his annis cum fides quasi recessit a mundo s. ex priscis et antiquis temporibus 11Ie pietas esset in illo 9Fb,10Fc,11Fd / ó Romana 11Ie prisca ó 11Ie / nobilis paterna 10Fc / nobilis religiosa 9Fb,9Fm,11Fd / pax Romanorum erit fides 11Ie / firma quae fuit in antiquis propinquis (…) 11Fa inuictaque sua esset 11Fd / insuperabilis 9Fk / insuperabilis de terra illius si uiueret 9Fm bello in 11Fa 879 dextera! non illi se quisquam impune tulisset dextera ó 11Ie / heu 9Fk / et 11Fa / tua 11Ie illi ab illo 9Fb,11Fd quisquam aliquis 11Fa impune sine uindicta 9Fb ,9Fm ,10Fc / sine damno 9Fk tulisset ad 9Fb / preteritum ponitur pro futuro 9Fb,9Fm,10Fc,11Fd 880 obuius armato, seu cum pedes iret in hostem cum ipse 11Ie / hoc est si diu iste duraret. illuc quis illum feret peditem quis equitem 1379 11Fd pedes pedestim 9Fm,10Fc

1375 Ser. Aen. 6,875: (...) et rhetorice spem laudat in puero, quia facta non invenit. 1376 Don. Aen. 6,876 1377 Ser. Aen. 6,875 1378 Ser. Aen. 6,875 1379 Don, Aen. 6,880: si diu iste durare posset in luce, quis illum feret peditem, quis equitem toleraret?

324 iret Marcellus 9Fk in contra 11Ie 881 seu spumantis equi foderet calcaribus armos. seu cum 10Ea spumantis propter laborem 11Fa foderet cum 9Fb,10Ea,11Ie / percuteret 11Fa / pungeret 11Ie / penetraret 11Ie calcaribus cum 11Fd,11Ie / cum stimulis calcaribus 9Fb / stimulis pedum 11Fa armos membra 11If / species pro genere 11Fd / species pro genere equi ‘armos’ pro equo posuit 1380 9Fb,9Fk / siue pedes siue equestres in bellum 11Fa / nullus ei obuiasset impune 11Fa 882 heu, miserande puer, si qua fata aspera rumpas, miserande ó 11If,11Ie / miseratione digne 11Fa,11Ie puer Marcelle 9Fj si qua aliqua 11Fa,11Fd / ratione 11Ie ,11If / pro utinam 10Fc fata tua 11Ie aspera dura 11Ie / tibi 11Ie rumpas absoluas 9Fk / posse aliqua ratione fata disrumpi per transitum docet 1381 9Fk / si inquit posses rumpere facta tua. i. si posses fata aduersa superare poteris esse Marcellus 1382 11Fd / ut non moriaris ante tempus sicut fata disposuerunt de te 11Ie 883 tu Marcellus eris. manibus date lilia plenis tu Marcellus Marcus 11Ie / talis qualis est Marcellus 1383 *9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd / talis qualis est Marcellus. ostendit autem posse imitari per transitum fortunam 11Fa /uerus Marcellus hic est simillimus patri immo exuperans patrem 11Ie manibus Anchises dicit 9Fb date offerte 11Fa / ó nimphe 11If / ó puer 11Ie / effectum dolentis expressit 9Fb / Effectum dolentis expressit cum dixit ‘date’ cum non essent presto qui darent et quod ait manibus plenis. hoc quoque plena officia significat1384 11Fd lilia ei 11Ie / quia cito moriturus erit et in pueritia 11Ie * est Marcellus cancell. 9Fb 884 purpureos spargam flores animamque nepotis purpureos propter sanguinis similitudinem 9Fk / super tumulum illius epitaphion faciam 9Fm / Flores purpureos dicit propter sanguinis similitudinem quia aut anima est aut animae sedes 1385 11Fd spargam ut 11Fa / ego 11Ie flores super suum tumulum 10Fc / circa sepulchrum eius 11Fa nepotis mei 11Ie / posteri non enim re uera nepos* fuit 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd * nepos add. illius 11Fa 885 his saltem accumulem donis, et fungar inani his ex 11Ie

1380 Ser. Aen. 4,881 1381 Ser. Aen. 6,882 1382 Don. Aen. 6,882 1383 Ser. Aen. 6,883 1384 Don. Aen. 6,883 1385 Ser. Aen. 6,884

325 saltem quia non possum aliis 11Ie accumulem augeam 9Fm,10Fc,11Ie / ornabo 11Fa donis mire compositum ex persona mortui 9Fb / Mire positum est ex persona mortui quia inania sunt que mortuis exhibentur. hoc enim ipse cercius non erat non profutura esse 1386 11Fd fungar utar 9Fm,10Fc,11If inani secundum Epicureos non profuturo 1387 9Fk / nichil proficienti et loquitur secundum Epicureos 11Fa / quia nichil proderit anime eius 11Ie 886 munere.’ sic tota passim regione uagantur munere sepulturae 11Fa / funere 11If tota ista noscentes 1388 11If / taliter sermocinando inter se Aeneas et Anchises 11Fa passim ubique 9Fk,9Fm,10Fc / quia monstrata est illis tanta latitudo camporum et per singula eos duxit 1389 11Fd regione per Elisios campos 11Ie / per totam regionem inferorum 11Fa uagantur illi Anchises Aeneas et Sibilla 11Ie,11If / Aeneas et Sibilla 9Fm,11Fd / ipsi supradicti tres 9Fk 887 aëris in campis latis atque omnia lustrant. aëris lucidis 9Fm / Elysium conlisionem fecit 9Fb,9Fk,11Fd / Aeris pro aerii dicit. per conlisionem et loquitur eos qui dicunt Elisium lunarem circulum esse 1390 11Fa / Elisiis secundum eos locutus est qui putant Elisium lunarem esse circulum 11Fd campis et 11Fa latis spaciosis 10Fc omnia spatia infernalia* 9Fb,9Fm / loca infernorum** 9Fm,10Fc lustrant simul 9Fk * infernalia cancell. 9Fb ** infernorum infernalia 10Fc 888 quae postquam Anchises natum per singula duxit quae illa quaeque 9Fb natum suum 11Fa,11Ie / Aeneam 11Fa singula loca 9Fb duxit conduxit 11Ie 889 incenditque animum famae uenientis amore, animum illius 11Fa / eius 11Ie / nam ut supra ait ‘et dubitamus adhuc uirtutem extendere factis’ 1391 11Fd famae laudis 9Fb,10Ea uenientis succedentis 10Fc / Aeneae 9Fk / sibi 11Ie / gloriae succedentis uel futurae 9Fm amore per 11Ie

1386 Dona. Aen. 6,885 1387 Ser. Aen. 6,885 1388 Ser. Aen. 6,886 1389 Don. Aen. 6,886 1390 Ser. Aen. 6,887: conlisionem fecit. locutus autem est secundum eos, qui putant Elysium lunarem esse circulum. 1391 Ser. Aen. 6,889

326 890 exim bella uiro memorat quae deinde gerenda, exim deinde 1392 9Fm ,10Ea ,10Fc ,11Fa ,11Fd ,11If / confert autem in conpendium narrationis prolixitatem 1393 9Fk / Inde uel deinde bella subiunxit quae gesturus in Italia fuit et gentes Italas futuras e diuerso monstrauit pro quibus fidebat uirum non terreri tamen quo firmiorem dimitteret. docuit quomodo unumquemque laborem aut uinceret aut uitaret aut certe ferendo toleraret 1394 11Fd uiro Aeneae 9Fb,11Ie / ipsi 11Fa quae essent 10Ea gerenda sunt 9Fj,9Fk,9Fm,10Fc / erant 11Fa,11Fd,11Ie / ab Aenea 9Fm,10Fc / erant illi 11Fa 891 Laurentisque docet populos urbemque Latini, Laurentisque Laurentes 11Ie / accusatiuus 11Fd / ciuitates 9Fb / cum quibus erat facturus bella 11Ie / in Alba enim inuenta et arbor lauri a qua nominati sunt 9Fb docet illum 11Fa populos quale erant 11Fa Latini Lauro Lauinium 11Fa / regis Lauinie urbis 11Ie 892 et quo quemque modo fugiatque feratque laborem. et indicat ei 11Ie quemque unumquemque 9Fb ,9Fm ,10Fc ,11Fa ,11Fd feratque toleret 11Fd laborem dolorem 11Ie 893 Sunt geminae Somni portae, quarum altera fertur geminae duas dixit portas hoc est duos exitus infernorum portam unam corneam aliam ex ebore. per ‘corneam’ dixit emitti ueras umbras quod autem uidemur nobis dormientibus uidere et quod nos plerumque facit non dormire per eburneam mittitur 1395 11Fd Somni pro somniorum 1396 9Fb,9Fk,9Fm,10Fc,11Fa,11Fd,11If / uisus et gustus 11Ie / Est autem in hoc loco Homerum secutus. hoc tantum differt quod ille per utramque portam somnia exire dixit. hic umbras ueras per quas somnia indicat uera. et poetice apertus est sensus*. uult autem intellegi falsa esse omnia quae dixit. phisiologia uero hoc habet. per portam corneam oculi significantur qui et cornei sunt coloris et duriores sunt ceteris membris. nam frigus non sentiunt sicut Cicero dicit in libris de deorum natura. per eburneam uero portam os significat a dentibus. et scimus quia quae loquimur falsa esse possunt. ea uero quae uidemus sine dubio uera sunt. ideo Aeneas per eburneam emititur portam 1397 11Fd Somni inferni 11Ie portae una ex illis 11Fa fertur dicitur 9Fk,9Fm,10Fc / esse 11Fa / porta 11Ie est... sensus cancell. 9Fk

1392 Ser. Aen. 6,890 1393 Ser. Aen. 6,890 1394 Don. Aen. 6,890 1395 Don. Aen. 6,893 1396 Ser. Aen. 6,893 1397 Ser. Aen. 6,893

327 894 cornea, qua ueris facilis datur exitus umbris, cornea uisus 11Ie / auditus 11Ie / de cornu facta 11Fa qua per quam 9Fm,11Fa / porta 9Fj,11Ie / cornea 11Ie / Vera somnia dicuntur oraculum. quando aliquod factum in somnis apparet uisio cum sicut insomnis uidetur ita contingit somnium dum quod uidetur per significationem euenit 11Ie umbris imaginibus 9Fb / uisionibus 11Ie exitus discessus 10Fc / egressus 11Fa 895 altera candenti perfecta nitens elephanto, altera porta 11Ie candenti de 9Fj,11Fd / fertur esse 9Fm,10Fc / autem illarum portarum fertur esse 11Fa perfecta fabricata 11Fd nitens splendens 9Fb,11Fd / est 9Fk,11Ie / candore dentium 11Ie elephanto ebore 9Fb,11Ie / eburneo 9Fb / de ebore quod est os elephantis 11Fa 896 sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes. falsa Per illam portam per eburneam scilicet i. falsas 11Fa / Falsa somnia sunt uel insomnium. si aliquando sicut in die uigilando sic in somnis quod concupiscit aliquis intuetur est etiam fantasia dum aliqua truci imagine quae insomnis quis in somnis (…). Si quod somniorum genera V esse probantur. Vel hec eadem significantur per hec cornua oculorum color est eburneus dentium quasi dicit hec que dicta sunt non retinent aliquid ueritatis sicut ea que ocultata fide probantur. sed tamen per quandam signicationem dicta sunt 11Ie ad caelum ad superos 9Fb,11Fa,11Fd,11Ie mittunt per eam 10Ea,11Ie / mittit 9Fb / per hanc portam eburneam 9Fm,10Fc insomnia somnia 1398 11Fd,11If / animas 11Fa / falsas uisiones 11Ie Manes dii infernalis* 11Ie / nominatiuus pluralis 9Fm / dii 11Ie * infernalis cancell. 11Ie 897 his ibi tum natum Anchises unaque Sibyllam his ubi igitur Anchises natum et Sibillam his dictis prosecutus est eos per portam eburneam reddidit luci 1399 9Fm,10Fc,11Fd / His uersibus notat Virgilius quod hec omnia si secundum scilicet historiam et non secundum philosophicum sensum intelligantur uana sunt et nichil ueritatis uel firmitudinis continent. nam per corneam portam ueritas denotatur que magis et certius oculorum intuitu quam aliquo sensu corporis addiscitur. ideoque et cornea dicitur ocultatam et certam fidem significans. cornu enim si leuigatum et studiose attenuatum fuerit leuiter oculorum uisu penetratur et quicquid extra est perspicitur unde et iam uera somnia inde egredi asseuerat quia illa uera credimus que oculis intuemur. ebur autem quantocumque attenuabitur nullo modo illud uisus penetrabit. ideoque certa que extrinsecus sunt haberi non possunt. unde eburna porta falsa emittere somnia dicitur. per quam Eneas quoque egraditur. significans omnia que in hoc libro de se dicta sunt secundum historiam falsa esse 11Ie tum postquam 9Fm,11Ie

1398 Ser. Aen. 6,896 1399 Don. Aen. 6,897

328 898 prosequitur dictis portaque emittit eburna, emittit eos 11Ie eburna eburnea 9Fj,10Fc,11Fa / illos Aeneas 9Fk / ore auditu 11Ie 899 ille uiam secat ad nauis sociosque reuisit. ille Aeneas 9Fb,9Fk,11Fa,11Fd,11Ie uiam suam 11Fa secat tenet 9Fb ,9Fk ,9Fm ,11Fa ,11Fd ,11If / carpit 9Fm ,10Fc nauis accusatiuus 9Fb ,11Fd sociosque suos 11Fa reuisit reuisitat 11Fa / reuisere est post aliquas moras iterum uisere 1400 9Fb,9Fm,11Fd 900 Tum se ad Caietae recto fert limite portum. tum deinde 11Fa Caietae ciuitas est 11Ie / prolepsis est nam Caieta nondum dicebatur 1401 11Fd recto cum 11Ie / Itinere nam iter litus significat quia litus non est rectum et quod dicit Caietae prolepsis est i. preoccupatio non enim adhuc Caieta dicebatur 11Fa / Sic igitur intelligendum est ‘recto litore’ quia rectum litus non potest inueniri ut una intentione animi ad portum Caietae peruenerit in quo fuerant naues 1402 11Fd fert Eneas 11Ie portum scilicet cum classe 11Ie 901 ancora de prora iacitur; stant litore puppes. ancora receptaculum nauis i. de priori parte nauis 11Fa iacitur ab Aenea uel a sociis suis 11Fa litore in 9Fj ,9Fm ,11Fa puppes naues 11Fd / in litore 10Fc / illis inde ingressis 11Fa

1400 Don. Aen. 6,899 1401 Ser. Aen. 6,900 1402 Don, Aen. 6,900

329

330 Volledige tekst van de vierde Ecloga en het zesde boek van de Aeneis

Ecloga 4 1 Sicelides Musae, paulo maiora canamus! non omnis arbusta iuuant humilesque myricae; si canimus siluas, siluae sint consule dignae. Vltima Cumaei uenit iam carminis aetas; 5 magnus ab integro saeclorum nascitur ordo. iam redit et Virgo, redeunt Saturnia regna, iam noua progenies caelo demittitur alto. tu modo nascenti puero, quo ferrea primum desinet ac toto surget gens aurea mundo, 10 casta faue Lucina: tuus iam regnat Apollo. teque adeo decus hoc aeui, te consule, inibit, Pollio, et incipient magni procedere menses; te duce, si qua manent sceleris uestigia nostri, inrita perpetua soluent formidine terras. 15 ille deum uitam accipiet diuisque uidebit permixtos heroas et ipse uidebitur illis, pacatumque reget patriis uirtutibus orbem. At tibi prima, puer, nullo munuscula cultu errantis hederas passim cum baccare tellus 20 mixtaque ridenti colocasia fundet acantho. ipsae lacte domum referent distenta capellae ubera, nec magnos metuent armenta leones; ipsa tibi blandos fundent cunabula flores. occidet et serpens, et fallax herba ueneni 25 occidet; Assyrium uulgo nascetur amomum. at simul heroum laudes et facta parentis iam legere et quae sit poteris cognoscere uirtus, molli paulatim flauescet campus arista incultisque rubens pendebit sentibus uua 30 et durae quercus sudabunt roscida mella. pauca tamen suberunt priscae uestigia fraudis, quae temptare Thetim ratibus, quae cingere muris oppida, quae iubeant telluri infindere sulcos. alter erit tum Tiphys et altera quae uehat Argo 35 delectos heroas; erunt etiam altera bella atque iterum ad Troiam magnus mittetur Achilles. hinc, ubi iam firmata uirum te fecerit aetas, cedet et ipse mari uector, nec nautica pinus mutabit merces; omnis feret omnia tellus. 40 non rastros patietur humus, non uinea falcem; robustus quoque iam tauris iuga soluet arator. nec uarios discet mentiri lana colores, ipse sed in pratis aries iam suaue rubenti murice, iam croceo mutabit uellera luto; 45 sponte sua sandyx pascentis uestiet agnos. ‘Talia saecla’ suis dixerunt ‘currite’ fusis concordes stabili fatorum numine Parcae.

331 adgredere o magnos (aderit iam tempus) honores, cara deum suboles, magnum Iouis incrementum! 50 aspice conuexo nutantem pondere mundum, terrasque tractusque maris caelumque profundum; aspice, uenturo laetentur ut omnia saeclo! o mihi tum longae maneat pars ultima uitae, spiritus et quantum sat erit tua dicere facta! 55 non me carminibus uincet nec Thracius Orpheus nec Linus, huic mater quamuis atque huic pater adsit, Orphei Calliopea, Lino formosus Apollo. Pan etiam, Arcadia mecum si iudice certet, Pan etiam Arcadia dicat se iudice uictum. 60 Incipe, parue puer, risu cognoscere matrem (matri longa decem tulerunt fastidia menses) incipe, parue puer: qui non risere parenti, nec deus hunc mensa, dea nec dignata cubili est.

Aeneis 6 1 Sic fatur lacrimans, classique immittit habenas et tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris. obuertunt pelago proras; tum dente tenaci ancora fundabat nauis et litora curuae 5 praetexunt puppes. iuuenum manus emicat ardens litus in Hesperium; quaerit pars semina flammae abstrusa in uenis silicis, pars densa ferarum tecta rapit siluas inuentaque flumina monstrat. at pius Aeneas arces quibus altus Apollo 10 praesidet horrendaeque procul secreta Sibyllae, antrum immane, petit, magnam cui mentem animumque Delius inspirat uates aperitque futura. iam subeunt Triuiae lucos atque aurea tecta. Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna 15 praepetibus pennis ausus se credere caelo insuetum per iter gelidas enauit ad Arctos, Chalcidicaque leuis tandem super astitit arce. redditus his primum terris tibi, Phoebe, sacrauit remigium alarum posuitque immania templa. 20 in foribus letum Androgeo; tum pendere poenas Cecropidae iussi (miserum!) septena quotannis corpora natorum; stat ductis sortibus urna. contra elata mari respondet Cnosia tellus: hic crudelis amor tauri suppostaque furto 25 Pasiphae mixtumque genus prolesque biformis Minotaurus inest, Veneris monimenta nefandae, hic labor ille domus et inextricabilis error; magnum reginae sed enim miseratus amorem Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resoluit, 30 caeca regens filo uestigia. tu quoque magnam partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes. bis conatus erat casus effingere in auro, bis patriae cecidere manus. quin protinus omnia perlegerent oculis, ni iam praemissus Achates 35 adforet atque una Phoebi Triuiaeque sacerdos, Deiphobe Glauci, fatur quae talia regi:

332 ‘non hoc ista sibi tempus spectacula poscit; nunc grege de intacto septem mactare iuuencos praestiterit, totidem lectas ex more bidentis.’ 40 talibus adfata Aenean (nec sacra morantur iussa uiri) Teucros uocat alta in templa sacerdos. Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum, quo lati ducunt aditus centum, ostia centum, unde ruunt totidem uoces, responsa Sibyllae. 45 uentum erat ad limen, cum uirgo ‘poscere fata Tempus’ ait; ‘deus ecce deus!’ cui talia fanti ante fores subito non uultus, non color unus, non comptae mansere comae; sed pectus anhelum, et rabie fera corda tument, maiorque uideri 50 nec mortale sonans, adflata est numine quando iam propiore dei. ‘cessas in uota precesque, Tros’ ait ‘Aenea? cessas? neque enim ante dehiscent attonitae magna ora domus.’ et talia fata conticuit. gelidus Teucris per dura cucurrit 55 ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo: ‘Phoebe, grauis Troiae semper miserate labores, Dardana qui Paridis derexti tela manusque corpus in Aeacidae, magnas obeuntia terras tot maria intraui duce te penitusque repostas 60 Massylum gentis praetentaque Syrtibus arua: iam tandem Italiae fugientis prendimus oras. hac Troiana tenus fuerit fortuna secuta; uos quoque Pergameae iam fas est parcere genti, dique deaeque omnes, quibus obstitit Ilium et ingens 65 gloria Dardaniae. tuque, o sanctissima uates, praescia uenturi, da (non indebita posco regna meis fatis) Latio considere Teucros errantisque deos agitataque numina Troiae. tum Phoebo et Triuiae solido de marmore templum 70 instituam festosque dies de nomine Phoebi. te quoque magna manent regnis penetralia nostris: hic ego namque tuas sortis arcanaque fata dicta meae genti ponam, lectosque sacrabo, alma, uiros. foliis tantum ne carmina manda, 75 ne turbata uolent rapidis ludibria uentis; ipsa canas oro.’ finem dedit ore loquendi. At Phoebi nondum patiens immanis in antro bacchatur uates, magnum si pectore possit excussisse deum; tanto magis ille fatigat 80 os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo. ostia iamque domus patuere ingentia centum sponte sua uatisque ferunt responsa per auras : ‘o tandem magnis pelagi defuncte periclis (sed terrae grauiora manent), in regna Lauini 85 Dardanidae uenient (mitte hanc de pectore curam), sed non et uenisse uolent. bella, horrida bella, et Thybrim multo spumantem sanguine cerno. non Simois tibi nec Xanthus nec Dorica castra defuerint; alius Latio iam partus Achilles 90 natus et ipse dea; nec Teucris addita Iuno usquam aberit, cum tu supplex in rebus egenis

333 quas gentis Italum aut quas non oraueris urbes! causa mali tanti coniunx iterum hospita Teucris externique iterum thalami. 95 tu ne cede malis, sed contra audentior ito, qua tua te Fortuna sinet. uia prima salutis (quod minime reris) Graia pandetur ab urbe.’ Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla horrendas canit ambages antroque remugit, 100 obscuris uera inuoluens: ea frena furenti concutit et stimulos sub pectore uertit Apollo. ut primum cessit furor et rabida ora quierunt, incipit Aeneas heros: ‘non ulla laborum, o uirgo, noua mi facies inopinaue surgit; 105 omnia praecepi atque animo mecum ante peregi. unum oro: quando hic inferni ianua regis dicitur et tenebrosa palus Acheronte refuso, ire ad conspectum cari genitoris et ora contingat; doceas iter et sacra ostia pandas. 110 illum ego per flammas et mille sequentia tela eripui his umeris medioque ex hoste recepi; ille meum comitatus iter maria omnia mecum atque omnis pelagique minas caelique ferebat, inualidus, uiris ultra sortemque senectae. 115 quin, ut te supplex peterem et tua limina adirem, idem orans mandata dabat. gnatique patrisque, alma, precor, miserere (potes namque omnia, nec te nequiquam lucis Hecate praefecit Auernis), si potuit manis accersere coniugis Orpheus 120 Threicia fretus cithara fidibusque canoris, si fratrem Pollux alterna morte redemit itque reditque uiam totiens. quid Thesea, magnum quid memorem Alciden? et mi genus ab Ioue summo.’ Talibus orabat dictis arasque tenebat, 125 cum sic orsa loqui uates: 'sate sanguine diuum, Tros Anchisiade, facilis descensus Auerno: noctes atque dies patet atri ianua Ditis; sed reuocare gradum superasque euadere ad auras, hoc opus, hic labor est. pauci, quos aequus amauit 130 Iuppiter aut ardens euexit ad aethera uirtus, dis geniti potuere. tenent media omnia siluae, Cocytusque sinu labens circumuenit atro. quod si tantus amor menti, si tanta cupido est bis Stygios innare lacus, bis nigra uidere 135 Tartara, et insano iuuat indulgere labori, accipe quae peragenda prius. latet arbore opaca aureus et foliis et lento uimine ramus, Iunoni infernae dictus sacer; hunc tegit omnis lucus et obscuris claudunt conuallibus umbrae. 140 sed non ante datur telluris operta subire auricomos quam quis decerpserit arbore fetus. hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus instituit. primo auulso non deficit alter aureus, et simili frondescit uirga metallo. 145 ergo alte uestiga oculis et rite repertum carpe manu; namque ipse uolens facilisque sequetur,

334 si te fata uocant; aliter non uiribus ullis uincere nec duro poteris conuellere ferro. praeterea iacet exanimum tibi corpus amici 150 (heu nescis) totamque incestat funere classem, dum consulta petis nostroque in limine pendes. sedibus hunc refer ante suis et conde sepulcro. duc nigras pecudes; ea prima piacula sunto. sic demum lucos Stygis et regna inuia uiuis 155 aspicies.’ dixit, pressoque obmutuit ore. Aeneas maesto defixus lumina uultu ingreditur linquens antrum, caecosque uolutat euentus animo secum. cui fidus Achates it comes et paribus curis uestigia figit. 160 multa inter sese uario sermone serebant, quem socium exanimum uates, quod corpus humandum diceret. atque illi Misenum in litore sicco, ut uenere, uident indigna morte peremptum, Misenum Aeoliden, quo non praestantior alter 165 aere ciere uiros Martemque accendere cantu. Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum et lituo pugnas insignis obibat et hasta. postquam illum uita uictor spoliauit Achilles, Dardanio Aeneae sese fortissimus heros 170 addiderat socium, non inferiora secutus. sed tum, forte caua dum personat aequora concha, demens, et cantu uocat in certamina diuos, aemulus exceptum Triton, si credere dignum est, inter saxa uirum spumosa immerserat unda. 175 ergo omnes magno circum clamore fremebant, praecipue pius Aeneas. tum iussa Sibyllae, haud mora, festinant flentes aramque sepulcri congerere arboribus caeloque educere certant. itur in antiquam siluam, stabula alta ferarum; 180 procumbunt piceae, sonat icta securibus ilex fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur scinditur, aduoluunt ingentis montibus ornos. Nec non Aeneas opera inter talia primus hortatur socios paribusque accingitur armis. 185 atque haec ipse suo tristi cum corde uolutat aspectans siluam immensam, et sic forte precatur: ‘si nunc se nobis ille aureus arbore ramus ostendat nemore in tanto! quando omnia uere heu nimium de te uates, Misene, locuta est.’ 190 uix ea fatus erat, geminae cum forte columbae ipsa sub ora uiri caelo uenere uolantes, et uiridi sedere solo. tum maximus heros maternas agnouit auis laetusque precatur: ‘este duces, o, si qua uia est, cursumque per auras 195 derigite in lucos ubi pinguem diues opacat ramus humum. tuque, o, dubiis ne defice rebus, diua parens.’ sic effatus uestigia pressit obseruans quae signa ferant, quo tendere pergant. pascentes illae tantum prodire uolando 200 quantum acie possent oculi seruare sequentum. inde ubi uenere ad fauces graue olentis Auerni,

335 tollunt se celeres liquidumque per aëra lapsae sedibus optatis gemina super arbore sidunt, discolor unde auri per ramos aura refulsit. 205 quale solet siluis brumali frigore uiscum fronde uirere noua, quod non sua seminat arbos, et croceo fetu teretis circumdare truncos, talis erat species auri frondentis opaca ilice, sic leni crepitabat brattea uento. 210 corripit Aeneas extemplo auidusque refringit cunctantem, et uatis portat sub tecta Sibyllae. Nec minus interea Misenum in litore Teucri flebant et cineri ingrato suprema ferebant. principio pinguem taedis et robore secto 215 ingentem struxere pyram, cui frondibus atris intexunt latera et feralis ante cupressos constituunt, decorantque super fulgentibus armis. pars calidos latices et aëna undantia flammis expediunt, corpusque lauant frigentis et unguunt. 220 fit gemitus. tum membra toro defleta reponunt purpureasque super uestis, uelamina nota, coniciunt. pars ingenti subiere feretro, triste ministerium, et subiectam more parentum auersi tenuere facem. congesta cremantur 225 turea dona, dapes, fuso crateres oliuo. postquam conlapsi cineres et flamma quieuit, reliquias uino et bibulam lauere fauillam, ossaque lecta cado texit Corynaeus aëno. idem ter socios pura circumtulit unda 230 spargens rore leui et ramo felicis oliuae, lustrauitque uiros dixitque nouissima uerba. at pius Aeneas ingenti mole sepulcrum imponit suaque arma uiro remumque tubamque monte sub aërio, qui nunc Misenus ab illo 235 dicitur aeternumque tenet per saecula nomen. His actis propere exsequitur praecepta Sibyllae. spelunca alta fuit uastoque immanis hiatu, scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris, quam super haud ullae poterant impune uolantes 240 tendere iter pennis: talis sese halitus atris faucibus effundens supera ad conuexa ferebat. [unde locum Grai dixerunt nomine Aornum.] quattuor hic primum nigrantis terga iuuencos constituit frontique inuergit uina sacerdos, 245 et summas carpens media inter cornua saetas ignibus imponit sacris, libamina prima, uoce uocans Hecaten caeloque Ereboque potentem. supponunt alii cultros tepidumque cruorem succipiunt pateris. ipse atri uelleris agnam 250 Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori ense ferit, sterilemque tibi, Proserpina, uaccam; tum Stygio regi nocturnas incohat aras et solida imponit taurorum uiscera flammis, pingue super oleum fundens ardentibus extis. 255 ecce autem primi sub limina solis et ortus sub pedibus mugire solum et iuga coepta moueri

336 siluarum, uisaeque canes ululare per umbram aduentante dea. ‘procul, o procul este, profani’, conclamat uates, ‘totoque absistite luco; 260 tuque inuade uiam uaginaque eripe ferrum: nunc animis opus, Aenea, nunc pectore firmo.’ tantum effata furens antro se immisit aperto; ille ducem haud timidis uadentem passibus aequat. Di, quibus imperium est animarum, umbraeque silentes 265 et Chaos et Phlegethon, loca nocte tacentia late, sit mihi fas audita loqui, sit numine uestro pandere res alta terra et caligine mersas. Ibant obscuri sola sub nocte per umbram perque domos Ditis uacuas et inania regna: 270 quale per incertam lunam sub luce maligna est iter in siluis, ubi caelum condidit umbra Juppiter, et rebus nox abstulit atra colorem. uestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci Luctus et ultrices posuere cubilia Curae, 275 pallentesque habitant Morbi tristisque Senectus, et Metus et malesuada Fames ac turpis Egestas, terribiles uisu formae, Letumque Labosque; tum consanguineus Leti Sopor et mala mentis Gaudia, mortiferumque aduerso in limine Bellum, 280 ferreique Eumenidum thalami et Discordia demens uipereum crinem uittis innexa cruentis. in medio ramos annosaque bracchia pandit ulmus opaca, ingens, quam sedem Somnia uulgo uana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent. 285 multaque praeterea uariarum monstra ferarum, Centauri in foribus stabulant Scyllaeque biformes et centumgeminus Briareus ac belua Lernae horrendum stridens, flammisque armata Chimaera, Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae. 290 corripit hic subita trepidus formidine ferrum Aeneas strictamque aciem uenientibus offert, et ni docta comes tenuis sine corpore uitas admoneat uolitare caua sub imagine formae, inruat et frustra ferro diuerberet umbras. 295 Hinc uia Tartarei quae fert Acherontis ad undas. turbidus hic caeno uastaque uoragine gurges aestuat atque omnem Cocyto eructat harenam. portitor has horrendus aquas et flumina seruat terribili squalore Charon, cui plurima mento 300 canities inculta iacet, stant lumina flamma, sordidus ex umeris nodo dependet amictus. ipse ratem conto subigit uelisque ministrat et ferruginea subuectat corpora cumba, iam senior, sed cruda deo uiridisque senectus. 305 huc omnis turba ad ripas effusa ruebat, matres atque uiri defunctaque corpora uita magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae, impositique rogis iuuenes ante ora parentum: quam multa in siluis autumni frigore primo 310 lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto quam multae glomerantur aues, ubi frigidus annus

337 trans pontum fugat et terris immittit apricis. stabant orantes primi transmittere cursum tendebantque manus ripae ulterioris amore. 315 nauita sed tristis nunc hos nunc accipit illos, ast alios longe summotos arcet harena. Aeneas miratus enim motusque tumultu ‘dic’, ait ‘o uirgo, quid uult concursus ad amnem? quidue petunt animae? vel quo discrimine ripas 320 hae linquunt, illae remis uada liuida uerrunt?’ olli sic breuiter fata est longaeua sacerdos: ‘Anchisa generate, deum certissima proles, Cocyti stagna alta uides Stygiamque paludem, di cuius iurare timent et fallere numen. 325 haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turba est; portitor ille Charon; hi, quos uehit unda, sepulti. nec ripas datur horrendas et rauca fluenta transportare prius quam sedibus ossa quierunt. centum errant annos uolitantque haec litora circum; 330 tum demum admissi stagna exoptata reuisunt.’ constitit Anchisa satus et uestigia pressit multa putans sortemque animo miseratus iniquam. cernit ibi maestos et mortis honore carentis Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten, 335 quos simul a Troia uentosa per aequora uectos obruit Auster, aqua inuoluens nauemque uirosque. Ecce gubernator sese Palinurus agebat, qui Libyco nuper cursu, dum sidera seruat, exciderat puppi mediis effusus in undis. 340 hunc ubi uix multa maestum cognouit in umbra, sic prior adloquitur: ‘quis te, Palinure, deorum eripuit nobis medioque sub aequore mersit? dic age. namque mihi, fallax haud ante repertus, hoc uno responso animum delusit Apollo, 345 qui fore te ponto incolumem finisque canebat uenturum Ausonios. en haec promissa fides est?’ ille autem: ‘neque te Phoebi cortina fefellit, dux Anchisiade, nec me deus aequore mersit. namque gubernaclum multa ui forte reuulsum, 350 cui datus haerebam custos cursusque regebam, praecipitans traxi mecum. maria aspera iuro non ullum pro me tantum cepisse timorem, quam tua ne spoliata armis, excussa magistro, deficeret tantis nauis surgentibus undis. 355 tris Notus hibernas immensa per aequora noctes uexit me uiolentus aqua; uix lumine quarto prospexi Italiam summa sublimis ab unda. paulatim adnabam terrae; iam tuta tenebam, ni gens crudelis madida cum ueste grauatum 360 prensantemque uncis manibus capita aspera montis ferro inuasisset praedamque ignara putasset. nunc me fluctus habet uersantque in litore uenti. quod te per caeli iucundum lumen et auras, per genitorem oro, per spes surgentis Iuli, 365 eripe me his, inuicte, malis: aut tu mihi terram inice, namque potes, portusque require Velinos;

338 aut tu, si qua uia est, si quam tibi diua creatrix ostendit (neque enim, credo, sine numine diuum flumina tanta paras Stygiamque innare paludem), 370 da dextram misero et tecum me tolle per undas, sedibus ut saltem placidis in morte quiescam.’ talia fatus erat coepit cum talia uates: ‘unde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido? tu Stygias inhumatus aquas amnemque seuerum 375 Eumenidum aspicies, ripamue iniussus adibis? desine fata deum flecti sperare precando, sed cape dicta memor, duri solacia casus. nam tua finitimi, longe lateque per urbes prodigiis acti caelestibus, ossa piabunt 380 et statuent tumulum et tumulo sollemnia mittent, aeternumque locus Palinuri nomen habebit.’ his dictis curae emotae pulsusque parumper corde dolor tristi; gaudet cognomine terra. Ergo iter inceptum peragunt fluuioque propinquant. 385 nauita quos iam inde ut Stygia prospexit ab unda per tacitum nemus ire pedemque aduertere ripae, sic prior adgreditur dictis atque increpat ultro: ‘quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis, fare age, quid uenias, iam istinc et comprime gressum. 390 umbrarum hic locus est, somni noctisque soporae: corpora uiua nefas Stygia uectare carina. nec uero Alciden me sum laetatus euntem accepisse lacu, nec Thesea Pirithoumque, dis quamquam geniti atque inuicti uiribus essent. 395 Tartareum ille manu custodem in uincla petiuit ipsius a solio regis traxitque trementem; hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.’ quae contra breuiter fata est Amphrysia uates: ‘nullae hic insidiae tales (absiste moueri), 400 nec uim tela ferunt; licet ingens ianitor antro aeternum latrans exsanguis terreat umbras, casta licet patrui seruet Proserpina limen. Troius Aeneas, pietate insignis et armis, ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras. 405 si te nulla mouet tantae pietatis imago, at ramum hunc’ (aperit ramum qui ueste latebat) ‘agnoscas.’ tumida ex ira tum corda residunt; nec plura his. ille admirans uenerabile donum fatalis uirgae longo post tempore uisum 410 caeruleam aduertit puppim ripaeque propinquat. inde alias animas, quae per iuga longa sedebant. deturbat laxatque foros; simul accipit alueo ingentem Aenean. gemuit sub pondere cumba sutilis et multam accepit rimosa paludem. 415 tandem trans fluuium incolumis uatemque uirumque informi limo glaucaque exponit in ulua. Cerberus haec ingens latratu regna trifauci personat aduerso recubans immanis in antro. cui uates horrere uidens iam colla colubris 420 melle soporatam et medicatis frugibus offam obicit. ille fame rabida tria guttura pandens

339 corripit obiectam, atque immania terga resoluit fusus humi totoque ingens extenditur antro. occupat Aeneas aditum custode sepulto 425 euaditque celer ripam inremeabilis undae. Continuo auditae uoces uagitus et ingens infantumque animae flentes, in limine primo quos dulcis uitae exsortis et ab ubere raptos abstulit atra dies et funere mersit acerbo; 430 hos iuxta falso damnati crimine mortis. nec uero hae sine sorte datae, sine iudice, sedes: quaesitor Minos urnam mouet; ille silentum consiliumque uocat uitasque et crimina discit. proxima deinde tenent maesti loca, qui sibi letum 435 insontes peperere manu lucemque perosi proiecere animas. quam uellent aethere in alto nunc et pauperiem et duros perferre labores! fas obstat, tristisque palus inamabilis undae alligat et nouies Styx interfusa coercet. 440 nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem Lugentes campi; sic illos nomine dicunt. hic quos durus amor crudeli tabe peredit secreti celant calles et myrtea circum silua tegit; curae non ipsa in morte relinquunt. 445 his Phaedram Procrinque locis maestamque Eriphylen crudelis nati monstrantem uulnera cernit, Euadnenque et Pasiphaen; his Laodamia it comes et iuuenis quondam, nunc femina, Caeneus rursus et in ueterem fato reuoluta figuram. 450 inter quas Phoenissa recens a uulnere Dido errabat silua in magna; quam Troius heros ut primum iuxta stetit agnouitque per umbras obscuram, qualem primo qui surgere mense aut uidet aut uidisse putat per nubila lunam, 455 demisit lacrimas dulcique adfatus amore est: ‘infelix Dido, uerus mihi nuntius ergo uenerat exstinctam ferroque extrema secutam? funeris heu tibi causa fui? per sidera iuro, per superos et si qua fides tellure sub ima est, 460 inuitus, regina, tuo de litore cessi. sed me iussa deum, quae nunc has ire per umbras, per loca senta situ cogunt noctemque profundam, imperiis egere suis; nec credere quiui hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem. 465 siste gradum teque aspectu ne subtrahe nostro. quem fugis? extremum fato quod te adloquor hoc est.’ talibus Aeneas ardentem et torua tuentem lenibat dictis animum lacrimasque ciebat. illa solo fixos oculos auersa tenebat 470 nec magis incepto uultum sermone mouetur quam si dura silex aut stet Marpesia cautes. tandem corripuit sese atque inimica refugit in nemus umbriferum, coniunx ubi pristinus illi respondet curis aequatque Sychaeus amorem. 475 nec minus Aeneas casu percussus iniquo prosequitur lacrimis longe et miseratur euntem.

340 Inde datum molitur iter. iamque arua tenebant ultima, quae bello clari secreta frequentant. hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis 480 Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago, hic multum fleti ad superos belloque caduci Dardanidae, quos ille omnis longo ordine cernens ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque, tris Antenoridas Cererique sacrum Polyboeten, 485 Idaeumque etiam currus, etiam arma tenentem. circumstant animae dextra laeuaque frequentes, nec uidisse semel satis est; iuuat usque morari et conferre gradum et ueniendi discere causas. at Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges 490 ut uidere uirum fulgentiaque arma per umbras, ingenti trepidare metu; pars uertere terga, ceu quondam petiere rates, pars tollere uocem exiguam: inceptus clamor frustratur hiantis. Atque hic Priamiden laniatum corpore toto 495 Deiphobum uidet et lacerum crudeliter ora, ora manusque ambas, populataque tempora raptis auribus et truncas inhonesto uulnere naris. uix adeo agnouit pauitantem ac dira tegentem supplicia, et notis compellat uocibus ultro: 500 ‘Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri, quis tam crudelis optauit sumere poenas? cui tantum de te licuit? mihi fama suprema nocte tulit fessum uasta te caede Pelasgum procubuisse super confusae stragis aceruum. 505 tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem constitui et magna manis ter uoce uocaui. nomen en arma locum seruant; te, amice, nequiui conspicere et patria decedens ponere terra.’ ad quae Priamides: ‘nihil o tibi, amice, relictum; 510 omnia Deiphobo soluisti et funeris umbris. sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae his mersere malis; illa haec monimenta reliquit. namque ut supremam falsa inter gaudia noctem egerimus, nosti: et nimium meminisse necesse est. 515 cum fatalis equus saltu super ardua uenit Pergama et armatum peditem grauis attulit aluo, illa chorum simulans euhantis orgia circum ducebat Phrygias; flammam media ipsa tenebat ingentem et summa Danaos ex arce uocabat. 520 tum me confectum curis somnoque grauatum infelix habuit thalamus, pressitque iacentem dulcis et alta quies placidaeque simillima morti. egregia interea coniunx arma omnia tectis emouet, et fidum capiti subduxerat ensem: 525 intra tecta uocat Menelaum et limina pandit, scilicet id magnum sperans fore munus amanti, et famam exstingui ueterum sic posse malorum. quid moror? inrumpunt thalamo, comes additus una hortator scelerum Aeolides. di, talia Grais 530 instaurate, pio si poenas ore reposco. sed te qui uiuum casus, age fare uicissim,

341 attulerint. pelagine uenis erroribus actus an monitu diuum? an quae te fortuna fatigat, ut tristis sine sole domos, loca turbida, adires?’ 535 Hac uice sermonum roseis Aurora quadrigis iam medium aetherio cursu traiecerat axem; et fors omne datum traherent per talia tempus, sed comes admonuit breuiterque adfata Sibylla est: ‘nox ruit, Aenea; nos flendo, ducimus horas. 540 hic locus est, partis ubi se uia findit in ambas: dextera quae Ditis magni sub moenia tendit, hac iter Elysium nobis; at laeua malorum exercet poenas et ad impia Tartara mittit.’ Deiphobus contra: ‘ne saeui, magna sacerdos; 545 discedam, explebo numerum reddarque tenebris. i decus, i, nostrum; melioribus utere fatis.’ tantum effatus, et in uerbo uestigia torsit. Respicit Aeneas subito et sub rupe sinistra moenia lata uidet triplici circumdata muro, 550 quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis, Tartareus Phlegeton, torquetque sonantia saxa. porta aduersa ingens solidoque adamante columnae, uis ut nulla uirum, non ipsi excindere bello caelicolae ualeant; stat ferrea turris ad auras, 555 Tisiphoneque sedens palla succincta cruenta uestibulum exsomnis seruat noctesque diesque. hinc exaudiri gemitus et saeua sonare uerbera, tum stridor ferri tractaeque catenae. constitit Aeneas strepitumque exterritus hausit. 560 ‘quae scelerum facies? o uirgo, effare; quibusue urgentur poenis? quis tantus plangor ad auras?’ tum uates sic orsa loqui: ‘dux inclute Teucrum, nulli fas casto sceleratum insistere limen; sed me cum lucis Hecate praefecit Auernis, 565 ipsa deum poenas docuit perque omnia duxit. Cnosius haec Rhadamanthus habet durissima regna castigatque auditque dolos subigitque fateri quae quis apud superos furto laetatus inani distulit in seram commissa piacula mortem. 570 continuo sontis ultrix accincta flagello Tisiphone quatit insultans, toruosque sinistra intentans anguis uocat agmina saeua sororum. tum demum horrisono stridentes cardine sacrae panduntur portae. cernis custodia qualis 575 uestibulo sedeat, facies quae limina seruet? quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra saeuior intus habet sedem. tum Tartarus ipse bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum. 580 hic genus antiquum Terrae, Titania pubes, fulmine deiecti fundo uoluuntur in imo. hic et Aloidas geminos immania uidi corpora, qui manibus magnum rescindere caelum adgressi superisque Iouem detrudere regnis. 585 uidi et crudelis dantem Salmonea poenas, dum flammas Iouis et sonitus imitatur Olympi.

342 quattuor hic inuectus equis et lampada quassans per Graium populos mediaeque per Elidis urbem ibat ouans, diuumque sibi poscebat honorem, 590 demens, qui nimbos et non imitabile fulmen aere et cornipedum pulsu simularet equorum. at pater omnipotens densa inter nubila telum contorsit, non ille faces nec fumea taedis lumina, praecipitemque immani turbine adegit. 595 nec non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum, cernere erat, per tota nouem cui iugera corpus porrigitur, rostroque immanis uultur obunco immortale iecur tondens fecundaque poenis uiscera rimaturque epulis habitatque sub alto 600 pectore, nec fibris requies datur ulla renatis. quid memorem Lapithas, Ixiona, Pirithoumque? quos super atra silex iam iam lapsura cadentique imminet adsimilis; lucent genialibus altis aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae 605 regifico luxu; Furiarum maxima iuxta accubat et manibus prohibet contingere mensas, exsurgitque facem attollens atque intonat ore. hic, quibus inuisi fratres, dum uita manebat, pulsatusue parens et fraus innexa clienti, 610 aut qui diuitiis soli incubuere repertis nec partem posuere suis (quae maxima turba est), quique ob adulterium caesi, quique arma secuti impia nec ueriti dominorum fallere dextras, inclusi poenam exspectant. ne quaere doceri 615 quam poenam, aut quae forma uiros fortunaue mersit. saxum ingens uoluunt alii, radiisque rotarum districti pendent; sedet aeternumque sedebit infelix Theseus, Phlegyasque miserrimus omnis admonet et magna testatur uoce per umbras: 620 “discite iustitiam moniti et non temnere diuos.” uendidit hic auro patriam dominumque potentem imposuit; fixit leges pretio atque refixit; hic thalamum inuasit natae uetitosque hymenaeos: ausi omnes immane nefas ausoque potiti. 625 non, mihi si linguae centum sint oraque centum, ferrea uox, omnis scelerum comprendere formas, omnia poenarum percurrere nomina possim.’ Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeua sacerdos, ‘sed iam age, carpe uiam et susceptum perfice munus; 630 acceleremus’ ait; ‘Cyclopum educta caminis moenia conspicio atque aduerso fornice portas, haec ubi nos praecepta iubent deponere dona.’ dixerat et pariter gressi per opaca uiarum corripiunt spatium medium foribusque propinquant. 635 occupat Aeneas aditum corpusque recenti spargit aqua ramumque aduerso in limine figit. His demum exactis, perfecto munere diuae, deuenere locos laetos et amoena uirecta fortunatorum nemorum sedesque beatas. 640 largior hic campos aether et lumine uestit purpureo, solemque suum, sua sidera norunt.

343 pars in gramineis exercent membra palaestris, contendunt ludo et fulua luctantur harena; pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt. 645 nec non Threicius longa cum ueste sacerdos obloquitur numeris septem discrimina uocum, iamque eadem digitis, iam pectine pulsat eburno, hic genus antiquum Teucri, pulcherrima proles, magnanimi heroes nati melioribus annis, 650 Ilusque Assaracusque et Troiae Dardanus auctor. arma procul currusque uirum miratur inanis; stant terra defixae hastae passimque soluti per campum pascuntur equi. quae gratia currum armorumque fuit uiuis, quae cura nitentis 655 pascere equos, eadem sequitur tellure repostos. conspicit, ecce, alios dextra laeuaque per herbam uescentis laetumque choro paeana canentis inter odoratum lauris nemus, unde superne plurimus Eridani per siluam uoluitur amnis. 660 hic manus ob patriam pugnando uulnera passi, quique sacerdotes casti, dum uita manebat, quique pii uates et Phoebo digna locuti, inuentas aut qui uitam excoluere per artis quique sui memores aliquos fecere merendo: 665 omnibus his niuea cinguntur tempora uitta. quos circumfusos sic est adfata Sibylla, Musaeum ante omnis (medium nam plurima turba hunc habet atque umeris exstantem suspicit altis): ‘dicite, felices animae tuque optime uates, 670 quae regio Anchisen, quis habet locus? illius ergo uenimus et magnos Erebi tranauimus amnis.’ atque huic responsum paucis ita reddidit heros: ‘nulli certa domus; lucis habitamus opacis, riparumque toros et prata recentia riuis 675 incolimus. sed uos, si fert ita corde uoluntas, hoc superate iugum, et facili iam tramite sistam.’ dixit, et ante tulit gressum camposque nitentis desuper ostentat; dehinc summa cacumina linquunt. At pater Anchises penitus conualle uirenti 680 inclusas animas superumque ad lumen ituras lustrabat studio recolens, omnemque suorum forte recensebat numerum, carosque nepotes fataque fortunasque uirum moresque manusque. isque ubi tendentem aduersum per gramina uidit 685 Aenean, alacris palmas utrasque tetendit, effusaeque genis lacrimae et uox excidit ore: ‘uenisti tandem, tuaque exspectata parenti uicit iter durum pietas? datur ora tueri, nate, tua et notas audire et reddere uoces? 690 sic equidem ducebam animo rebarque futurum tempora dinumerans, nec me mea cura fefellit. quas ego te terras et quanta per aequora uectum accipio! quantis iactatum, nate, periclis! quam metui ne quid Libyae tibi regna nocerent!’ 695 ille autem: ‘tua me, genitor, tua tristis imago saepius occurrens haec limina tendere adegit;

344 stant sale Tyrrheno classes. da iungere dextram, da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro.’ sic memorans largo fletu simul ora rigabat. 700 ter conatus ibi collo dare bracchia circum; ter frustra comprensa manus effugit imago, par leuibus uentis uolucrique simillima somno. Interea uidet Aeneas in ualle reducta seclusum nemus et uirgulta sonantia siluae, 705 Lethaeumque domos placidas qui praenatat amnem. hunc circum innumerae gentes populique uolabant: ac ueluti in pratis ubi apes aestate serena floribus insidunt uariis et candida circum lilia funduntur, strepit omnis murmure campus. 710 horrescit uisu subito causasque requirit inscius Aeneas, quae sint ea flumina porro, quiue uiri tanto complerint agmine ripas. tum pater Anchises: ‘animae, quibus altera fato corpora debentur, Lethaei ad fluminis undam 715 securos latices et longa obliuia potant. has equidem memorare tibi atque ostendere coram iampridem, hanc prolem cupio enumerare meorum, quo magis Italia mecum laetere reperta.’ ‘o pater, anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est 720 sublimis animas iterumque ad tarda reuerti corpora? quae lucis miseris tam dira cupido?’ ‘dicam equidem nec te suspensum, nate, tenebo’ suscipit Anchises atque ordine singula pandit. ‘Principio caelum ac terras camposque liquentis 725 lucentemque globum lunae Titaniaque astra spiritus intus alit, totamque infusa per artus mens agitat molem et magno se corpore miscet. inde hominum pecudumque genus uitaeque uolantum et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus. 730 igneus est ollis uigor et caelestis origo seminibus, quantum non noxia corpora tardant terrenique hebetant artus, moribundaque membra. hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco. 735 quin et supremo cum lumine uita reliquit, non tamen omne malum miseris nec funditus omnes corporeae excedunt pestes, penitusque necesse est multa diu concreta modis inolescere miris. ergo exercentur poenis ueterumque malorum 740 supplicia expendunt: aliae panduntur inanes suspensae ad uentos, aliis sub gurgite uasto infectum eluitur scelus aut exuritur igni: quisque suos patimur manis. exinde per amplum mittimur Elysium et pauci laeta arua tenemus, 745 donec longa dies perfecto temporis orbe concretam exemit labem, purumque relinquit aetherium sensum atque aurai simplicis ignem. has omnis, ubi mille rotam uoluere per annos, Lethaeum ad fluuium deus euocat agmine magno, 750 scilicet immemores supera ut conuexa reuisant rursus, et incipiant in corpora uelle reuerti.’

345 Dixerat Anchises natumque unaque Sibyllam conuentus trahit in medios turbamque sonantem, et tumulum capit unde omnis longo ordine posset 755 aduersos legere et uenientum discere uultus. ‘Nunc age, Dardaniam prolem quae deinde sequatur gloria, qui maneant Itala de gente nepotes, inlustris animas nostrumque in nomen ituras, expediam dictis, et te tua fata docebo. 760 ille, uides, pura iuuenis qui nititur hasta, proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras aetherias Italo commixtus sanguine surget, Siluius, Albanum nomen, tua postuma proles, quem tibi longaeuo serum Lauinia coniunx 765 educet siluis regem regumque parentem, unde genus Longa nostrum dominabitur Alba. proximus ille Procas, Troianae gloria gentis, et Capys et Numitor et qui te nomine reddet Siluius Aeneas, pariter pietate uel armis 770 egregius, si umquam regnandam acceperit Albam. qui iuuenes! quantas ostentant, aspice, uiris atque umbrata gerunt ciuili tempora quercu! hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam, hi Collatinas imponent montibus arces, 775 Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque; haec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae. quin et auo comitem sese Mauortius addet Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater educet. uiden, ut geminae stant uertice cristae 780 et pater ipse suo superum iam signat honore? en huius, nate, auspiciis illa incluta Roma imperium terris, animos aequabit Olympo, septemque una sibi muro circumdabit arces, felix prole uirum: qualis Berecyntia mater 785 inuehitur curru Phrygias turrita per urbes laeta deum partu, centum complexa nepotes, omnis caelicolas, omnis supera alta tenentis. huc geminas nunc flecte acies, hanc aspice gentem Romanosque tuos. hic Caesar et omnis Iuli 790 progenies magnum caeli uentura sub axem. hic uir, hic est, tibi quem promitti saepius audis, Augustus Caesar, diui genus, aurea condet saecula qui rursus Latio regnata per arua Saturno quondam, super et Garamantas et Indos 795 proferet imperium; iacet extra sidera tellus, extra anni solisque uias, ubi caelifer Atlas axem umero torquet stellis ardentibus aptum. huius in aduentum iam nunc et Caspia regna responsis horrent diuum et Maeotia tellus, 800 et septemgemini turbant trepida ostia Nili. nec uero Alcides tantum telluris obiuit, fixerit aeripedem ceruam licet, aut Erymanthi pacarit nemora et Lernam tremefecerit arcu; nec qui pampineis uictor iuga flectit habenis 805 Liber, agens celso Nysae de uertice tigris. et dubitamus adhuc uirtutem extendere factis,

346 aut metus Ausonia prohibet consistere terra? quis procul ille autem ramis insignis oliuae sacra ferens? nosco crinis incanaque menta 810 regis Romani primam qui legibus urbem fundabit, Curibus paruis et paupere terra missus in imperium magnum. cui deinde subibit otia qui rumpet patriae residesque mouebit Tullus in arma uiros et iam desueta triumphis 815 agmina. quem iuxta sequitur iactantior Ancus nunc quoque iam nimium gaudens popularibus auris. uis et Tarquinios reges animamque superbam ultoris Bruti, fascisque uidere receptos? consulis imperium hic primus saeuasque securis 820 accipiet, natosque pater noua bella mouentis ad poenam pulchra pro libertate uocabit, infelix, utcumque ferent ea facta minores: uincet amor patriae laudumque immensa cupido. quin Decios Drusosque procul saeuumque securi 825 aspice Torquatum et referentem signa Camillum. illae autem paribus quas fulgere cernis in armis, concordes animae nunc et dum nocte prementur, heu quantum inter se bellum, si lumina uitae attigerint, quantas acies stragemque ciebunt, 830 aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci descendens, gener aduersis instructus Eois! ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella neu patriae ualidas in uiscera uertite uiris; tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo, 835 proice tela manu, sanguis meus! - ille triumphata Capitolia ad alta Corintho uictor aget currum caesis insignis Achiuis. eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas ipsumque Aeaciden, genus armipotentis Achilli, 840 ultus auos Troiae templa et temerata Mineruae. quis te, magne Cato, tacitum aut te, Cosse, relinquat? quis Gracchi genus aut geminos, duo fulmina belli, Scipiadas, cladem Libyae, paruoque potentem Fabricium uel te sulco, Serrane, serentem? 845 quo fessum rapitis, Fabii? tu Maximus ille es, unus qui nobis cunctando restituis rem. excudent alii spirantia mollius aera (credo equidem), uiuos ducent de marmore uultus, orabunt causas melius, caelique meatus 850 describent radio et surgentia sidera dicent: tu regere imperio populos, Romane, memento (hae tibi erunt artes), pacique imponere morem, parcere subiectis et debellare superbos.’ Sic pater Anchises, atque haec mirantibus addit: 855 ‘aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis ingreditur uictorque uiros supereminet omnis. hic rem Romanam magno turbante tumultu sistet eques, sternet Poenos Gallumque rebellem, tertiaque arma patri suspendet capta Quirino.’ 860 atque hic Aeneas (una namque ire uidebat egregium forma iuuenem et fulgentibus armis,

347 sed frons laeta parum et deiecto lumina uultu) ‘quis, pater, ille, uirum qui sic comitatur euntem? filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum? 865 qui strepitus circa comitum! quantum instar in ipso! sed nox atra caput tristi circumuolat umbra.’ tum pater Anchises lacrimis ingressus obortis: 'o gnate, ingentem luctum ne quaere tuorum; ostendent terris hunc tantum fata nec ultra 870 esse sinent. nimium uobis Romana propago uisa potens, superi, propria haec si dona fuissent. quantos ille uirum magnam Mauortis ad urbem campus aget gemitus! uel quae, Tiberine, uidebis funera, cum tumulum praeterlabere recentem! 875 nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos in tantum spe tollet auos, nec Romula quondam ullo se tantum tellus iactabit alumno. heu pietas, heu prisca fides inuictaque bello dextera! non illi se quisquam impune tulisset 880 obuius armato, seu cum pedes iret in hostem seu spumantis equi foderet calcaribus armos. heu, miserande puer, si qua fata aspera rumpas, tu Marcellus eris. manibus date lilia plenis purpureos spargam flores animamque nepotis 885 his saltem accumulem donis, et fungar inani munere.’ sic tota passim regione uagantur aëris in campis latis atque omnia lustrant. quae postquam Anchises natum per singula duxit incenditque animum famae uenientis amore, 890 exim bella uiro memorat quae deinde gerenda, Laurentisque docet populos urbemque Latini, et quo quemque modo fugiatque feratque laborem. Sunt geminae Somni portae, quarum altera fertur cornea, qua ueris facilis datur exitus umbris, 895 altera candenti perfecta nitens elephanto, sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes. his ibi tum natum Anchises unaque Sibyllam prosequitur dictis portaque emittit eburna, ille uiam secat ad nauis sociosque reuisit. 900 Tum se ad Caietae recto fert limite portum. ancora de prora iacitur; stant litore puppes.

348 Handschriftbeschrijvingen

Volledige signatuur Bern, Burgerbibliothek, 167 Verkorte signatuur 9Fb Munk Olsen dl. II, 704 (B.11) Catalogus Hagen 1874-1875, p. 237 Datering tweede helft negende eeuw Aantal folio’s 214 Maat 32,5 x 23,5 Herkomst Frankrijk, Bretagne (Bischoff) Inhoud f.1 r-v Isidorus (excerptum) f.1v-3r uaria f.3v Antologia Latina (AL) 672 Incipit carmen Octauiani Caesaris de Virgilio f. 4r-4v Servius Comm. praefatio Incipit expositio Seruii grammatici in Bucolicis in libris Georgica atque Aeneidum f.5r-v Servius Comm. Aen. praef. Incipit liber primus Aeneidos f.5v Carmen ex Vergilii vita pseudo Donatiana (excerptum) f.5v Vita Bernenis Vita Vergilii poeta f.6r Ps. Ovidius Arg. Aen. praef. f.6v-20r Eclogae Incipit dramaticon micton Melibeus Tityrus / Virgilii Maronis Bucolocia explicit feliciter f.20v-53 v Georgica Incipit georgicon liber primus f.54r-212v Aeneis Aeneidorum libri XII. hoc in corpore continentur. Virgilii Maronis prefatio... f.54r AL 634 Basili De XII libris Aeneidos (deze wordt vaak verward met Ps. Ovidius. Hier volgt de gehele tekst)

De XII libris Aeneidos

Primus habet, Libycam ueniant ut Troes in urbem. Edocet excidium Troiae clademque secundus. Tertius a Troia uectos canit aequore Teucros. Quartus item miserae duo uulnera narrat Elissae. Manibus Anchisae quinto celebrantur honores. Aenean memorat uisentem Tartara sextus. In Phrygias Italiam bello iam septimus armat. Dat simul Aeneae socios octauus et arma. Daunius expugnat nono noua moenia Troiae. Exponit decimus Tuscorum in litore pugnas. Undecimo Rutuli superantur morte Camillae Ultimus imponit bello Turni nece finem. Ecloga 4 en f.10v-11v Ecloga 4 Aeneis 6 f.117v –134r Aeneis 6

349 Opmaak Per folio 1 kolom met de tekst van Vergilius (30-34 regels per kolom). Omliggende ruime marges voor commentaar (vanaf f.6r). Veel interlineaire glossen. Bijzonderheden De codex bevat de Scholia Bernensia (kopie van 9Fc, zie H. Hagen, p. 689). Naast de glossen doorlopende Serviuscommentaar en een deel van de Scholia Bernensia , bevat 9Fb interlineaire glossen. f. 20r: Haec omnia commentariis Romanorum congregaui id est Titi Galli et Gaudentii et maxime Iunilii Flagrii Mediolanenses Overige Funnaioli 1930, n.6, p. 12-14 literatuur Hagen 1867, p. 698-692 Murgia 1975, p. 10-14 Savage 1932, p. 103-105

350

Volledige Bern, Burgerbibliothek, 172 (a) + signatuur Parijs, Bibliothèque nationale, 7929 (b) Verkorte signatuur 9Fc Munk Olsen dl. II, 705 (B.12) Catalogi Hagen 1874-1875, p. 237 (a) Catalogus III , 4, p. 413 (b) Datering negende eeuw, tiende eeuw (Hagen) Aantal folio’s 152 (a) 126 (b) Maat 31,5 x 28,0 (a) 31,8 x 27,5 (b) Herkomst Frankrijk, Fleury-sur-Loire Bijzonderheden Het manuscript werd gekopieerd in of geschonken aan het klooster van Fleury door Ildemarus en Monazonta f.2v ‘Contulit alme tibi pater hunc Benedicte libellum, Ildemarus alumnus et ipse tuus Monazonta’ Latere eigenaar: P. Danielis Aurelius Inhoud f.2r (a) AL 672 excerpta Incipit carmen Octauiani Caesaris de Virgilio f.2r-3r (a) Donatus Vita Vergilii Vita Virgilii poetae explicit f.3r (a) Vita Bernensis f.3v (a) Servius, Comm, Aen (excerptum) f.5r-23v (a) Eclogae incipiunt Bucolica Virgilii f.26r-72r (a) Georgica Incipit Georgica f.72r (a) AL 634 Incipiunt uersiculi Ouidii Nasonis (Basili, De XII libris Aeneidos ) f.72v (a) -126v (b) Aeneis Aeneidorum libri XII hoc in corpore continentur Virgilii Maronis Ecloga 4 en f.10v-11v (a) Ecloga 4 Aeneis 6 f.1r-19v (b) Aeneis 6 Opmaak 1 kolom met de tekst van Vergilius per folio (24 r. per kolom). Twee kolommen beschikbaar voor marginale glossen. Bijzonderheden De Eclogae en Georgica bevatten een doorlopende commentaar ( Scholia Bernensia ), aangevuld glossen met interlineaire glossen. Het begin van b is zeer slecht leesbaar (uittreksels uit Servius). Geen marginale glossen bij Aeneis 6 Overige Thomas 1880, p. 96-101 literatuur Funaioli 1930, n.5, p. 11-13 Savage 1932, p. 96-103 Murgia 1975, p. 9-10

351

Volledige signatuur Paris, Bibliothèque nationale, 10307 Verkorte signatuur 9Fj Munk Olsen dl.II, p. 764 (B.190) Catalogus a) Delisle 1863-1871, deel 1, p. 69 b) Pellegrin 1975-1982, deel I, p. 325-329 Datering negende eeuw Aantal folio’s 245 Maat 34,5 x 26,0 (a) Herkomst Frankrijk, West, waarschijnlijk uit de Lorraine (Bischoff) Bijzonderheden Het oorspronkelijke laatste deel van 9Fj vormt nu de folio’s 65-66 van codex Rome, reg.lat.1625 Inhoud van deze folio’s: f.65r Versus in laude Martinani Capellae In Martianum Capellam Felicem - AL 490a Officia XII Mensium -Obtrectatorum murmurosa Garrulitas et rationeis laudabile consilium Homerus Ilias (excerptum XI, v.654) Sallustius De coniuratione Catilinae f.65v Priscianus Partitiones duodecim uersium Aeneidos principalium (excerpta) Servius Commentarius in Vergilii Aeneidem (excerpta) f.66 Ennius Annales (excerpta) Iohannes Scottus et Martinus Laudunensis Excerpta Graeca et Latina Inhoud (a) f.50v-63r Eclogae Publii Virgilii Maronis carmen Bucolicon in quo Theocritum uicit explicit. vetere feliciter f.44r-63r Servius Comm. Eclogae f.50r AL 672 Incipit carmen Octauiani Caesaris de Virgilio f.63r-96r Georgica f.63r-96r Servius Comm. Georgica Incipit liber primus explanationum Georgicon / Explicit liber quartus Publii Virgilii Maronis georgicorum liber primus incipit f.96r AL 634 Basili, De XII libris Aeneidos f.97v-245v Aeneis f.96v-233v Servius Comm. Aen. Ecloga 4 en f.54v-55v Ecloga 4 Aeneis 6 f.155r-168v Aeneis 6 Opmaak 1 kolom met de tekst van Vergilius per folio (34 regels per kolom). Met name de buitenmarge is gereserveerd voor de commentaren. Bijzonderheden Interlineaire en marginale glossen. glossen Servius Delen van de commentaar van Servius. De commentaar loopt niet parallel met de tekst van Vergilius in het manuscript. Overige Contreni 1972 literatuur Contreni 1978, p. 89-90,119-120, 139-141 Savage 1934, ‘The manuscripts of Servius’ Commentary on Virgil’ p. 189 Thomas 1880, p. 189

352

Volledige signatuur Parijs, Bibliothèque nationale, 13043 Verkorte signatuur 9Fk Datering negende eeuw Munk Olsen dl II, p. 766 (B.192) Catalogus Delisle 1863- 1871, deel II, p. 86 Datering negende eeuw (Bischoff), tiende eeuw (Delisle) Aantal folio’s 136 Maat 30,0 x 19,5 Herkomst Frankrijk, Corbie, St-Pierre Inhoud f.1r-4r Eclogae Publii Virgilii Maronis carmen bucolicon in quo Theocritum uicit explicit f.4r-34r Georgica Publii Virgilii Maronis georgicon liber primus incipit (f. 4r. hic incipiunt georgice)- explicit liber quartus Georgicon f.34v-135v Aeneis incipit liber primus Aeneidum f.34r-v Arg Aen Incipiunt uersus Ouidii Nasonis f.34v AL 634 (Basili de XII libris Aeneidos) Item uersus super duodecim libros Aeneidum Aeneis 6 f.78v-90v Opmaak 1 kolom met de tekst van Vergilius per folio. Marginale ruimte voor commentaar. Bijzonderheden Interlineaire glossen aangevuld met enkele marginale glossen. glossen Servius De marginale glossen komen uit de commentaar van Servius. Overige Murgia 1975, p. 51 literatuur

353

Volledige signatuur Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat.1669 Verkorte signatuur 9Fm Munk Olsen dl. II, p. 781, (B.246) Catalogus Pellegrin 1975-1982, deel 1, p. 347-349 Datering negende eeuw Aantal folio’s 192 Maat 31,8 x 26,0 Herkomst Frankrijk, Reims (Bischoff), wellicht Fleury-sur-Loire Bijzonderheden Als bezitters van de codex noemt Pellegrin o.a. François Daniel de Orléans (16 e eeuw). Deze schrijft in zijn ex-libris op f.4: “Ex libb. Franc. Danielis Aurelii” en op f.191v: “P. Virgilii Maronis Aeneidos finis. sum Francisci Danielis Aurelii’. Vanaf f. 51 is een aantal glossen met potlood aangebracht.Deze schrijft Pellegrin toe aan Pierre Daniel, de broer van François Daniel die in 1600 een editie van de commentaar van Servius op het werk van Vergilius maakte. Latere eigenaars: Paul Petau en koningin Christina van Zweden. Folium 192 wijkt sterk af van de andere folia in de codex. Waarschijnlijk is het als beschermblad toegevoegd aan het manuscript. Dit wordt bevestigd door de opbouw van de katernen van 9Fm. Inhoud f.1 De uentis f.1v-2 Macrobius Commentarius in somnium Scipionis (excerpta) f.2r De astronomia f.3r Ps. Ovidius Argumenta Aeneidos (praefatio) f.3v Ps. Ovidius Argumenta Bucolicon et Georgicon f.4r-17r Eclogae Publii Virgilii Maronis carmen bucolicon in quo Theocritum uicit incipit dramaticon. Melibeus Tutyrus.....f.3v Publii Virgilii Maronis carmen bucolicon in quo Theocritum uicit explicit. f.3v-17r Servius Commentarius in Vergilii Eclogas seu Bucolica f.17r-48v Georgica Publii Virgilii Maronis georgicorum liber primus incipit .....Virgilii Maronis georgicorum liber quartus explicit feliciter f.17r-48v Servius Comm.Georg. f.49r AL 634 (Basili, De XII libris Aeneidos ) Versus Ovidii Nasonis super XII libros Aeneidos incipiunt feliciter f.49r-191v Aeneis Incipit liber primus f.48v-191v Servius Commentarii in Vergilii Aeneidem f.192 AL 392 uersus cuiusdam Vita vergiliana (excerpta) in twee kolommen 1.1 inc: Salua expositione Seruii enodemus VII periochas secundum iohannem Scottum 1.2 inc: De uita autem poetae pauca sunt dicenda quia nec talis fuit ut imitari debeat... 2.1 inc: Xenodochium locus uenerabilis in quo peregrini suscipiuntur (7 regels) 2.2 inc: Inter uesper uesperis et uespere er uesperum uesperi ... (6 regels) 2.3 inc: primum Romani reges ex Tuscia habere ceperunt quos lingua ... (5 regels) 2.4 inc: Circumcilliones dicuntur quoddam genus monachorum .... (5 regels) 2.5 inc: Funda est genus retis rotundi ad similitudinem pene illius (9 regels) AL 679 (Priscianus De sideribus) Versus de XL duobus signis pomi et eo amplius Ecloga 4 en f.8v-9v Ecloga 4 Aeneis 6 f.104v-117v Aeneis 6 Opmaak 1 kolom met de tekst van Vergilius per folio (35 regels per kolom). 2 kolommen rond de ‘Vergiliuskolom’ zijn gereserveerd voor de commentaar van Servius.

354

Bijzonderheden De volledige commentaar van Servius bevindt zich in de marge rond de tekst van Vergilius glossen (Thilo en Hagen). Voorts bevat het manuscript interlineaire glossen. Servius De Serviuscommentaar wordt weergegeven in de Serviuseditie van Pierre Daniel en die van Thilo en Hagen. Overige Finch 1974, ‘Anthologia latina (Riese) 679 in Reg.lat 1669 and Opal.lat 1341’ literatuur Finch 1974, ‘Fragments of a new Vita vergiliana in codex Reg.Lat. 1669’

355

Volledige signatuur Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat.1671 Verkorte signatuur 10Ea Munk Olsen dl.II, p. 782 (B.248) Catalogi Pellegrin 1975-1982, deel 1 p. 352-353 Bishop 1971, n.19, p. 17 Datering tiende eeuw Aantal folio’s 218 Maat 29,0 x 25,5 Herkomst Engeland, wellicht Worcester (Bishop) Bijzonderheden De naam van de eigenaar is gedeeltelijk te lezen: Willelmus. Robertus. Gauterus Rudus (?) Primus horum J. magister Nonius? appellatum Willelmo de Pa(...) diacono Willelmo (....) (Pellegrin) Inhoud f.1r-15r Eclogae Publii Virgilii Maronis carmen bucolicon in quo Theocritum uicit explicit f.15r-52r Liber primus Georgicon incipit / Publii Virgilii Maronis Georgicon liber IIII explicat f.15r Georgica Arg. Georg. Ps. Ovidii I-IV f.52v-218v Aeneis Publii Virgilii Maronis Aeneidorum liber IIII incipit / Publii Virgilii Maronis Aeneidorum liber duodecimus explicit f.52r AL 634 (Basili, De XII libris Aeneidos ) f.52r-v Arg. Aen Ps. Ovidii (1-4, 6-12) Decem uersus Ouidii Nasonis f.218v Culex (excerptum) Ecloga 4 en f. 5v-6v Ecloga 4 Aeneis 6 f. 116v-131v Aeneis 6 Opmaak 1 kolom met de tekst van Vergilius per folio (30 regels per kolom), in de marges ruimte voor aantekeningen. Bijzonderheden Zowel interlineaire als marginale glossen. Geen doorlopende commentaar. glossen Servius De glossen zijn gedeeltelijk afkomstig uit de commentaar van Servius.

356

Volledige signatuur Bern, Burgerbibliothek, 184 Verkorte signatuur 10Fa Datering tiende eeuw (Bischoff), negende eeuw (Hagen) Munk Olsen Dl. II, 705-706 (B.13) Catalogus Hagen 1874-1875, p. 240 Datering tiende eeuw (Bischoff) Aantal folio’s 254 Maat 30,3 x 26,0 Herkomst Frankrijk, Oost Inhoud f.2r-f.22v Eclogae Virgilii Maronis Bucolicon liber primus explicit f.22v-f.67v. Georgica Incipit Georgicon liber primus / Pub. Vir. Mar. Geor. lib. IIII explicit f.68r-244v Aeneis Eneidorum liber I / Explicit ultimus liber Virgilii qui est Aeneidorum duodecimus f.68r AL 634 (Basilus, De XII libris Aeneidos ) Versiculi Asmenii super XII libros Eneidos incipiunt f.68r Arg. Aen. Ps. Ovidii Incipit uersus Ouidii Nasoni f.245r Aeneis (excerpta) Explicit ultimus liber Virgilii qu. / Si tibi ( ?) gratia laus sapiencia formaque detur Ecloga 4 en f.9r-10r Ecloga 4 Aeneis 6 f.141r-156v Aeneis 6 Opmaak 1 kolom met het werk van Vergilius (26 tot 30 regels per kolom). Marginale ruimte voor commentaar. Bijzonderheden Interlineaire en marginale glossen. Geen doorlopende commentaar. glossen Servius De marginale glossen zijn gedeeltelijk afkomstig uit Servius. Overige Murgia 1975, p. 66-67 literatuur

357

Volledige signatuur Parijs, Bibliothèque nationale, 7925 Verkorte signatuur 10Fc Munk Olsen dl.II, p. 754 (B.170) Catalogus Catalogus III, 4, 413 Datering negende eeuw Aantal folio’s 160 Maat 26,8 x 19,3 Herkomst Frankrijk, Limoges, St-Martial Inhoud f.1r Ps. Ovidius Argumentum Ecogae. et Georgica f.1r-v AL 672 Incipit carmen Octauiani Caesaris de Virgilio f.2r.-f.11v Eclogae Publii Virgilii Maronis incipit liber Bucolicon.... Publii Vergilii Maronis carmen Bucolicon in quo Theocritum uicit explicit. f.12r-38r Georgica Publii Vergilii Maronis Georgicorum liber primus incipit .... Explicit liber quartus Georgicorum f.38r-v Aeneis (excerptum) In secundo hos constat esse detractos f.39r-160v Aeneis Incipit liber P. Vir. primus Aen. .... Publii Vergilii Maronis Aeneidorum liber XII explicit Ecloga 4 en f.5r-5v Ecloga 4 Aeneis 6 f.86v-98r Aeneis 6 Opmaak 1 kolom met het werk van Vergilius (42 regels per kolom). Bijzonderheden Vooral in het eerste deel van het manuscript veel marginale en interlineaire glossen. Bij Aeneis glossen 6 weinig glossen, met name interlineair. In de marges worden de namen van stijlfiguren aangegeven. Voor zover leesbaar zijn de glossen getranscribeerd. Servius Geen doorlopende Serviuscommentaar. Overige Murgia 1975, p. 50 literatuur

358

Volledige signatuur Parijs, Bibliothèque nationale, 7926 Verkorte signatuur 10Fd Munk Olsen dl. II, p. 754 (B.171) Catalogus Catalogus III, 4, p. 413 Datering negende eeuw Aantal folio’s 207 Maat 33,5 x 23,2 Herkomst Frankrijk Bijzonderheden eigenaar: Ego ind. nomine ... Richer (?) d. pp. monasterii sancti Ge... Inhoud f.1r Arg. Ecl. et Georg ps. Ovidii f.1r AL 672 Incipit carmen Octauiani Caesaris de Virgilio f.1v AL 261 Incipit feliciter Bono scholastico Melibaeus ...s.s. f.1v Culex (excerptum) f.2r-16v Eclogae Publii Virgilii Maronis bucolica incipiunt / Publii Virgilii Maronis carmen Bucolicon liber I explicit f.16v-55r Georgica Georgicon liber I incipit feliciter f.55v-207v Aeneis Incipit liber primus Aeneidorum f.55r AL 634 (Basili, De XII libris Aeneidos ) Ecloga 4 f.6v-7v Ecloga 4 Opmaak 2 kolommen met de tekst van Vergilius (28 regels per kolom). Ieder vers beslaat twee regels in de kolom. Bijzonderheden Het handschrift bevat geen doorlopende commentaar maar wel interlineaire en marginale glossen glossen. Servius De marginale glossen zijn grotendeels afkomstig uit de commentaar van Servius. Bij de Eclogae zijn de fragmenten uit Servius zeer slecht leesbaar. Overige Funaioli 1930, n.49, p. 30-31 literatuur

359

Volledige signatuur Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat.1495 Verkorte signatuur 10Ff Munk Olsen dl II, p. 779 (B.241) Catalogus Pellegrin 1975-1982, deel 1, p. 240-242 Datering tiende, elfde eeuw Aantal folio´s 124 Maat 33,0 x 25,0 Herkomst Frankrijk, Reims, St-Thierry-au-Mont-d’Or Bijzonderheden Ex libris XIIe op f.1v (benedenmarge): Liber sancti Theodorici auferenti sic anathema. De codex is waarschijnlijk een verzameling van een aantal manuscripten (Pellegrin) Inhoud f.1r M Vita Vergilii Bernensis I De nobilitate ac die atque tempore natiuitatis ac longitudine temporis uite Publii Virgilii Maronis discipuli Epidii oratoris incipit Ps. Ovidius Arg. Aen. (praefatio) f.1r-6r Eclogae Publii Virgilii Maronis carmen Bocolicon in quo Theocritum uicit incipit. Publii Virgilii Maronis Bocolicon incipit dramaticon mitticon. Melibeus Titurus / Publii Virgilii Maronis carmen bucolicon in quo Theocriton uicit explicit. f.6v-20r Georgica Publii Virgilii Maronis Georgicon liber primus incipit ….Publii V. georgicorum liber IIII explicit habens uersus DLXVII f.20 Ps. Ovidius, Arg. Aen. I Incipiunt uersus Ouidii Nasonis in libro I Eneidum f.20r-20v AL 634 (Basili, De XII libris Aeneidos ) Incipiunt uersiculi Ouidii Nasonis super XII libros Aeneidos f.20v-83r Aeneis Incipit liber primus Aeneidos / Explicit liber XII habens stycos DCCCCL. Totus uero liber Aeneidum continet uersis numero VIIII DC XXXIII (indicatie van aantal verzen na ieder boek) f.83r-83v Ps. Ausonius seu ps. Cato Nomina musarum (AL 664, cum commentario) Nomina nouem musarum et uersus earundem cum interpretationibus f.83v-84r De anima inc: Ad imaginem et similitudinem dei facta est anima. Haec duo ista distincte sunt accipienda ut imago intellegatur in immortalitate animae... f.85-87 Suetonius seu Donatus Vita Vergilii ... uita Vergilii explicit f.86 AL 738a f. 87-123 Servius Commentarii in Vergilium f.87r-112 in Eclogas seu Bucolica f.112r-123v in Georgica f.124r-125r Vergilius Aeneis (cum commentario Seruii) Ecloga 4 en f.2v-3r Ecloga 4 Aeneis 6 f.44v-55v Aeneis 6 Opmaak 2 kolommen met de tekst van Vergilius (40 regels per kolom). De codex bevat interlineaire en marginale glossen. Bijzonderheden Bij Ecloga 4 en Aeneis 6 voornamelijk interlineaire glossen, soms gebaseerd op Servius. glossen Servius De codex bevat de hele commentaar van Servius (f.87r-123v). Deze is opgenomen in de Serviuseditie van Thilo en Hagen. Overige Funaioli 1930, p. 74-81 literatuur Brummer 1912, p. 8 en 66 Savage 1934, ‘The manuscripts of Servius’ Commentary on Virgil’ p. 177-178

360

Volledige signatuur Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, vat.lat.1570 Verkorte signatuur 10Fg Munk Olsen dl II, p. 785 (B.256) Catalogi Nogara 1912, p. 69-71 Pellegrin 1975-1982, deel 1, p. 130-133 Datering negende, tiende eeuw Aantal folio’s 226 Maat 39,8 x 31,0 De verschillen tussen de bladmaten zijn groot. De folia zijn op verschillende plaatsen afgesneden zodat de buitenste kolom voor de glossen ontbreekt Herkomst Frankrijk, Flavigny Bijzonderheden Oorspronkelijke eigenaar, het klooster van Flavigny, waarvoor het manuscript werd gekopieerd. Het manuscript kwam rond 1550/1566 in bezit van het Vaticaan. Een aantal katernen ontbreekt (f.112r: ibi desunt quaterniones II, f.134r: ibi desunt quaterniones II, f.173r: ibi deest I, 196r: ibi desunt quaterniones III). Kopiist: Rahingus monachus, op f.228 staat een nawoord bij de codex (zie ook hoofdstuk 4).

Inerrabili alacritate preuentus ego Rahingus monachus ex Flauiniaco monasterio leuitaque simul exigente omnium utilitate fratrum publicae rei dum fungerer officio, malui colligendorum librorum studio mancipari, quam otio descipiscens torpere ignauiae simulque aliis meam prodere insitiam utquando forinsecus actio carnalium siue labilium augebantur curarum multo magis intrinsecus spiritualium semperque mansurarum aucmentaretur providentia rerum. Et quoniam inopiam quorundam absentium uoluminum previdebam adfuturam pene deficientibus scriptoribus qui se huic operi cum sedulitate intermiscere uellent. Tum ego adhibita omni celeritate mearum uirium percontatus sum memet huiusmodi intersere officio, nequando studium peritiae pondere pre graueretur insitiae. Hoc quoque intuitus caracteri presentis libri cunctis ostentat aspicientibus. Quem ego deuoueo deo et sancto Petro perpetualiter permansurum per multa curricula temporum propter exercitium degentium puerorum laudemque dei et apostulorum principis Petri. Definitius autem uisum est michi hunc codicem carminum Virgilii poetae hoc in loco seruari iugiterque in eo quae necessaria sunt meditari quam a quoquam fraudulenter alienari. Quia si fecerit, in die magni iudicii damnationem sui reatus sumet eternam. Tu uero studiose lector quicumque hoc perspexeris memento mei et dic: ‘A porta inferi erue domine animam famuli tui Rahingi.’ Carmina Virgilii

Omnipotens aeterne deus, qui lumina Phoebi Conspiciis ae solia, undique caelicolis Septus habire iubes celerem per secula et ipsum, Quo reseret clausis lumina habunda simul, Abdicet atque procul tenebras clarumque refundat Omnibus ipse diem, lumine ne careat Mox factura sui de lumine condita Christi. Temporibus lunam tu gelidam socias, Sentiat umbrosis tua lumina uultibus orbis Et tua iura simul plebs timeat iugiter, Finibus ipsa suis habitans discreta per orbem Vocibus et magnis te resonare queant, Tu liquidis habitare mones in fontibus heros, Aligeras escas, quoue redundent hians Tellus, ad astra leuas uolucres de more uolantes : En parent iussis omnia cuncta tuis. Principiumque tui capiunt nascentia terrae,

361 Haec humus et generat, tu quoniam bonus es. Supplicat, en, famulus patri dominoque potenti Sedulus assistens, tu quia uota cupis, Ut tibi grata fiant nostra quae parte feruntur Munera gratanter, poscimus hoc, genitor. Hunc tibi namque librum deuoto trado Rahingus Et Petro pariter, quo merear requiem, Coenobii curam retinens Flauiniacensis Prodere post cretis hac iter innocuum. Nec piger hinc saeua commotus fraude chelidri Auferat hunc librum, quem dedimus domino. (ed. Dummler) Inhoud f.3r-16r Eclogae ….Publii Virgilii Maronis carmen Bucolicon explicit in quo Theocritum uicit 1v en f.2r-16r M Servius, Commentarius in Vergilii Eclogas seu Bucolica f.16v-55v Georgica (cum argumentis Ps Ovidii Naso) Incipit Georgicon liber primus / Explicit feliciter Georgicon liber quartus 16r-40rM Servius, Commentarius in Vergilii Georgica f.55r AL 634 (Basili, De XII libris Aeneidos ) Ps. Ovidius Argumenta Aeneidos Ps. Ovidius Argumentum Bucolicon et Georgicon (AL 2) f.55r-226r Aeneis (cum Argumentis Ps. Ovidii IV, VI-VII, X-XII) Incipit Aeneidos liber primus / Vergilii Maronis Aeneidos liber duodecim explicit f.226r-227r AL 672 Carmen Octaviani Cesaris de Virgilio f.227r-227v Ps. Ovidius seu Alcuinus, Conflictus ueris et hiemis f.228r Rahingus Flaviacensis, Carmen de Vergilio Ecloga 4 en f.6v-7v Ecloga 4 Aeneis 6 f.124r-139v Aeneis 6 Opmaak 1 kolom met de tekst van Vergilius per folio (29-34 regels). Twee buitenkolommen voor commentaar (55 regels). Bijzonderheden Rijke commentaar tot aan folium 40r, daarna enkele marginale en interlineaire glossen. Veel glossen van de buitenmarges zijn afgesneden, waardoor een deel van de glossen verloren is gegaan. Servius Overige Delisle 1886 literatuur Delisle 1887 Savage 1932 Dummler 1880, p. 431-432 Murgia 1975, p. 9,19,22,26,157,159-167,189,192

362

Volledige signatuur Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat.1719 Verkorte signatuur 10Fh Munk Olsen dl. II, 282 (B.249) Catalogus Pellegrin 1975-1982, deel 1, p. 388-392 Datering tiende, elfde eeuw Aantal folio’s 84 Maat 27,0 x 20,5 Herkomst Frankrijk Bijzonderheden Eigenaren: Paul Petau (f.1), Alexander Petau en Christina van Zweden. Het manuscript is beschadigd aan het begin. Bij f.2r-15r titels van de hand van Alessandro Lorenzo Zaccagni († 1712), custos van de Vaticaanse Bibliotheek (Pellegrin) Inhoud f.1r Luxoris, Carmen 65 (AL 351, v.9-14) AL 88 De musis AL 233 Caesar de libris Lucani f.1v-12r AL 495-638 ( Carmina duodecim sapientum ) Epytaphia monostica quae scripta sunt post mortem Virgilii a XII sapientibus idest Palladio Asclepiadio Eusthenio Pompelliano Maximino Vitali Basilio Asmenio Vomanio Euforbio Iuliano Hilasio de diuersis. in primis singuli uersus senis uerbis et litteris de ratione tabulae f.12-12v Versus Sibyllae de die iudicii f.12v-13r Ausonius, Monosticha de XII Caesaribus (I-IV) f.13r Ausonius, Tetrasticha de XII Caesaribus (excerptum) f.13r-14r Ps. Cato, Monosticha (AL 716) f.14r-14v Ps. Cato, Disticha (excerptum) f.14v Carmen AL 678 f.14v-15r Carmina f.16r Vita Virgilii Bernensis I De nobilitate die et tempore natiuitatis longitudineque temporis uite Publii Virgilii Maronis discipuli Epidii oratoris incipit (zie ook 10Ff). f.16-16v Ps. Ovidius, Argumenta Aeneidos (praefatio) f.16v-27v Appendix Vergiliana f.16v-23v Culex Poetarum sapientissimi Publii Virgilii Maronis condiscipuli Octauiani Caesaris Augusti mundi imperatoris iuuenalis ludi libellus incipit. Culex P.V.M. incipit / Libellus qui nominatur Culex Virgilii Maronis finit. f.23v-26v Dirae et Lydia Dirae eiusdem Maronis incipiunt / Publii Virgilii Maronis dirae finiunt f.26v-27v Copa Copa eiusdem Maronis incipit / Publii Virgilii Maronis copa finit. f.27v-28r Ps. Vergilius est et non (AL 645) Versiculi eiusdem de est et non incipiunt / P.V.M. uersiculi de est et non finiunt f.28r-v Ps. Vergilius De uiro bono (AL 644) Eiusdem de institutione uiri boni inchoant / P.V.M. egloga finit f.28v-29r De rosis nascentibus Eiusdem de rosis nascentibus egloga incipit / P.V.M. egloga de rosis finit f.29r-31r Moretum Eiusdem muretum incipit f.32r-32v AL 672 Carmen Octaviani Caesaris Augusti de laudanda arte ac sublimanda per saecula P.V.M. incipit f.32v Ps. Ovidius, Argumenta Bucolicon et Georgicon

363 f.32v-47r Eclogae P.V.M. carmen Bocolicon in quo Theocritum uicit incipit. Dramaticon micticon. Meliboeus Tytirus / P.V.M. carmen Bocolicon in quo Theocritum uicit explicit. f.47r-84v Georgica P.V.M. liber primus Georgicon incipit / P. V. Georgicorum liber quartus explicit f.84v AL 634 (Basili, De XII libris Aeneidos ) Versiculi Asmenii super XII libros Eneidos incipiunt Ecloga 4 en f.37v-38r Ecloga 4 Aeneis 6 Opmaak 1 kolom met de tekst van Vergilius (30 regels). Bijzonderheden Interlineaire en marginale glossen bij de vierde Ecloga glossen Servius De marginale glossen zijn afkomstig uit de commentaar van Servius Overige Finch, 1963 literatuur

364

Volledige signatuur Parijs, Bibliothèque nationale, 7930 Verkorte signatuur 11Fa Munk Olsen dl. II, p. 756-757 (C.174) Catalogus Catalogus III, 4, p. 413 Datering elfde eeuw Aantal folio’s 198 Maat 35,7 x 27,0 Herkomst Frankrijk, west Bijzonderheden f. 208v : (in de hand van de kopiist): Gerberti laudem replicat liber iste per orbem. Quem solus nostris contulit armariis (Dezelfde opmerking op f.204, bovenmarge) Inhoud f.1r Culex (excerptum) f.1r AL 256 et AL 257 Versus Virgilii f.1r Vita Bernensis f.1v-25r Eclogae Incipit liber Virgilii Maronis ... s.s. f.25r-57r Georgica Incipit liber Georgicorum Publii Virgilii Maronis f.57r AL 634 (Basili, De libris XII Aeneidos ) f.57r-204r Aeneis Incipit primus liber Eneidorum f.204r AL 672 f.204v-206r Donatus Vita vergiliana f.206r-v Servius comm. Ecl. praefatio f.206v-207r Moretum moretum Virgilii f.207v-208r De uariis huius libri figuris f.208v Virgilius grammaticus epit . (excerptum) Ecloga 4 en f.15v-16v Ecloga 4 Aeneis 6 f.114r-127v Aeneis 6 Opmaak 1 kolom met de tekst van Vergilius (34 regels). In de marge is ruimte voor een doorlopende commentaar. Bijzonderheden Vele interlineaire en marginale glossen. De marginale commentaar is niet in zijn geheel glossen getranscribeerd want zeer slecht leesbaar en ter plaatse niet te raadplegen vanwege de slechte staat waarin het manuscript verkeert. Servius De glossen uit de marginale commentaar zijn gebaseerd op Servius maar geheel anders geformuleerd (zie P.) Overige Savage 1925 literatuur Savage 1932, p. 111-115 Savage 1934 ‘Mediaeval notes on the sixth Aeneid in Parisinus 7930’ Funaioli 1930, n.50, p. 31 Murgia 1975, p. 20-22

365

Volledige signatuur Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat.1670 Verkorte signatuur 11Fd Munk Olsen dl II, p. 781 (C.247) Catalogus Pellegrin 1975-1982, deel 1 p. 349-352 Datering elfde eeuw Aantal folio’s 161 Maat 30,4 x 24,5 Herkomst Frankrijk, St. Maur-des-Fossés Bijzonderheden Ex libris op f.179v: Hic est liber sancti Petri Fossatis si quis eum furauerit maledictione perpetua ..... Inhoud f.1r-13r. Eclogae Incipiunt Bucolica id sunt X epistolae Virgilii Maronis. Meliboeus Tityrus ... Publii vergilii maronis carmen Bucolicon in quo Theocritum uicit explicit. Vtere feliciter f.13v-44v Georgica (cum argumento Ps. Ovidii ) Publii Vergilii Maronis Georgicorum liber primus incipit …. Publii Vergilii Maronis Georgicorum liber quartus explicit f.44v AL 634 Versiculi Obidii nasonis super duodecim libros Aeneidos incipiunt feliciter M Ps. Ovidius Argumentum Aeneidos I Inc: Eneas primo Libie depellitur oris … M Vergilius Praef. Aeneidos Inc : Ille ego qui quondam (zie ook reg.lat 1495) f.44v-45r Origo Troianorum inc : Dardanus ex Ioue et Electra filia f.45r-178r Aeneis (cum Argumento Ps. Ovidii II-XII) Incipit Aeneidorum liber primus … explicit M Seruius ( comm.praef excerptum) 178v AL 672 (toegevoegd in de veertiende eeuw) -Ps. Ovidius Arg. Aen. I f.179r AL 261 Ecloga 4 en f.5r-6r Ecloga 4 Aeneis 6 f.95v-107r Aeneis 6 Opmaak 1 kolom met de tekst van Vergilius per folio (30 tot 42 regels). Bijzonderheden Veel glossen in de hand van de kopiist, gekopieerd in de marge van het manuscript. glossen Servius 11Fd bevat geen doorlopende commentaar maar interlineaire en marginale glossen die gedeeltelijk uit Servius komen.

366

Volledige signatuur Parijs, Bibliothèque nationale, 10308 Verkorte signatuur 11Ic Munk Olsen dl. II, p. 765 (C.191) Catalogi Delisle, 1863-1871, deel I, p. 69 Datering elfde eeuw, twaalfde eeuw (Delisle) Aantal folio’s 167 Maat 32,8 x 22,5 Herkomst Italië, Zuid, Napels? Bijzonderheden Beneventaans handschrift. Op folio 2r bevinden zich tekeningen van Christus en drie apostelen en op de folio’s 105v. en 171v. fantasiedieren. Inhoud f.1v argumentum Ecl. & Georg. Carmen Ouidii…. f. 1v-2r AL 672 Incipit carmen Octiauiani Augusti de Virgilio f.2r AL 261 Epithaphium quod Virgilius scripsit in Ballistam f.2r Culex (excerptum) Epithaphium in culicem f.2r epithaphium Vergilii Epithaphium ipsius f.3v-13v Eclogae … X. egloge explicit f.14r-41v Georgica Puplii Vergilii Maronis liber primus georgicon incipit ... explicit liber IIII Georgicon f.41v AL 634 (Basili, DeXII libris Aeneidos Incipiunt uersus in XII libros Eneidos f.41v-172v Aeneis Publii Virgilii Maronis liber primus Eneidos incipit ... Puplii Virgilii Maronis liber XII explicit feliciter Ecloga 4 en f.6v-7v Eclog a 4 Aeneis 6 f.90v-102r Aeneis 6 Opmaak 1 kolom met de tekst van Vergilius (40 regels) Bijzonderheden Bij de geëditeerde passages bevinden zich enkele marginale glossen, het grootste deel is glossen interlineair. Servius Overige Loew 1980, deel II, p. 115 literatuur Murgia 1975, p. 51 Savage 1932, p. 117-119

367

Volledige signatuur Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, reg.lat.2090 Verkorte signatuur 11Ie Datering elfde, twaalfde eeuw Munk Olsen dl. II, p. 784 (C.253) Catalogi Pellegrin 1975-1982, deel 1, p. 512,513 Ruysschaert 1973, n.107, p. 54 Loew 1980, p. 168.169 Aantal folio’s 183 Maat 32,6 x 19,1 Herkomst Italië, Zuid Bijzonderheden beneventaans schrift, type Bari Inhoud f.8r-11v Eclogae 11v. AL 256 f.11v-42v Georgica (cum argumentis Ps.Ovidii I-II, IV) f.42v-43 AL 664 Ps. Asonius seu Ps Cato Nomina Musarum f. 43r-182v Aeneis (cum argumentis Ps. Ovidii) f.182v-183 AL 672 Ecloga 4 en f.97r-109v Aeneis 6 Aeneis 6 Opmaak 1 kolom met de tekst van Vergilius per folio (34-36 regels). Bijzonderheden Glossen uit de elfde, twaalfde en dertiende eeuw. Veel marginale glossen. glossen Servius De interlineaire glossen gebruiken Servius vaak als basis maar voegen gechristianiseerde informatie toe. Overige Lowe 1932, p. 50-51 literatuur

368

Volledige signatuur Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, ottob.lat.3313 Verkorte signatuur 11If Munk Olsen dl.II p. 778 (C.236) Catalogi Pellegrin 1975-1982, deel I, p. 832-834 Datering elfde eeuw Aantal folio’s 148 Maat 28,0 x 18,5 Herkomst Italië Bijzonderheden Eigenaar f.2r Siluester Iohannis (vijftiende eeuw) Inhoud f.1r-v Donatus seu Suetonius, Vita Vergili (excerpta) f.1v- Ps. Ovidius, Argumenta Aeneidos f.2v AL 672 f.3r AL 257 inc. Sic uos non uobis uellera fertis oues … f.3v AL 256-257 M f.9v Ovidius Tristia (excerptum) M f.9v-65r Ovidius Metamorphoses (excerpta) f.3v-14r Eclogae f.14r.-40r Georgica (cum argumentis Ps. Ovidii I-III) f.40r AL 634 f.40r-148v Aeneis (cum argumentis Ps. Ovidii II-III, VI, VIII, X, XII) Ecloga 4 en f.6v-7r Ecloga 4 Aeneis 6 f.80v-91r Aeneis 6 Opmaak 1 kolom met de tekst van Vergilius (57-58 regels per kolom). Bijzonderheden Tot en met f.64v. twaalfde eeuws marginaal commentaar gebaseerd op Servius, daarna hier en glossen daar glossen in de marge, voornamelijk interlineair. Servius Overige Sanford 1924, p. 236 n.370 literatuur

369 370 Bibliografie

Primaire bronnen Anthologia Latina, Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana , Shackleton, D., Stutgard 1982- ...

Augustinus, De doctrina christiana , Green, R. (ed.), Oxford, 1995.

Augustinus, Confessiones , Goold, G. (ed.) Leipzig, 1912.

Boëthius, De consolatione Philosophia: opuscula theologica , Moreschini, C. (ed.), Leipzig, 2005.

Cassiodorus, Magni Aurelii Cassiodori Variarum libri XII , Fridh, A. (ed.), Turnhout, 1973.

Cassiodorus, Cassiodori senatoris Institutiones , Mynors, R. (ed.), Oxford, 1963.

Cicero, Oratio pro L. Murena , Kasten, H. (ed.), Leipzig, 1972.

Donatus, Tiberi Claudi Donati ad Tiberium Claudium Maximum Donatianum filium suum interpretationes Vergilianae , Georgius, H. (ed.), Stuttgart, 1996.

Ennius, Ennianae poesis reliquiae , Vahlen, J. (ed.), Leipzig, 1903.

Fulgentius Mythographus, Expositio Virgilianae continentiae secundum philosophos moralis , Helm, R. (ed.), Leipzig, 1970.

Gellius, A. Gellii noctium Atticarum libri XX , Hertz, M., Hosius, C. (ed.), Leipzig, 1903.

Heinricus Autissiodorensis, Homiliae per circulum anni, Quadri, R. (ed.), Turnhout, 1992-1994.

Hildebert Cenomanensis, Moralis philosophia, Bourassé, J. (ed.), Parijs, 1893.

Horatius, De arte poetica (epistula ad Pisones) , Shackleton, D. (ed.), Oxford, 1995.

Horatius, Carmina in: Q. Horati Flacci Opera , Klingner, F. (ed.), Leipzig, 1959.

Isidorus Hispalensis, Etymologiarum sive originum libri XX , Lindsay, W. (ed.), Oxford, 1911.

Iunius Phylargyrius, Explanatio in Bucolica Vergilii (recensio II - excerpta contaminata) , in: Servii grammatici qui feruntur in Vergilii carmina commentarii , vol III, 2, Thilo, G., Hagen, H. (ed.), Leipzig, 1881-1902.

Iuvenalis, Iunii Iuvenalis Saturae sedecim , Willis, J. (ed.), Leipzig, 1997.

Lactantius, L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia , Brandt, S. (ed.), Turnhout, 1890.

Macrobius, Ambrosii Theodosii Macrobii Saturnalia , Willis, J. (ed.), Leipzig, 1970.

Macrobius, Commentarii in somnium Scipionis , Willis, J. (ed.), Leipzig, 1970.

Mythographi Vaticani I et II , Kulcsár, P. (ed.), Turnhout, 1987.

371 Plinius, C. Plinii Secundi Naturalis historiae libri XXXVII , Mayhoff, K. (ed.), Leipzig, 1892-1909.

Plotius Sacerdos, Artes grammaticae in: Grammatici Latini , Keil, H. (ed.), Hildesheim, 1961, vol. VI, p. 427-546.

Statius, P. Papini Stati Thebais , Klotz, A. (ed.), Leipzig, 1973.

Scholia Bernensia ad Vergili Bucolica atque Georgica , Hagen, H. (ed.), Leipzig, 1867.

Scholia Bernensia in Vergilii Bucolica et Georgica , Cadili, L. e.a. (ed.), 2 dln., Amsterdam 2003- ...

Servius Grammaticus, Commentarius in Vergilii Aeneidos libros, Servii Grammatici qui feruntur in vergilii carmina commentarii , vol I-III, Thilo, G., Hagen, H. (ed.), Leipzig, 1881-1892.

Servius Grammaticus, Servianorum in Vergilii carmina commentariorum editio Harvardiana lancastriae pennsylvaniarum , Rand, E., e.a. (ed.), Lancaster, 1946.

Terrentius, P. Terenti Afri comoediae , Fleckeisen, A. (ed.), Leipzig, 1898.

Vergilius Opera , Mynors, R. (ed.), Oxford, 1969.

‘Vergil-Viten’, Bayer, K. (ed.) in: Vergil Landleben , Götte, J., Götte, M. (ed.), München, 1977.

Vitae Vergilianae antiquae , Brugnoli, G., Stok, F. (ed.), Rome, 1997.

Secundaire bronnen

Alexander, J., Gibson, M., Medieval learning and literature: essays presented to Richard William Hunt , Oxford, 1976.

Allen, D., Mysteriously meant: the rediscovery of pagan symbolism and allegorical interpretation in the Renaissance , Baltimore, 1970.

Alpers, P., The singer of the Eclogues: a study of Vergilian pastoral , Berkeley, 1979.

Alton, E., Wormell, D., ‘Ovid in the mediaeval Schoolroom’ in: Hermathena 94 (1960), p. 21-38.

Aspinwall, M., Les écoles épiscopales et monastiques de l'ancienne province ecclésiastique de Sens du VIe au XIIe siècle. Les maîtres et les matières de l'enseignement , Parijs, 1904.

Auerbach, E., Literatursprache und Publikum in der lateinischen Spätantike und im Mittelalter , Bern, 1958.

Banniard, M., Viva voce: communication écrite et communication orale du IVe au IXe siècle en Occident latin , Parijs, 1992.

Barabino, I., Interpretationes Vergilianae minores , 4 dln., Genua, 1991.

Bardon, H., Vergiliana: recherches sur Virgile , Leiden, 1971.

Bartelink, C., ‘Vergilius in de Middeleeuwen’ in: Lampas 15 (1982), p. 43-67.

372

Barwick, K., ‘Zur Serviusfrage’ in: Philologus 70 (1911), p. 106-145.

Battaglia, S., ‘La tradizione di Ovidio nel medioevo’ in: Filologia romanza 6 (1959), p. 185-224.

Beddie, J., ‘The ancient classics in the Medieval libraries’ in: Speculum 5 (1930), p. 3-20.

Benko, S., ‘Virgil’s Fourth Eclogue in Christian interpretation’ in: Temporini, H. en Haase, W., Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, Geschichte und Kultur Roms im Spiegel der neueren Forschung , Berlijn, New York, 1980, deel 31.1, p. 646-678.

Beeson, C., ‘Insular symptoms in the Commentaries in Virgil’ in: Studi medievali 5 (1932), p. 81-100.

Bernard, J., Vergil at 2000, commemorative essays on the poet and his influence , New York, 1986.

Bieler, L., The grammarians craft, an introduction to textual criticism , New York, 1965.

Binder, G., Jehne, M., Saeculum Augustum II: Religion und Literatur , Darmstadt, 1988.

Bischoff, B., ‘The study of foreign languages in the Middle Ages’ in: Speculum 36 (1961), p. 209-224.

Bischoff, B., Mittelalterliche Studien, Asgewählte Aufsätze zur Schriftkunde und Literaturgeschichte , 2 dln., Stuttgart, 1967.

Bisschoff, B., Die Südostdeutschen Schreibschulen un Bibliotheken in der Karolingerzeit, 2 dln., Wiesbaden, 1974.

Bischoff, B., Paläographie des römischen Altertums und des abenländischen Mittelalters , Berlijn, 1979.

Bishop, T., English Caroline Minuscule , Oxford, 1971.

Bland, C., The teaching of grammar in late medieval England, an edition with commentary of Oxford, Lincoln College MS Lat. 130 , East Lansing, 1991.

Bolgar, R., Classical influences on European culture a.d. 500-1500: proceedings of an international conference held at King’s college, Cambridge, 1969 , Cambridge, 1971.

Bonnet., M, Le latin de Grégoire de Tours . Hildesheim, 1968.

Brown, G., The Carolingian Renaissance in: McKitterick, R., Carolingian culture: emulation and innovation , Cambridge, 1994, p. 1-51

Brummer, J., Vitae Vergilianae , Leipzig, 1912.

Bullough, D., Carolingian renewal: sources and heritage , Manchester, 1991.

Butzer, P, Lohman, D (ed.), Science in Western and Eastern civilization in Carolingian times , Basel, 1993.

Camps, W., An introduction to Virgil’s Aeneid , Londen, 1969.

373 Capelli, A., Dizionario di abbreviature Latine , Milaan, 1990.

Carruthers, M., The book of memory, a study of memory in Medieval culture, Cambridge, 1990.

Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae , 4 dln., Parijs, 1739-1744 1403 .

Chase, W., The ars minor of Donatus , Madison, 1926.

Clanchy, M., From memory to written record, England 1066-1307 , Oxford, 1979.

Clark, A., The descent of manuscripts , Oxford, 1918.

Clausen, W., A commentary on Virgil, Eclogues , Oxford, 1994.

Cohen, E., Jong, M., de, Medieval transformations: texts, power and gifts in context , Leiden, 2001.

Commager, S., Virgil, a collection of critical essays , New Jersey, 1968.

Connington, J., Nettleship, H., The works of Virgil , 2 dln., Hildesheim, 1963.

Contreni, J., ‘A propos de quelques manuscrits de l’école de Laon’, in: Le Moyen Age 78 (1972), p. 29-37.

Contreni, J., The Cathedral school of Laon from 850 to 930, its manuscripts and masters , München, 1978.

Contreni, J., Codex Laudunensis, 468: a ninth-century guide to Virgil, Sedulius and the Liberal arts , Turnhout, 1984.

Contreni, J., Carolingian learning masters and manuscripts , Hampshire, 1992.

Comparetti, D., Virgilio nel medioevo , Florence, 1955.

Courcelle, P., ‘Les exégèses chrétiennes de la quatrième églogue’ in: Revue des études anciennes 59 (1957), p. 294-319.

Courcelle, P., Late latin writers and their Greek sources , vert. Wedeck, H., Cambridge, 1969.

Courcelle, P., Lecteurs païens et lecteurs chrétiens de l' Énéide , 2 dln., Parijs, 1984.

Curtius, E., Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter , Bern, 1978.

Daintree, D., ‘The Virgil commentary of Aelius Donatus; black hole or éminence grise?’ in: Greece and Rome 37 (1990), p. 65-79.

Daintree, D., ‘Virgil and Virgil Scholia in Early Medieval Ireland’ in: Romanobarbarica 16 (1999), p. 347-361.

Delisle, L., Inventaire des manuscripts latins conserves à la Bibliothèque Nationale sous les numéros 8.823-18.613 , 5 dln., Parijs, 1863-1871.

1403 Het vervolg van deze catalogus is: Delisle, L., Inventaire des manuscripts latins conserves à la Bibliothèque Nationale sous les numéros 8.823-18.613, 5 dln., Parijs, 1863-1871.

374

Delisle, L., ‘Virgile copié au Xe siècle par le moine Rahingus’ in: Mélanges d'archéologie et d'histoire de l’école française de Rome 6 (1886), p. 245-246 .

Delisle, L., ‘Deux manuscrits de l’abbaye de Flavigny au Xe siècle’ in: Mémoires de la commission des antiquités de la Côte d’or , 11 (1887), p. 225-232.

Dell’Omo, M., Virgilio e il chiostro, manoscritti di autori classici e civiltà monastica , Montecassino, 1996.

Diem, A., ‘The emerge of monastic schools, the role of Alcuin’ in: Houwen, L., Macdonald, A., Alcuin of York , Groningen, 1998, p. 27-44.

Dijk, H., van, Dwergen op de schouders van reuzen: studies over de receptie van de Oudheid in de Middeleeuwen , Groningen, 1990.

Dionisotti, A., ‘From Ausonius’ schooldays: a schoolbook and its relations’ in: Journal of Roman studies 72 (1982), p. 83-125.

Donoghue, D., ‘Word order and poetic style: auxiliary and verbal in ‘ the metrics of Boethius ’ in: Anglo-Saxon England 15 (1986), p. 167-196.

Dummler, E., ‘Aus Handschriften’ in: Neues Archiv 5 (1880), p. 427-437.

Ehrle, F., Libaert, P., Specimina codicum latinorum vaticanorum , Berlijn, 1927.

Finch, C., ‘Codex Reg.lat.1719 in the manuscript tradition of Carmina duodecim sapientum in: Transactions and proceedings of the American Philological Association 94 (1963), p. 55-72.

Finch, C., ‘Anthologia Latina (Riese) 679 in Reg.lat 1669 and Pal.lat.1341’ in: Classical Philology 69 (1974), p. 56-61.

Finch, C., ‘Fragments of a new Vita vergiliana in codex Reg.lat.1669’ in: American Journal of Philology 95 (1974), p. 210-211.

Fowler, D., ‘The Virgil commentary of Servius’ in: Martindale, C., The Cambridge companion to Virgil , Cambridge, 1997, p. 73-78.

Frazer, J., The golden bough, a study in magic and religion , Londen, 1976.

Funaioli, G., Esegesi Virgiliana antica , Milaan, 1930.

Gadow, H., von, Die althochdeutsche Aratorglossen der Handschrift Trier 1464 , München, 1974.

Ganz, D., ‘Book production in the Carolingian empire and the spread of caroline minuscule’ in: McKitterick, R., e.a., The new Cambridge medieval history , dl. 2, Cambridge, 1995.

Garrison, M., ‘The emerge of Carolingian Latin Literature and the court of Charlemagne’ in: McKitterick, R., Carolingian culture: emulation and innovation , Cambridge, 1994, p. 111-141.

Glauche, G., Schullektüre im Mittelalter: Entstehung und Wandlungen des Lektürekanons bis 1200 nach den Quellen dargestellt , München, 1970.

Goold, G., ‘Servius and the Helen episode’ in: Harvard Studies in Classical Philology 74 (1970), p. 101-168.

375 Gorman, M., ‘Wigbod and biblical studies under Charlemagne’ in: Revue Bénédictine 107 (1997), p. 40-76.

Gotoff, H., ‘On the fourth Eclogue of Virgil’ in: Philologus 3 (1967), p. 66-79.

Hagen, H., Catalogus codicum Bernensium (bibliotheca Bongarsiana) , Bern, 1874-1875.

Hagendahl, H., Augustine and the Latin classics , Göteborg, 1967.

Hamesse, J. (ed.), Les manuscrits des lexiques et glossaires de l’antiquité tardive à la fin du Moyen-Age: actes du Colloque international organisé par le Ettore Majorana Centre for Scientific Culture , Louvain-la-Neuve, 1994.

Harrison, S. (ed.), Oxford readings in Vergil's Aeneid , Oxford, 1990.

Herren, M., Insular latin studies: papers on latin texts and manuscripts of the British isles, 550- 1066 , Toronto, 1981.

Hexter, R., Ovid and medieval schooling: studies in medieval school commentaries on Ovid's ars amatoria, epistulae ex ponto and epistulae heroidum, München, 1986.

Hilhorst, A., De heiligenverering in de eerste eeuwen van het christendom , Nijmegen, 1988.

Hoffman, R., The Sankt Gall priscian commentary , 2 dln., Münster, 1996.

Hoffman, R., ‘Some New Facts Concerning the Knowledge of Vergil in Early Medieval Ireland’ in: Études celtiques 25 (1988), p. 189-212.

Horsfall, N., A companion to the study of Virgil , Leiden, 1995.

Holtz, L., Donat et la tradition de l’enseignement grammatical: étude sur l’Ars Donati et sa diffusion (IVe-IXe) siècle) et édition critique , Parijs, 1981.

Houwen, L. en MacDonald, A., Alcuin of York , Groningen, 1998.

Hunt, T., Teaching and learning Latin in thirteenth century England , 3 dln., Cambridge, 1991.

Hunt, R, The history of grammar in the Middle Ages, Collected papers , Amsterdam, 1980.

Illmer, F., Formen der Erziehung und Wissensvermittlung im frühen Mittelalter, Quellenstudien zur Frage der Kontinuität des abendländischen Erziehungswesens , München, 1971.

Irvine, M., ‘Bede the grammarian and the scope of grammatical studies in eight-century Northumbria’ in: Anglo-Saxon England 15 (1986), p. 15-44.

Irvine, M., The making of textual culture, ‘Grammatica’ and Literary Theory, 350-1100 , Cambridge, 1994.

Jones, L., ‘The influence of Cassiodorus on medieval culture’ in: Speculum 20 (1945), p. 433-442.

Jones, J., ‘Allegorical intepertation in Servius’ in: Classical Journal 56 (1960), p. 217-226.

Jones, J., ‘The Allegorical traditions of the Aeneid’ in: Bernard, J., Vergil at 2000, commemorative essays on the poet and his influence , New York, 1986, p. 107-132.

376 Jones, J., An Aeneid commentary of mixed type, the glosses of Mss Harley 4946 and Ambrosius G111 inf , Toronto, 1996.

Jong, M., de, ‘De school in de dienst des Heren, kloosterscholen in het Karolingische rijk’ in: Stuip, R., Scholing in de Middeleeuwen , Hilversum, 1995, p. 57-85.

Jong, M., de, In Samuel’s image, child oblation in the Early Medieval West , Leiden, 1996

Jong, M., de, ‘From Scolastici to Scioli, Alcuin and the formation of an intellectual élite’ in: Houwen, L. en MacDonald, A., Alcuin of York , Groningen, 1998, p. 45-57.

Kaster, R., ‘Macrobius and Servius: verecundia and the grammarians function’ in: Harvard Studies in Classical Philology 84 (1980), p. 219-262.

Kaster, R., ‘The grammarians authority’ in: Classical Philology 75 (1980), p. 216-241.

Kaster, R., Guardians of language: the grammarian and society in late antiquity , Berkely, 1988.

Klingner, F., Virgil, Bucolica, Georgica, Aeneis , Zürich, 1967.

Kristeller, P., Latin manuscript books before 1600 , München, 1960.

Lambert, P.-Y., ‘Les glosses celtiques aux commentaries de Virgile’ in: Études celtiques 23 (1986), p. 81-123.

Lapidge, M., Studies in early mediaeval latin glosseries , Hamshire, 1996

Law, V., ‘The Latin and Old English glosses in the ‘ars Tatuini’’ in: Anglo-Saxon England 6 (1977), p. 77-89.

Law, V., The insular latin grammarians , Woodbridge, 1982.

Law, V., Wisdom, authority and grammar in the seventh century: decoding Virgilius Maro grammaticus , Cambridge, 1995.

Law, V., Grammar and grammarians in the early Middle Ages , Londen, 1997.

Law, V., The history of linguistics in Europe from Plato to 1600 , Cambridge, 2003.

Lazzarini, C., ‘Elementi di una poetica Serviana. Osservazioni sulla costruzione del racconto nel commentario all’Eneide’ in: Studi Italiani di Filologia Classica, Terza serie 7 (1989), p. 56-108.

Lectures médiévales de Virgile: actes du colloque organisé par l`École française de Rome, Rome 25-28 Octobre 1982 , Rome, 1985.

Legendre, C., ‘Études Fragment d’un commentaire sur les Bucoliques, commentaire de Églogue VI (Biblioth. De Chartres, manuscit 13)’ in: Bibliothèque de l’ École des hautes études 165 (1907), p. 1-41.

Lehmann, P., ‘Das Verhältnis der abendlandischen Kirche (bis 800) zu Literatur und Gelehrsamkeit’ in: Le chiese nei regni dell'Europa occidentale e i loro rapporti con Roma sino al 800 , Spoleto, VII, 2 (1960), p. 613-632.

Lehmann, P., Erforschung des Mittelalters: Ausgewählte Abhandlungen und Aufsätze , 5 dln., Leipzig, 1941.

377 Leonardi, C., Nuove poetiche tra secolo IX e XI , Spoleto, 1961.

Loew, E., The Beneventan Script: a history of the South Italian minuscule , 2 dln., Rome, 1980.

Löfstedt, E., Philologischer Kommentar zur Peregrinatio Atheriae , Uppsala, 1911.

Lowe, P., ‘Virgil in South Italy. Facsimiles of eight manuscripts of Virgil in Beneventan script’ in: Studi medievali , serie 2, 5 (1932), p. 43-51.

Ludwig, G., Cassiodor, über den Ursprung der abendländischen Schule , Frankfurt am Main, 1967.

Marrou, H., Histoire de l'éducation dans l'antiquité , Paris, 1965.

Martindale, C., The Cambridge companion to Virgil , Cambridge, 1997.

McKeon, R., ‘Rhetoric in the Middle Ages’ in: Speculum 27 (1942), p. 1-32.

McKitterick, R., The Carolingians and the written word , Cambridge, 1989.

McKitterick, R., The uses of literacy in early mediaeval Europe , Cambridge, 1990.

McKitterick, R., Carolingian culture: emulation and innovation , Cambridge, 1994.

McKitterick, R., Books, scribes and learning in the Frankish kingdoms 6th-9th centuries , Hampshire, 1994.

McKitterick, R., e.a., The new Cambridge medieval history , dl. 2, Cambridge, 1995.

Mohrmann, C., Études sur le latin des chrétiens , 4 dln., Rome 1961-1977.

Mostert, M., ‘Kennisoverdracht in het klooster: over de plaats van lezen en schrijven in de vroegmiddeleeuwse monastieke opvoeding’ in: Stuip, R, Scholing in de Middeleeuwen , Hilversum, 1995, p. 87-126.

Munk Olsen, B., L’étude des auteurs classiques latins aux XIe et XIIe siècles , 3 dln., Parijs, 1982-1989.

Munk Olsen, B., ‘La popularité des textes classiques entre le IX et le XII siècle’ in: Revue d’histoire des textes 14 (1984), p. 169-181.

Murgia, C., Prolegomena to Servius 5- the manuscripts , Berkely, 1975.

Murphy, J., Rhetoric in the Middle Ages, a history of rhetorical theory from Saint Augustine to the Renaissance , Berkely, 1974.

Nat, P., van der, Poeta maximus, enige beschouwingen over de receptie en beoordeling van Vergilius' Aeneis in de Oudheid , Leiden, 1976.

Nogara, B., Codices Vaticani Latini III, Rome, 1912.

Oppermann, H., Wege zu Vergil, drei Jahrzehnte Begegnungen in Dichtung und Wissenschaft , Darmstadt, 1963.

378 Orbán, Á., ‘Augustinus en Cassiodorus, twee pogingen om het heidens Latijns onderwijs te kerstenen’ in: Stuip, R, Scholing in de Middeleeuwen , Hilversum, 1995, p. 37-56.

Orbán, Á., Aratoris subdiaconi Historia apostolica , Corpus Christianorum, Series Latina CXXX (Pars I) en Series Latina CXXXA (Pars II: Glossae), Turnhout, 2006.

O’Sullivan, S., Early medieval glosses on Prudentius’ Psychomachia , Leiden, 2004.

Otis, B., Virgil, a study in civilized poetry , Oxford, 1963.

Pellegrin, E., Les manuscrits classiques latins de la bibliothèque Vaticane , 3 dln., Parijs, 1975-1982.

Pollman, K., Doctrina christiana: Untersuchungen zu den Anfängen der christlichen Hermeneutik unter besonderer Berücksichtigung von Augustinus’ De doctrina christiana , Freiburg, 1996.

Porter Stork, N., Through a gloss darkly, Aldhelm’s riddles in the British Library ms Royal 12.C.xxiii , Toronto, 1990.

Putnam, M., Virgil's pastoral art, studies in the Eclogues , Princeton, 1970.

Putnam, M., Virgil’s Aeneid, interpretation and influence , Chapel Hill, 1995.

Rand, E., ‘Is Donatus commentary on Virgil lost?’ in: Classical Quarterly 10 (1916), p. 158-164.

Rand, E., ‘The medieval Virgil’ in: Studi medievali 5 (1932), p. 418-442.

Reynolds, L., Wilson, N., Scribes and scholars , Oxford, 1974.

Reynolds, S., Medieval reading, grammar, rhetoric and the classical text , Cambridge, 1996.

Riché, P., Éducation et culture dans l’Occident barbare (VIe-VIIIe siècles ) , Parijs, 1962.

Riché, P., De l’éducation antique à l’éducation chevaleresque , Parijs, 1968.

Riché, P., Écoles et enseignement dans le Haut Moyen Age: fin du Ve siècle-milieu du XIe siècle , Parijs, 1979.

Riché, P., Éducation et culture dans l’occident medieval , Parijs, 1993.

Rigg, A., Wieland, G., ‘A Canterbury classbook of the mid-eleventh century (the Cambridge Songs' manuscript)’ in: Anglo-Saxon England 4 (1975), p. 113-130.

Robinson, F., ‘Syntactical glosses in Latin manuscripts of Anglo-Saxon provenance’ in: Speculum 48 (1973), p. 443-475.

Rouse, R., ‘Florilegia and latin classical authors in twelfth and thirteenth century Orleans’ in: Viator 10 (1979), p. 131-160.

Ruysschaert, J., Survie des classiques latins: exposition de manuscrits vaticans du IVe au XVe siècle: 14 avril-31 décembre 1973 , Vaticaanstad, 1973.

Sanford, E., ‘The use of classical authors in the Libri Manuales’ in: Transactions and Proceedings of the American Philological Association , 55 (1924), p. 190-248.

379 Savage, J., ‘The scholia in the Virgil of Tours, Bernensis 165’ in: Harvard Studies in Classical Philology 36 (1925), p. 91-164.

Savage, J., ‘Notes on some unpublished scholia in a Paris manuscript of Virgil’ in: Transactions and Proceedings of the American Philological Association 56 (1925), p. 229-241.

Savage, J., ‘Was the commentary on Virgil by Aelius Donatus extant in the ninth century?’ in: Classical Philology 26 (1931), p. 405-411.

Savage, J., ‘The manuscripts of the commentary of Servius Danielis on Virgil’ in: Harvard Studies in Classical Philology 43 (1932), p. 77-121.

Savage, J., ‘Mediaeval notes on the sixth Aeneid in Parisinus 7930’ in: Speculum IX , 1934, p. 204-212.

Savage, J., ‘The manuscripts of Servius’ Commentary on Virgil’ in: Harvard Studies in Classical Philology 45 (1934), p. 157-204.

Schindel, U., Die lateinischen Figurenlehren des 5. bis 7. Jahrhunderts und Donats Vergilkommentar , Göttingen, 1974.

Schmidt, V., Redeunt Saturnia Regna: Studien zu Vergils vierter Ecloga , Groningen, 1977.

Schwarz, A., ‘Glossen als Texte’ in: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 99 (1977), p. 25-36.

Schwartz, M., VergiliusAeneis, Amsterdam, 1995.

Stock, B., Augustine, the reader: meditation, self-knowledge, and the ethics of interpretation , Cambridge, 1996.

Stuip, R., Scholing in de Middeleeuwen , Hilversum, 1995.

Tarrant, J., ‘Aspects of Virgil’s reception in antiquity’ in Martindale, C., The Cambridge companion to Virgil , Cambridge, 1997, p. 56-72.

Teeuwen, M., Harmony and the music of the spheres, the ars musica in ninth-century commentaries on Martianus Capella , Leiden, 2002.

Teeuwen, M., The Vocabulary of Intellectual Life in the Middle ages , Turnhout, 2003.

Temporini, H., Haase, W., Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, Geschichte und Kultur Roms im Spiegel der neueren Forschung , deel 31.1 3n 31.2, Berlijn, New York, 1980.

Thomas, É., Scoliastes de Virgile; Essai sur Servius et son commentaire sur Virgile , Parijs, 1880.

Timpanaro, S., Per la storia della filologia virgiliana antica , Rome, 1986.

Travis, A., ‘Donatus and the scholia Danielis: a stylistic comparison’ in: Harvard Studies in Classical Philology 53 (1942), p. 157-169.

Ussani, V., ‘In margine al Comparetti’ in: Studi medievali , n.s. 5 (1932), p. 1-42.

Väänänen, V., Introduction au latin vulgaire. Parijs, 1981.

380 Vatasso, M., e.a., Codices Vaticani Latini , Vaticaanstad, 1912- ...

Vollmer, F., P. Virgilii Maronis Iuvenalis ludi libellus , München, 1908.

Waldrop, G., ‘Donatus, the interpreter of Vergil and Terence’ in: Harvard Studies in Classical Philology 38 (1927), p. 75-142.

Waltz, R., ‘Sur la 4e bucolique de Virgile’ in: Les études classiques 26 (1958), p. 3-20.

Ward Jones, J., ‘The so-called Silvestris commentary on the Aeneid and two other interpretations’ in: Speculum 64 (1989), p. 835-848.

Wieland, G., The Latin glosses on Arator and Prudentius in Cambridge University library, Ms Gg.5.35 , Toronto, 1983.

Wieland, G., ‘Latin lemma-latin gloss: the stepchild of glossologists’ in: Mittellateinisches Jahrbuch 19 (1984), p. 91-99.

Wieland, G., ‘The glossed manuscript: classbook or librarybook?’ in: Anglo-Saxon England 14 (1986), p. 153-173.

Williams, G., The nature of Roman Poetry , Oxford, 1983.

Williams, G., Technique and ideas in the Aeneid , New Haven, 1983.

Williams, R., Virgil, his poetry through the ages , Londen, 1982.

Williams, R., The Aeneid of Virgil; a companion to the translation of C. Day Lewis , Bristol, 1985.

Woods, M., ‘Editing medieval commentaries: problems and a proposed solution’ in: Transactions of the Society of Textual Scholarship 1 (1981), p. 133-145.

Wright, R., Latin and the romance languages in the early Middle Ages , Pennsylvania, 1991.

Wright, R., A sociophilological study of late Latin , Turnhout, 2002.

381

382 Summary

This book addresses the reception of the fourth Eclogue and the sixth book of the Aeneid of Virgil. This has resulted in an edition of a corpus of glosses and annotations of both texts in seventeen manuscripts that date from between the ninth and the eleventh century and originate from France and Italy. In this edition, the ‘univocal diversity’ of the material is striking – univocal because the commentaries are generally based on Servius’s Late Antique commentary; diverse because Servius’s commentary take on many different forms and formats, and because a wide range of grammatical clues that are not Servius’s are characteristic for the glosses. The sum of these Virgil annotations gives a rich illustration of the educational tradition and the underlying method of teaching Latin in the Middle Ages. Even Vergil’s peers considered his work not only exceptional pieces of art, but also examples of perfect Latin. In Late Antiquity, several commentaries on the works of the Roman poet appeared, using existing grammatical terminology and accompanying cultural background information to explain Vergil’s lines. Of these commentaries, that of the fourth century grammarian Servius is the most important and most complete version to have been handed down to us. This commentary serves as foundation for almost all annotations in the margins of the text fragments that I studied. In the medieval school, Vergil and Servius are practically inseparable. The context of Servius’s commentary – in particular, the function of grammarians in late antiquity – is the subject of the second chapter of this book. Macrobius introduces Servius in his Saturnalia as an authority and sheds light on the role of grammarians as teachers and judges of what was ‘proper Latin’. A thorough command of a Latin that adheres to the rules of grammar, together with a corpus of cultural background knowledge as provided by the commentaries and grammars, equipped one with a cultural jargon that was the gateway to social status and success. Mastering this cultural jargon was the motivation for youngsters to study and master the rules of grammar and ‘proper Latin’ in Late Antique society, when Latin was the mother tongue of most people. The Late Antique commentaries reflect this emphasis on cultural and historical knowledge, grammatical jargon, and the Latin-speaking audience. The commentaries lack a thorough overview of conjugations and declensions, because these were irrelevant to the audience. In the third chapter, I address the Late Antique arguments for studying artes liberales (pagan intellectual ideas) in a Christian society. In De doctrina Christiana and the Institutiones , Augustine and Cassiodorus plead for a thorough understanding of the artes (especially grammar) in service of the study and interpretation of the Bible. Augustine’s De doctrina Christiana is a double defense for studying and using pagan wisdom: He addresses his Christian contemporaries by arguing that, if they wish to convert literate pagans, command of the sophisticated Latin jargon is a prerequisite for being accepted as a full thought partner. He addresses his pagan contemporaries by arguing that the unpolished text of the Bible is not only a text for illiterate fishermen (like the apostles), but that this holy text also contains sophisticated metaphors and figures of speech that are worth studying. One of the most striking characteristics of De doctrina Christiana is Augustine’s ‘liberal attitude’ towards the Bible as text Fifth century senator Cassiodorus doesn’t share this liberal attitude with Augustine. His Institutiones divinarum et saecularium litterarum is in effect a handbook for the education of the Christian monks in his monastery, Vivarium. The first part of the Institutiones contains a list of the works that a young monk needs to read in order to become a fully educated Christian. Cassiodor’s guide is remarkably practical: Not only

383 does he give us an overview of the most important Christian texts of his days; he also provides revealing insights into practical matters in the daily life of a monk in his monastery. The work in the scriptorium of Vivarium draws his special attention. Cassiodorus tells us of his efforts to collect manuscripts and texts for his monks and his library, complaining about the lack of qualified copyists and correctors. He warns his monks to have the manuscripts corrected by older and wiser copyists, as younger men might not recognize the language and formulations of the Bible and change words unnecessarily. Cassiodorus’ attitude towards the emendation of the Bible text proves that, over time, the exact formulation of the Bible text has gained much in importance. The importance that Cassiodorus attaches to the study of the artes liberales is salient in the second part of the Institutiones , which offers a summary of the most important knowledge of each art. Like Augustine, Cassiodorus makes it clear that the explicit goal of studying the liberal arts is to gain a better understanding of the wisdom of the Bible: The arts provide the basic knowledge needed for a fair interpretation of the Bible. Through the centuries, this remains the most powerful argument to defend Christians’ reading and studying pagan texts and theories. This same argument is used in the ninth century Admonitio generalis and Epistola de litteris colendis to stimulate the founding of schools and intellectual centres (chapter 4). This leads to a dramatic increase of book production during the Carolingian Renaissance. Like in the time of Cassiodorus, monasteries now collected and copied books and manuscripts to improve the clergy’s knowledge of Latin. Again the Late Antique commentaries are used to teach pupils the background of the Latin language, but by now there has occurred an important change in the audience: Pupils need additional explanation of the language, because they are no longer native speakers. Linguistic labelling of grammatical terms, combined with cultural or mythological information, is no longer enough to provide them with the right jargon: they need an overview of words, conjunctions and declensions. The old material is partly lacking in the demands in the new situation; a lack that can partly be solved with glosses. This changing need in the teaching of Latin is conspicuous when we study the corpus of glosses in chapter 5 of this edition. Most striking is the underlying didactic system of the glosses, which is not based primarily on the Late Antique grammars ( Ars Donati ) but much more on what I like to call the ‘horizontal cohesion’ in the text. The glosses help explain the meaning of the text by filling in words and implicit text parts, explaining synonyms, and translating and explaining Latin words. The underlying objective seems to be to help the readers (non-native Latin speakers) understand and interpret the text by making the compact formulation of the poetry of Vergil as complete as possible. The formal terminology of the Late Antique grammars is used only occasionally. When we do find Late Antique grammatical terminology, it is almost without exception copied from Servius’s commentary – another reflection of the increased need for practical clues in the text to make the verses of Vergil easier to understand. This need also explains the fact that the glosses generally agree with the headwords and seem not only to explain their headword, but also to offer an alternative in the same form in a way that gives the pupil an opportunity to practice different forms and conjugations. This is not to say that the Late Antique grammars were not used at all in medieval grammar education. Rather, I have tried to prove on the basis of this corpus of glosses that, in general, the underlying teaching method is based on textual correlations and alternative forms much more than on the educational method that was offered by the Late Antique grammars. A second striking observation when studying the Vergil glosses of both the fourth Eclogue and the sixth book of the Aeneid is the omnipresent influence of the Late Antique commentary of Servius. Throughout, this commentary seems to have been

384 regarded as the standard method for studying the text of Vergil. In some manuscripts, wide margins are created for copying the complete commentary; in others, parts of the commentary are copied in the margins and between the lines of Vergil’s text. Servius’s text is used in various ways: Often, we find shortened versions; often, only the key words are copied and used. In the oldest manuscripts, parts of the Late Antique text are often copied to the letter. In the younger manuscripts – e.g., the manuscripts 11Fa and 11Ie – copyists often rewrite the text in a free style, simplifying the formulation and adding extra information to the text of Serivus. Of all the manuscripts I studied, 11Ie offers the most divergent treatment of Servius’s text, using the commentary as basis, but adding a Christianized, allegorical interpretation. Both the text fragments I studied are very suitable for Christian interpretations. However, only in very few cases did I find such interpretations. In the glosses on the fourth Eclogue there are some Christian elements, but they seem to serve merely as ‘one more option’ from among various Late Antique explanations. The same goes for the glosses on the sixth book of the Aeneid – with the exception of 11Ie . Maybe the key to this lies in the remark of the magister of the glosses of 11Ie , who tells us at the end of the sixth book of the Aeneid that the story of Aeneas is historically nonsense and that the real value of the story lies in the underlying allegorical truths. The magister of 11Ie takes on the challenge to explain these allegorical truths, whereas the majority of the glosses stick to the grammatical explanation.

385 386 Curriculum vitae

Inge Bakker werd op 26 januari 1973 geboren te Engelum. Zij bezocht van 1985 tot 1991 het Christelijk Gymnasium te Leeuwarden. In 1991 schreef ze zich in aan de Universiteit Utrecht bij de studies Algemene Letteren en Nederlandse Taal- en Letterkunde. In 1994 vertrok ze voor een jaar naar Rome om in de Biblioteca Apostolica Vaticana de door FIDEM georganiseerde cursus ‘middeleeuwse bronnen’ te volgen. Ze verbleef dat jaar op het Nederlands Instituut te Rome. In 1997 studeerde ze cum laude af bij Algemene Letteren op de doctoraalscriptie Gerommel in de marges, Vergiliusreceptie in de Middeleeuwen , onder begeleiding van Prof. Dr. Á.P. Orbán. In 1998 studeerde ze cum laude af bij Nederlandse Taal-en Letterkunde op de doctoraalscripte Het achterwerk van Vergilius, een analyse van Focquenbrochs ‘Aeneas van Vergilius, in zijn Zondaags pak ’ onder begeleiding van Dr.A.Gelderblom. Vanaf 1998 tot en met 2003 was zij Assistent in Opleiding bij Mediëvistiek, ondergebracht bij het Onderzoeksinstituut voor Geschiedenis en Cultuur van de Universiteit Utrecht. Sinds 2004 is ze werkzaam als communication specialist bij McKinsey & Company, Inc. The Netherlands.

387