Na tropie przygody Mój Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego

Trzy kroki do bycia ekspertem

Mapa - vademecum przewodnika!

Poznajmy się z Zespołem Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego

Natura zostawia ślady

Ekologa do mądrości droga

“Edukacja społeczności zamieszkujących obszary chronione województwa kujawsko-pomorskiego: Lubię to być... na zielonym!” 01 Poznajmy się Trzy kroki do bycia ekspertem 02

Śpiew ptaków, sielskie krajobrazy i malownicze wsie witają wędrowców przemierzających Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego. Postaraj się zapamiętać z naszej wspólnej wy- cieczki jak najwięcej informacji. Będziesz mógł później przekazać je swoim najbliższym, zupełnie jak praw-

dziwy przewodnik. W Parku wśród lasów, łąk i pól kryje się Dolina Dolnej Wisły i jej dopływy. Okolice rzeki Chrystkowie Dom podcieniowy w Dom podcieniowy 5 Drewniana chata z 1770 chata Drewniana po pozostałość to roku osadnikach holenderskich Frontową mennonitach. - część domu zajmuje oka podcień czyli część bu - zały na zewnątrz, dynku otwarta na pięciu ozdob - wsparta słupach. Od 1995 roku nych Ośrodka pełni funkcję chata Dydaktyczno-Muzealnego ZPKChiN. są szlakiem wędrówek wielu gatunków zwierząt, a szczególnie ptaków, takich jak: gęsi, łabędzie i gągoły. - domu wystę W konstrukcji miały które pują elementy, budynek przed chronić je. W Wskaż powodzią. - się orygi oborze zachowały niezbędne nalne pochylnie Dowiedz w czasie powodzi. się, do czego służyły. Wiosną ptaki przyciągają rozległe rozlewiska, na których są doskonałe warunki do zdobywania pokarmu. Natomiast w drugiej połowie roku tereny te są miejscem zimowania naszych skrzydlatych przyjaciół. Nie tylko ptaki wybrały sobie obszar Parku na przeczekanie chłodniejszej pory. Okolice Dolnej Wisły to także miejsce zimowania nietoperzy, które hibernują w schronie piechoty IR 1 w Kiełpiu, w piwnicach zamku w Świeciu, czy też w cytadeli w Grudziądzu. Inne ssaki, które są tu Zabytkowa przepom - Zabytkowa pownia w Kończycach pownia 4 Obiekt oddany do użytku w wodę przerzucał 1910 roku, rzeki Mątawy ze zlewni na osuszenie i pozwalał sąsiedniej doli - terenów czyli ponad 9000 ha. ny, budynku W zabytkowym trzy kotły można zobaczyć pomp system parowe, - eks oraz odwadniających związaną z historią pozycję przepompowni. niezwykle ważnymi mieszkańcami to owce wrzosówki. Jest czasu zaj - się ile Dowiedz do - odwadnianie mowało osób obsługiwało liny? Ile musiała wody maszyny? Ile z zalanych wypompować Jak zasilana była terenów? przepompownia?

to rodzima i najstarsza rasa owiec w naszym kraju. Wrzo- - Tuchola Grudziądz

Brda sówki ratują rezerwat Ostnicowe Parowy Gruczna przed BRODNICKI PARK KRAJOBRAZOWY zarastaniem krzewami, a robią to niezwykle delikat- Brodnica nie, roślin jedynie skracają tuż przy ziemi, nie wy- Drwęca rywają ich i jednocześnie nie rozdeptują raciczkami Toruń w Rulewie Pałac 3 To klasycystyczny obiekt z klasycystyczny To na wybudowany 1865 rok, zgliszczach dawnego dworu Maeckerów. przez rodzinę - budynek oto Zabytkowy - parkiem krajo czony jest renowacji Po brazowym. w pałacu od 2011 roku w okolicy hotel, funkcjonuje znajduje się park którego mini-zoo. oraz linowy ziemi. Do Parku turystów przyciągają też skarby kultury przyczynili Meackerowie całej do rozwoju się także wybudowali wsi , kuźnię, przy pałacu tartak, gorzelnię i elektrownię. nadano tytuł szla - Rodzinie her checki, a ich kartusz znajduje się do dziś bowy na jednej ze ścian pałacu. go. Odszukaj Wisła Inowrocław materialnej, takie jak zespoły parkowo-pałacowe i zabu- Włocławek dowania pomennonickie oraz imprezy związane z regional- nymi potrawami. Jeśli jesteś miłośnikiem tradycyjnej kuchni, to z pewnością odwiedzisz Festiwal Smaku i Święto Miodu w Grucznie. w Chrystkowie Kolekcja starych od - starych Kolekcja 2 mian drzew owocowych owocowych mian drzew Szkółkę drzew owocowych owocowych drzew Szkółkę przy założono w 1998 roku chacie. Obecnie zabytkowej znajdują drzew w kolekcji i się tu 84 odmiany jabłoni grusz, a cały 30 gatunków uzupełniany także sad jest Wśród i śliwy. o czereśnie jak: okazy są takie jabłek Cesarz Wilhelm, Zajęczy Łeb czy Niezrównana Peasgooda. Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego się jak zakłada Dowiedz się sad. Jak przebiega drzew starych pielęgnacja owocowych?

symbole dom podcieniowy w Chrystkowie (w herbie ZPKChiN)

powierzchnia 55642,5 ha

rośliny 1000 gatunków Świeciu ptaki 123 gatunki Zamek krzyżacki w 1 - na te Jedyny zamek wodny krzyżackiego państwa renie w rozwidleniu usytuowano on Posiada i Wisły. rzek Wdy krzywą najwyższą w Polsce mogą wejść wieżę, na którą zwiedzający! Wewnątrz i na zamkowym warowni się dziedzińcu odbywają turnieje liczne wystawy, - i impre koncerty rycerskie, zy cykliczne. ssaki owca wrzosówka, nietoperze, bobry, wydry, łosie lub stopni się o ile Dowiedz jest odchylona centymetrów wieża. od pionu zamkowa

ryby 21 gatunków stepowe (Zbocza Płutowskie, Ostnicowe Parowy Gruczna, Góra św. Wawrzyńca), leśne i zabytki (Wielka Kępa Ostromecka, Śnieżynka, Ostrów Panieński, Płutowo, Łęgi na Ostrowiu przyroda

rezerwat zapamiętaj! - Krajobrazo Zespółu Parków w tematyce ekspertem się prawdziwym że staniesz zapewniamy, po której zabawy, Cię do wspólnej Zapraszamy / odwiedzić 2) zapa - 1) musisz zobaczyć i zabytki, które przyrodnicze atrakcje przedstawiamy Chełmińskiego i Nadwiślańskiego. Poniżej wych J ekspertem że zostaniesz – zapewniamy, 3 kroki Jeśli przejdziesz te na zadane pytanie. 3) odpowiedzieć na ich temat ciekawostki miętać Panieńskim, Las Mariański, Grabowiec), geomorfologiczny Jezioro Fletnowskie, torfow- zadanie dla Ciebie iskowy Linje, ornitologiczny Reptowo, leśno-stepowy Wiosło Duże 03 W d

Będzimierowice Nw.- Las Wda Majewo Piaseczno Pólka J. Wlk. SKÓRCZ 91 Mapa –vademecumprzewodnika Ocypel Zajączek Miryce 623 Bielsk CZERSK Skala 1:320 000 Mermet Jeleń UstronieKlaskawa Wdecki Ryzowie Lipia Gaj 2,5 Osówek 10 km J. Długie Młyn 623 Góra Wyręby Wlk. Złotowo Szlachta 0 Osieczna 5 Nw. Dwór Mielniczki Barłożno Długie Smolniki Rakowiec Głuche Pustkowie Mirotki Bielica Cisiny Bobrowiec Ustronie Mosna Mł.- Ziemianek Kornatka Dąbki dotyczy działu „3 kroki do eksperta” -Krówno 231 Gapica Kościelna Smarzewo 1 OstrowiteKrąg Duże- Wierzbiny Jania Smętowo Opalenie 259 J. Długie Zdrójno Zdrojno Graniczne Byłyczek Czerwińsk Kurcze Lipowa Linówek Skórzenno Markocin Str. Jania Lubocień Żurawki 214 Dąbrówka J. Okrągłe Szlaga KOPYTKOWO Luchowo Kościół Wiatrak Punkt widokowy Skrzynia J. Czarne Kopytkowo Łoboda J. Kol. Ostrowicka Akwedukt Pieczyska Czapli WierchSłone Smętówko Widlice Rzepiczna Śliwice Osiek Leśna Jania Ostrowite Golgota Brzeźno SuchobrzeźnicaKrzywe Koło w Pętli Wdy Wiosło Małe Zwierzyniec Rosochatka Trzebiechowo Frąca 91 Dom Zdrójki J. Kałębie Grabowiec E75 Lalkowy Półwieś-Wiosło Synagoga Zabytek techniki Drzewo - pomnik Łubyprzyrody Wycinki Półwieś Mł. Główka woj. p Błędno Radogoszcz -Podlesie omor A1 Dom wo skie J. Okonińskie j. ku Dębia Góra Pieniążkowo Wądoły jawsko- Rudawki Tucholski Park Krajobrazowy pomo Bunkier, fort rski Rynówka Milewko Inny zabytekOkoniny Lińsk Śliwiczki Leśniczówkae JaszczerekJeżewnica Kamionka Wiosło Duże BiałaBagno Grzybna Okoniny Lińsk- Jezioro Łyse 377 -Wybud. Przewodnik Jezioro Bochlin Kozielec Nadjeziorne Jabłonka Wda Laski Udzierz Lisówko Rychława Zarośle LisinyGłazKordownik Blizawy Twarda Bochlin Kaniczki Pałac - pomnik przyrody Granica parku Nw. Huta Góra Szlachecki Bielska Struga Sobiny J. Udzierz Przyny Brzozowe krajobrazowegoDębowiec Brzęki Gajewo- Wiatrak Wiśliny Zazdrość im. Zygmunta Czubińskiego -Zabudowaneholenderski Kamionka Łąski Piec Mątasek Głodowo ŚredniowiecznyNOWE Źródła Rzeki Stążki Jezioro Piaseczno Swatno Str. Huta Nebrowo- Muzeum Jaskinia Kuźnica układ miejski Str.Granica rezerwatu Osiny -Wlk. Kowalskie Wlk. Gacno Czarna Rzeka J. Radodzierz J. Łąkosz -Mł. Błota Trzebciny Łążek Woda Dury Pozostałości Lipinki Krzewiny zamku Krzyżackiego-Grn. Grodzisko Młyn wodny Ścieżka dydaktyczna Średnia Huta Gajewo- Morgi- Martwe Piekło -Zawada Przepompownia W Glina Ludwichowo Radańska Borsukowo Osiny i Zalesie 214 -Dln. s Okiersk Zdrojewo ł Betlejemka Mikołajskie Miedzno Borowy Młyn a Szlak pieszy 4 Tleń Oski Piec Płochocinek 91 Rusinowo Wlk. Budziska Kąpielisko Piaski Wiatrak M Mł. Gacno Osie 238 Zdroje ą Mały- Wlk. Zamarte Krzywogoniec Wierzchy Szlak rowerowy t Aleja drzew Jezioro Ciche Starnie a Wełcz Str. Sumin Pruskie w Tryl Smolarnia a Zielonka Miedzno -Komórsk a Nw. SuminGrodzisko Źródło Osie- Płochocin w Dom Szlak kajakowy a Bagna nad Stążką Dębowiec Jakubowo -Str. Tartak Nw. Jaszcz Wielki- t Bąkowski Młyn Warlubie ą Brzemiona Wdecki P.K. M Mątawy Zalesie Jaszcz Cekcynek Brzozie Rez. cisów Jelenia Góra WałkowiskaBrzeziny Cekcyn Szlacheckie Nadwiślański Chałupy Knieja Lubińsk im. Kazimierza Szlachetko Bąkowo www.europilot.com.pl Żur Pięćmorgi mennonickie Białochówko Suchom 391 J. Wlk. Cekcyńskie Kruszka Lisiny Spławie Bzowo Wlk. Zakurzewo Ostrowo Wierzchucin Rulewo Zajączkowo Lnianek Mszano Sierosław Nw. Czersk O j.“Płaska Nisza” Iwiec Laskowice Świecki Krusze sa Wysoka Dawny Poligon Rakietowy Białe3 Dom mennonicki Rakiet V2 „Heidekraut” Skrzynki Jezioro Fletnowskie Cm.mennonicki Płazowo Wełpin Cisy Staropolskie Borce Błoto Parski Lniano Wery Buczek Pleśno Teolog im. Leona Wyczółkowskiego Jastrzębie J. Buśnia Fletnowo Wlk. Stępiska 239 Stelchno A1 Lubień Szumiąca Karpaty Mukrz Rówienica Dom Świerkocin Huta Jędrzejewo Pólko Dąbrowa 272 Nw. Wieś 240 Cisiny Laskowice Ciemniki mennonicki 402 Bysław Drzycim Gródek Park Nw. Jeżewo E75 Grupa 91 Wieś Ostrowite Lipienki Domy j.“Klonowa” J. Wętfie mennonickie Dragacz Ostrowite Zacisze Taszewo Dubielno Błądzim Lubodzież Gudajewo Krąplewice 207 j.“Pod Wierzbą” Bysławek Krakówek Taszewskie Pole Wilcze Dolna- 16 GRUDZIĄDZ Gacki Kamień Św.Wojciecha Taszewko Błota 402 Lubiewice Jeziorki Leosia Laskowice J. Laskowickie -Grupa Osłowo J. Bielskie Górna- Michale Kawęcin Dąbrówka Piskarki Mniszek GRUDZIĄDZ ZACH. KarolewoSiemkowo Lipno Karczma Trutnowo Nw. Marzy Franciszkowo Biechówko Dólsk Belno KrajobrazowyBiałe Lubiewo Grn. Święte J. Jarzębieniec Bedlenki a Bratwin STRZEMĘCIN Gać Zaleskie Franciszkowo Biechowo Czaple aw Zalesie Krupocin Bramka Skarszewy 91 ąt -Polskie Klonowo Królewskie Mł. Dólsk M Stwolno- 534 Branica IIBranica I 239 Dziki Śnieżynka Grabowiec RZĄDZ RUDNIK 240 J. Szkoła Domy -Wlk. PASTWISKO Czapliniec Koźliny Deczno Wiąskie 55 Szewno J. BranickieBukowiec Berlinek Konopat Wiąg mennonickie Rozgarty J. Piaski Rudnickie J. Wlk. Polski Sulnówko Wisła Marusza Suskie J. Dln. Młyn ŚWIECIE PN. GRUDZIĄDZ PD. Wlk. Tuszyny Zespół klasztorny MNISZEK Bieniek Świekatowskie Kozłowo bernardynów Dln. Dorposz Szynych S5 Chełmiński Brankówka rSucha Świekatowo Terespol Pomorski Łęg Sosnówka A1 Biały Bór II Piaski Jania Drozdowo Cm.mennonicki Hanowo Góra Polskie Łąki ŚWIECIE ZACH. Sztynwag Mł. Rudnik Lubania-Lipiny Ruiny zamku Gogolin Turznice S5 1 krzyżackiegoChełmiński Cm.mennonicki Ruda Cierplewo Gawroniec Podwiesk ny Mł. ŚWIECIE OstrówŚwiecki ów Biały Bór Łąki Korytowo Przechówko Gł Wlk.- Różanna Glinki Konopat Młyn Kolno K. Zalesie Klęczkowo Stążki Wlk. Głogówko Dln.- Wielonek Królewskie Grn.- -Łunawy ŚWIECIE PD. -Wymiary E75 Wałdowo Różanna Dęby Łaszewo Różanna Mł.- Szlacheckie Dom Nw. Dobra Trzebiełuch Sarnowo im. Nadleśniczego Jana Rychlickiego Parlin mennonicki 1800r. 245 Nw. WieśChełmińska Wiewiórki Wątrobowo Gołuszyce Góra św. Jana Dworzysko 91 Łowinek Łęgi na Ostrowiu Panieńskim Paparzyn Robakowo Bagniewo Młyn 1880r Klamry 543 J.Koronowskie Serock Niedźwiedź Pilewice Płąchawy Goryń Łowin Bagniewko Gruczno Ostrów Panieński 55 Gorzuchowo Nw. Jasiniec Ruiny zamku 1772r. Nw. Osiedle Ostnicowe Kosowo Dołki Błędowo Kurpiszewo Brzeźno parowy Gruczna Góra św. CHEŁMNO Łyniec Krajęcin Malankowo- PIECZYSKA Małociechowo Grubno Wabcz Obory Działowo Pruszcz Dom Wawrzyńca -Chrusty S5 Rybieniec Piątkowo Str. Nieciszewo mennonicki 1770r. Mennonicki Kobyły Luszkówko Kałdus Dąbrówka Jasiniec Wudzynek a Linowiec Wieldządz 5ł Relikty bazyliki Luszkowo 2Chrystkowo s Stolno Wałdowo i Kotnowo Topolinek wczesnoromańskiej Park XIw. Pruska Twierdza Wierzbowo Pniewite Zbrachlin W Osnowo Wudzyn Karolewo Mirowice Chełmno 1901-1909 Krusin Malankowo KORONOWO 56 Grodzisko “Talerzyk” Bieńkówka Starogród Brzozowo Kamlarki Góra Mł.- Cepno Mgoszcz E261 Zamkowa Watorowo Płużnica Trzebień Źródło Topolno Wichorze Tytlewo Lisewo Zbocza Błachta Józefkowo

św.Rocha Dorposz -Czyste . Stronno Zawada Płutowskie

Okole K Kotomierz Niewieścin Borówno Szlachecki 548 Zalesie 5 Rudki Wlk.- Staw Bartlewo Kornatowo Sienno Cieleszyn Kiełp Płutowo Kosowizna CHEŁMNO Bielawy KarczemkaMagdalenka Grabówko Kijewo- Nw. Dwór 550 Płutowo Firlus Strucfoń J. Samociążek Dobrcz -Królewskie Storlus Królewski Marcelewo Trzeciewiec Różnowo Lipienek Ostrowo a Pyszczyn S5 -Szlacheckie Jeleniec Folgowo Wieczno k Suponin F Niemczyk n Grabowo r Żygląd a za Pauliny Napole y d r b Drzonowo r ie J. Dobrcz m Kokocko Szymborno Bajerze a Papowo Wrocławki B Włóki o Orłowo ot Biskupie K J. 256 Kozielec Bruki-Kokocka Bocień Nekla Borówno KusowoKusowo Bągart Zegartowice Dubielno 91 Szerokopas Trzęsacz KrajobrazowyDębowiec Gołoty Trzebczyk Ruiny zamku krzyżackiego Drzonówko Bożenkowo -Królewski Augustowo Błoto Trzebcz- Kucborek Rozgard Tryszczyn Gądecz Falęcin Zelgno- Świętosław S5 Żołędowo Borki Wzgórze Stablewice -Szlachecki Grzegorz 244 j.“Bajka” Słończ Zamkowe -Bezdół Zajączkowo Augustowo 244 Strzelce- Czarże Bruki Maksymilanowo S5 Unisławskie Parowa Bielczyny Skąpe Liznowo -Grn. Unisław Dźwierzno Wilcze Czemlewo ChinyMarianki Falęcka Dziemiony Węgorzyn Jagodowo E261 Strzelce- Gzin Dln. Głuchowo Nw. Zelgno Jarużyn-Kol. -Dln. Linje Chełmża Nw. Niwy Rafa Gzin 551 Nawra Witkowo551 Orzechowo Jarużyn Raciniewo CHEŁMŻA E75 Niemcz Grzybno Mapa –vademecumprzewodnika Januszewo Janowo 551 Głażewo Wybcz Kończewice Osielsko 256 Otowice 551 J. Chełmżyńskie A1 5 Reptowo Izabelin Pluskowęsy Mlewo Czarnówczyn PAŁCZ Reptowo Dąbrowa Strużal Zalesie PIASKI MYŚLĘCINEK MARIAMPOL 597 Warszewice 91 589 649 Kiełbasin DLN. Mozgowino Chełmińska Wybczyk 649 Góra Dębiny Szybowników FORDON Las Mariański Boluminek Siemoń Wymysłowo Grodno J. JACHCICE Grzywna 599 Mlewickie E261 Wałdowo Słomowo 553 Przeczno Mirakowo Nw. Dwór Bolumin Cichoradz Mlewiec BYDGOSZCZ Wielka Kuczwały CZYŻKÓWKO Królewskie Gierkowo Brąchnówko Lipowiec Nw. Kępa Łubianka Morczyny Dwór Ostromecko Siedmiogórze Biskupice 80 Strzyżawa Berek Rzęczkowo 546 Brąchnowo Kamionki- Bierzgłowo Zęgwirt Sławkowo Kozielec -Duże Skłudzewo Kowróz -Mł. Stanisławka Łążyn Koryta Pigża 499 K. Wytrębowice Folząg Gapa rny -Mł. Ostaszewo Gronówko SZWEDEROWO ó Czarnowo G Zławieś- Doły Leszcz Świerczyny Tylice Gronowo 15 GLINKI Chaty Kamieniec 80 Toporzysko Łążyńskie Świerczynki mennonickie 249 Zamek Obserwatorium Turzno Gutowo Bierzgłowski Piwnice astronomiczne Zakrzewko PORT LOTNICZY ŁĘGNOWO -Wielka Lulkowo Gostkowo 646 Muz.Ziemi i BYDGOSZCZ im. D Zarośle Różankowo Łysomice TORUŃ PN. Brzeźno park jurajski o 552 I. J. Paderewskiego Otorowo ln Pędzewo Cienkie Lipniczki 394 y K -Toruńskie Brzezinko Młyn i Makowiska . Świerczyńskie Papowo- 5 ŻÓŁWIN 397 SOLEC Rogowo Rogówko spichlerz Cm.ewangelicki Łąki Las Piwnicki Koniczynka Młyniec I 25 10 KUJAWSKI 80 -Poniatówki EMILIANOWO 249 Cegielnik 553 Grębocin Rzeka Dom mennonicki Smolno 91 Drwęca S10 Wypaleniska Rudy Cm. mennonicki W Czarne Przydatki i Przyłubie sła Górsk KrzyżBłoto pamięci WRZOSY 552 Jedwabno BYDGOSZCZ PD. Puszcza Kabat ks. Popiełuszki BARBARKA Przyłęki Łażyn 15 Mierzynek Noteć Trzcianka Rozgarty TORUŃ TORUŃ WSCH. Lubicz- Olimpin Piecki Radiowe Centrum Nadawcze w Bazylika katedralna Św. -Dolny Krobia Brzoza BydgoskaSolcu Kujawskim 10 Przysiek Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty 80 Str. Toruń pocz XIVw. GRĘBOCIN -Grn.

Wałownica 03 Kamień upamietniający historyczną lokalizację

miasta Toruń Ruiny zamku

ł krzyżackiego

a n

a K . Nw 04 Natura zostawia ślady Ekologa – do mądrości droga 05

Pomóż Fisakowi przepłynąć Wisłę! czapla siwa wydry łabędzie

4 gęsi 3 Pionowo: 1 2 3 5 1. miasto, w którym znajduje 10 się zespół parkowo­ ‑pałacowy z XIX-wiecznym 1 5 1 Pałacem Nowym 13 2. może być warowny lub błyskawiczny

łoś 3. inaczej śnieżyczka 4. roślina, której liście 4 11 i kwiaty (często fioletowe) 2 pokrywają włoski 5. ryba karpiowata o srebrnych łuskach, zwana czasem „białorybem”

12 Poziomo: bóbr

1. Ratusz ... w Chełmnie trop zwierzęcia trop

1 2 3 4 5 10 11 12 13 Natura zostawia ślady – spróbuj odnaleźć je w Parku (najłatwiej szukać tropów zimą). tropów (najłatwiej szukać je w Parku odnaleźć ślady – spróbuj zostawia Natura Wydawca: Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego ul. Sądowa 5 86-100 Świecie tel. 52 33 15 000 http://www.parki.kujawsko-pomorskie.pl/zpkchin fotografie: xxxxxxxxxxxxxx

Opracowanie: Euro Pilot Sp. z o.o. ul. Konarskiego 3 01-335 Warszawa tel. 22 664 37 20 www.europilot.com.pl