Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΡΑΝΕΡΙΣΤΘΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΘΣ ΣΧΟΛΘ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΤΜΘΜΑ ΘΕΑΤ΢ΟΥ Ρ΢ΟΓ΢ΑΜΜΑ ΜΕΤΑΡΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΡΟΥΔΩΝ «Θ ΘΕΑΤ΢ΙΚΘ ΡΑ΢ΑΣΤΑΣΘ: ΙΣΤΟ΢ΙΑ, ΘΕΩ΢ΙΑ ΚΑΙ Ρ΢ΑΚΤΙΚΘ» Κατεφκυνςθ: Σκθνογραφία-Ενδυματολογία

ΔΙΠΛΩΜΑΣΙΚΗ ΕΡΓΑ΢ΙΑ

Αϋ ΜΕ΢ΟΣ (κεωρθτικι εργαςία)

Ζνδυμα και cartes de visite ςτα αμερικάνικα freak shows. Μια πρώτθ προςζγγιςθ

Επιβλζπουςα Κακθγιτρια: Ιουλία Ριπινιά

Μεταπτυχιακι φοιτιτρια: Μαλαματι Ευκυμιάδου

Θεςςαλονίκθ, Φεβρουάριοσ 2018

Υπεφκυνθ Διλωςθ

Βεβαιϊνω ότι είμαι ςυγγραφζασ τθσ παροφςασ εργαςίασ και ότι ζχω αναφζρει ι παραπζμψει ςε αυτιν, ρθτά και ςυγκεκριμζνα, όλεσ τισ πθγζσ από τισ οποίεσ ζκανα χριςθ δεδομζνων, ιδεϊν, προτάςεων ι λζξεων, είτε αυτζσ μεταφζρονται επακριβϊσ (ςτο πρωτότυπο ι μεταφραςμζνεσ) είτε παραφραςμζνεσ. Επίςθσ βεβαιϊνω ότι αυτι θ εργαςία προετοιμάςτθκε από εμζνα προςωπικά ειδικά για το ςυγκεκριμζνο πρόγραμμα ςπουδϊν.

Θμερομθνία Υπογραφι 07/05/2018

2

Πίνακασ περιεχομζνων

Ειςαγωγι ...... 4

Το freak show ...... 8

Καταςκευάηοντασ ζνα freak ...... 10

Θ ενδυματολογία των freak shows ...... 13

Το ζνδυμα τθσ «αγριότθτασ» ...... 13

William Henry Johnson, Zip the Pinhead ...... 14

Hiram και Barney Davis, Wild men of Borneo ...... 19

Circassian Beauties ...... 22

Το ροφχο τθσ «μεγαλοπρζπειασ» ...... 26

Charles Sherwood Stratton, General Tom Thumb ...... 26

Annie Jones, The Bearded Lady ...... 30

Chang and Eng Bunker, The Original Siamese Twins ...... 32

Το ςϊμα ωσ κοςτοφμι ...... 33

Οι γυναίκεσ με τατουάη ...... 35

Οι βαςίλιςςεσ των ερπετϊν ...... 37

Συμπεράςματα ...... 40

Κατάλογοσ οπτικοφ υλικοφ ...... 42

Βιβλιογραφία ...... 43

3

Ειςαγωγι

Θ παρουςίαςθ ανκρϊπων με ψυχικζσ ι ςωματικζσ αναπθρίεσ, με «εξωτικι» καταγωγι και με ιδιαίτερθ εμφάνιςθ ι ταλζντα με ςτόχο το κζρδοσ μπορεί να εντοπιςτεί ςτθν Ευρϊπθ και πιο ςυγκεκριμζνα ςτθν Αγγλία ιδθ από τον 16ο αιϊνα.1 Αυτι θ μορφι ψυχαγωγίασ παρουςίαςε μεγάλθ άνκιςθ και αποτζλεςε, ςφμφωνα με τουσ μελετθτζσ, τον μακρινό πρόγονο του freak show, όπωσ αυτό διαμορφϊκθκε ςε Αγγλία και Αμερικι τον 19ο και 20ό αιϊνα. Ο Robert Bogdan ορίηει το freak show ωσ τθν επίςθμθ και οργανωμζνθ ζκκεςθ ανκρϊπων με καταςκευαςμζνεσ ι πραγματικζσ ςωματικζσ, ψυχικζσ ι ςυμπεριφορικζσ διαταραχζσ με ςτόχο τθν ψυχαγωγία και το κζρδοσ.2 Ρζρα των κεςμοκετθμζνων παρουςιάςεων, freak shows μποροφν να εντοπιςτοφν ωσ μζροσ προγενζςτερων και μεταγενζςτερων κεαμάτων που περιλάμβαναν ανκρϊπινα εκκζματα και λάμβαναν χϊρα ςε τςίρκο, λοφνα παρκ, χϊρουσ κατανάλωςθσ ποτοφ και φαγθτοφ και διεκνείσ εκκζςεισ. Στισ ΘΡΑ από τισ τελευταίεσ δεκαετίεσ του 18ου αιϊνα και τισ πρϊτεσ του 19ου ζχουμε τθν ίδρυςθ μουςείων ςε όλεσ τισ μεγάλεσ πόλεισ, ςτα οποία περιλαμβάνονταν από τθν αρχι και ανκρϊπινα εκκζματα. Κατά τθν περίοδο αυτι το ενδιαφζρον εγγραφόταν ςε ζνα επιςτθμονικό πλαίςιο και «αξιοπερίεργοι άνκρωποι» παρουςιάηονταν ςτισ αίκουςεσ διαλζξεων αυτϊν των πρϊτων μουςείων. Τα εκκζματα ιταν δφο ειδϊν. Από τθ μια οι μθ-δυτικισ καταγωγισ άνκρωποι που μελετοφνταν με ςτόχο να δοκοφν απαντιςεισ ςε ηθτιματα καταγωγισ, προζλευςθσ και εξζλιξθσ. Από τθν άλλθ άτομα με ςωματικζσ δυςμορφίεσ παρουςίαηαν μεγάλο ενδιαφζρον για τον κλάδο τθσ τερατολογίασ.3 Μζχρι εκείνθ τθ χρονικι περίοδο άνκρωποι με ιδιαίτερα γνωρίςματα παρουςιάηονταν ατομικά ωσ αξιοκζατα και ταξίδευαν ςε εμπορικζσ αγορζσ και πανθγφρια.4 Επίςθσ αντίςτοιχα κεάματα γνωρίηουμε πωσ λάμβαναν χϊρα ςε ταβζρνεσ, ςυναυλίεσ ι βιτρίνεσ καταςτθμάτων.5

1 Andrea Stulman Dennett, Weird and Wonderful. The Dime Museum in America, New York University Press, Νζα Υόρκθ και Λονδίνο 1997, ς. 66. 2 Robert Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, The University of Chicago Press, Σικάγο και Λονδίνο 1990, ς. 10. 3 Στο ίδιο, ς. 29. 4 Στο ίδιο, ς. 25. 5 Stulman Dennett, Weird and Wonderful. The Dime Museum in America, ς. 67.

4

Τα freak shows, όπωσ αυτά διαμορφϊκθκαν ςτισ Θνωμζνεσ Ρολιτείεσ τθσ Αμερικισ και ςτθν Αγγλία τον 19ο και τον 20ό αιϊνα αποτζλεςαν ζνα εξαιρετικά δθμοφιλζσ είδοσ ψυχαγωγίασ. Το κζαμα ζφερε γνωρίςματα κεατρικισ παράςταςθσ και οι άνκρωποι που ςυμμετείχαν ςε αυτό μεταμορφϊνονταν ςε ρόλουσ, μεταβάλλοντασ τθν ταυτότθτα τουσ ι χρθςιμοποιϊντασ μια νζα και απολφτωσ καταςκευαςμζνθ.6 Τα παραπάνω ςτοιχεία κα παρουςιαςτοφν εκτενζςτερα ςτθ ςυνζχεια. Το ζνδυμα ςτισ παρουςιάςεισ αυτζσ επιτελεί ςθμαντικό ρόλο ςτθ δθμιουργία τθσ ςκθνικισ υπόςταςθσ των freaks. Το ροφχο αξιοποιείται με ποικίλουσ τρόπουσ ϊςτε να προςδϊςει ςυγκεκριμζνα γνωρίςματα ςτο κάκε πρόςωπο, τα οποία να επιβεβαιϊνουν τθ «φρικτι» φφςθ των ςκθνικϊν παρουςιϊν. Θ χριςθ του ενδφματοσ λειτουργεί με ςφμβολα και ςυμβάςεισ που εφκολα μποροφν να αναγνωριςτοφν από το κοινό. Οι κϊδικεσ αυτοί ςε πολλζσ περιπτϊςεισ μζνουν αναλλοίωτοι ςτο πζραςμα του χρόνου και ςυνοδεφουν παρόμοια ανκρϊπινα εκκζματα για δεκαετίεσ. Ακριβϊσ αυτι θ δυναμικι παρουςία του ενδφματοσ κα μελετθκεί ςτθν παροφςα εργαςία. Θ ζρευνα εξετάηει τθ χριςθ και τθ λειτουργία του κοςτουμιοφ ςε ανκρϊπινα εκκζματα, τα οποία υπιρξαν ιδιαιτζρωσ δθμοφιλι και απζκτθςαν μεγάλθ αναγνωριςιμότθτα. Ριο ςυγκεκριμζνα κα παρουςιαςτεί θ ενδυματολογικι προςζγγιςθ γνωςτϊν freaks των δφο προθγοφμενων αιϊνων που εργάςτθκαν ςτισ ΘΡΑ και αποτζλεςαν το πρότυπο για τα υπόλοιπα του είδουσ τουσ. Ρρόκειται για ενδεικτικά παραδείγματα και ςε καμία περίπτωςθ δεν αφοροφν ςτθν ολότθτα των ανκρϊπων που εργάςτθκαν ςτα κεάματα αυτά. Ωςτόςο, υπιρξαν ιδιαιτζρωσ δθμοφιλι και διάςθμα τθν περίοδο δράςθσ τουσ και απαςχόλθςαν αρκετά τουσ ςφγχρονουσ μελετθτζσ, όπωσ διαπιςτϊνουμε από τισ βιβλιογραφικζσ αναφορζσ. Το ενδιαφζρον τθσ ζρευνασ επίςθσ εςτιάηεται ςε άτομα που ζδραςαν μζςα ςτα πλαίςια οργανωμζνων freak shows. Τζτοιεσ κεςμοκετθμζνεσ δομζσ εντοπίηουμε ςε μεγάλθ πλθκϊρα ςτισ Θνωμζνεσ Ρολιτείεσ από τα μζςα του 19ου αιϊνα με τθν ίδρυςθ και τθν άνκιςθ των μουςείων dime. Θ μελζτθ περιπλανϊμενων κιάςων ι

6 Ο όροσ «constructed» χρθςιμοποιείται από τον Robert Bogdan για να περιγράψει τθ δθμιουργία τθσ ςκθνικισ ταυτότθτασ και παρουςίασ των freaks. Στο: Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit.

5

ατομικϊν παρουςιάςεων παρουςιάηει δυςκολία, διότι οι πλθροφορίεσ που διακζτουμε είναι ελλιπείσ. Με τον περιοριςμό τθσ ζρευνασ ςτθν κατεφκυνςθ των κεςπιςμζνων κεαμάτων μποροφμε να προχωριςουμε ςε μια πιο ολοκλθρωμζνθ κεϊρθςθ του τρόπου παρουςίαςθσ των «αξιοπερίεργων» ανκρϊπων, διότι το υλικό που ςϊηεται από αυτά τα εμπορικά και οργανωμζνα κεάματα είναι πλοφςιο. Βαςικι πθγι τθσ παροφςασ μελζτθσ αποτελεί το ςωηόμενο οπτικό υλικό, δθλαδι οι cartes de visite που πωλοφνταν ςτα μουςεία ωσ αναμνθςτικό τθσ εκάςτοτε ζκκεςθσ και απεικόνιηαν τουσ αςυνικιςτουσ ανκρϊπουσ που φιλοξενοφςαν. Το φωτογραφικό υλικό που διαςϊηεται είναι πολφ μεγάλο, όπωσ μποροφμε να αντιλθφκοφμε από τουσ καταλόγουσ των ςυλλογϊν, όμωσ θ πρόςβαςθ ςε αυτό είναι περιοριςμζνθ. Το υλικό αυτό βρίςκεται ςε ιδιωτικζσ ι δθμόςιεσ ςυλλογζσ μουςείων που δεν παρζχουν ελεφκερθ ψθφιακι πρόςβαςθ. Σε κάποιεσ περιπτϊςεισ φωτογραφικό υλικό τθσ περιόδου αναπαράγεται διαδικτυακά χωρίσ να παρζχονται περεταίρω ςτοιχεία, κακιςτϊντασ αδφνατθ τθ χριςθ του. Το υλικό που αξιοποιείται ςτθν παροφςα εργαςία ζχει εντοπιςτεί αρχικά ςτθ βιβλιογραφία και ζπειτα ςτο διαδίκτυο για να δοκεί θ δυνατότθτα εφκολθσ πρόςβαςθσ. Από τισ φωτογραφίεσ αυτζσ μποροφμε να αντλιςουμε πολλζσ πλθροφορίεσ για τθν ενδυματολογικι προςζγγιςθ του κάκε προςϊπου. Σαφϊσ, πζρα από τισ περιπτϊςεισ που ζχουμε μαρτυρίεσ για τθ ςκθνικι τουσ παρουςία, δεν μπορεί να υπάρχει απόλυτθ βεβαιότθτα ότι οι φωτογραφίεσ αντανακλοφν απολφτωσ τθν παρουςίαςθ του εκκζματοσ. Αποτελοφν όμωσ μια πολφ ςθμαντικι ιςτορικι πθγι που μασ πλθροφορεί για τθν πρόκεςθ που υπιρχε ςτθν καταςκευι του ρόλου που ενςάρκωνε το κάκε πρόςωπο. Επίςθσ κα πρζπει να λθφκεί υπόψθ το ενδεχόμενο οι φωτογραφικζσ απεικονίςεισ να εμπεριζχουν ζνα ςτοιχείο υπερβολισ και μεγάλθ επιμζλεια ςτον τρόπο παρουςίαςθσ τθσ ανκρϊπινθσ παρουςίασ. Θ ςχετικι βιβλιογραφία μελετά το ηιτθμα των freak shows με δφο τρόπουσ. Από τθ μια μποροφμε να εντοπίςουμε προςεγγίςεισ που ζχουν ωσ βαςικό άξονα τθν ιςτορικι καταγραφι και καταλογογράφθςθ και από τθν άλλθ ζρευνεσ που εξετάηουν τον κεςμό μζςα από το πρίςμα τθσ κοινωνικισ και πολιτικισ ανάλυςθσ του. Σε πολλζσ περιπτϊςεισ γίνεται αναφορά και ςχολιαςμόσ του ενδφματοσ, χωρίσ όμωσ να αξιοποιείται ωσ βαςικό εργαλείο κατανόθςθσ και ερμθνείασ. Σκοπόσ τθσ

6

ζρευνασ είναι να εξετάςει τθ χριςθ του ενδφματοσ ωσ ζνα αναπόςπαςτο κομμάτι τθσ καταςκευισ ενόσ ςκθνικοφ χαρακτιρα. Κακϊσ θ επιτυχία των ςόου αυτϊν ζγκειται ςτθν «αλλόκοτθ» όψθ του κάκε προςϊπου, πζρα από τθ φυςικι παρουςία των freaks, θ ενδυματολογία αποτελεί το πιο ςθμαντικό ςυςτατικό ςτθν επίτευξθ αυτοφ του αποτελζςματοσ. Θ παρακάτω εργαςία αποτελεί μια πρϊτθ προςζγγιςθ ςτθν ενδυματολογικι μελζτθ του φαινομζνου αυτοφ, θ οποία απομακρφνεται από το κζαμα και τθ ςκθνικι δράςθ και περιορίηεται ςτισ πλθροφορίεσ που μποροφμε να αντλιςουμε από το φωτογραφικό υλικό, προτείνοντασ ταυτόχρονα ζνα τρόπο προςζγγιςθσ και μελζτθσ τθσ εικονογραφίασ αυτισ.

7

Σο freak show

Κατά τον 19ο αιϊνα ςτισ Θνωμζνεσ Ρολιτείεσ παρατθρείται μια ζντονθ κεατρικι δραςτθριότθτα. Ωςτόςο, ςτον χϊρο του κεάτρου φαίνεται πωσ ςτόχο αποτελοφςε το εφκολο κζρδοσ και θ ικανοποίθςθ των μαηϊν, παρά θ επίτευξθ ενόσ καλλιτεχνικοφ αποτελζςματοσ.7 Θ ςυμμετοχι των κατϊτερων τάξεων ςτθ κζαςθ, μποροφμε να ποφμε, πωσ επθρζαςε τθ διαμόρφωςθ των ειδϊν, τθσ ποιότθτασ και του φφουσ.8 Κατά τθν περίοδο αυτι, παλαιότερα αλλά και νζα κεατρικά είδθ αποκτοφν μεγάλθ δθμοτικότθτα. Θεάματα όπωσ το vaudeville, το minstrel, το burlesque και το τςίρκο κερδίηουν όλο και περιςςότερο ζδαφοσ ωσ μζροσ τθσ ψυχαγωγίασ τθσ αμερικανικισ κοινωνίασ. Μζςα ςε αυτό το πλαίςιο εντοπίηουμε και τθ γζννθςθ του οργανωμζνου freak show. Θ εμφάνιςθ, θ ανάπτυξθ και ο κάνατοσ των freak shows ςτθ Βόρεια Αμερικι καλφπτουν τθ διάρκεια ενόσ αιϊνα. Από τθ δεκαετία του 1840 ζωσ αυτι του 1940 τα κεάματα αυτά αποτελοφςαν ςθμαντικό κομμάτι του αμερικανικοφ τρόπου ηωισ.9 Αφετθρία του freak show ωσ ζνασ κεςμοκετθμζνοσ τρόποσ ψυχαγωγίασ ςτισ ΘΡΑ μπορεί να κεωρθκεί, κατά τθν Frost, το μουςείο και κζντρο ψυχαγωγίασ «American Museum» που ίδρυςε ο Phineas Taylor Barnum (1810-1891) το 1841 ςτθ Νζα Υόρκθ.10 Το πρϊτο ηωντανό ζκκεμα του Barnum πριν τθν ίδρυςθ του μουςείου ιταν μια ςκλάβα, θ Joice Heth11, που κατά τουσ ιςχυριςμοφσ του Barnum ιταν θ 161 ετϊν νοςοκόμα του George Washington και υπιρξε εξαιρετικά επικερδισ επζνδυςθ για τον επιχειρθματία.12 Μζχρι το 1868 όταν και κάθκε το δεφτερο μουςείο13 o Barnum εξζκεςε μια πλθκϊρα «ςπάνιων» ανκρϊπων αξιοποιϊντασ πρακτικζσ από τον επιχειρθματικό κόςμο και τον χϊρο του κεάματοσ. Θ ψυχαγωγία του κοινοφ και το

7 Σάββασ Ρατςαλίδθσ, Θέατρο, Κοινωνία, Έθνοσ. Από την «Αμερική» ςτισ Ηνωμένεσ Πολιτείεσ, τμ. Α, University Studio Press, Θεςςαλονίκθ 2010, ς. 203, 205. 8 Στο ίδιο, τμ. Α, ς. 206. 9 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 2. 10 Linda Frost, Never One Nation. Freaks, Savages, and Whiteness in U.S. Popular Culture, 1850-1877, University of Minnessota Press, Minneapolis και Λονδίνο 2005, ς. 6. 11 Στο ίδιο, ς. 60. 12 Stephen T. Asma, On Monsters. An Unnatural History of Our Worst Fears, Oxford University Press, Νζα Υόρκθ 2009, ς. 135. 13 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 34. Το Μουςείο καταςτράφθκε από πυρκαγιά το 1865. Ο Barnum προςπάκθςε να ξεκινιςει ζνα νζο Μουςείο το οποίο κάθκε επίςθσ το 1868.

8

προςωπικό κζρδοσ ιταν το κφριο μζλθμα του και ςε καμία περίπτωςθ θ επιςτθμονικι προςζγγιςθ και ακρίβεια.14 O Frank Presbrey ζχει χαρακτθρίςει τον Barnum ωσ «τον πατζρα τθσ ςφγχρονθσ διαφιμιςθσ15 και πράγματι όλα όςα εφάρμοςε για τθν προϊκθςθ των ηωντανϊν εκκεμάτων του αποτζλεςαν ζπειτα τισ κακιερωμζνεσ πρακτικζσ των freak shows. Ο Barnum ςυνζχιςε τθν επιχειρθματικι του καριζρα ςτο τςίρκο, με τθν ιςτορία του οποίου είναι ςτενά ςυςχετιςμζνοσ. Το American Museum του Barnum αποτζλεςε το πρότυπο για τθ νζα μορφι ψυχαγωγίασ που κα γεννθκεί τθ δεκαετία του 1870 ςτθν Αμερικι και κα αποτελζςει τθ νζα κατοικία για το οργανωμζνο freak show. Τα dime museums, όπωσ ονομάςτθκαν αυτοί οι χϊροι, εμφανίςτθκαν ςε όλεσ τισ μεγάλεσ πόλεισ τθσ Αμερικισ αλλά θ Νζα Υόρκθ αποτζλεςε το κζντρο τουσ, με περίπου 50 τζτοια μουςεία. Τα freak shows αποτζλεςαν το κφριο κζαμα των μουςείων dime από το 1870 ζωσ και το 1900.16 Κατά τθ διάρκεια του 20οφ αιϊνα θ χϊρα βίωνε μεγάλεσ κοινωνικζσ, πολιτικζσ και ιατρικζσ εξελίξεισ και το freak show επθρεάςτθκε από το κλίμα αυτό. Από τθν πρϊτθ δεκαετία του 20οφ αιϊνα άρχιςαν οι εκδθλϊςεισ δυςαρζςκειασ για τθ χριςθ ανκρϊπων με ψυχικζσ ι ςωματικζσ ιδιαιτερότθτεσ με ςκοπό το κζρδοσ κακϊσ και για τισ πρακτικζσ των επιχειρθματιϊν.17 Οι εξελίξεισ, επίςθσ, ςτον τομζα τισ ιατρικισ αφαίρεςαν πλζον το μυςτιριο των κεαμάτων αυτϊν. Τθ δεκαετία του 1940 τα freak shows ζφταναν ςτο τζλοσ τουσ. Θ οργανωμζνθ και δθμόςια ζκκεςθ ανκρϊπων ζπαψε να είναι πλζον επικερδισ και για πολλοφσ ζπαψε να είναι και διαςκεδαςτικι. Τα μουςεία dime είχαν πάψει πλζον να λειτουργοφν.18 Σταδιακά θ λζξθ «sideshow» αντικατζςτθςε τθ λζξθ «μουςείο». Τα παράλλθλα αυτά κεάματα ιταν πλζον μζροσ του τςίρκου, του λοφνα παρκ και των διεκνϊν εκκζςεων.19 Γνωρίηουμε πάντωσ πωσ μζχρι τθ δεκαετία του 1940 υπιρχαν κάποια περιοδεφοντα freak shows που περιλάμβαναν τθ λζξθ «μουςείο» ςτθν ονομαςία τουσ.20

14 Stulman Dennett, Weird and Wonderful. The Dime Museum in America, ς. 23. 15 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 31. 16 Στο ίδιο, ς. 32,35,37. 17 Στο ίδιο, ς. 62–63. 18 Στο ίδιο, ς. 66–67. 19 Stulman Dennett, Weird and Wonderful. The Dime Museum in America, ς. 85. 20 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 38.

9

Καταςκευάηοντασ ζνα freak

Οι άνκρωποι που ςυμμετείχαν ςτα κεάματα αυτά ζφεραν τον τίτλο του «freak». Το να είναι κάποιοσ freak δεν είναι μια εγγενισ ιδιότθτα, αλλά πρόκειται για μια ςυνκικθ, μια ςειρά πρακτικϊν και ζνα ςυγκεκριμζνο τρόπο παρουςίαςθσ των ανκρϊπων.21 Ρρόκειται για ζνα καταςκεφαςμα, δθμιουργθμζνο από επιδζξιουσ επιχειρθματίεσ του κεάματοσ.22 Το freak show ωσ κζαμα ζχει παραςτατικι ταυτότθτα23 διότι οι εκκζςεισ αυτζσ δεν αποτελοφνταν από ακίνθτεσ ανκρϊπινεσ μορφζσ ςε κάποια μουςειακι βιτρίνα αλλά από πρόςωπα που παρουςίαηαν τθ φυλι, τθν εμφάνιςθ ι τθ δυςμορφία τουσ, εκτελϊντασ ταυτόχρονα μια ςειρά δράςεων ι μια παρουςίαςθ των ικανοτιτων τουσ με ςτόχο να επιβεβαιωκεί θ «φρικαλζα» τουσ φφςθ και να επιτευχκεί θ διαςκζδαςθ του κοινοφ. Ρζρα από τθ ςκθνικι δράςθ, κεατρικι διάςταςθ είχε το κείμενο, ο ιχοσ ι θ μουςικι ςε οριςμζνεσ περιπτϊςεισ. Τα πρόςωπα αυτά δεν ιταν παρά περίτεχνεσ αναπαραςτάςεισ, καταςκευαςμζνεσ ταυτότθτεσ δθλαδι ςε πραγματικά πρόςωπα.24 Λαμβάνοντασ αυτό υπόψθ, μπορεί εφκολα να αντιλθφκεί κανείσ τθ μεγάλθ ςθμαςία που είχαν τα ςκθνικά, τα φροντιςτθριακά αντικείμενα και τα κοςτοφμια ςτισ αναπαραςτάςεισ αυτζσ. Οι επιχειρθματίεσ επινοοφςαν βιογραφικά ςτοιχεία για τουσ χαρακτιρεσ αυτοφσ προςπακϊντασ να τουσ κάνουν πιο κελκτικοφσ ςτοχεφοντασ ςτθν ικανοποίθςθ τθσ περιζργειασ του κοινοφ.25 Οι πλθροφορίεσ αυτζσ περιλαμβάνονταν ςε φυλλάδια και παρουςίαηαν τθν «πραγματικι ηωι» αυτϊν των ανκρϊπων.26 Τα κείμενα αυτά αποτελοφνταν από διαφορετικά κεφάλαια. Αρχικά υπιρχε μια μικρι βιογραφία του ατόμου με ςτοιχεία για το ποφ γεννικθκε, πϊσ ζηθςε, πϊσ ανακαλφφκθκε και για τθν οικογενειακι του κατάςταςθ και ηωι. Ακολουκοφςε μια περιγραφι των γνωριςμάτων του, ςυνικωσ ςυνοδευμζνθ από κάποια υποτικζμενθ γνωμάτευςθ ι ςχόλιο από γιατρό ι επιςτιμονα. Στθ ςυνζχεια, υπιρχε ζνα

21 Στο ίδιο, ς. 3. 22 Frost, Never One Nation. Freaks, Savages, and Whiteness in U.S. Popular Culture, 1850-1877, ς. 6. 23 Στο ίδιο, ς. 69–70. 24 James W. Cook, The Arts of Deception. Playing with Fraud in the Age of Barnum, Harvard University Press, Καίμπριτη, Μαςαχουςζτθ και Λονδίνο 2001, ς. 119–120. 25 Stulman Dennett, Weird and Wonderful. The Dime Museum in America, ς. 69–70. 26 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 17.

10

απόςπαςμα από δθμοςιογράφο ι άνκρωπο με πολιτικό αξίωμα που είχε επιςκεφτεί ιδθ τθν ζκκεςθ και επιβεβαιϊνει τθν «αυκεντικότθτα» του εκκζματοσ. Τζλοσ, αν ο τόποσ καταγωγισ ιταν μθ-δυτικόσ περιλαμβάνονταν και ςτοιχεία για τθ γεωγραφία του τόπου, τθ φφςθ και τουσ ανκρϊπουσ του. Τα περιςςότερα από αυτά τα φυλλάδια περιείχαν ηωγραφιζσ ι φωτογραφίεσ.27 Το μζγεκοσ των εντφπων αυτϊν που τον 19ο αιϊνα μπορεί να ξεπερνοφςε τισ 40 ςελίδεσ, ςταδιακά ζπαψε να κεντρίηει το ενδιαφζρον του κοινοφ και οι πωλιςεισ του μειϊκθκαν. Σε κάποιεσ περιπτϊςεισ κατά τον 20ό αιϊνα το μζγεκοσ του δεν ξεπερνοφςε το ζνα διπλωμζνο φφλλο χαρτί.28 Ζνα άλλο μζςο για διαφιμιςθ και κζρδθ αποτελοφςαν οι cartes de visite.29 Ρρόκειται για φωτογραφίεσ του εκτικζμενου ατόμου, οι οποίεσ τοποκετοφνταν μπροςτά του και το κοινό μποροφςε να αγοράςει υπογεγραμμζνεσ ι με κάποια προςωπικι αφιζρωςθ.30 Ο αρικμόσ αυτϊν των φωτογραφιϊν ιταν πολφ μεγάλοσ και τζτοιου είδουσ φωτογραφίεσ κοςμοφςαν τα περιςςότερα ςπίτια τθσ περιόδου.31 Θ τάςθ αυτι άνκιςε ιδιαιτζρωσ κατά τισ τρεισ τελευταίεσ δεκαετίεσ του 19ου αιϊνα και ςε οριςμζνεσ περιπτϊςεισ τα αντίτυπα ζφταναν τισ χιλιάδεσ ςε αρικμό.32 Ο Robert Bogdan αναγνωρίηει δφο τφπουσ φωτογραφιϊν, αυτζσ που αναδεικνφουν το εξωτικό ςτοιχείο («exotic») και αυτζσ που υπερτονίηουν ςυγκεκριμζνα χαρακτθριςτικά («aggrandized»).33 O πρϊτοσ τφποσ αφορά ςτθν απεικόνιςθ μθ- δυτικϊν ανκρϊπων, αποδίδοντασ τθν αίςκθςθ τθσ αγριότθτασ και του πρωτογονιςμοφ. Αυτό επιτυγχάνονταν με τθ χριςθ ςκθνικοφ χϊρου που παρζπεμπε ςτθ φφςθ ι τθ ηοφγκλα, με φροντιςτθριακά αντικείμενα όπωσ κοντάρι ι τςεκοφρι και με κοςτοφμια καταςκευαςμζνα από δζρμα και γοφνα. Ο τφποσ τθσ «μεγζκυνςθσ» παρουςίαηε τουσ ανκρϊπουσ με δυςμορφίεσ ι αναπθρίεσ μζςα ςε περιβάλλον αςτικοφ ςαλονιοφ με ακριβά ενδφματα και αξεςουάρ. Στόχοσ ιταν να αναδειχκεί θ «φριχτι» ι «τερατϊδθσ» φφςθ των ανκρϊπων ςε αντιδιαςτολι με τον χϊρο και το κοςτοφμι. Οι πόηεσ, τα ςκθνικά και τα κοςτοφμια επιλζγονταν με βάςθ

27 Στο ίδιο, ς. 19. 28 Στο ίδιο, ς. 20. 29 Frost, Never One Nation. Freaks, Savages, and Whiteness in U.S. Popular Culture, 1850-1877, ς. 60. 30 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 14–15. 31 Ρατςαλίδθσ, Θέατρο, Κοινωνία, Έθνοσ. Από την «Αμερική» ςτισ Ηνωμένεσ Πολιτείεσ, τμ. Α, ς. 263. 32 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 12. 33 Στο ίδιο, ς. 104· Stulman Dennett, Weird and Wonderful. The Dime Museum in America, ς. 78.

11

τθν εικόνα που ο επιχειρθματίασ και, ςε κάποιεσ περιπτϊςεισ, ο φωτογραφιηόμενοσ ικελαν να προωκιςουν. Σε περίπτωςθ, για παράδειγμα, που θ πλθκϊρα τριχϊν ιταν το ςτοιχείο που ζκανε κάποιον freak, τότε επιπλζον τρίχεσ προςκζτονταν για τθ φωτογράφιςθ.34 Επίςθσ, δίνονταν οδθγίεσ και προσ τον φωτογράφο για τθ διαδικαςία εκτφπωςθσ. Στθν περίπτωςθ μιασ γυναίκασ με αλμπινιςμό οι οδθγίεσ ανζφεραν: «κάνε τα μαλλιά τθσ να φαίνονται όςο το δυνατόν λευκότερα».35Οι φωτογράφοι τθσ περιόδου μασ κλθροδότθςαν μια πλοφςια ςυλλογι φωτογραφιϊν που βοθκοφν ςτθν κατανόθςθ αυτϊν των κεαμάτων και τον ρόλο τουσ ςτθν κοινωνία τθσ Αμερικισ του 19ου και 20οφ αιϊνα. Θ παράδοςθ αυτι ςυνζχιςε μζχρι το 1940, αν και από το γφριςμα του αιϊνα άρχιςε να παρουςιάηει πτϊςθ.36 Για τουσ μεγάλουσ επιχειρθματίεσ, όπωσ ο George Huber και ο P. T. Barnum, οι άνκρωποι που κα μεταμόρφωναν ςε freaks αποτελοφςαν, όπωσ δθλϊκθκε εξαρχισ και φαίνεται από τα οικονομικά ςτοιχεία, μια προςοδοφόρα επζνδυςθ. Φαίνεται πωσ θ αναηιτθςθ μθ ςυνθκιςμζνων ανκρϊπων για να ςυμμετζχουν ςε αυτά τα κεάματα ιταν, αυτι τθν περίοδο ςτισ ΘΡΑ, δαπανθρι και κοπιαςτικι εργαςία.37 Τα freak shows αποτελοφςαν εξαιρετικά επικερδείσ επιχειριςεισ διότι ενίςχυαν ρατςιςτικζσ και εκνοκεντρικζσ ςυμπεριφορζσ τισ οποίεσ αςπάηονταν θ κυρίαρχθ τάξθ.38 Από τθν άλλθ, με τθν αφξθςθ των dime μουςείων και τθ μόνιμθ εγκατάςταςθ αυτϊν των ατόμων ςτα νζα εργαςιακά περιβάλλοντα, ζπαψε για πολλοφσ από αυτοφσ θ περιπλανϊμενθ και διωκόμενθ ηωι των προθγοφμενων δεκαετιϊν.39 Με τθν ζνταξθ τουσ και τθ κεςμοποίθςθ των κεαμάτων αυτϊν εργάηονταν και κατοικοφςαν μζςα ςτα όρια τθσ κοινωνίασ και αποτζλεςαν μζροσ τθσ δθμοφιλοφσ κουλτοφρασ.40

34 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 12–13. 35 Στο ίδιο, ς. 13. 36 Στο ίδιο, ς. 16. 37 Στο ίδιο, ς. 37. 38 Frost, Never One Nation. Freaks, Savages, and Whiteness in U.S. Popular Culture, 1850-1877, ς. 8–9. 39 Σοβαρά προβλιματα αντιμετϊπιηαν οι περιοδεφοντεσ κίαςοι. Αντιμετϊπιηαν αντιδράςεισ από τισ κοινότθτεσ που επιςκζπτονταν, τουσ εκκλθςιαςτικοφσ κφκλουσ ακόμα και τουσ ξενοδόχουσ που αρνοφνταν να τουσ φιλοξενιςουν ςτα καταλφματά τουσ. Στο: Ρατςαλίδθσ, Θέατρο, Κοινωνία, Έθνοσ. Από την «Αμερική» ςτισ Ηνωμένεσ Πολιτείεσ, τμ. Α, ς. 263–4. 40 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 30.

12

Η ενδυματολογία των freak shows

Ραρακάτω αναλφονται οι ενδυματολογικζσ προςεγγίςεισ των freak shows με τθν παρουςίαςθ διαφορετικϊν μεταξφ τουσ περιπτϊςεων ανκρϊπινων εκκεμάτων. Ρροκειμζνου να πραγματοποιθκεί μια ςφαιρικι ερμθνεία των ενδυμάτων, οδθγικθκα ςε μια κατθγοριοποίθςθ των προςϊπων με βάςθ τθ χριςθ και τθ λειτουργία του κοςτουμιοφ τουσ. Οι τρεισ άξονεσ που ακολουκοφν είχαν ωσ αφετθρία τον διαχωριςμό ςτον οποίο προχωρά ο Bogdan ςτο βιβλίο του Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit και αποτζλεςαν ςθμαντικό βοικθμα ςτθ βακφτερθ κατανόθςθ των ενδυματολογικϊν πρακτικϊν τθσ περιόδου. Ππωσ ιδθ αναφζρκθκε, το υλικό για τθ μελζτθ του ενδφματοσ κα αποτελζςει θ φωτογραφικι αποτφπωςθ διάςθμων freaks που ζηθςαν και εργάςτθκαν ςτισ Θνωμζνεσ Ρολιτείεσ τον 19ο και 20ό αιϊνα.

Σο ζνδυμα τθσ «αγριότθτασ»

Τον 19ο αιϊνα το κοινό τθσ Αμερικισ παρουςίαςε πολφ ανεπτυγμζνο ενδιαφζρον για τθν εξωτικι κουλτοφρα.41 Θ κεωρία του Δαρβίνου για τθν προζλευςθ των ειδϊν τροφοδότθςε τθν κοινωνία με ερωτιματα γφρω από τθν προζλευςθ και τθν εξζλιξθ του ανκρϊπινου είδουσ, ενϊ οριςμζνεσ φορζσ αξιοποιικθκε για τθν ενίςχυςθ ρατςιςτικϊν πεποικιςεων περί φυλετικισ ανωτερότθτασ των λευκϊν. Αυτό ιταν φανερό και ςτθ δθμοφιλι κουλτοφρα των Θνωμζνων πολιτειϊν τθσ περιόδου.42 Τθν περίοδο αυτι μποροφμε να εντοπίςουμε πολλά παραδείγματα παρουςίαςθσ μθ- δυτικϊν ςε μουςεία, εκκζςεισ, freak shows ακόμα και ςε ηωολογικοφσ κιπουσ.43 Οι

41 Rachel Adams, Sideshow U.S.A.: Freaks and the American Cultural Imagination, The University of Chicago Press, Σικάγο και Λονδίνο 2001, ς. 28. 42 Bluford Adams, E Pluribus Barnum The Great Showman and the Making of U.S. Popular Culture, University of Minnessota Press, Minneapolis and London 1997, ς. 161. 43 Ραράδειγμα αυτϊν των πρακτικϊν αποτελεί ο Ota Benga. Ο Ota μεταφζρκθκε ςτθν Αμερικι από τθν Κεντρικι Αφρικι από τον εξερευνθτι και πρεςβυτεριανό ιεραπόςτολο Samuel Verner ϊςτε να ςυμμετζχει ςτθ Διεκνι Ζκκεςθ ςτο Saint Louis το 1904. Μετά τθ λιξθ τθσ ζκκεςθσ ταξίδεψαν μαηί ςτισ Θνωμζνεσ πολιτείεσ ζωσ ότου ο Verner τον άφθςε ςτον ηωολογικό κιπο του Μπρονξ. Εκεί οι υπάλλθλοι τον ενκάρρυναν να περνά περιςςότερο χρόνο με τα πρωτεφοντα κθλαςτικά, ϊςπου τον κλείδωςαν μζςα ςτο κλουβί. Ο Ota μοιράηονταν το κλουβί με τον Dohong, ζναν εκπαιδευμζνο

13

άνκρωποι αυτοί προβάλλονταν ςτο κοινό με τθν ταμπζλα του άγριου, του κανίβαλου και του «χαμζνου κρίκου» τθσ εξελικτικισ αλυςίδασ.44 Θ μεγάλθ δθμοτικότθτα τζτοιων κεαμάτων αποκαλφπτει τθν ευχαρίςτθςθ που αντλοφςε ο λευκόσ Αμερικάνοσ να αποδίδει πρωτογονιςμό ςτισ υπόλοιπεσ φυλζσ και να αποκτθνϊνει αυτοφσ τουσ ανκρϊπουσ.45 Θ χριςθ του ενδφματοσ ςτισ απεικονίςεισ τθσ αγριότθτασ λειτουργεί με ςτερεοτυπικοφσ κϊδικεσ και εφκολα μπορεί να εντοπιςτεί θ κοινι προςζγγιςθ ςτθν αποτφπωςθ του ξζνου, του απολίτιςτου και του κτθνϊδουσ. Κατά τθν περίοδο άνκιςθσ των κεαμάτων μποροφμε να εντοπίςουμε μια πλθκϊρα ανκρϊπινων εκκεμάτων που αποτελοφςαν φυλετικά freaks. Ραρακάτω παρουςιάηονται τρία πολφ διαφορετικά παραδείγματα παρουςίαςθσ του εξωτικοφ ςτοιχείου.

William Henry Johnson, Zip the Pinhead

Χαρακτθριςτικό παράδειγμα τθσ ρατςιςτικισ κουλτοφρασ που αναπτφχκθκε μζςα ςτα πλαίςια των freak shows αποτελεί ο William Henry Johnson (1842;-1926). Ο Johnson ιταν ζνασ αφρικανικισ καταγωγισ Αμερικάνοσ άνδρασ από το New Jersey. Το ςϊμα του παρουςίαηε κανονικότθτα ςτθ διάπλαςθ του, όμωσ το κεφάλι του δεν είχε πλιρθ ανάπτυξθ. Ο Barnum ιςχυριηόταν πωσ αιχμαλωτίςτθκε ςτθν Αφρικι.46 Κατά πάςα πικανότθτα ο Johnson οδθγικθκε ςτθ δοφλεψθ του Barnum από μζλθ τθσ οικογζνειάσ του ςτα τζλθ τθσ δεκαετίασ του 1870.47 Τα ςκθνικά ονόματα του Johnson ιταν «Zip the Pinhead» και «What is it?», τίτλοι που φανερϊνουν τθν διάκεςθ για υποτίμθςθ και ςτζρθςθ τθσ ανκρϊπινθσ αξιοπρζπειασ και ταυτότθτασ του. Το όνομα «What is it?» είχε και θ γνωςτι ζκκεςθ του P. T. Barnum ςτθν αφίςα

ουρακοτάγκο που φοροφςε ροφχα, οδθγοφςε ποδιλατο και ζτρωγε ςτο τραπζηι. Τα αντικείμενα και θ εμφάνιςθ του Ota οδθγοφςαν εφκολα το κοινό ςε ςυςχετιςμοφσ με τθ βαρβαρότθτα και τθν αγριότθτα. Τα δόντια του ιταν ακονιςμζνα μυτερά, κάτι που αποτελοφςε ζνα ςφνθκεσ ζκιμο τθσ φυλισ του και ο Ota ενκαρρυνόταν να τα επιδεικνφει ςτο κοινό. Αυκαιρζτωσ, είχε προκφψει το ςυμπζραςμα πωσ το ςχιμα των δοντιϊν του αποδείκνυε τθν κανιβαλιςτικι του φφςθ, μια ςυνκικθ που τον τοποκετοφςε ανάμεςα ςτον άνκρωπο και το ηϊο. Στο: Adams, Sideshow U.S.A.: Freaks and the American Cultural Imagination, ς. 32–33. 44 Στο ίδιο, ς. 28. 45 Frost, Never One Nation. Freaks, Savages, and Whiteness in U.S. Popular Culture, 1850-1877, ς. 4. 46 Asma, On Monsters. An Unnatural History of Our Worst Fears, ς. 138–139. 47 Cook, The Arts of Deception. Playing with Fraud in the Age of Barnum, ς. 126.

14

τθσ οποίασ βρίςκονταν ο Johnson και παρουςιάηονταν ωσ μια μείξθ ανκρϊπου και πικικου.48 Θ ζκκεςθ, ςτθν οποία ςυμμετείχε, περιγράφεται ωσ το πιο δθμοφιλζσ freak show τθσ εποχισ.49 Στον εικονογραφθμζνο κατάλογο τθσ ζκκεςθσ (εικόνα 1) ο Johnson παρουςιάηεται ωσ εξισ: «ενϊ το πρόςωπο, τα χζρια και τα μπράτςα του είναι ςαφϊσ ανκρϊπινα, το κεφάλι, οι πατοφςεσ και τα πόδια του μοιάηουν περιςςότερο με αυτά του ουρακοτάγκου, αποδεικνφοντασ τθ μεικτι καταγωγι του».50 Θ ζκκεςθ αυτι αναπαριγαγε ςτερεότυπα ςυνδεδεμζνα με τα πρϊτα χρόνια

1. Η αφίςα «What is it?»

48 Adams, Sideshow U.S.A.: Freaks and the American Cultural Imagination, ς. 36. 49 Cook, The Arts of Deception. Playing with Fraud in the Age of Barnum, ς. 121. 50 Frost, Never One Nation. Freaks, Savages, and Whiteness in U.S. Popular Culture, 1850-1877, ς. 7–8.

15

του δουλεμπορίου ςτθν Αμερικι και χαρακτθριςμοί όπωσ «πίκθκοσ», «κατϊτεροσ» και «άγριοσ» αποτζλεςαν μζςα για να αποδοκεί κοινωνικι, φυλετικι και νοθτικι κατωτερότθτα ςτο άτομο.51 Θ επικυμία για τζτοιου είδουσ κεάματα που αποδεικνφουν τθν υποτικζμενθ κατωτερότθτα, τθν αγριότθτα και τον πρωτογονιςμό των αφρικανικϊν φυλϊν προκφπτει από τθν ανάγκθ των Αμερικάνων να δικαιολογιςουν το κεςμό τθσ δουλείασ.52 Ο Johnson αμείβονταν με μιςκό και εργάςτθκε ωσ freak για πάνω από εξιντα χρόνια,53 αν και υπάρχουν αναφορζσ που δθλϊνουν πωσ ιταν ο τρίτοσ ςε ςειρά άνδρασ που ζπαιηε αυτό το ρόλο.54 Θ ςκθνικι αναπαράςταςθ του, όπωσ αποτυπϊνεται ςε ςκίτςα και φωτογραφίεσ, φανερϊνει τισ προκαταλιψεισ, τα ςτερεότυπα και το μίςοσ τθσ κοινωνίασ για τουσ αφρικανικισ καταγωγισ ανκρϊπουσ.55 Σε φωτογραφία του Mathew Brady (εικόνα 2) ποηάρει με ζνα ολόςωμο γοφνινο κοςτοφμι με ξυριςμζνο κεφάλι κρατϊντασ μια μακριά ξφλινθ βζργα, μια ςτάςθ θ οποία παραπζμπει ςε ηωγραφιζσ φυςικισ ιςτορίασ πικικων.56 Θ φωτογραφία μαρτυρά τθν προςπάκεια για μια φυλετικι καρικατοφρα. Τόςο ο περιβάλλων χϊροσ όςο και το ζνδυμα παραπζμπουν ςε εικόνεσ ζξω από τον δυτικό πολιτιςμό και τθν «κανονικότθτα». Το ηωγραφικό φόντο αναπαριςτά φυςικό τοπίο, τοποκετϊντασ τον Johnson μακριά από τον πολιτιςμό. Δίπλα του υπάρχουν καταςκευαςμζνοι όγκοι που μοιάηουν με βράχουσ δθμιουργϊντασ ζναν τριςδιάςτατο «ςκθνικό» χϊρο με τον οποίο μποροφμε να φανταςτοφμε τον φωτογραφιηόμενο να αλλθλεπιδρά. Επίςθσ, ιδιαίτερο ενδιαφζρον παρουςιάηει θ φπαρξθ τθσ μεγάλθσ ξφλινθσ βζργασ. Το αντικείμενο αυτό δεν είναι κάποιο αναγνωρίςιμο εργαλείο τθσ γεωργίασ οφτε φυςικά διακζτει κάποια κζςθ ςτθν αςτικι κοινωνία. Αποτελεί ακόμα ζνα ςφμβολο του ξζνου και του διαφορετικοφ εμποτιςμζνο με ςτοιχεία βίασ και βαρβαρότθτασ, κακότι θ παρουςία του οδθγεί ςε άμεςουσ ςυνειρμοφσ που αφοροφν ςε ςκθνζσ μάχθσ και κινδφνου. Μποροφμε να υποκζςουμε πωσ θ πόηα με το βλζμμα αποςτραμμζνο από το φακό επιλζχκθκε με ςτόχο τθ δθμιουργία χάςματοσ ανάμεςα ςτον Johnson και τον κεατι τθσ φωτογραφίασ. Θ αίςκθςθ πωσ ο εικονιηόμενοσ

51 Cook, The Arts of Deception. Playing with Fraud in the Age of Barnum, ς. 145. 52 Ρατςαλίδθσ, Θέατρο, Κοινωνία, Έθνοσ. Από την «Αμερική» ςτισ Ηνωμένεσ Πολιτείεσ, τμ. Α, ς. 268. 53 Asma, On Monsters. An Unnatural History of Our Worst Fears, ς. 139. 54 Cook, The Arts of Deception. Playing with Fraud in the Age of Barnum, ς. 128. 55 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 134. 56 Στο ίδιο, ς. 137.

16

αγνοεί τθν φπαρξθ τθσ κάμερασ και τθ χριςθ τθσ, τον κακιςτά ζνα άτομο μειωμζνθσ αντίλθψθσ και κοινωνικϊν δεξιοτιτων. Πςον αφορά το κοςτοφμι, αυτό αποτελείται από δφο μζρθ. Το πρϊτο είναι μια γοφνινθ ολόςωμθ φόρμα που καλφπτει ολόκλθρο το ςϊμα, δίνοντασ τθν αίςκθςθ τριχϊματοσ. Το δεφτερο κομμάτι που απαρτίηει το κοςτοφμι είναι ζνα είδοσ φοφςτασ που ςταματά πολφ πάνω από το φψοσ του γονάτου. Το υλικό καταςκευισ τθσ είναι επίςθσ γοφνινο αλλά μποροφμε να εντοπίςουμε μια διαφοροποίθςθ ςτθν απόχρωςθ. Θ γοφνα χρθςιμοποιείται ενδυματολογικά ςε πολλζσ περιπτϊςεισ, διότι δθμιουργεί τθν εντφπωςθ εγγφτθτασ του ατόμου με τα πρωτεφοντα κθλαςτικά. Ταυτόχρονα το ςτοιχείο τθσ φοφςτασ μπορεί να αποτελεί αναφορά ςτθν αντίλθψθ του δυτικοφ κόςμου για τθν αφρικανικι ενδυμαςία57. Ο ςυνδυαςμόσ των ςκθνογραφικϊν και ενδυματολογικϊν επιλογϊν ζχουν ωσ ςτόχο τθ δθμιουργία εντυπϊςεων όχι μόνο για τθν εξωτερικι εμφάνιςθ του ατόμου αλλά και για τθν καταγωγι, τθν κοινωνικι κζςθ, τισ ςυνικειεσ και τθ νοθμοςφνθ του. Θ ςθμαςία τθσ αναπαράςταςθσ αυτισ μασ αποκαλφπτεται από μάρτυρα που παραβρζκθκε ςτθν κθδεία του. Αναφζρεται πωσ μζςα ςτο φζρετρο του ο Johnson εκτόσ κοςτουμιοφ (και ρόλου) δεν είχε τίποτα το αξιοπερίεργο πζρα από το διάςθμο κεφάλι του.58

57 Auguste Racinet, The Costume History, Taschen, Κολωνία 2009, ς. 70–77. 58 Cook, The Arts of Deception. Playing with Fraud in the Age of Barnum, ς. 128.

17

2. Ο William Henry Johnson

18

Hiram και Barney Davis, Wild men of Borneo

Ο Hiram (1825-1905) και ο Barney Davis (1827- 1912) ιταν δφο αδζλφια νάνοι, με νοθτικι υςτζρθςθ αλλά εξαιρετικά μεγάλθ ςωματικι δφναμθ.59 Τα ςκθνικά ονόματά τουσ ιταν Waino και Plutano αντίςτοιχα. Το «βιογραφικό» τουσ περιζγραφε πωσ πιάςτθκαν αιχμάλωτοι ςτθ νιςο Βόρνεο. Ο τόποσ καταγωγισ τουσ περιγράφεται ωσ ζνα νθςί, αχανζσ, με πυκνό δάςοσ και πωσ θ φυλι που κατοικεί εκεί απζχει πολφ λίγο από τον ηωϊδθ τρόπο ςυμπεριφοράσ.60 Στθν πραγματικότθτα ιταν

3. Ο Hiram και ο Barney Davis γεννθμζνοι, ο Hiram ςτθν Αγγλία και ο Barney ςτθν Νζα Υόρκθ, και μεγαλωμζνοι ςτο Οχάιο. Εντφπωςθ προκαλεί το γεγονόσ πωσ θ φυςικι τουσ εμφάνιςθ ενϊ παρζπεμπε ςε βορειοευρωπαικά χαρακτθριςτικά με ανοιχτόχρωμα δζρμα, μαλλιά και μάτια, δεν αποτελοφςε πρόβλθμα ςτο να ενςαρκϊνουν τουσ ρόλουσ αυτοφσ.61 Ρεριγράφονταν ωσ άγρια ηϊα με ςυμπεριφορά μαϊμοφσ και ανεξζλεγκτο χαρακτιρα. Θ ςκθνικι τουσ δράςθ περιλάμβανε τουσ δυο τουσ αλυςοδεμζνουσ μεταξφ τουσ να βγάηουν κραυγζσ και να γρυλίηουν.62 Ρίςω τουσ υπιρχε ηωγραφικό ςκθνικό φόντο που αναπαριςτοφςε ζνα τοπίο ηοφγκλασ με ζντονα χρϊματα.63 Αυτόσ ο τρόποσ παρουςίαςθσ είχε ωσ ςτόχο να αποκαλφψει τθν υποτικζμενθ αγριότθτα και τον πρωτογονιςμό αυτϊν των ανκρϊπων κακϊσ επίςθσ και τθ γεωγραφικι αλλά και χρονολογικι απόςταςθ τουσ από τθ μεςοαςτικι Αμερικι.64

59 Marc Hartzman, American Sideshow. An Encyclopedia of History’s Most Wondrous and Curiously Strange Performers, Jeremy P. Tarcher/Penguin 2006, ς. 99–100. 60 Adams, Sideshow U.S.A.: Freaks and the American Cultural Imagination, ς. 166. 61 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 121. 62 Stulman Dennett, Weird and Wonderful. The Dime Museum in America, ς. 70. 63 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 122. 64 Frost, Never One Nation. Freaks, Savages, and Whiteness in U.S. Popular Culture, 1850-1877, ς. 66.

19

4. O Hiram και o Barney Davis μαηί με τον Lyman Warner Το φωτογραφικό υλικό αποκαλφπτει διαφορετικζσ ενδυματολογικζσ προςεγγίςεισ ςτθν αναπαράςταςθ αυτϊν των δυο χαρακτιρων. Σε μια από τισ ςωηόμενεσ φωτογραφίεσ (εικόνα 4) παρουςιάηονται να φοροφν κοντζσ ςαλοπζτεσ πάνω από ολόςωμεσ ριγζ εφαρμοςτζσ φόρμεσ.65 Μια τζτοια απεικόνιςθ προςδίδει ζνα χιουμοριςτικό και παιδαριϊδθ χαρακτιρα ςτα δφο αδζλφια. Αξιοποιοφνται γραμμζσ ροφχων που ςυναντοφμε ςτον δυτικό κόςμο αλλά που δεν επιλζγονται από ενιλικεσ. Τα μζγεκοσ των δφο αδελφϊν και θ νοθτικι τουσ κατάςταςθ τουσ

65 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 124.

20

τοποκετεί ςτθν κατθγορία των νθπίων και με τθ χριςθ αυτοφ του κοςτουμιοφ μοιάηουν να βρίςκονται ςε μεγάλθ κοινωνικι απόςταςθ από το κοινό που τουσ παρακολουκεί. Σθμαντικό ςτοιχείο αποτελεί και θ φπαρξθ τρίτου προςϊπου ςτθ φωτογραφία. Ρρόκειται για τον επιχειρθματία Lyman Warner, ο οποίοσ ποηάρει ανάμεςα ςτα δφο αδζλφια ενδεδυμζνοσ με τα ροφχα ενόσ κυρίου τθσ υψθλισ κοινωνίασ. Θ αντιδιαςτολι είναι ζντονα εμφανισ ςτο μζγεκοσ, το παράςτθμα, τθν κοινωνικι κζςθ και τθ νοθμοςφνθ των εικονιηόμενων. Αναλυτικότερα, θ παρουςία του Warner τον κακιςτά ςτο ρόλο είτε του προςτάτθ είτε του εξουςιαςτι των δφο αδελφϊν. Και ςτισ δφο περιπτϊςεισ, ωςτόςο, τονίηεται θ ςωματικι και θ πνευματικι υπεροχι του. Σε άλλθ φωτογραφία (εικόνα 3) εμφανίηονται ενδεδυμζνοι με κοςτοφμια που ενδεχομζνωσ παραπζμπουν ςε νομαδικζσ φυλζσ. Ριο ςυγκεκριμζνα πρόκειται για ζνδυμα το οποίο δεν αφινει εκτεκειμζνο το ςϊμα παρά μόνο το πρόςωπο και τισ παλάμεσ. Θ φωτογραφία μασ αποκαλφπτει πωσ το κάτω μζροσ του ςϊματοσ καλφπτονταν από ςτενό παντελόνι. Τον κορμό και το κεφάλι ςκεπάηει μια ςκουρόχρωμθ κάπα με κουκοφλα και κουμπιά ςε όλο το μικοσ τθσ. Σε κάκε περίπτωςθ μποροφμε να ςυμπεράνουμε πωσ θ ιςτορικι ι γεωγραφικι ακρίβεια δεν αποτελεί μζλθμα ςτισ αναπαραςτάςεισ αυτζσ αλλά ςτόχοσ παραμζνει θ δθμιουργία μιασ ςτερεοτυπικισ εντφπωςθσ για το άγριο, το εξωτικό και το μθ πολιτιςμζνο. Τα μακριά μαλλιά και το περίεργο μοφςι εντείνουν το αίςκθμα τθσ διαφορετικότθτασ και του αλλόκοτου. Κοινό ενδυματολογικό ςτοιχείο όλων των φωτογραφιϊν είναι θ χριςθ πανομοιότυπου κοςτουμιοφ και για τα δφο αδζλφια. Ραρόλθ τθ διαφορά θλικίασ τουσ μποροφμε να εντοπίςουμε τθ διάκεςθ να παρουςιάηονται ωσ δφο άτομα που ενςαρκϊνουν τον ίδιο ακριβϊσ ρόλο, ενδεχομζνωσ δίνοντασ τθν εντφπωςθ πωσ πρόκειται για δίδυμουσ. Αξιοςθμείωτο είναι πωσ παρά το γεγονόσ πωσ ο ςκθνικόσ τουσ χαρακτιρασ βαςίηονταν ςτθν προβολι του άγριου, του βίαιου και του επικίνδυνου, οι φωτογραφικζσ τουσ απεικονίςεισ αποπνζουν ζνα αίςκθμα πραότθτασ και θρεμίασ. Μποροφμε να εντοπίςουμε, λοιπόν, μια διάκεςθ ωραιοποίθςθσ ςτθν καταςκευι των cartes de visite, οι οποίεσ όπωσ γνωρίηουμε αποτελοφςαν ζνα αναμνθςτικό για το κεατι κακϊσ και ζνα ςυλλεκτικό είδοσ για πολλοφσ Αμερικανοφσ τθσ περιόδου.

21

Circassian Beauties

Ζνα ζκκεμα που προζβαλε το εξωτικό ςτοιχείο με ζναν πολφ αντιφατικό τρόπο ιταν οι Circassian Beauties. Επρόκειτο για γυναίκεσ από τθν περιοχι τθσ Κιρκαςίασ, ςτθ Μαφρθ κάλαςςα, γνωςτζσ για τθ κρυλικι ομορφιά τουσ, αγοραςμζνεσ από τα ςκλαβοπάηαρα τθσ Κωνςταντινοφπολθσ.66 Θ παρουςία τουσ ξεκίνθςε ςτα dime μουςεία κατά τθ διάρκεια τθσ δεκαετίασ του 1860. Από το 1870 και ζπειτα αποτζλεςαν μζροσ ςχεδόν κάκε freak show. Θ δθμοφιλία αυτοφ του χαρακτιρα άρχιςε να ζχει πτϊςθ ςτο γφριςμα του αιϊνα.67 Το 1864 ο Barnum εγκαινίαςε τθν πρϊτθ ζκκεςθ «καλλονισ»

με το όνομα Zalumma Agra ςτο American 5. «Κιρκαςιανι καλλονι» Museum. Θ Zalumma υποτίκεται πωσ ιταν κόρθ πρίγκιπα από τθν Κιρκαςία.68 Στθν πραγματικότθτα ςε πολλζσ περιπτϊςεισ οι γυναίκεσ ιταν Αμερικανίδεσ που είχαν προςλθφκεί για τον ρόλο.69 Τα ονόματα που τουσ δίνονταν απζδιδαν μια εξωτικι διάκεςθ και για να επιτευχκεί αυτό ςυνικωσ ξεκινοφςαν από το γράμμα «Η», για παράδειγμα Zula Zulick, Zaluma Agara, Zulida Hanover, Zoe Meleke και Zula Zingara.70 Ο Barnum κυκλοφορεί το 1880 το «Zoe Meleke: Biographical Sketch of the Circassian Girl», ζνα ζντυπο που αφορά ςε ζνα κιρκαςιανό ζκκεμά του. Το τεφχοσ ιταν 16 ςελίδων και περιλάμβανε ςτοιχεία για τθν ταυτότθτα, τον τόπο καταγωγισ, τισ ικανότθτεσ και τουσ τρόπουσ ςυμπεριφοράσ τθσ Zoe Meleke.71 Θ νεαρι ιταν

66 Frost, Never One Nation. Freaks, Savages, and Whiteness in U.S. Popular Culture, 1850-1877, ς. 64. 67 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 237. 68 Frost, Never One Nation. Freaks, Savages, and Whiteness in U.S. Popular Culture, 1850-1877, ς. 66. 69 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 239. 70 Hartzman, American Sideshow. An Encyclopedia of History’s Most Wondrous and Curiously Strange Performers, ς. 41. 71 Frost, Never One Nation. Freaks, Savages, and Whiteness in U.S. Popular Culture, 1850-1877, ς. 69.

22

Αμερικανίδα και το κείμενο προςπακεί να αιτιολογιςει το γεγονόσ αυτό αναφζροντασ πωσ απομακρφνκθκε ςε μικρι θλικία από τθν πατρίδα τθσ.72 Θ εμφάνιςθ τουσ δεν είχε τίποτα το αςυνικιςτο αλλά όφειλαν να διακζτουν ομορφιά που κα ανταποκρίνεται ςτα βικτωριανά πρότυπα.73 Το κφριο γνϊριςμα, κοινό ςε όλεσ τισ «καλλονζσ από τθν Κιρκαςία», ιταν τα φουντωτά μαλλιά.74 Τα μαλλιά αυτά ιταν ζνα καταςκεφαςμα και δεν είχε καμία ςχζςθ με τθν εικόνα των γυναικϊν μζςα ςτα ανατολίτικα χαρζμια. Κατά τον John Dingess ενδεχομζνωσ θ πρϊτθ γυναίκα-ζκκεμα είχε αυτό το είδοσ μαλλιοφ και αποτζλεςε το πρότυπο για τισ επόμενεσ δεκαετίεσ.75 Το χτζνιςμα αυτό επιτυγχάνονταν με τθ χριςθ μπφρασ και χτζνασ, ϊςτε τα μαλλιά να 6. «Zumiya the Egyptian», φωτογραφία του Charles Eisenmann φριηάρουν και να ςτζκονται, δθμιουργϊντασ τον επικυμθτό όγκο.76 Θ φωτογραφικι αποτφπωςι τουσ κατά τον 19ο αιϊνα παρουςίαηε τισ γυναίκεσ αυτζσ ποικιλοτρόπωσ. Οι ενδυματολογικζσ προςεγγίςεισ που μποροφμε να εντοπίςουμε με βάςθ το διακζςιμο υλικό και τθ διαχείριςθ του από τθ

72 Απόςπαςμα από το τεφχοσ αυτό αναφζρει: «Being a very tender age at the time of her exodus from the land of her nativity, her recollections of Circassia are of course very imperfect and obscure; the associations of her far off country seem to her an imperfect and confused dream, rather than reality; and from her long severance from the people of her kind, she has partially, if not entirely lost remembrance of her native tongue; and yet, as has been stated elsewhere in this little sketch, she speaks the language of her adopted land with an ease and fluency that would puzzle the most cunning linguist that was not otherwise informed to discover that she was not a native of America» Στο: Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 239. 73 Στο ίδιο, ς. 237. 74 Stulman Dennett, Weird and Wonderful. The Dime Museum in America, ς. 71. 75 Frost, Never One Nation. Freaks, Savages, and Whiteness in U.S. Popular Culture, 1850-1877, ς. 81. 76 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 239.

23

βιβλιογραφία είναι δφο. Από τθ μια, βρίςκονται ντυμζνεσ με ροφχα και αξεςουάρ που περιςςότερο κυμίηουν κυρία του δυτικοφ κόςμου παρά ςκλάβα ανατολίτικου χαρεμιοφ. Ππωσ βλζπουμε ςτθ φωτογραφία (εικόνα 5) το μοντζλο βρίςκεται κακιςμζνο ςε μια καρζκλα αςτικοφ ςαλονιοφ, περιβαλλόμενο από το αντίςτοιχο ηωγραφικό φόντο, ζχοντασ μια ιρεμθ ςτάςθ ςτο ςϊμα και μια απαλότθτα ςτθν ζκφραςθ του προςϊπου. Μζςω τθσ παρατιρθςθσ μποροφμε να ςυμπεράνουμε πωσ το ροφχο τθσ ακολουκεί τισ τάςεισ του ενδφματοσ τθσ περιόδου77, ενϊ ςτοιχείο διαφοροποίθςθσ αποτελεί θ μθ κάλυψθ του κάτω μζροσ του ποδιοφ. Θ εκτεκειμζνθ γάμπα δθμιουργεί μια αίςκθςθ ερωτιςμοφ αλλά ςυγκαλυμμζνου με μια ατμόςφαιρα κομψότθτασ. Αυτι θ εικόνα δθμιουργεί και επιβεβαιϊνει τθν εντφπωςθ του κοινοφ για τον χαρακτιρα αυτϊν των γυναικϊν, πωσ πρόκειται δθλαδι για όμορφεσ, ευαίςκθτεσ και αγνζσ παρουςίεσ. Από τθν άλλθ, πολλζσ από τισ cartes de visites δίνουν ζμφαςθ ςτον εξωτιςμό και τον ερωτιςμό.78 Χαρακτθριςτικό παράδειγμα αποτελεί θ φωτογραφία του Charles Eisenmann (εικόνα 6). Θ «καλλονι» βρίςκεται κακιςμζνθ πάνω ςε ζνα δζρασ ςτθν κορυφι κάποιου βράχου και το φόντο και τα ςκθνικά αναπαράγουν τον φυτικό κόςμο, δθμιουργϊντασ μια πρωτόγονθ ατμόςφαιρα. Μεγάλα μζρθ του ςϊματοσ παραμζνουν ακάλυπτα, όπωσ τα χζρια, το ςτζρνο και τα πόδια. Τα ροφχα εδϊ όπωσ και ςε πολλζσ από αυτζσ τισ περιπτϊςεισ είναι ελλιπι και εφαρμοςτά ςτο ςϊμα. Θ μζςθ και το μποφςτο τθσ γυναίκασ υπερτονίηονται με τθ χριςθ ςτενϊν κορςζδων, αποδίδοντασ με αυτό τον τρόπο μία ςεξουαλικι διάςταςθ ςτο ζκκεμα. Το χαρακτθριςτικό χτζνιςμα κα μποροφςαμε να ποφμε πωσ αποτελεί ζνα δυναμικό ςτοιχείο, ζχοντασ εξζχοντα ρόλο ςτθ ςφνκεςθ τθσ φωτογραφίασ. Θ μεγάλθ αντίφαςθ που προκφπτει είναι από τισ επιλογζσ ςτθν ενςάρκωςθ του χαρακτιρα. Από τθ μια, οι «καλλονζσ» αποτελοφςαν «το λευκότερο και φυλετικά κακαρότερο δείγμα κθλυκοφ ανκρϊπου ςτον πλανιτθ»79 και από τθν άλλθ, τα μαλλιά τουσ δθμιουργοφςαν άμεςουσ ςυςχετιςμοφσ με αφρικανικζσ φυλζσ. Τα πρόςωπα αυτά ςυνδφαηαν ςτοιχεία τθσ «αγνισ» λευκισ φφςθ, όπωσ τθν αντιλαμβάνονταν θ Βικτωριανι κοινωνία και ταυτόχρονα γνωρίςματα Αφρικανϊν

77 Peter Chrisp, A History of Fashion and Costume. The Victorian Age., τμ. 6, Bailey Publishing Associates Ltd, Χονγκ Κονγκ 2005. 78 Frost, Never One Nation. Freaks, Savages, and Whiteness in U.S. Popular Culture, 1850-1877, ς. 79. 79 Στο ίδιο, ς. 66.

24

δοφλων. Με άλλα λόγια, μια «Circassian Beauty» ενςάρκωνε τθν «κακαρότθτα» των λευκϊν γυναικϊν με τθ ςεξουαλικι διακεςιμότθτα μιασ ςκλάβασ.80

80 Στο ίδιο, ς. 66–67.

25

Σο ροφχο τθσ «μεγαλοπρζπειασ»

Ενϊ ςτθν παρουςίαςθ του εξωτικοφ ςτοιχείου ςτόχοσ είναι θ υποτίμθςθ και θ απόδειξθ τθσ κατωτερότθτασ του επί ςκθνισ προςϊπου, ο Bogdan εντοπίηει μια διαφορετικι προςζγγιςθ ςτθν αναπαράςταςθ τθσ αναπθρίασ ι τθσ διαφορετικότθτασ. Τθ διάκεςθ αυτι ονομάηει «aggrandized» και ζχει ωσ ςτόχο να αποκαλφψει τθ «φρικαλζα» φφςθ του ατόμου μζςω τθσ αντιπαράκεςθσ.81 Θ φωτογραφικι αποτφπωςθ αυτϊν των ατόμων ςυνικωσ λάμβανε χϊρο ςε κάποιο μεςοαςτικό ςαλόνι, τα ροφχα και τα κοςμιματά τουσ ιταν ακριβά και μοντζρνα και περιβάλλονταν από αντικείμενα υψθλοφ γοφςτου και τιμισ.82 Στουσ νάνουσ δίνονταν εξωτικά ονόματα που ςυνοδεφονταν ςυνικωσ από τίτλο ευγενείασ. Ραρουςιάηονταν δίπλα ςε ανκρϊπουσ, είτε κανονικοφ μεγζκουσ, είτε γίγαντεσ, ϊςτε να τονιςτεί θ μικρι διάςταςι τουσ.83 Σε άλλεσ περιπτϊςεισ μζςα από τα φυλλάδια με τα καταςκευαςμζνα βιογραφικά ςτοιχεία το άτομο παρουςιάηονταν ωσ εξαιρετικά μορφωμζνο και πνευματϊδεσ, με γνϊςθ πολλϊν ξζνων γλωςςϊν και ενδιαφζροντα όπωσ θ ποίθςθ ι θ ηωγραφικι. Ρολλζσ φορζσ αποδίδονταν και ςυγγζνεια με άτομα εξουςίασ ι υψθλοφ κοινωνικοφ ςτάτουσ.84 Θ «μεγαλοπρζπεια» ςτο ροφχο είναι ζκδθλθ ςε όλα αυτά τα ςτοιχεία χλιδισ και πλοφτου που αξιοποιοφνται ςτισ φωτογραφικζσ αποτυπϊςεισ και λειτουργοφν «μεγεκυντικά» τθσ διαφορετικότθτασ ι τθσ αναπθρίασ.

Charles Sherwood Stratton, General Tom Thumb

O General Tom Thumb (1838-1883) ζχει χαρακτθριςτεί ωσ το γνωςτότερο freak όλων των εποχϊν. Τα ςόου του υπιρξαν εξαιρετικά προςοδοφόρα και ο ίδιοσ πολφ καλοπλθρωμζνοσ. Τα εβδομαδιαία κζρδθ από τισ παραςτάςεισ του μοιράηονταν ο ίδιοσ και ο Barnum. 85 Ο Barnum πλθροφορικθκε για τθν φπαρξθ του αγοριοφ το

81 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 108–111. 82 Στο ίδιο, ς. 108. 83 Stulman Dennett, Weird and Wonderful. The Dime Museum in America, ς. 70. 84 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 108. 85 Stulman Dennett, Weird and Wonderful. The Dime Museum in America, ς. 69.

26

1842 και προςζγγιςε τουσ γονείσ του προςφζροντασ τουσ μια οικονομικι ςυμφωνία με αντάλλαγμα τισ υπθρεςίεσ του μικροφ Charles.86 Ο επιχειρθματίασ μεταμόρφωςε αυτό το αγόρι ςε ζναν μεγάλο διαςκεδαςτι.87 Θ ςκθνικι του παρουςία περιείχε χορό, τραγοφδι και υποκριτικι. Θ πραγματικι του θλικία των τεςςάρων ετϊν αποκρφφτθκε και παρουςιάςτθκε ςτο κοινό ωσ εντεκάχρονοσ. Ο λόγοσ που ζκανε αυτι τθν επιλογι ο Barnum είναι για να αποφφγει τθ δυςπιςτία του κοινοφ και να επιβεβαιϊςει πωσ πρόκειται πράγματι για νάνο και πωσ για το παράςτθμα του δεν ευκφνεται θ θλικία του. Το ςκθνικό του όνομα «Tom Thumb» ςυνοδεφονταν από τον τίτλο «General». Ο Charles ενςάρκωνε τθ μορφι του τζλειου τηζντλεμαν ςε μικρογραφία. Τα ροφχα του ιταν μινιατοφρεσ των ενδυμάτων ενόσ κυρίου τθσ υψθλισ κοινωνίασ. Από πζντε ετϊν ζπινε κραςί και από τα εφτά του ζτθ κάπνιηε. 88 Ο τίτλοσ αξιϊματοσ απζδιδε μεγάλο κοινωνικό ςτάτουσ και τα μεγαλοπρεπι κοςτοφμια τόνιηαν εμφατικά το φψοσ του.89 Ο Barnum περιζγραφε τον Charles όχι ςαν κάποιο άτομο με δυςμορφία αλλά με τζλεια διάπλαςθ και υγεία απλά ςε μινιατοφρα.90 Σκθνικά παρουςίαηε ςκετσ που περιλάμβαναν χορό και τραγοφδι. Επίςθσ λάμβανε μζροσ ςε μικρζσ παραςτάςεισ κάνοντασ μιμιςεισ πραγματικϊν και φανταςτικϊν προςϊπων. Μαρτυρίεσ υπάρχουν για εμφανίςεισ του ωσ Ναπολζοντασ, Φρειδερίκοσ Β’ τθσ Ρρωςίασ91, Θεόσ Ζρωτασ και ςτρατιϊτθσ.92 Γνωρίηουμε επίςθσ για αναπαραςτάςεισ τθσ βιβλικισ μάχθσ ανάμεςα ςτον Δαβίδ και τον Γολιάκ, με τον Charles ςτον ρόλο του Δαβίδ και κάποιον γίγαντα του μουςείου ςε αυτόν του Γολιάκ.93 Σε αυτζσ τισ περιπτϊςεισ μποροφμε να αντιλθφκοφμε πωσ το κοςτοφμι λειτουργεί απόλυτα με τουσ όρουσ και τισ ςυμβάςεισ του κεάτρου ςτθν καταςκευι του εκάςτοτε ρόλου. Το 1862 ο Charles γνϊριςε τθν Lavinia Warren, μελλοντικι ςφηυγό του, ςτο American Museum.94 Θ Lavinia, θ οποία εργάηονταν για τον Barnum, ιταν επίςθσ ζνα άτομο περιοριςμζνθσ

86 Hartzman, American Sideshow. An Encyclopedia of History’s Most Wondrous and Curiously Strange Performers, ς. 89. 87 Στο ίδιο, ς. 90. 88 Στο ίδιο. 89 Stulman Dennett, Weird and Wonderful. The Dime Museum in America, ς. 71. 90 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 149. 91 Stulman Dennett, Weird and Wonderful. The Dime Museum in America, ς. 72. 92 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 149. 93 Στο ίδιο, ς. 150. 94 Hartzman, American Sideshow. An Encyclopedia of History’s Most Wondrous and Curiously Strange Performers, ς. 91.

27

ανάπτυξθσ. Ο Barnum τθσ παρείχε κομψά φορζματα και πολυτελι κοςμιματα.95 Οι φωτογραφίεσ του ηευγαριοφ προζβαλαν μια απόδοςθ τθσ αςτικισ οικογενειακισ ηωισ ςε μικρογραφία.96 Ο γάμοσ αυτϊν των δφο μεγάλων διαςθμοτιτων του 19ου αιϊνα λειτοφργθςε επίςθσ ςαν μια μεγάλθ διαφθμιςτικι καμπάνια. Τα ροφχα τουσ επιλζχκθκαν με μεγάλθ επιμζλεια ϊςτε να αποπνζουν πλοφτο και κφροσ. Το νυφικό τθσ Lavinia ιταν από λευκό ςατζν, διακοςμθμζνο με δαντζλα. Το πζπλο βρίςκονταν πλεγμζνο μζςα ςτα μαλλιά τθσ και ζνα διακοςμθτικό διαμαντζνιο αςτζρι κοςμοφςε το μζτωπό τθσ. Ο Charles αντιςτοίχωσ ιταν ενδεδυμζνοσ με όλθ τθ μεγαλοπρζπεια που άρμοηε ςε ζναν πλοφςιο κφριο. Το κοςτοφμι του ιταν καταςκευαςμζνο από το

7.Ο General Tom Thumb μαηί με τον P.T. Barnum καλφτερθσ ποιότθτασ μαλλί, φοροφςε ζνα λευκό μεταξωτό γιλζκο, λευκά γάντια και γυαλιςτερζσ μπότεσ.97 Τα ροφχα, ο γάμοσ, θ δεξίωςθ και το ταξίδι του μζλιτοσ χρθςιμοποιικθκαν ωσ υλικό διαφιμιςθσ. Οι cartes de visite που πουλικθκαν μετά

95 Στο ίδιο, ς. 97. 96 Adams, Sideshow U.S.A.: Freaks and the American Cultural Imagination, ς. 82. 97 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 155.

28

τον γάμο τουσ άγγιξαν τισ χιλιάδεσ.98 Σϊηονται φωτογραφίεσ που αποτυπϊνουν το ηευγάρι μαηί με ζνα βρζφοσ.99 Θ πραγματικότθτα είναι πωσ οι δυο τουσ δεν απζκτθςαν ποτζ απογόνουσ και θ εικόνα αυτι δεν ιταν κάτι περιςςότερο από ζνα διαφθμιςτικό κόλπο του Barnum για να αποδείξει ότι θ ζνωςθ υπιρξε υγιισ και καρπερι. 100 Κακότι ο Charles υπιρξε μεγάλοσ περφόρμερ των freak shows τθσ εποχισ το ςυνοδευτικό φωτογραφικό υλικό του είναι ποικίλο και αποκαλφπτει τουσ διαφορετικοφσ ρόλουσ που υποδφονταν. Στθ φωτογραφία που απεικονίηεται μαηί με τον Barnum (εικόνα 7) ενςαρκϊνει πράγματι τον τζλειο τηζντλεμαν ςε μικρογραφία. Το ζνδυμα του αποτελείται από πουκάμιςο, γιλζκο, φράκο, παντελόνι και παπιγιόν, όλα τα απαραίτθτα ςυςτατικά του ενδφματοσ του κυρίου τθσ αςτικισ τάξθσ. Το χζρι του είναι τοποκετθμζνο ςτθν τςζπθ του παντελονιοφ, ενϊ όλθ θ ςτάςθ του ςϊματοσ του αποπνζει θρεμία και αυτοπεποίκθςθ. Θ παρουςία του Barnum με αντίςτοιχθ αμφίεςθ λειτουργεί ωσ ςτοιχείο ςφγκριςθσ. Το μικρό μζγεκοσ του Charles υπερτονίηεται και μοιάηει με αντίγραφο του Barnum ςε μικρότερθ κλίμακα. Ενδιαφζρον παρουςιάηει το ςτιςιμο των δφο ανδρϊν, με τον Charles να βρίςκεται ανυψωμζνοσ ςε κάποιο βάκρο ι τραπζηι με αποτζλεςμα τα πρόςωπα τουσ να μθν ζχουν μεγάλθ υψομετρικι απόςταςθ. Σε αντίκεςθ με τουσ Wild Men of Borneo, που εξετάςαμε προθγουμζνωσ, οι οποίοι ςτθ φωτογραφικι τουσ αποτφπωςθ βρίςκονταν ςτο ζδαφοσ, μποροφμε να υποκζςουμε πωσ το διαφορετικό επίπεδο του Charles αποκαλφπτει τθ διαφορετικι πρόκεςθ ςτθν παρουςίαςθ του. Δεν πρόκειται, δθλαδι, για μια διάκεςθ υποτίμθςθσ και υποβάκμιςθσ αλλά μια προςπάκεια απόδοςθσ ιςότθτασ δίπλα ςτον επιχειρθματία. Αυτό το γεγονόσ επιβεβαιϊνεται και από τθν καλι ςχζςθ που διατθροφςαν οι δφο άνδρεσ.

98 Στο ίδιο, ς. 156. 99[https://art.famsf.org/anonymous/general-tom-thumb-wife-and-child-199613531 (18/02/18)] 100 Hartzman, American Sideshow. An Encyclopedia of History’s Most Wondrous and Curiously Strange Performers, ς. 98.

29

Annie Jones, The Bearded Lady

Θ Annie Jones (1865-1902) γεννικθκε ςτθν Βιρτηίνια τθσ Αμερικισ και αναφζρεται πωσ το βρζφοσ είχε μοφςι και μαλλιά μικουσ 60 εκατοςτϊν. Πταν ο Barnum πλθροφορικθκε για τθν αξιοπερίεργθ αυτι γζννθςθ προςζγγιςε τθ μθτζρα τθσ και τθσ προςζφερε ζνα ςυμβόλαιο.101 Θ Annie εκτζκθκε πρϊτθ φορά ςε θλικία 12 μθνϊν. Το ςκθνικό τθσ όνομα ιταν «Esau». Ο τίτλοσ που το ςυνόδευε άλλαηε με τθν πάροδο των ετϊν από «Esau Infant», ςε «Esau Child» και τζλοσ ςε «Esau Lady».102 Το «βιογραφικό» τθσ ζδινε ζμφαςθ ςτθν ομορφιά τθσ, τθν θκικι τθσ, τθν πνευματικι τθσ καλλιζργεια και τθ μουςικι τθσ δεινότθτα, μιασ και θ ίδια ζπαιηε μαντολίνο ωσ μζροσ τθσ παράςταςισ τθσ.103 Στο βιβλίο του Clarence L. Dean «Book of Marvels in the Barnum & Bailey Greatest Show on Earth» (1899) ζχει περιγραφεί ωσ θ προςωποποίθςθ τθσ κομψότθτασ και πωσ δεν κα μποροφςε να αντιμετωπίηεται ωσ freak μια και πάντα ιταν ντυμζνθ με καλό γοφςτο.104 Θ ζμφαςθ ςτο κομψό ντφςιμο ιταν ςαφϊσ και το ηθτοφμενο ςε όλεσ τισ «γυναίκεσ με μοφςια». Συνικωσ ςτισ εκκζςεισ αυτζσ παρουςιάηονταν ςε κθλυκζσ πόηεσ μζςα ςε ζνα κομψό περιβάλλον. Θ ζνδυςθ περιλάμβανε μοντζρνα και κολακευτικά φορζματα και οι κομμϊςεισ ακολουκοφςαν τισ τάςεισ τθσ εποχισ. Οι τριχωτζσ αυτζσ γυναίκεσ παρουςιάηονταν ωσ θ πεμπτουςία τθσ ευπρεποφσ και κακωςπρζπει κυρίασ.105 Σε πολλζσ περιπτϊςεισ εμφανίηονταν μαηί με τουσ 8. Η Annie Jones

101 Matthew Sweet, Inventing the Victorians, Faber and Faber, Λονδίνο 2001, ς. 147. 102 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 228. 103 Στο ίδιο. 104 Sweet, Inventing the Victorians, ς. 147. 105 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 224.

30

ςυηφγουσ τουσ για να πιςτοποιείται θ γυναικεία φφςθ τουσ.106 Θ Annie ιταν μια από τισ πιο γνωςτζσ τριχωτζσ γυναίκεσ τθσ περιόδου. Σε πολλζσ φωτογραφίεσ τθσ τθ βλζπουμε να ποηάρει μπροςτά ςε κακρζφτθ, ϊςτε να δίνεται μια ςφαιρικι εικόνα τθσ εμφάνιςισ τθσ. Θ αντανάκλαςθ ςτον κακρζφτθ φανερϊνει το ιδιόμορφο αυτό πρόςωπο και ταυτόχρονα θ πίςω πλευρά του ςϊματόσ τθσ καλφπτεται από τα πλοφςια και εξαιρετικά μακριά μαλλιά τθσ, αναδεικνφοντασ τθν αντίκεςθ ανάμεςα ςτισ δφο όψεισ τθσ. 107 Μελετϊντασ τθ φωτογραφία που παρατίκεται (εικόνα 8) παρατθροφμε τθν Annie να βρίςκεται κακιςμζνθ ςε μια πολυκρόνα μζςα ςε ζνα περιβάλλον που παραπζμπει ςε αςτικό ςαλόνι. Τα βαςικά ςτοιχεία που ςυνκζτουν τον χϊρο είναι το ηωγραφικό φόντο, θ κουρτίνα και τα λουλοφδια που ζχουν τοποκετθκεί δεξιά και αριςτερά τθσ εικονιηόμενθσ. Και τα τρία ςτοιχεία ζχουν επιλεχκεί επιμελϊσ με διάκεςθ να δθμιουργθκεί μια αίςκθςθ πολυτζλειασ και κθλυκότθτασ. Το ζνδυμά τθσ αποτελείται από ζνα αμάνικο φόρεμα με τετράγωνθ λαιμόκοψθ και περίτεχνθ διακόςμθςθ ςτο πάνω μζροσ του, το οποίο καταλιγει ςε βολάν ςτο κάτω. Τα χζρια τθσ και μζροσ των ποδιϊν τθσ παραμζνουν ακάλυπτα. ΢ιγζ κάλτςεσ και κοςμιματα ςτον λαιμό ςυμπλθρϊνουν τθν εμφάνιςθ τθσ. Στο ςφνολο τθσ αμφίεςθσ τθσ υπερτεροφν όλα εκείνα τα χαρακτθριςτικά που κα τονίςουν τθ γυναικεία φφςθ τθσ, διατθρϊντασ όμωσ τθν κομψότθτα και τον διακριτικό ερωτιςμό μιασ κυρίασ τθσ αςτικισ τάξθσ. Ζνα τζτοιο ζκκεμα ζκετε προβλθματιςμοφσ γφρω από τθν κανονικότθτα, τα ςεξουαλικά ταμποφ και τθ γυναικεία φφςθ. Θ απαλότθτα τθσ φωνισ τθσ ςε ςυνδυαςμό με τθ κθλυκότθτα και τθν κομψότθτα του κοςτουμιοφ ζρχονταν ςε ριξθ με τα γενετιςια χαρακτθριςτικά τθσ κατά τθν περίοδο αυτι. Θ Annie και όλεσ οι υπόλοιπεσ γυναίκεσ που υποδφονταν αυτό τον ρόλο μεταμορφωνόντουςαν ςε freak εξαιτίασ των ζντονων αντικζςεων και των ριξεων που δθμιουργοφνταν ςτθν αιςκθτικι και τθν κουλτοφρα του κοινοφ.

106 Stulman Dennett, Weird and Wonderful. The Dime Museum in America, ς. 71. 107 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 224.

31

Chang and Eng Bunker, The Original Siamese Twins

Τα δφο ςιαμαία108 αδζλφια Chang και Eng (1811-1874) γεννικθκαν ςτο Σιάμ (ςθμερινι Ταϊλάνδθ) ενωμζνοι μεταξφ τουσ ςτο ςτικοσ.109 Στθν Αμερικι ζφταςαν το 1829.110 Θ καριζρα τουσ υπιρξε μακρόχρονθ και τα ςόου τουσ γνϊριςαν διαφορετικζσ φάςεισ. Εργάςτθκαν ωσ «αξιοπερίεργοι άνκρωποι», ωσ περιπλανϊμενοι, αλλά αργότερα και ενταγμζνοι ςτθν οργανωμζνθ βιομθχανία του freak κεάματοσ.111 Αρχικά παρουςιάηονταν ωσ «εξωτικά» εκκζματα με γυμνά πόδια, μακριά μαλλιά και ζνδυμα με αναφορζσ ςτον τόπο καταγωγισ τουσ. Με το πζραςμα των ετϊν ανζλαβαν οι ίδιοι τθν καριζρα τουσ και τθν προϊκθςθ αυτισ και ςτράφθκαν προσ τθν εικόνα του αξιοςζβαςτου Αμερικάνου. Ραντρεφτθκαν, τεκνοποίθςαν και πιραν αμερικανικι υπθκοότθτα.112 Το ζνδυμα ςε αυτι τθ νζα ταυτότθτα που επικυμοφςαν να ςχθματίηουν ζπαιξε κακοριςτικό ρόλο. Ππωσ φαίνεται και ςτθ φωτογραφία (εικόνα 9), οι αδελφοί είναι ενδεδυμζνοι με καλοραμμζνα ροφχα. Ρουκάμιςο, γιλζκο, ςακάκι και παντελόνι αποτελοφν το νζο ενδυματολογικό κϊδικα που ζχουν επιλζξει. Είναι φανερό ότι ςτόχο αποτελεί θ απόλυτθ ταφτιςθ ςτο ροφχο κακϊσ το ζνδυμα του ενόσ είναι το τζλειο αντίγραφο του άλλου. Θ επιλογι αυτι δθμιουργεί τθν εντφπωςθ κακρεφτίςματοσ, μια αίςκθςθ θ οποία ενιςχφεται και από τθ ςτάςθ που ζχουν τα ςϊματα τουσ και τον τρόπο που κρατοφν τα ςακάκια τουσ. Μάλιςτα, κα μποροφςε κανείσ να ιςχυριςτεί ότι θ πόηα αυτι προκαλεί ςτον κεατι τθσ τθν ψευδαίςκθςθ πωσ πρόκειται για ζνα ςϊμα. Βεβαίωσ, θ ςτροφι αυτι ςτθν απεικόνιςθ του ςφγχρονου δυτικοφ άνδρα γίνεται φανερι ςτισ παρουςιάςεισ τουσ, όπου πλζον πάντα ςυνοδεφονταν από τισ ςυηφγουσ και τα ταλαντοφχα παιδιά τουσ. Πλθ θ οικογζνεια είχε μεταμορφωκεί ςε ζνα δθμόςιο ιατρικό αξιοπερίεργο. Τα παιδιά τουσ, παρόλο που δεν παρουςίαηαν κανζνα ςτοιχείο διαφορετικότθτασ, αντιμετωπίηονταν και τα ίδια ωσ freaks.113

108Ο όροσ «ςιαμαίοσ» προζκυψε και διατθρικθκε μετά τθ μεγάλθ επιτυχία των δφο αδελφϊν. Στο: Stulman Dennett, Weird and Wonderful. The Dime Museum in America, ς. 71. 109 Πλεσ οι φυςικζσ λειτουργίεσ των ςωμάτων τουσ ιταν ανεξάρτθτεσ. Στο: Hartzman, American Sideshow. An Encyclopedia of History’s Most Wondrous and Curiously Strange Performers, ς. 24. 110 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 201. 111 Στο ίδιο. 112 Στο ίδιο. 113 Stulman Dennett, Weird and Wonderful. The Dime Museum in America, ς. 77.

32

Συνολικά τα παιδιά και των δφο αδελφϊν ιταν 22 και κανζνα δεν ιταν δίδυμο.114 Το μεγάλο ενδιαφζρον του κοινοφ ςυγκεντρϊνονταν γφρω από τον γάμο και τθν ερωτικι ηωι αυτϊν των ανκρϊπων.115 Θ οικογενειακι ζκκεςθ ζκετε πολλά ερωτιματα γφρω από τθν ιδιωτικότθτα.116 Τα αδζλφια κατζβαλλαν μεγάλθ προςπάκεια για να προβάλουν μια εικόνα «κανονικότθτασ» και αρμονικισ ηωισ.117 Αντικζτωσ, μζλθμα του κοινοφ αποτελοφςε πρωτίςτωσ να ανακαλφψει τθ «φρικαλεότθτα» τουσ και να διακρίνει τθν απόςταςθ του ίδιου από αυτζσ τισ υπάρξεισ.

9. Ο Chang και ο Eng Bunker

114 Hartzman, American Sideshow. An Encyclopedia of History’s Most Wondrous and Curiously Strange Performers, ς. 24. 115 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 201. 116 Stulman Dennett, Weird and Wonderful. The Dime Museum in America, ς. 82. 117 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 202.

33

Σο ςώμα ωσ κοςτοφμι

Μεγάλο ενδιαφζρον παρουςιάηει θ εκμετάλλευςθ του γυναικείου ςϊματοσ και θ τάςθ να προβάλλεται θ ςεξουαλικι του διάςταςθ ςτα πλαίςια των freak shows. Γυναίκεσ με τατουάη, γυναίκεσ παχφςαρκεσ και γυναίκεσ ςκελετωμζνεσ εμφανίηονταν με κοντά αμάνικα ροφχα, που άφθναν ακάλυπτθ μεγάλθ επιφάνεια του ςϊματόσ τουσ, ϊςτε να επιβεβαιϊνεται θ «φριχτι» φφςθ τουσ.118 Οι προςεγγίςεισ ςτθν παρουςίαςθ ιταν δφο, είτε το κθλυκό κορμί να ερεκίηει τθ φανταςία του κοινοφ μζςω τθσ κελκτικότθτάσ του, είτε να αποτελεί ζκκεμα που δθμιουργεί απζχκεια και αποτροπιαςμό. Ραράδειγμα για το δεφτερο αποτελεί θ ζκκεςθ του Barnum που παρουςίαηε το «γυναικείο κάλλοσ». Στο κζαμα αυτό παχφςαρκεσ γυναίκεσ εμφανίηονταν ςτθ ςκθνι, ανεπαρκϊσ ντυμζνεσ, και αποτελοφςαν αξιοκζατο. Ενϊ θ ςεξουαλικι διάςταςθ είναι φανερι, τα εκκζματα αυτά προβάλλονταν ωσ αντικείμενα επιςτθμονικοφ ενδιαφζροντοσ και μελζτθσ παρά ωσ ερωτικζσ υπάρξεισ.119 Οι γθτεφτριεσ φιδιϊν, από τθν άλλθ, εμφανίηονταν με ελάχιςτα ροφχα αλλά ςε αυτι τθν περίπτωςθ για να τονιςτεί θ αγριότθτα, ο εξωτιςμόσ και θ ςαγινθ.120 Κάποια μουςεία παρουςίαηαν εκκζςεισ μόνο με γυναίκεσ που αγωνίηονταν ςτο μποξ και τθ διελκυςτίνδα ι εκκζτονταν ςε tableaux vivants ενδεδυμζνεσ με τίποτα περιςςότερο από ζνα εφαρμοςτό κοςτοφμι ςτο χρϊμα του δζρματοσ. Θ επιλογι του ενδφματοσ ςκόπευε να παρουςιάςει τισ γυναίκεσ ωσ πλάςματα με ςεξουαλικι εμπειρία και ερωτικι ακολαςία.121 Βεβαίωσ θ παρουςίαςθ του γυναικείου ςϊματοσ με ςτόχο το κζρδοσ εντοπίηεται και ςτο burlesque, το οποίο αποτελοφςε ζνα από τα κατϊτερα καλλιτεχνικά είδθ και ςτα τζλθ του 19ου ιταν πλζον μια «πορνό διαςκζδαςθ» για το ανδρικό κοινό.122 Αντιςτοίχωσ και ςτα freak show εντοπίηουμε τθ δθμιουργία ενόσ είδουσ κεάματοσ που εκμεταλλεφεται τθ γυναικεία φφςθ και ςεξουαλικότθτα, είναι καταςκευαςμζνο αποκλειςτικά για το ανδρικό βλζμμα και ςτοχεφει ςτθν ικανοποίθςθ αυτοφ.

118 Stulman Dennett, Weird and Wonderful. The Dime Museum in America, ς. 82. 119 Στο ίδιο, ς. 36. 120 Στο ίδιο, ς. 83. 121 Στο ίδιο. 122 Ρατςαλίδθσ, Θέατρο, Κοινωνία, Έθνοσ. Από την «Αμερική» ςτισ Ηνωμένεσ Πολιτείεσ, τμ. Α, ς. 247.

34

Οι γυναίκεσ με τατουάη

Θ φπαρξθ του τατουάη ςτο γυναικείο ςϊμα διζφερε από τθν πρόςλθψθ τθσ κοινωνίασ απζναντι ςτουσ ςτιγματιςμζνουσ με μελάνι άνδρεσ. Θ κθλυκι φφςθ, κατά τθ βικτωριανι κοινωνία, ιταν διαμετρικά αντίκετθ με το τατουάη. Θ αντίλθψθ που επικρατοφςε ικελε το γυναικείο φφλο να φζρει γνωρίςματα όπωσ θ αγνότθτα, θ υπακοι και θ διακριτικότθτα. Αντικζτωσ, το μαρκάριςμα του ςϊματοσ ιταν ςυνδεδεμζνο με τθν εγκλθματικότθτα, τθν παρακμι και τθν επιδεικτικότθτα.123 Το τατουάη ερζκιηε το κοινό διότι θ ςυνειδθτι μόνιμθ διακόςμθςθ του ςϊματοσ ςυνδζονταν με τθ ςυνειδθτι περικωριοποίθςθ και τθν απόςταςθ από το κοινωνικό ςφνολο.124 Θ πρϊτθ επαγγελματίασ «γυναίκα με τατουάη» ιταν θ Nora Hildebrandt (1850-;). Ξεκίνθςε να εργάηεται ςτο Bunnell’s Museum ςτθ Νζα Υόρκθ το 1882. Λζγεται πωσ το ςϊμα τθσ ιταν καλυμμζνο με 365 τατουάη. Τα τατουάη τθσ ςυνοδεφονταν από μια καταςκευαςμζνθ ιςτορία για τθν προζλευςθ τουσ, θ οποία ζλκυε το κοινό. Ιςχυριηόταν πωσ ενϊ βριςκόταν ςε αιχμαλωςία από ικαγενείσ Αμερικανοφσ, μάρκαραν το ςϊμα τθσ χωρίσ τθ κζλθςθ τθσ.125 Θ πραγματικότθτα ιταν πωσ τα τατουάη προιλκαν από τον πατζρα τθσ Martin Hildebrandt, τον πρϊτο επαγγελματία καλλιτζχνθ του τατουάη ςτθν Αμερικι.126 Αν και θ ιςτορία τθσ διαςκζδαηε τα πλικθ, ιταν εξαιρετικά δθμοφιλισ ςτο ανδρικό κοινό, διότι για να αναδειχκεί θ ςάρκα τθσ τα ροφχα τθσ ιταν ελλιπι.127 Θ φωτογραφικι τθσ αποτφπωςθ (εικόνα 10) μασ αποκαλφπτει τον τρόπο παρουςίαςθσ αυτϊν των γυναικϊν. Ο χϊροσ και ςε αυτι τθν περίπτωςθ μιμείται ζνα αςτικό ςαλόνι και θ παρουςία τθσ μζςα ςε αυτό λειτουργεί ςχεδόν πορνογραφικά. Εμφανίηεται θμίγυμνθ με το ζνδυμα να καλφπτει μόνο τον κορμό του ςϊματόσ τθσ. Το κοςτοφμι φαίνεται να είναι καταςκευαςμζνο από πολυτελζσ γυαλιςτερό φφαςμα, είναι εφαρμοςτό ςτο ςϊμα, αποτελείται από χοντρι ράντα με ανοιχτό μποφςτο και καλφπτει το ςϊμα μζχρι το φψοσ των γλουτϊν. Ζνασ μεγάλοσ διακοςμθτικόσ

123 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 251. 124 Adams, Sideshow U.S.A.: Freaks and the American Cultural Imagination, ς. 226–227. 125 Jennifer Putzi, Identifying Marks. Race, Gender, and the Marked Body in Nineteenth-Century America, The University of Georgia Press, Ακινα και Λονδίνο 2006, ς. 13–14. 126 Hartzman, American Sideshow. An Encyclopedia of History’s Most Wondrous and Curiously Strange Performers, ς. 46. 127 Στο ίδιο.

35

φιόγκοσ οριοκετεί τθ μζςθ, ενϊ κοςμιματα ςτολίηουν τον λαιμό και τα χζρια τθσ. Πλο το κοςτοφμι παραπζμπει περιςςότερο ςε εςϊρουχα παρά ςε ροφχα. Το ςτοιχείο τθσ πρόκλθςθσ και του ερωτιςμοφ είναι διάχυτο ςε αυτζσ τισ παρουςιάςεισ. Βαςικόσ λόγοσ τθσ επιλογισ αυτισ είναι ότι πρωταρχικό μζλθμα αποτελεί θ ανάδειξθ των τατουάη πάνω ςτο γυναικείο ςϊμα. Θα μποροφςαμε να ποφμε ότι το μαρκαριςμζνο ςϊμα λειτουργεί ωσ κοςτοφμι οπότε οποιοδιποτε άλλο κομμάτι ρουχιςμοφ λειτουργεί ςυνοδευτικά. Ζνα ακόμθ παράδειγμα γυναίκασ περφόρμερ αυτοφ του είδουσ ιταν θ Betty Broadbent (1909-1983) θ οποία εμφανίςτθκε περίπου πενιντα χρόνια αργότερα ςτθ ςκθνι. Θ ςκθνικι τθσ δράςθ ξεκινοφςε με τθν ίδια να φοράει μια ρόμπα που το

10. Η Nora Hildebrandt

μικοσ τθσ άγγιηε το πάτωμα, καλφπτοντασ με αυτό τον τρόπο όλα τα τατουάη τθσ. Θ ίδια περιζγραψε πωσ το κοινό δεν είχε ιδζα τι το διαφορετικό είχε θ κοπζλα που

36

βριςκόταν μπροςτά τουσ.128 Ζπειτα ζλυνε τθ ρόμπα και αποκάλυπτε το «κοςτοφμι» τθσ μπροςτά ςτα ζκπλθκτα μάτια του κοινοφ.

Οι βαςίλιςςεσ των ερπετών

Ζνα εξαιρετικά δθμοφιλζσ επάγγελμα των κεαμάτων αυτϊν ιταν οι γθτευτζσ φιδιϊν. Γνωρίηουμε πωσ ο κλάδοσ αυτόσ αρχικά υπιρξε ανδροκρατοφμενοσ, όμωσ ςταδιακά πζραςε ςτθν κυριαρχία των γυναικϊν.129 Στο γφριςμα του 20οφ αιϊνα εννζα ςτουσ δζκα αυτϊν των καλλιτεχνϊν ιταν κθλυκοφ γζνουσ.130 Συνικωσ τουσ αποδίδονταν ανατολίτικθ καταγωγι που αιτιολογοφςε τισ «μυςτικιςτικζσ» τουσ δεξιότθτεσ. Στθν πραγματικότθτα οι περιςςότερεσ ιταν αμερικανικισ καταγωγισ και πολλζσ από αυτζσ ςφηυγοι άλλων freaks που επζλεξαν αυτι τθν εναςχόλθςθ ϊςτε να βρίςκονται κοντά ςτουσ ςυντρόφουσ τουσ. Ραρά τον μεγάλο αρικμό προςϊπων που άςκθςαν τθν τζχνθ του γθτευτι, οι πλθροφορίεσ που ζχουμε είναι περιοριςμζνεσ και ελλιπείσ.131 Ραράδειγμα τθσ ςκθνικισ καταςκευισ μιασ «βαςίλιςςασ των ερπετϊν» αποτελεί θ Hedjaanta γνωςτι και ωσ «The Serpent Queen from the Philippine Islands». Ραραςτάςεισ τθσ Hedjaanta δίνονταν ςε dime μουςεία και sideshows ςε Αμερικι και Αγγλία κατά το τζλοσ του 19ου και τισ αρχζσ του 20οφ αιϊνα. Τα μοναδικά ςτοιχεία που ζχουμε ςτθ διάκεςι μασ προζρχονται από το «βιογραφικό» φυλλάδιο τθσ. Θ εμφάνιςθ τθσ ερχόταν ςε αντίκεςθ με τθ δθλωμζνθ καταγωγι τθσ. Για αυτό τον λόγο πλάςτθκε μια περίτεχνθ ιςτορία που δικαιολογοφςε τα ανοιχτόχρωμα μαλλιά και δζρμα τθσ. Ρλθροφοροφμαςτε επίςθσ πωσ θ ζλξθ τθσ για τα ερπετά ξεκίνθςε από μικρι θλικία.132 Μποροφμε, λοιπόν, και εδϊ να αναγνωρίςουμε τθ χριςθ των πρακτικϊν που ςυναντάμε και ςτθ δθμιουργία των υπόλοιπων freaks. Θ οποιαδιποτε δεξιότθτα, όςο τρόμο ι ζκπλθξθ και αν προκαλοφςε, δεν επαρκοφςε για να ςε κάνει μζλοσ αυτισ τθσ κοινότθτασ. Μια ευφάνταςτθ ιςτορία που ζπλεκε το αςυνικιςτο με το εξωτικό και ερζκιηε τθν

128 Putzi, Identifying Marks. Race, Gender, and the Marked Body in Nineteenth-Century America, ς. 154. 129 Bogdan, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, ς. 256. 130 Στο ίδιο, ς. 298. 131 Στο ίδιο, ς. 258. 132 Στο ίδιο, ς. 259.

37

περιζργεια του κοινοφ ιταν βαςικι προχπόκεςθ. Κοινό ςτοιχείο των ενδυμάτων των γθτευτριϊν ιταν θ ζλλειψθ ενδυμάτων. Ρολλά ςθμεία του ςϊματοσ ζμεναν ακάλυπτα και τα ροφχα που επιλζγονταν μποροφςαν να είναι εφαρμοςτά ϊςτε να αναδεικνφουν το ςϊμα και τθν κίνθςι του, αζρινα καταςκευαςμζνα από θμιδιάφανα υφάςματα με ςτόχο τθν πρόκλθςθ ι ακόμα και με αναφορζσ ςτο εξωτικό ςτοιχείο και τθν αγριότθτα για να επιβεβαιϊνεται θ μθ-δυτικι καταγωγι. Στθ φωτογραφία του Charles Eisenmann (εικόνα 11) που απεικονίηει τθν Lulu Lataska εντοπίηουμε πολλά από τα προαναφερκζντα ςτοιχεία. Θ γυναίκα βρίςκεται ςε περιοριςμζνο από ςυρματοπλζγματα χϊρο με 11. Η Lulu Lataska ηωγραφικό φόντο ζνα εξωτικό τοπίο. Μποροφμε να υποκζςουμε ότι τζτοιου είδουσ παραςτάςεισ λάμβαναν χϊρα ςε περιβάλλοντα αντίςτοιχα με αυτό. Ταυτόχρονα, είναι ορατι και μία αφίςα τθσ εποχισ που μασ οδθγεί ςτο να ςυμπεράνουμε ότι θ Lulu εργάηονταν και ωσ Circassian Beauty. Πςον αφορά το κοςτοφμι, διακρίνεται ζνα εφαρμοςτό κορμάκι που αφινει γυμνά τα χζρια και τα πόδια τθσ και μια αζρινθ μακριά φοφςτα από διάφανο φφαςμα ςτολιςμζνθ με φοφντεσ ςτο τελείωμα. Θ χριςθ τθσ φοφςτασ προςδίδει ενδιαφζρον ςτθν κίνθςθ, ενϊ θ διαφάνεια του υλικοφ δθμιουργεί ζντονο αιςκθςιαςμό και τροφοδοτεί αιςκιματα θδονοβλεπτικότθτασ. Εξάλλου, ο ερωτιςμόσ και θ διάκεςθ για ερωτικι πρόκλθςθ ιταν δφο ςτοιχεία διάχυτα ςτθν επιλογι του κοςτουμιοφ ςτισ παρουςιάςεισ. Θ παρουςία μιασ ελκυςτικισ γυναίκασ

38

θ οποία γιτευε επί ςκθνισ ζνα ηϊο που ςυμβολίηει τον φαλλό133 αποτελοφςε για τθν κοινωνία τθσ περιόδου μια εξαιρετικά ενδιαφζρουςα εικόνα.

133 Frost, Never One Nation. Freaks, Savages, and Whiteness in U.S. Popular Culture, 1850-1877, ς. 84.

39

΢υμπεράςματα

Τα freak shows αποτζλεςαν ζνα ξεχωριςτό κζαμα το οποίο, όπωσ είδαμε, λειτουργοφςε με όρουσ κεατρικοφσ. Οι παραςτάςεισ αυτζσ είχαν ςαν ςτόχο το οικονομικό κζρδοσ του επιχειρθματία και τθ διαςκζδαςθ του κοινοφ. Εντοφτοισ μποροφμε να εντοπίςουμε μια ποικιλία κοινωνικϊν και πολιτικϊν προεκτάςεων ςτα κεάματα αυτά. Θ παρακολοφκθςθ ενόσ freak show πικανόν να επιδροφςε ποικιλοτρόπωσ ςτο κοινό. Απζναντι ςε ζνα ανκρϊπινο ζκκεμα δθμιουργοφνταν το αίςκθμα τρόμου μπροςτά ςτο διαφορετικό και ενιςχφονταν ρατςιςτικζσ αντιλιψεισ. Ακόμθ δθμιουργοφνταν μια εςωτερικι ςφγκρουςθ ςτο κοινό ανάμεςα ςτθν θκικι και τα ταμποφ που θ κοινωνία επζβαλλε και ςτον φετιχιςμό, τθ ςεξουαλικι διζγερςθ και τθν θδονοβλεψία που κάποια ςόου δθμιουργοφςαν. Σε κάποιεσ περιπτϊςεισ επερχόταν ζνα αίςκθμα αςφάλειασ και ικανοποίθςθσ για τθν «κανονικότθτα» που ζνιωκε το κοινό απζναντι ςτισ μοναδικζσ παρουςίεσ που βρίςκονταν μπροςτά του. Ενδεχομζνωσ ο κεατισ να όριηε και τθ δικι του φπαρξθ όντασ μάρτυρασ όλων αυτϊν που δεν είναι. Θ ενδυματολογία ιταν αναπόςπαςτο κομμάτι των κεαμάτων και ςυμμετείχε δυναμικά ςτθ γζννθςθ αυτϊν των ιδεϊν και των ςυναιςκθμάτων. Το ζνδυμα κατείχε εξζχουςα κζςθ ςτθ διαδικαςία διαμόρφωςθσ ενόσ ςκθνικοφ χαρακτιρα. Δεν επιτελοφςε απλά τθ λειτουργία του ρουχιςμοφ αλλά χρθςιμοποιοφνταν, κα λζγαμε, με όρουσ κεατρικοφσ. Αναγνωρίςιμοι από το κοινό ενδυματολογικοί κϊδικεσ αναπτφχκθκαν και ςυνόδευαν για δεκαετίεσ τθν «εξωτικι» καταγωγι, τθν αναπθρία, τθ διαφορετικότθτα και τθ γυναικεία φφςθ. Ππωσ αναφζρκθκε ςε προθγοφμενο κεφάλαιο το ςκθνικό freak είναι μια καταςκευαςμζνθ ταυτότθτα, μια κεατρικι περςόνα που υποδφονταν πολλοί και διαφορετικοί άνκρωποι. Μποροφμε, επίςθσ, να αναγνωρίςουμε «τφπουσ» που επιβιϊνουν ςε αυτά τα κεάματα για πολλζσ δεκαετίεσ. Τα εγγενι χαρακτθριςτικά των ανκρϊπων που καλοφνταν να ενςαρκϊςουν αυτοφσ τουσ ρόλουσ δεν επαρκοφςαν. Για να ηωντανζψει επί ςκθνισ το αγόρι-ςκφλοσ, ο ανκρϊπινοσ ςκελετόσ, το κορίτςι-καμιλα ι ο άνδρασ με το πρόςωπο λιονταριοφ ζπρεπε να προθγθκεί ςτοχευμζνθ ενδυματολογικι επιμζλεια που κα αναδείκνυε τθ

40

«φρικαλεότθτα» του ατόμου και κα ζπεικε το κοινό πωσ αντικρίηει ζνα κζαμα μοναδικό που ξεπερνά τθν «κανονικότθτα» και τθ «φυςιολογικι» ηωι. Το φωτογραφικό υλικό που διακζτουμε δεν αποκαλφπτει τθν πραγματικι ταυτότθτα ενόσ ατόμου, οφτε μασ δίνει απαραίτθτα ζγκυρεσ πλθροφορίεσ για τθ ςκθνικι του υπόςταςθ. Μια carte de vistite, ςτθν ουςία, αποτυπϊνει ζναν ρόλο, ζνα καταςκευαςμζνο χαρακτιρα που δθμιουργικθκε με ςτόχο το κζρδοσ και τθ διαφιμιςθ. Θ «διαφορετικότθτα» των ατόμων ιταν το ςτοιχείο που κακιςτοφςε τα κεάματα δθμοφιλι για το κοινό. Για αυτό άλλωςτε, θ αναπαράςταςθ του «παράξενου» ςε μια carte de vistite ιταν απόλυτα επικυμθτι. Αντικζτωσ, το «τρομαχτικό» και το «απειλθτικό», όποτε αυτά αξιοποιοφνταν ςτθν καταςκευι ενόσ ρόλου, αποτελοφςαν ςτοιχεία τθσ δράςθσ των shows και δεν ςυμπεριλαμβάνονταν ςτισ αναμνθςτικζσ φωτογραφίεσ. Ρζρα όμωσ από το «διαφορετικό», βαςικό γνϊριςμα πολλϊν εκκζςεων με γυναίκεσ freak ιταν θ προβολι τθσ ερωτικισ διάκεςθσ και πρόκλθςθσ. Κακότι θ εμπορευματοποίθςθ τθσ ςεξουαλικότθτασ υπιρξε ιδιαίτερα προςοδοφόρα, θ παρουςίαςθ ενόσ ςαγθνευτικοφ κθλυκοφ ςϊματοσ δεν ζλειπε και από το φωτογραφικό υλικό. Τα freak shows εκμεταλλεφονταν ςυςτθματικά ανκρϊπουσ με ιδιαιτερότθτεσ. Θ μθ-δυτικι καταγωγι, θ δυςμορφία και θ νοθτικι κατάςταςθ ενόσ ατόμου αποτελοφςαν κριτιρια περικωριοποίθςθσ, με βάςθ τα οποία αποδίδονταν ςτα πρόςωπα αυτά ο τίτλοσ του freak. Ραρότι μζχρι τα μζςα του 20οφ αιϊνα τα freak shows είχαν εξαλειφκεί, οριςμζνεσ νοοτροπίεσ, που περιλαμβάνονταν ςε αυτά τα ςόου, ζμειναν εγκατεςτθμζνεσ ςτθν κοινωνία για δεκαετίεσ. Σε κάκε περίπτωςθ, θ εκμετάλλευςθ τθσ εκνικισ ταυτότθτασ, τθσ πνευματικισ ι ςωματικισ αναπθρίασ κακϊσ και τα ςτενά όρια τθσ «κανονικότθτασ» είναι ηθτιματα που εξακολουκοφν να απαςχολοφν τθ ςφγχρονθ κοινωνία.

41

Κατάλογοσ οπτικοφ υλικοφ

1. Θ αφίςα «What is it?», [http://xroads.virginia.edu/~ma02/freed/barnum/whatisitessay.html (28/11/17)] 2. Ο William Henry Johnson, [http://weirdnj.com/weird-news/zip-the-what-is-it/ (3/01/17)] 3. Ο Hiram και ο Barney Davis, [https://en.wikipedia.org/wiki/Wild_Men_of_Borneo (05/01/2018)] 4. O Hiram και o Barney Davis μαηί με τον Lyman Warner, [https://www.mirror.co.uk/news/real-life-stories/gallery/portraits-freak-show- fascinating-photographs-10957740 (12/01/2018)] 5. «Κιρκαςιανι καλλονι», *https://en.wikipedia.org/wiki/Afro(08/01/2018)] 6. «Zumiya the Egyptian», φωτογραφία του Charles Eisenmann, [http://mirrorofrace.org/circassian/ (06/01/2018)] 7. Ο General Tom Thumb μαηί με τον P.T. Barnum, [http://www.delanceyplace.com/cmsAdmin/uploads/lehman_p45_fig04_01.jpg (28/01/2018)] 8. Θ Annie Jones,[ http://www.hintmag.com/bearded-lady-annie-jones--may-18- 2017-1237-fashion (13/01/2018)] 9. Ο Chang and ο Eng Bunker, [https://en.wikipedia.org/wiki/Chang_and_Eng_Bunker (11/01/2018)] 10. Θ Nora Hildebrandt, [https://www.thehumanmarvels.com/nora-hildebrandt- the-first-tattooed-lady/ (17/01/2018)] 11. Θ Lulu Lataska, [http://tuesday-johnson.tumblr.com/post/20375295852/ca- 1880-90s-cabinet-card-portrait-of-snake (17/01/2018)]

42

Βιβλιογραφία

Adams Bluford, E Pluribus Barnum The Great Showman and the Making of U.S. Popular Culture, University of Minnessota Press, Minneapolis and London 1997. Adams Rachel, Sideshow U.S.A.: Freaks and the American Cultural Imagination, The University of Chicago Press, Σικάγο και Λονδίνο 2001. Asma Stephen T., On Monsters. An Unnatural History of Our Worst Fears, Oxford University Press, Νζα Υόρκθ 2009. Bogdan Robert, Freak Show. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit, The University of Chicago Press, Σικάγο και Λονδίνο 1990. Chrisp Peter, A History of Fashion and Costume. The Victorian Age., τμ. 6, Bailey Publishing Associates Ltd, Χονγκ Κονγκ 2005. Cook James W., The Arts of Deception. Playing with Fraud in the Age of Barnum, Harvard University Press, Καίμπριτη, Μαςαχουςζτθ και Λονδίνο 2001. Frost Linda, Never One Nation. Freaks, Savages, and Whiteness in U.S. Popular Culture, 1850-1877, University of Minnessota Press, Minneapolis και Λονδίνο 2005. Hartzman Marc, American Sideshow. An Encyclopedia of History’s Most Wondrous and Curiously Strange Performers, Jeremy P. Tarcher/Penguin 2006. Ρατςαλίδθσ Σάββασ, Θέατρο, Κοινωνία, Έθνοσ. Από την «Αμερική» ςτισ Ηνωμένεσ Πολιτείεσ, τμ. Α, University Studio Press, Θεςςαλονίκθ 2010. Putzi Jennifer, Identifying Marks. Race, Gender, and the Marked Body in Nineteenth- Century America, The University of Georgia Press, Ακινα και Λονδίνο 2006. Racinet Auguste, The Costume History, Taschen, Κολωνία 2009. Stulman Dennett Andrea, Weird and Wonderful. The Dime Museum in America, New York University Press, Νζα Υόρκθ και Λονδίνο 1997. Sweet Matthew, Inventing the Victorians, Faber and Faber, Λονδίνο 2001.

43