P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz NOWE (206)

Warszawa 2007 Autorzy: JADWIGA KOCHANOWSKA*, ANNA BLI ŹNIUK**, PAWEŁ KWECKO**, IZABELA BOJAKOWSKA**, STANISŁAW WOŁKOWICZ**

Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA** Redaktor regionalny: JACEK KO ŹMA** Redaktor regionalny planszy B: OLIMPIA KOZŁOWSKA** Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA**

* - Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

** - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN 83

©Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007 Spis tre ści I. Wst ęp – Jadwiga Kochanowska ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Jadwiga Kochanowska ...... 3 III. Budowa geologiczna – Jadwiga Kochanowska ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – Jadwiga Kochanowska ...... 8 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Jadwiga Kochanowska ...... 10 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Jadwiga Kochanowska ...... 11 VII. Warunki wodne – Jadwiga Kochanowska ...... 12 1. Wody powierzchniowe...... 12 2. Wody podziemne...... 14 VIII. Geochemia środowiska...... 17 1. Gleby – Anna Bli źniuk, Paweł Kwecko ...... 17 2. Osady – Izabela Bojakowska ...... 19 3. Pierwiastki promieniotwórcze – Stanisław Wołkowicz ...... 21 IX. Składowanie odpadów – Jadwiga Kochanowska ...... 24 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Jadwiga Kochanowska ...... 24 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Jadwiga Kochanowska ...... 31 XII. Zabytki kultury – Jadwiga Kochanowska ...... 37 XIII. Podsumowanie – Jadwiga Kochanowska ...... 38 XIV. Literatura...... 39

I. Wst ęp

Arkusz Nowe Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) opracowany został w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne arkusza Nowe Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (Kochanowska, 2002). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny i górnictwo, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska i składowanie odpadów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ącej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjogra- ficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania tre ści mapy zbierano materiały w: Centralnym Archiwum Geologicz- nym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Kujawsko-Pomorskim Urz ędzie Marszałkowskim i Wojewódzkim w Bydgoszczy, Pomorskim Urz ędzie Marszałkowskim i Wojewódzkim w Gda ńsku. Informacje zbierano tak Ŝe w Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, w Regionalnej Dyrekcji Lasów Pa ństwowych w Toruniu oraz w urz ędach miast, gmin i powiatów, województwa kujawsko-pomorskiego i pomorskiego. Zebrane informacje zweryfikowano w trakcie zwiadu geologicznego. Dane dotycz ące poszczególnych złó Ŝ kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych, ści śle zwi ązanej z realizacj ą Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice arkusza Nowe wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne 18 o30’-18 o45’ długo ści geograficzne wschodniej i 53 o30’-53 o40’ szeroko ści geograficznej północnej.

3 Administracyjnie omawiany obszar mapy nale Ŝy w zdecydowanej wi ększo ści do woje- wództw kujawsko-pomorskiego, a tylko jego północny fragment znajduje si ę w wojewódz- twie pomorskim. Województwo kujawsko-pomorskie obejmuje cz ęś ciowo powiaty świecki i grudzi ądzki. W powiecie świeckim znajduj ą si ę: znaczna cz ęść miasta i gminy Nowe oraz gmin Warlubie, Je Ŝewo i Dragacz. Do powiatu grudzi ądzkiego nale Ŝy niewielki fragment miasta Grudzi ądz. W województwie pomorskim znajduje si ę powiat starogardzki z małym fragmentem gminy Osiek oraz powiat kwidzy ński z niewielk ą cz ęś ci ą gmin ą Sadlinki. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2002) teren arkusza poło Ŝony jest w prowincji Ni Ŝu Środkowoeuropejskiego i podprowincji Pojezierza Południowobałtyc- kiego. W granicach arkusza znajduje si ę du Ŝy fragment mezoregionu Bory Tucholskie i niewielka cz ęść mezoregionu Wysoczyzna Świecka, nale Ŝą ce do makroregionu Pojezierza Połu- dniowopomorskiego oraz fragmenty mezoregionów: Dolina Kwidzy ńska i Kotlina Gru- dzi ądzka, wchodz ące w skład makroregionu Doliny Dolnej Wisły jak i mała cz ęść mezoregionu Pojezierze Starogardzkie usytuowanego w granicach makroregionu Pojezierza Wschodniopomorskiego (fig. 1). Obszar arkusza Nowe obejmuje odcinek doliny Wisły od Grudzi ądza (na południu) do Nowego (na północy), do której od zachodu przylega wysoczyzna Borów Tucholskich. Cz ęść południow ą omawianego obszaru wraz z dolin ą Wisły zajmuje Kotlina Grudzi ądzka ograniczona od zachodu i północy wysok ą kraw ędzi ą sandru i wysoczyzny morenowej. Rz ędne obszaru wysoczyzny wahaj ą si ę od 68,8 m n.p.m. do 97,4 m n.p.m. Najwy Ŝsze wysoko ści 102,2 m n.p.m. wyst ępuj ą w rejonie Przyny. Północn ą i zachodni ą cz ęść wysoczy- znowego obszaru arkusza zajmuje rozległy sandr, rozci ęty na wschodzie licznymi dolinami i wąwozami. Kraw ędź wysoczyzny schodz ąca ku dolinie Wisły jest bardzo stroma. W cz ęś ci północnej osi ąga ona 70 m, a w południowej jest nieco łagodniejsza i wynosi 50 m. NajniŜej poło Ŝony obszar w granicach omawianego arkusza znajduje si ę w dolinie Wisły, gdzie rz ędne malej ą z południa na północ od 18,3 m n.p.m. do 16,4 m n.p.m. Obszar arkusza Nowe pod wzgl ędem klimatycznym znajduje si ę w Regionie Dolnej Wisły (D-IV) (Wo ś, 1999). Klimat na omawianym terenie kształtowany jest pod wpływem ścieraj ących si ę mas powietrza kontynentalnego i polarnomorskiego. Średnia roczna tempera- tura powietrza wynosi 6,8 oC, latem - 13,4 o C, a zim ą - 0,5 o C. Suma rocznych opadów atmos- ferycznych dochodzi do 550 mm. Przewa Ŝaj ą wiatry z kierunków: południowo-zachodniego i zachodniego.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Nowe na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granice makroregionów, 2 – granice mezoregionów, 3 – wi ększe jeziora Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski; Podprowincja: Pojezierze Południowobałtyckie; Makroregion: Pojezierze Wschodniopomorskie; Mezoregion Pojezierza Wschodniopomorskiego: 314.52 – Pojezierze Starogardzkie; Makroregion: Pojezierze Południowopolskie; Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.71 – Bory Tucholskie, 314.73 – Wysoczyzna Świecka; Makroregion: Dolina Dolnej Wisły; Mezoregiony Doliny Dolnej Wisły: 314.81 – Dolina Kwidzy ńska, 314.82 – Kotlina Grudzi ądzka, 314.83 – Dolina Fordo ńska; Makroregion: Pojezierze Iławskie; Mezoregion Pojezierza Iławskiego: 314.90 – Pojezierze Iławskie; Makroregion: Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie; Mezoregion Pojezierza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego: 315.11 – Pojezierze Chełmi ńskie

Znaczn ą cz ęść obszaru arkusza zajmuj ą zwarte kompleksy le śne. Gleby chronione dla rolniczego u Ŝytkowania wyst ępuj ą na północ od Nowego, w dolinie Wisły i M ątawy oraz w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. W obszarze arkusza Nowe dominuje gospodarka rolna z niewielk ą ilo ści ą o środków przemysłowych. Rozwin ął si ę tutaj przemysł drzewny (tartaki i produkcja mebli), rolno- spo Ŝywczy (przetwórstwo mi ęsne) i elektroniczny. O środkiem miejskim na omawianym terenie jest Nowe, licz ące około 7 tysi ęcy mieszka ńców, od czasów historycznych znane z produkcji mebli. W centralnej cz ęś ci arkusza poło Ŝone jest Warlubie, siedziba urz ędu gminy,

5 gdzie działalno ść prowadz ą przedsi ębiorstwa JAGR i MASMAL, zajmujące si ę produkcj ą i dystrybucj ą produktów spo Ŝywczych (masła, smalcu, cukru i serów). Na terenie arkusza przemysł wydobywczy jest słabo rozwini ęty. Eksploatowane jest tylko jedno zło Ŝe piasków. Sie ć dróg jest dobrze rozwini ęta. Wszystkie miejscowo ści posiadaj ą dogodne poł ącze- nia. Przez Nowe i Warlubie przebiegaj ą odcinki dróg mi ędzynarodowych (E75) i krajowych Łeba-Gda ńsk-Bydgoszcz (1; 214). Linie kolejowe ł ącz ą Warlubie z wymienionymi miejscowo ściami oraz z Grudzi ądzem. Natomiast trasa kolejowa z Nowego do miejscowo ści Twarda Góra, poło Ŝonej na s ąsiednim arkuszu, jest obecnie nieczynna. Autostrady A-1, o przebiegu północ-południe, jest w trakcie budowy.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Nowe opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Nowe wraz z obja śnieniami (Listkowska, 1980; 1981). Teren arkusza poło Ŝony jest w obr ębie niecki brze Ŝnej, której podło Ŝe stanowi ą pre- kambryjskie skały krystaliczne. Na nich zalegaj ą paleozoiczne utwory syluru (łupki ilaste z wkładkami w ęglanowymi i przewarstwieniami mułowców). Na skałach syluru niezgodnie le Ŝą osady permu nale Ŝą ce do cechsztynu. Rozpoczyna je seria zlepie ńców, przykryta warstw ą łupków miedziono śnych, wapieni i anhydrytów z najstarsz ą sol ą kamienn ą. Powy Ŝej wyst ępuj ą osady czterech cyklotemów: iłowce z anhydrytami (Werra), anhydryty i sole ka- mienne (Stassfurt), sól kamienna (Leine) oraz iłowce pstre z przewarstwieniami piaskowców i anhydrytów (Aller). Trias reprezentuj ą piaskowce i iłowce nale Ŝą ce do pstrego piaskowca; iłowce, wapienie i dolomity nale Ŝą ce do wapienia muszlowego oraz seria piaskowców i iłow- ców nale Ŝą cych do kajpru i retyku. W jurze dolnej wyst ępuj ą piaskowce i iłowce, na których zalegaj ą środkowo-jurajskie mułowce wapniste oraz seria mułowców i iłowców z jury górnej. W kredzie dolnej osadziły si ę mułowce z wkładkami piaskowców, syderytów i iłowców, a w kredzie górnej - wapienie margliste, mułowce i iłowce wapniste, margle i margle piaszczyste. Osady trzeciorz ędu reprezentowane s ą przez: paleogen i neogen. Do paleogenu nale Ŝą oligoce ńskie piaski i mułki z glaukonitem. Neogen tworz ą osady miocenu górnego: piaski i mułki piaszczyste z wkładkami w ęgli brunatnych i okruchami ksylitu. Utwory czwartorz ędowe pokrywaj ą cały obszar arkusza (fig. 2). Ich mi ąŜ szo ść jest znaczna i waha si ę od 80 do 150 m. Pochodz ą one ze zlodowace ń południowopolskich, środkowopol- skich i północnopolskich oraz z holocenu.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Nowe na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006) Czwartorz ęd, holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie wapienne, 2 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 3 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; 4 – piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych; 5 – iły, mułki, piaski zastoiskowe; 6 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 7 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych; 8 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; 9 – kemy; 10 – moreny czołowe; 11 – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia wisły; 12 – zasi ęg morza emskiego; 13 – wi ększe jeziora

Gliny zwałowe z wkładkami piasków i mułków zlodowace ń południowopolskich zalegaj ą bezpo średnio na osadach trzeciorz ędowych. Stwierdzone zostały otworami w Nowem, Bzowie i Pi ęć morgach. Zlodowacenia środkowopolskie reprezentowane s ą przez osady wodnolodowcowe stadiału maksymalnego i mazowiecko-podlaskiego oraz przez osady intersta- diału pilickiego. Z okresu pierwszego stadiału pochodz ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe z wkładkami piasków i Ŝwirów. Do utworów interstadiału pilickiego nale Ŝą iły i mułki jeziorne, le Ŝą ce bezpo średnio na glinach zwałowych stadiału głównego. Przykrywaj ą je gliny zwałowe stadiału mazowiecko-podlaskiego. W czasie kolejnej recesji lodowca, w interglacjale eemskim, na obszarze obecnej doliny Wisły utworzyły si ę piaski i Ŝwiry rzeczne. Sedymentacj ę zlodowace ń północnopolskich rozpoczynaj ą piaski i Ŝwiry rzeczne

7 stadiału sandomierskiego, zalegaj ące bezpo średnio na glinach zwałowych zlodowace ń środ- kowopolskich, stadiału mazowiecko-podlaskiego. Serii osadów piaszczystych i piaszczysto- Ŝwirowych towarzysz ą gliny zwałowe oraz iły i mułki zastoiskowe. W okresie interstadiału hrubieszowskiego powstały piaski rzeczne o genezie wodnolodowcowej. Na powierzchni osady stadiału sandomierskiego i interstadiału hrubieszowskiego wyst ępuj ą niewielkimi pła- tami wzdłu Ŝ kraw ędzi wysoczyzny. Stadiał główny zlodowace ń północnopolskich reprezen- towany jest przez osady fazy: leszczy ńskiej, pozna ńskiej i pomorskiej. Utwory faz leszczy ń- skiej i pozna ńskiej odsłaniaj ą si ę wzdłu Ŝ kraw ędzi wysoczyzny na niewielkich powierzch- niach, a pomorskiej zajmuj ą wi ększe tereny w zachodniej cz ęś ci arkusza. Utwory glacjalne fazy leszczy ńskiej reprezentowane s ą przez gliny zwałowe oraz mułki i iły zastoiskowe. Do utworów fazy pozna ńskiej nale Ŝą : piaski i piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowe, mułki i iły zastoiskowe oraz gliny zwałowe, natomiast do fazy pomorskiej: piaski miejscami piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowe, gliny zwałowe oraz piaski i piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowe (sandrowe), zajmuj ące północny i zachodni rejon arkusza. U schyłku zlodowace ń północno- polskich powstały piaski i piaski ze Ŝwirami rzeczne tarasów nadzalewowych po obu stronach doliny M ątawy, na lewym brzegu Wisły, oraz piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych utworzo- ne u wylotu doliny M ątawy. Z okresu przej ściowego, mi ędzy plejstocenem, a holocenem pochodz ą: eluwia piaszczyste glin zwałowych, piaski, mułki i iły jeziorne oraz piaski zagł ębie ń bezodpływowych, (północna cz ęść arkusza w s ąsiedztwie jezior) piaski eoliczne w wydmach rozrzucone na ca- łym terenie arkusza i piaski deluwialne (południowa cz ęść kraw ędzi wysoczyzny). Holocen reprezentuj ą: piaski rzeczne tarasów zalewowych, piaski rzeczne mielizn i ko- ryt rzecznych, piaski i Ŝwiry, miejscami gliny sto Ŝków napływowych, iły, mułki i piaski (mady) tarasów zalewowych, namuły den dolinnych i zagłębie ń bezodpływowych. Osady te wyst ępuj ą w dolinach: Wisły i M ątawy oraz ich dopływów. Na całym obszarze arkusza spotyka- ne s ą: gytia, namuły torfiaste i torfy.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Nowe udokumentowane s ą aktualnie dwa zło Ŝa - piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych oraz piasków, nale Ŝą ce do kopalin pospolitych (tabela 1). Jedynie zło Ŝe piasków kwarcowych uj ęte jest w Bilansie zasobów (Przeniosło, 2006).

8 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan Nr Wiek Kategoria Wydobycie Zastosowanie bilansowe zagospodarowania Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa Rodzaj kompleksu rozpoznania (tys. ton) kopaliny Nazwa zło Ŝa (tys. m 3*, zło Ŝa konfliktowości na kopaliny litologiczno- tys. ton) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2005 (Przeniosło, 2006) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Grupa Dolna pki Q 9215* C2 N 0 Sb 3 B L

2 Piaski I* p Q 64 C1 G 0 Skb, Sb 4 B K

Rubryka 2: * − zło Ŝe nie figuruje w Bilansie zasobów kopalin; zasoby podano wg Dokumentacji geologicznej wg stanu na 31.12.2006 r.; Rubryka 3: pki – piaski kwarcowe o innym zastosowaniu (do betonów komórkowych), p – piaski; 9 9 Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane; Rubryka 9: kopaliny skalne: Sb – budowlane, Skb – kruszyw budowlanych; Rubryka 10: zło Ŝa: 3 – rzadkie tylko w regionie, w którym wyst ępuje dokumentowane zło Ŝe, 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝe: B – konfliktowe; Rubryka 12: L – ochrona lasów, K – ochrona krajobrazu.

Zło Ŝe „Grupa Dolna” (Strzelczyk, Łazowski, 1971) o powierzchni 130,5 ha, poło Ŝone jest w pobli Ŝu miejscowo ści Dolna Grupa. Kopalin ę stanowi ą piaski i Ŝwiry tarasów rzecznych, nadzalewowych. Nadkład, zbudowany jest z gleby oraz piasków o du Ŝej zawarto ści cz ęś ci organicznych, a jego grubo ść waha si ę od 0,1 do 1,4 m, średnio 0,35 m. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa (N:Z) wynosi 0,037. Zło Ŝe jest suche. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa jest zmienna i osi ąga warto ść od 3,1 do 13,4 m, średnio 7,55 m. Parametry jako ściowe kopaliny s ą nast ępuj ące: zawarto ść SiO 2 waha si ę od 93,16 do 96,22%, średnio 94,61 %, zawarto ść pyłów mineralnych mie ści si ę w przedziale od 0,1 do 2,4 %, średnio 0,66 %, ziarn o średnicy od 2 do 5 mm - od 0,2 do 4,7%. Kopalina nie posiada zanieczyszcze ń obcych, a zanieczyszczenia organiczne kształtuj ą si ę na poziomie barwy wzorca lub poni Ŝej. Mo Ŝe ona znale źć zastosowanie w budownictwie do produkcji betonów komórkowych. Wyst ępowanie lasów na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru zło Ŝa, powoduje, Ŝe jest ono konfliktowe. W pobli Ŝu miejscowo ści Piaski i Pastwiska udokumentowano w dwóch polach (pole A północne i B południowe) zło Ŝe piasków „Piaski I” (Piekarska, Piekarski, 2006). Kopalin ę stanowi ą piaski fluwioglacjalne. Zło Ŝe zajmuje około 1,0 ha. Pod nadkładem gleby o średniej grubo ści 0,4 m zalegaj ą piaski o mi ąŜ szo ści od 2,6 m do 9,9 m, średnio 4,4 m. Stosunek N:Z mie ści si ę w przedziale 0,06-0,11. Zło Ŝe jest suche. Parametry jako ściowe kopaliny s ą nast ę- puj ące: zawarto ść ziarn o średnicy poni Ŝej 2 mm wynosi 100%, a pyłów mineralnych waha si ę od 3,9% do 5,1%, średnio 4,6%. Zanieczyszczenia obce i organiczne nie wyst ępuj ą. Kopa- lina znajduje zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Jego lokalizacja na obszarze Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmi ńskiego i Nadwi śla ńskiego powoduje, Ŝe jest to zło- Ŝe konfliktowe. Skal ę konfliktu z elementami środowiska i klas ę ich ochrony uzgodniono z geologiem kujawsko-pomorskiego urz ędu marszałkowskiego w Bydgoszczy.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Nowe aktualnie eksploatowane jest zło Ŝe piasków „Piaski I”. Koncesj ę wa Ŝną do 2032 roku na wydobycie kopaliny z pola A (północnego) tego zło Ŝa uzyskała osoba fizyczna. Obszar górniczy o powierzchni 0,61 ha wyznaczono jedynie dla pola A (północnego). Natomiast teren górniczy o powierzchni 1,9 ha obejmuje pola A i B (północne i południowe). Eksploatacja prowadzona jest wyrobiskiem stokowym suchym, jednym poziomem, koparka podsi ębiern ą. W czasie wizji terenowej stwierdzono eksploatacj ę bez koncesji w kilku miejscach, które zaznaczono na mapie jako punkty wyst ępowania kopalin. Eksploatowane s ą w tych miejscach

10 piaski, piaski i Ŝwiry, a w punkcie w rejonie Rulewa glina. Wydobycie prowadzone jest na niewielk ą skal ę i na potrzeby lokalne. Dla punktów tych nie opracowano kart informacyjnych.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Nowe nie ma wi ększych perspektyw i prognoz na wyst ępowanie złó Ŝ kopalin. Wynika to z budowy geologicznej oraz słabego rozpoznania surowcowego tego terenu. Wytypowano w jego granicach tylko jeden obszar prognostyczny torfów (tabela 2). Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść kompleksu Numer Wiek Średnia Powierz- Parametry litologiczno - Zasoby w Zastoso- obsza- Rodzaj kompleksu grubo ść chnia Jako ściowe surowcowego kat.D wanie ru na kopaliny litol ogiczno- nadkładu 1 (ha) (%) od - do (tys. m 3) kopalin mapie surowcow ego (m) średnia (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 zawarto ść popiołu - 1,00–1,90 I 3 t Q 11,9 0,20 52,0 Sr 1,7 stopie ń rozkładu - 34 Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sr – rolnicze Obszar prognostyczny torfów poło Ŝony jest w pobli Ŝu Płochocinka. Jest to torfowisko niskie, mechowiskowo-olesowe o powierzchni około 3 ha (Ostrzy Ŝek, Dembek (red.), 1996). Mi ąŜ szość kopaliny waha si ę od 1,0 do 1,90 m, a w nadkładzie wyst ępuje tylko 0,2 m grubo- ści warstwa gleby. Średnia zawarto ść popiołu w torfach wynosi 11,9 %, a stopie ń rozkładu osi ąga średni ą warto ść 34 %. Zasoby kopaliny oszacowano na 52 tys. m 3. Mo Ŝe ona znale źć zastosowanie w rolnictwie. W sp ągu torfów wyst ępuje gytia organiczna o średniej mi ąŜ szo ści 2,8 m. Bada ń jako ściowych gytii nie wykonywano. Na obszarze arkusza prowadzone były prace poszukiwawcze za iłami ceramiki budowlanej oraz kruszywem naturalnym. Iły na potrzeby ceramiki budowlanej poszukiwano w rejonach miejscowo ści: Rulewo, Tryl i Dragacz (Lichwa, Piwocka, 1981). Na północ od Rulewa odwiercono pi ęć otworów, a w pobli Ŝu Tryla i Dragacza odpowiednio dziesi ęć i dwadzie ścia dwa otwory. W rejonie Ru- lewa nie stwierdzono wyst ępowania osadów ilastych, natomiast w pobli Ŝu Tryla i Dragacza rozpoznano seri ę utworów ilasto-mułkowych, której mi ąŜ szo ść waha si ę od 3,0 do 12,5 m. Nadkład zło Ŝony z gleby, piasków i mułków wynosi od 0,2 do 5,3 m. Badania laboratoryjne kopaliny oraz kształtek wypalonych w temperaturze 950 oC i 1000 oC wykazały jednak nisk ą

11 jako ść surowca oraz produktu. Poprawienie jako ści wymagałoby zastosowanie odpowiednich komponentów. Dlatego te Ŝ rejony te uznano równie Ŝ za negatywne. W ramach poszukiwania kruszywa naturalnego przebadano kilka obszarów. W dwóch rejonach Przyny i Gajewa (Peszkowska, Strzelczyk, 1974) wykonano odpowiednio dwie i trzy sondy. Zostały one uznane za negatywne ze wzgl ędu na wyst ępowanie piasków średnioziarni- stych, gliniastych lub pylastych, zalegaj ących na glinie zwałowej. W rejonie Głodowa oraz pomi ędzy Borowym Młynem a Gajewem-Zawad ą (Lichwa, Piwocka, 1982) w dwóch liniach odwiercono pi ętna ście i szesna ście otworów o gł ęboko ści od 15 do 20 m. W wi ększo ści z nich nawiercone zostały piaski gliniaste, gliny piaszczyste i zwa- łowe, a miejscami piaski drobnoziarniste pylaste. W południowej cz ęś ci arkusza, w okolicy Grupy znajduje si ę niewielki fragment obszaru poszukiwa ń kruszywa naturalnego, który w wi ększo ści poło Ŝony jest w rejonie Mniszka na arkuszu Grudzi ądz-Rudnik (Urba ński, Górski, 1982). W szesnastu otworach, które odwiercono w jego granicach nie stwierdzono serii piaszczysto-Ŝwirowej. Prace poszukiwawcze za kruszywem naturalnym o negatywnych wynikach rozpoznania równie Ŝ prowadzono w dolinie Wisły pomi ędzy miastem Nowe a wsi ą Dragacz i na fragmen- cie Wysoczyzny Świeckiej w pobli Ŝu Grupy Dolnej, Bzowa i Zdrojewa (Rydygier, Zieniuk- Hoza, 1988). Rejony te kontynuuj ą si ę na arkuszu s ąsiednim. W 43 otworach nawiercono piaski drobno- i gruboziarniste przykryte znacznej grubo ści warstw ą: gleby, piasków drobnoziarnistych pylastych lub gliniastych, gliny zwałowej, iłów, torfów, namułów i mułków. Poszukiwania kruszywa naturalnego prowadzone były w rejonie Dubielna (cz ęś ciowo na arkuszu s ąsiednim) oraz Górnej Bu śni (ł ącznie siedem sond). Osady piaszczysto-gliniaste wyst ępuj ą do gł ęboko ści 7-10 m (Marciniak, 1990). W rejonie Małego (Gradys, 1991) odwiercono sze ść otworów, w których stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych i utworów piaszczystych o małej mi ąŜ szo ści.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Nowe poło Ŝony jest w dorzeczu Wisły, głównie w obr ębie zlewni rzeki Mątawy oraz przyrzecza Wisły. Zlewnie te rozdziela dział wód drugiego rz ędu. Pozostała powierzchnia znajduje si ę w granicach zlewni drugiego rz ędu M ątawy oraz trzeciego rz ędu jej lewo- i prawobrze Ŝnych dopływów. Wisła na niewielkim odcinku, w cz ęś ci południowo- i północno-wschodniej, przepływa przez omawiany teren. Szeroko ść jej koryta wynosi tu oko-

12 ło 380 m. Główna rzeka odwadniaj ąca ten teren, M ątawa, bierze swój pocz ątek na północnym zachodzie w rejonie obszarów bagiennych - Bagno Du Ŝe (Wilcze). Poziom wody na Jeziorach Udzierz i M ątasek regulowany jest za pomoc ą zastawek. M ątawa płynie w śród Borów Tu- cholskich, przyjmuj ąc po drodze wody rzek dopływaj ących. W rejonie Huty, M ątawa przeci- na własny sto Ŝek napływowy, a poni Ŝej Jeziora Świ ętego (arkusz Grudzi ądz-Rudnik) wpływa do doliny Wisły i zmienia kierunek na północny, wracaj ąc ponownie na arkusz Nowe. Płynie ona teraz wzdłu Ŝ jego wschodniej granicy, uchodz ąc do Wisły w mie ście Nowe. Po drodze zbiera wody z g ęstej sieci rowów melioracyjnych. Na odcinku uj ściowym koryto rzeki jest obwałowane, a odpływ do Wisły, przy wysokich stanach, odbywa si ę za pomoc ą przepom- powni w Ko ńczycach. Lewobrze Ŝnymi dopływami M ątawy s ą: na północy - potok bezimienny północny (do- pływ z jeziora Radodzierz), w cz ęś ci środkowej - Struga Mły ńska i na południu w pobli Ŝu Dolnej Grupy ciek bezimienny południowy (Raczka). W zlewni potoku bezimiennego - północnego poło Ŝone s ą trzy jeziora. Najwi ększe z nich to wytopiskowe Radodzierz i dwa rynnowe Czarne oraz Ł ąkosz. Odpływ z jezior jest regulowany zastawkami na sztucznym poł ączeniu Jeziora Radodzierz z M ątaw ą, wykonanym na przełomie XIX i XX wieku. Zlew- nia Strugi Mły ńskiej do drogi Nowe - Grudzi ądz obejmuje środkow ą cz ęść ci ągu rynnowego, w którym znajduje si ę jezioro Zawada oraz szereg mokradeł. Prawobrze Ŝnymi dopływami M ątawy (od północy na południe ) s ą: dopływ z jeziora Rybno Du Ŝe, Sinowa Struga i bezimienny ciek z rejonu Huty. Wszystkie one odwadniaj ą licznie wyst ępuj ące tu mokradła. Na omawianym terenie poło Ŝonych jest szereg jezior, w tym cz ęść w ko ńcowej fazie za- rastania. Znajduj ą si ę tu te Ŝ liczne i rozległe bagna i torfowiska oraz bogata sie ć kanałów melioracyjnych w dolinie Wisły i terenach pojeziernych. W śród jezior osiem ma powierzchni ę wi ększ ą od 10 ha. Najwi ększym z nich jest Jezioro Radodzierz o powierzchni 246,4 ha, gł ę- boko ści średniej 5 m i maksymalnej - 9,5 m (Ja ńczak, 1997). Nast ępne co do wielko ści Jezio- ro Ł ąkosz ma powierzchni ę 79,4 ha. Jezioro Czarne, o połow ę mniejsze od niego, ma podob- ną obj ęto ść wynosz ącą 1292,8 tys. m 3, podczas gdy jezioro Ł ąkosz 1370,2 tys. m3. Wynika to z ich gł ęboko ści. Średnia gł ęboko ść Jeziora Ł ąkosz wynosi 1,7 m (maksymalna 3,5 m), a Je- ziora Czarnego 3,2 m (maksymalna 5,4 m). Pozostałe jeziora o powierzchni 11,6-39,0 ha to: Rumacz, Krokwiki Wielkie, Płochoci ńskie, Rybno Du Ŝe i Zawada. Jeziora Ł ąkosz, Radomi- rze, M ątasek, Płochoci ńskie, Rybno Du Ŝe i Rumacz poło Ŝone s ą w strefie ochrony akustycz- nej ustanowionej w 1999 r. przez Wojewod ę Kujawsko-Pomorskiego.

13 Stan czysto ści wód powierzchniowych omawianego rejonu oceniany jest na podstawie bada ń prowadzonych przez WIO Ś w ramach monitoringu krajowego - dla wód Wisły i regio- nalnego dla pozostałych rzek i jezior (Ślachciak, Goszczy ński (red.), 2006). Na obszarze arkusza Nowe wody powierzchniowe w 2005 r. nie były badane. Ostatnie badania wykonano w 2001 roku, które wykazały, Ŝe rzeka M ątawa na odcinku źródliskowym prowadzi wody odpowiadaj ące II klasie czysto ści, a na pozostałym a Ŝ do Nowego - III klasie czysto ści. Odci- nek rzeki od Nowego do uj ścia do Wisły prowadzi wody pozaklasowe. Równie Ŝ Wisła ma wody pozaklasowe. Badania czysto ści wód jeziornych prowadzone były tylko dla jeziora Radodzierz. Odpowiadały one II klasie czysto ści. Na kraw ędzi doliny Wisły, w cz ęś ci północnej arkusza, znajduj ą si ę trzy źródła o wydajno ści 0,8 - 1 l/s. S ą to wody nadaj ące si ę do picia bez uprzedniego uzdatniania (Chmielow- ska, 1997). Jedno z nich ujmowane jest dla potrzeb pitnych i gospodarczych wsi Mały Ko- mórsk w ilo ści maksymalnej 3,25 m 3/h, zgodnie z pozwoleniem wodnoprawnym. Pozwolenie wodnoprawne na pi ętrzenie i pobór wód rzeki M ątawy w miejscowo ści B ą- kowski Młyn, na potrzeby małej elektrowni wodnej, ma Przedsi ębiorstwo Hurtu Przemysło- wego „Domat” SC W.A.D. Drzewieccy w Bydgoszczy.

2. Wody podziemne

Teren arkusza Nowe według regionalizacji słodkich wód podziemnych Polski (Paczy ń- ski, 1993), poło Ŝony jest w przewadze w Regionie Pomorskim (V). Niewielki fragment na wschód od Nowego znajduje si ę w Regionie Mazowieckim (I). Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza Nowe zostały przedstawione na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Nowe wraz z obja śnieniami (Chmie- lowska, 1997). Głównym u Ŝytkowym pi ętrem wodono śnym omawianego rejonu jest pi ętro czwartorz ędowe. Warunki wodne tego pi ętra s ą zró Ŝnicowane, w du Ŝej mierze zale Ŝne od ukształto- wania terenu. Wyró Ŝnia si ę tu dwie jednostki morfologiczne, obszar wysoczyzny oraz obszar dolinny. Na wysoczy źnie wyst ępuj ą dwa poziomy wodono śne, rozdzielone seri ą glin i osadów zastoiskowych. Górny poziom wodono śny, eksploatowany jest przez studnie gospodarskie i wiercone. Wyst ępuje on na ró Ŝnych gł ęboko ściach od 0,8 do 43 m i zalega maksymalnie do gł ębokości 58,5. Wodono ścem s ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowace ń północno- polskich o mi ąŜ szo ści od 3,1 do 24,0 m. Zwierciadło wody ma charakter swobodny lub subar- tezyjski. Swobodne zwierciadło znajduje si ę na gł ęboko ści od 0,8 do 34,0 m pod poziomem

14 terenu, natomiast warstwy wodonośne prowadz ące wody pod ci śnieniem od kilku do 360 kPa, wyst ępuj ą na gł ęboko ści od 14 do 40 m. Uj ęcia wykorzystuj ące wody tego poziomu eksploatowane s ą z wydajno ściami 1-32 m 3/h, przy depresji 1,7-8,8 m. Średnia wydajno ść wynosi 12 m 3/h, a depresja 4,6 m. Przepuszczalno ść utworów wodono śnych jest średnia. Warto ści współczynników filtracji mieszcz ą si ę w granicach 0,9-19,2 m/dob ę, średnio 8,1 m/dob ę. Drugi poziom wodono śny na obszarze wysoczyzny wyst ępuje od głęboko ści 30 m do 71,5 m, maksymalnie do 90 m. Mi ąŜ szo ści warstw wodono śnych s ą rz ędu od 6 do 26 m. W wi ększo ści s ą to wody subartezyjskie o maksymalnym ci śnieniu dochodz ącym do 490 kPa. Jedynie w rejonie Nowego w dwóch studniach, na gł ęboko ści 59,5 i 64,7 m, zwierciadło wody ma charakter swobodny. Wydajno ści studni s ą nieco wi ększe ni Ŝ w poziomie górnym i wynosz ą 5,2-90 m 3/h, średnio 29,8 m 3/h, a depresje s ą rz ędu 1-12 m, średnio 3,5 m. Piaski i Ŝwiry wodono śne tego poziomu s ą lepiej przepuszczalne ni Ŝ poziomu górnego, ich współ- czynniki filtracji wynosz ą 2,5-329 m/dob ę. Obszar dolinny charakteryzuje si ę wyst ępowaniem na ogół jednego poziomu wodono- śnego zalegaj ącego od gł ęboko ści 0,7 do 26,0 m, maksymalnie do 40,0 m. Mi ąŜ szo ść warstw wodono śnych wynosi 4-16 m. Wst ępuj ą tu wody zarówno o zwierciadle swobodnym jak i subartezyjskie o maksymalnym ci śnieniu 174 kPa. Wydajno ści studni kształtuj ą si ę na poziomie 5,7-70 m 3/h, a depresje 0,4-5,3 m. S ą to na ogół utwory o dobrej przepuszczalno ści, ich współczynnik filtracji wynosi 5-60 m/dob ę. Wyst ępowanie dolnego poziomu wodono śnego stwierdzono jedynie w dolinie Wisły, w pobli Ŝu Tryla. Uj ęto tu górn ą cz ęść warstwy wodono śnej o bardzo korzystnych parame- trach hydrogeologicznych. Wyst ępuje ona na gł ęboko ści 49 m i zwi ązana jest z osadami flu- wioglacjalnymi zlodowace ń środkowopolskich. Warstwa ta nie została przewiercona - jej mi ąŜ szo ść przekracza 26 m. Wydajno ść studni eksploatacyjnej osi ąga warto ść 125 m 3/h, przy depresji 5,3 m. Współczynnik filtracji wynosi 20,4 m/dob ę. W cz ęś ci południowo-wschodniej arkusza Nowe znajduje si ę czwartorz ędowy zbiornik wód podziemnych (GZWP) - nr 129, o nazwie dolina rzeki dolna Osa. Obszar tego zbiornika podlega warunkom najwy Ŝszej ochrony (ONO), a jego otulina - wysokiej ochronie (OWO) (fig. 3). Wody omawianego pi ętra czwartorz ędowego nale Ŝą przewa Ŝnie do wód słodkich i na ogół średnio twardych, sporadycznie s ą mi ękkie lub twarde. Sucha pozostało ść mie ści si ę w przedziale 117-806 mg/dm 3, średnio 370 mg/dm 3. W rejonie Dragacza i Lubienia jej war- to ść jest podwy Ŝszona. Średnie st ęŜ enie zwi ązków Ŝelaza wynosi 3 mg/dm 3 i waha si ę od 0,0 do 15 mg/dm 3 w dolinie Wisły, a na wysoczy źnie w dolnej warstwie wodono śnej jest ono na

15 ogół wi ększe. Wysokie st ęŜ enia Ŝelaza nie zawsze zwi ązane s ą z wysokimi st ęŜeniami manganu. Zawarto ść manganu mie ści si ę w przedziale od 0,0 do 0,44 mg/dm 3, a średnia jego war- to ść wynosi 0,2 mgMn/dm 3. Zawarto ści jonów chlorków i siarczanów nie przekraczaj ą do- 3 3 puszczalnych st ęŜ eń. Średnie warto ści wynosz ą odpowiednio 29 mgCl/dm i 19 mgSO2/dm . Podwy Ŝszone warto ści chlorków spowodowane s ą zanieczyszczeniami zwi ązanymi z rolniczym wykorzystaniem terenu w rejonie Tryla (153 mgCl/dm 3) i M ątw (120 mgCl/dm 3). Azot azota- nowy z reguły nie przekracza 1 mgN/ dm 3 ( średnio 0,1 mg N/ dm 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Nowe na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A.S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO); 3 – granica GZWP w o środku poro- wym, 4 – wi ększe jeziora Numer, nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 129 – dolina rzeki dolna Osa, czwartorz ęd (Q); 130 – zbiornik rzeki dolna Wda, czwartorz ęd (Q); 131 – zbiornik mi ędzymorenowy Chełmno, czwartorz ęd (Q)

Na omawianym arkuszu znajduje si ę czterna ście uj ęć wód podziemnych, których wydajno ść eksploatacyjna jest wi ększa od 25 m 3/h. Najwi ększe z nich, składaj ące si ę z trzech studni wierconych, to uj ęcie w Nowem o zasobach eksploatacyjnych 165 m 3/h. Uj ęcia komu- nalne w Trylu, Warlubiu, B ąkowie i Grupie maj ą zasoby eksploatacyjne powyŜej 100 m3/h.

16 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździer- nika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 206 – Nowe, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

17 Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 206- dian) obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Nowe w glebach na dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra arkuszu 206- Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Nowe Metale N=7 N=7 N=6522 Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa 1) <1 mm Grupa A ę ść Gł boko (m p.p.t.) Mineralizacja 0,0-0,3 0-2 HCl (1:4) As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 3-49 17 25 Cr Chrom 50 150 500 <1-9 2 5 Zn Cynk 100 300 1000 9-57 21 31 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <1 Co Kobalt 20 20 200 <1-4 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1-9 2 3 Ni Nikiel 35 100 300 <2-11 4 3 Pb Ołów 50 100 600 <5-13 8 8 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-0,10 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 206-Nowe 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 7 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B - grunty zaliczone do u Ŝyt ków rolnych ą Hg Rt ęć 7 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 206-Nowe do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy-

18 fikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści pierwiastków: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, rt ęci i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą war- to ść mediany wykazuje jedynie zawarto ść niklu. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po średnio na zdrowie człowieka. W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi, jest za- trzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ą- cych do wód powierzchniowych. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

19 Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05. 2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 * - ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** - MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wyko-

20 nano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Radodzierz. Osady te charakteryzuj ą si ę nieznacznie podwy Ŝszon ą zawarto ści ą potencjalnie szkodliwych pierwiastków w porównaniu do warto ści ich tła geochemicznego, ale s ą ni Ŝsze od ich dopusz- czalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia M Ś, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy- Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne (tabela 5). Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Radodzierz Pierwiastek 2001 r. Arsen (As) 9 Chrom (Cr) 8 Cynk (Zn) 84 Kadm (Cd) 0,8 Mied ź (Cu) 12 Nikiel (Ni) 6 Ołów (Pb) 47 Rt ęć (Hg) 0,105 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994).

21 Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ść dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego s ą silnie zró Ŝnico- wane i wahaj ą si ę od około 18 nGy/m 3 w północnej cz ęś ci profilu do 35-40 nGy/h w cz ęś ci południowej. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą wy Ŝsze i do ść zró Ŝnicowane, waha- jące si ę w granicach od około 30 do ponad 55 nGy/h. Warto ść średnia na tym profilu wynosi około 42 nGy/h, jest wi ęc istotnie wy Ŝsza od średniej obliczonej dla Polski, wynosz ącej 34,2 nGy/h. Takie zró Ŝnicowanie warto ści promieniowania gamma na obszarze opisywanego arkusza zwi ązane jest z do ść du Ŝą zmienno ści ą budowy geologicznej powierzchni terenu. Północna i zachodnia cz ęść arkusza jest zbudowana w piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych zlodowace ń północnopolskich i obszary te cechuj ą niskie wartości dawki promieniowania gamma, wynosz ące około 20 nGy/h. W południowo-zachodnim kra ńcu arkusza oraz na obszarze od Warlubia do Bzowa wyst ępuj ą płaty glin zwałowych, które charakteryzuj ą si ę dawkami promieniowania gamma w granicach 30-40 nGy/h. Najwy Ŝszymi dawkami promieniowania, si ęgaj ącymi 60 nGy/h, charakteryzuj ą si ę osady zdeponowane w dolinie Wisły, wy- kształcone w postaci namułów, mułków, iłów i mad rzecznych. Wyst ępuj ą one w postaci sze- rokiego pasa wzdłuŜ wschodniej kraw ędzi opisywanego arkusza.

22 206W PROFIL ZACHODNI 206E PROFIL WSCHODNI i. . aicyzzna lb iriskm promien pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. (na osi rz osi (na ę dnych – opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis – dnych 23 23

iotwórczymi na obszarze arkusza Nowe Nowe arkusza obszarze na iotwórczymi

St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w granicach od około 1,5 do 6 kBq/m 2. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te wahaj ą si ę w granicach od około 0,5 do ponad 4 kBq/m 2. Generalnie s ą to warto ści niskie, charaktery- styczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wy Ŝej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfi- kacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki geologiczno-in Ŝynierskie; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obrębie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 6; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna).

24 Tabela 6 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowania odpadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik filtra- Rodzaj grun- [m] cji k [m/s] tów N – odpady niebezpieczne ≥5 ≤1⋅10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤1⋅10 -9 O – odpady oboj ętne ≥1 ≤1⋅10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Do materiałów archiwalnych dołączono map ę dokumentacyjn ą z lokalizacja wybranych otworów, których profile geologiczne dokumentuj ą obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Nowe Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Chmielowska, 1997). Stopień zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracji warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń, czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest pa- rametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropologiczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współpracowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze arkusza Nowe bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania wszystkich ty- pów składowisk odpadów podlegają: − tereny le śne (o powierzchni powy Ŝej 100 ha) zajmuj ące około 40% powierzchni arkusza i wyst ępuj ące w północnej jego cz ęś ci, − proponowany obszar Natura 2000 „Bory Tucholskie” (PLB 220009) w północno- zachodniej cz ęś ci analizowanego terenu, „Krzewiny” (PLH 040022) na południe od Jeziora Radodzierz oraz „Dolina Dolnej Wisły” (PLB 040003) – wschodni rejon arkusza,

25 − istniej ące rezerwaty przyrody: „Jezioro Udzierz”, „Ku źnica”, „Osiny”, „Jezioro Flet- nowskie”, − jeziora: Udzierz, M ątasek, Rumała, Radodzierz, Ł ąkosz, Czarne, Zawada, Rybno Du- Ŝe, Płochoci ńskie, Krokwiki Wielkie i Krokwiki Małe oraz szereg mniejszych jezior rozrzuconych w obr ębie arkusza nazwanych i bezimiennych, − obszary poło Ŝone w strefie do 250 m od: mis jezior, rzek, wci ętych cieków, terenów podmokłych i bagiennych, w tym ł ąk pochodzenia organicznego, terenów źródlisko- wych ( źródeł, wycieków i wysi ęków wody), − wytopiskowe obni Ŝenia terenu, wypełnione holoce ńskimi osadami organicznymi (torfy, namuły organiczne, piaski humusowe, gytie), − doliny rzek i potoków w obr ębie tarasów holoce ńskich zalewowych, − tereny o nachyleniu powy Ŝej 10 o (kraw ędzie wysoczyzny o nachyleniu stoków od 15% do 20%), − tereny o zwartej, g ęstej zabudowie w obr ębie miast oraz miejscowo ści b ędących sie- dzibami władz gmin (Nowe, Warlubie oraz Je Ŝewo i Dragacz na terenie arkuszy s ą- siednich lecz w bliskim sąsiedztwie omawianego arkusza), − tereny b ędące w gestii wojska (poligony) (południowy rejon arkusza).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wisk odpadów oboj ętnych Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów zajmuj ą około 90% powierzchni arkusza. Pozostały teren stanowi ą preferowane obszary lokalizacji składowisk odpadów (około 7%) oraz obszary nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na którym mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej (około 1% powierzchni). Obszary nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej zwi ązane s ą z wyst ępowaniem piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych (sandrowych) fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Osady te charakteryzuj ą si ę zmienn ą mi ąŜ szo ści ą. W rejonie Płochocinka osi ągaj ą one 2 m, a mi ędzy Zdrojewem a Morgami Górnymi ich mi ąŜ- szo ść waha si ę od 0,4 m do 3,5 m. W pobli Ŝu Zdrojewa zalegaj ą na prawie 6,0 m warstwie mułków. S ą to osady w przewadze drobnoziarniste, jasno Ŝółte, w stropowej partii silnie pylaste. Na terenie arkusza Nowe wymagania dla składowania odpadów oboj ętnych (zgodnie z tabel ą 6) spełniaj ą obszary wyst ępowania glin zwałowych stadiału głównego fazy poznań- skiej zlodowace ń północnopolskich. Osady te nie stanowi ą ci ągłego poziomu, lecz wyst ępuj ą w formie rozległego płatu w centralnej cz ęś ci arkusza oraz dwóch mniejszych na północnym

26 wschodzie i południowym zachodzie. Północno-zachodni skraj arkusza pokrywaj ą gliny zwa- łowe fazy pomorskiej stadiału głównego zlodowace ń północnopolskich, które kontynuuj ą si ę na teren arkusza Skórcz (Listkowska, 1982). Gliny zwałowe fazy pozna ńskiej przechodz ą na teren arkusza Osie (205) (Prusak i in., 2006). Te same gliny zwałowe fazy pozna ńskiej kontynuuj ą si ę w kierunku południowym na teren arkusza Grudzi ądz-Rudnik (Maksiak, 1981). S ą to gliny piaszczyste, ilaste, zwi ęzłe, Ŝółtobr ązowe, ze Ŝwirkami i otoczakami skał krystalicz- nych o średnicy do 5 cm. W stropowej cz ęś ci s ą odwapnione, ni Ŝej wapniste. Miejscami w glinach wyst ępuj ą wkładki piasków drobnoziarnistych. Mi ąŜ szo ść glin jest zmienna i wynosi od kilku do kilkunastu metrów. Na południowy-wschód od Warlubia mi ąŜ szo ść glin zmniejsza si ę do około 2 m, a spod nich wyłaniaj ą si ę piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Za- znaczono tutaj zmienne warunki izolacyjne podło Ŝa. W pobli Ŝu Bzowa znacznej mi ąŜ szo ści pakiet gliny zwałowej (powy Ŝej 25 m) przewarstwiony jest 1,0 m warstw ą piasków drobnoziarnistych. Na obszarze arkusza Nowe gliny zwałowe fazy pomorskiej wyst ępuj ą na niewielkim obszarze na powierzchni terenu w okolicach Nowego. S ą to gliny ilaste, plastyczne, miejscami piaszczyste z niewielk ą ilo ści ą głazików, Ŝółtobr ązowe odwapnione w stropie, wapniste w sp ągu. Mi ąŜ szo ść ich waha si ę od około 3,0 m do około 10 m. Miejscami le Ŝą one bezpo- średnio na glinach zwałowych fazy pozna ńskiej, bez wyra źnie zaznaczonej rozdzielno ści. W wyznaczonych obszarach główne znaczenie u Ŝytkowe ma czwartorz ędowe pi ętro wodono śne, a dokładnie poziom mi ędzyglinowy, który zwi ązany jest z piaskami wodnolo- dowcowymi wyst ępuj ący w sposób ci ągły na gł ęboko ści od 15 m do 50 m. Ich średnia mi ąŜ- szo ść wynosi około 17 m. Zwierciadło wody ma charakter naporowy. Wysoko ść ci śnienia jest niewielka, rz ędu kilku metrów. W obszarach predysponowanych do lokalizacji składowisk odpadów, stopie ń zagro Ŝe- nia wód poziomów u Ŝytkowych jest w wi ększo ści bardzo niski. Niski stopie ń zagro Ŝenia wyznaczono na północy w pobli Ŝu Milewa oraz na południowym zachodzie mi ędzy Je Ŝewem a Taszewem (Chmielowska, 1997). Wyst ąpienia glin zwałowych fazy pozna ńskiej i pomorskiej stanowi ą potencjalne obszary do składowania jedynie odpadów oboj ętnych. W ich granicach zaznaczono na mapie rów- nie Ŝ obszary o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych naturalnej bariery geologicznej, w przypadkach przykrycia jej warstw ą osadów piaszczystych i piaszczysto-Ŝwirowych o mi ąŜ szo ści do 2,0 m. Obszary o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych zajmuj ą niewielkie powierzchnie w okolicach miejscowości Milewo, Pastwisko, Kurzajewo, Płochocinek, Warlubie, Je Ŝewo i Taszewo. Lokalizacja ich w granicach składowisk odpadów oboj ętnych

27 wymaga przeprowadzenia szczegółowych bada ń geologicznych, maj ących na celu ustalenie mi ąŜ szo ści warstwy izolacyjnej i jej pokrywy. W obr ębie POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) wy- ró Ŝnione na podstawie warunkowych ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących z przyj ętych obszarów ochrony: b – zabudowy mieszkaniowej, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego. Warunkowe ograniczenia dla składowania odpadów obojętnych ze wzgl ędu na zabudo- wę mieszkaniow ą wyznaczono w odległo ści 1 km od zwartej zabudowy miasta Nowe oraz Warlubia i Je Ŝewa – siedzib urz ędów gmin. Natomiast warunkowe ograniczenia ze wzgl ędu na ochron ę przyrody dla Zespołu Parków Krajobrazowych Nadwi śla ńskiego i Chełmi ńskiego oraz Obszaru Chronionego Krajobrazu Wschodni Borów Tucholskich obejmuj ą tereny połoŜone na południe od Nowego, okolice Warlubia, Płochocina i Płochocinka oraz Rulewa i Bzowa. Ograniczenia te nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów, lecz powinny rozpatrywane by ć indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami nadzoru budowlanego, ochrony przyrody i konserwatorem zabytków.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na obszarze arkusza Nowe nie wyznaczono obszarów spełniaj ących wymagania do lokalizacji składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych) oraz odpa- dów niebezpiecznych. W obszarze mo Ŝliwej lokalizacji składowisk nie wyst ępuj ą w warstwie przypowierzch- niowej oraz do gł ęboko ści 10 m osady, które spełniaj ą wymagania izolacyjno ści podło Ŝa, okre ślone dla naturalnych barier geologicznych wymienionych typów składowisk. Pakietów izolacyjnych odpowiednich dla składowania wy Ŝej wymienionych typów odpadów, nie stwierdzono tak Ŝe w profilach otworów wiertniczych.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk W granicach arkusza Nowe wskazano tylko obszary do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych, w których naturaln ą barier ę geologiczn ą stanowi ą gliny zwałowe. Wi ększo ść z tych obszarów charakteryzuje si ę korzystnymi warunkami geologiczno-hydrogeologicznymi, ze względu na mi ąŜ szo ść warstwy izolacyjnej, jednorodno ść jej wykształcenia i gł ęboko ść zalegania zwierciadła wód podziemnych. Najkorzystniejsze warunki dla obszarów predysponowa-

28 nych do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych w oparciu o analiz ę profili otworów znajduj ą si ę na północny zachód od miejscowo ści Bzowo i na południe od Warlubia. Natural- ną warstw ę izolacyjn ą tworz ą tu zalegaj ące bezpo średnio pod gleb ą gliny zwałowe o mi ąŜ- szo ści 8,5 m i dodatkowo nie ma tu Ŝadnych ogranicze ń warunkowych.

Wyrobiska poeksploatacyjne W granicach omawianego arkusza, na terenach nieobj ętych zakazem bezwzgl ędnym lokalizowania składowisk, nie stwierdzono wyst ępowania wyrobisk po eksploatacji kopalin, które mogłyby by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów pod warunkiem wykorzystania naturalnej lub stworzenia sztucznej bariery izolacyjnej. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko dla składowania odpadów lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorszy ć stan śro- dowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mog ą by ć u Ŝyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje wi ęc zarówno wybrane aspekty odporno ści śro- dowiska jak i zapis istotnych wska źników zanieczyszcze ń, do których dostosowane powinny by ć szczegółowe rozwi ązania w zakresie zarz ądzania przestrzeni ą.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Nowe okre ślono z pomini ęciem: zespołu parków krajobrazowych, rezerwatów przyrody, kompleksów le śnych, gleb chronionych dla rolniczego u Ŝytkowania klas I-IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, tere- nów mi ędzywala Wisły, zwartej zabudowy miasta Nowe oraz złó Ŝ. Analiz ą warunków podło- Ŝa budowlanego obj ęto około 10% powierzchni arkusza. Wyró Ŝniono dwa rodzaje obszarów, o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo.

29 Obszary o warunkach korzystnych zwi ązane s ą z wyst ępowaniem gruntów spoistych, zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntów niespoistych średnio zag ęszczo- nych, gdzie gł ęboko ść zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. Warunki korzystne dla budownictwa zwi ązane s ą z wyst ępowaniem osadów plejstoce ńskich kompleksu glin zwa- łowych i fluwioglacjalnych utworów piaszczysto-Ŝwirowych. Pierwsze z nich reprezentowane są przez glin ę piaszczyst ą, podrz ędnie pylast ą i zwi ęzł ą o konsystencji twardoplastycznej i półzwartej oraz piaski gliniaste osadzone w fazie pozna ńskiej zlodowace ń północnopol- skich. Grunty spoiste zlodowace ń północnopolskich s ą małoskonsolidowane i nieskonsolido- wane co rzutuje na obni Ŝenie warto ści parametrów geotechnicznych (Kaczy ński, Trzci ński, 2000). Grunty tego typu wyst ępuj ą na północny zachód od Nowego, w rejonie Płochocinka i na południe od Je Ŝewa. Do osadów wodnolodowcowych naleŜą piaski ró Ŝnej granulacji i piaski ze Ŝwirem fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Buduj ą one stref ę przypo- wierzchniow ą wysoczyzny poło Ŝonej w zachodniej i północnej cz ęś ci arkusza. Utwory te wyst ępuj ą w stanie średniozag ęszczonym i zag ęszczonym. Do kolejnej grupy gruntów o korzystnych warunkach budowlanych nale Ŝą plejstoce ńskie piaski i Ŝwiry sto Ŝka napływowego pra-rzeki M ątawy, poło Ŝone na północ od Grupy oraz podobne utwory tarasów Wisły w okolicy Fletnowa, Grupy i Dolnej Grupy. Omawiane utwory nale Ŝą do średniozag ęszczonych i zag ęszczonych gruntów niespoistych. Obszary o warunkach niekorzystnych charakteryzuj ą si ę obecno ści ą gruntów słabono- śnych i wyst ępowaniem zwierciadła wody gruntowej na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m od powierzchni terenu. Stanowi ą one prawie połow ę obszaru poddanego ocenie. Stwierdzono je na tarasach zalewowych doliny Wisły oraz M ątawy i ich dopływów, w okolicach rynien subglacjalnych, licznych obni Ŝeń bezodpływowych oraz wokół jezior. Warunki niekorzystne zwi ą- zane s ą z wyst ępowaniem gruntów słabono śnych: organicznych, plastycznych i mi ękkopla- stycznych spoistych oraz niespoistych (sypkich) w stanie lu źnym. Grunty organiczne to torfy i namuły, cz ęsto le Ŝą ce na gytiach, którym towarzysz ą słabono śne grunty spoiste, takie jak plastyczne i mi ękkoplastyczne osady zastoiskowe, gliny pylaste i pyły oraz lu źne grunty niespoiste wykształcone jako piaski pylaste, drobne i średnie. W obszarze akumulacji organicz- nej zachodzi mo Ŝliwo ść wyst ąpienia wód agresywnych wzgl ędem betonu i stali. Istnieje wi ęc konieczno ść wykonywania wła ściwych bada ń. Cech ą charakterystyczn ą omawianego terenu jest wyst ępowanie południkowo uło Ŝonych rynien subglacjalnych o długo ści kilku kilome- trów. Posiadaj ą one strome zbocza, płaskie dna i wypełnione s ą gruntami słabono śnymi wy- syconymi wod ą. Poło Ŝone s ą one w pobli Ŝu Fletnowa, Jezior Zawada i Krokwiki Wielkie. Lu źne grunty niespoiste wyst ępuj ą tak Ŝe w obszarach zalegania piasków eolicznych i wy-

30 dmowych. Piaski tego typu znajduj ą si ę na całym obszarze arkusza i zwi ązane s ą z sandrem i wy Ŝszymi tarasami rzecznymi. Utwory wydmowe podlegaj ące ocenie poło Ŝone s ą na północ i wschód od Grupy. Niekorzystne dla budownictwa s ą zbocza nachylone powy Ŝej 12%. Wyst ępowanie ob- szarów o takich nachyleniach zwi ązane jest ze stromymi stokami wysoczyzny rozci ętej gł ę- bokimi w ąwozami. Ma to miejsce na wschód od Dubielna oraz na wschód i południe od Je- ziora Płochoci ńskiego, gdzie wyst ępuj ą zbocza o predyspozycjach do powstawania osuwisk. Ze wzgl ędu na niewielki zasi ęg istniejących osuwisk nie zaznaczono ich na terenie arkusza. Natomiast obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych obejmuj ą zbocza doliny o zró Ŝnicowanej i zmiennej budowie geologicznej. Niewaloryzowane nadzalewowe tarasy Wisły i M ątawy zbudowane z średniozag ęsz- czonych piasków i Ŝwirów rzecznych, gdzie gł ęboko ść zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. nale Ŝą do obszarów o korzystnych warunkach dla budownictwa. Tarasy zale- wowe, gdzie wyst ępuj ą holoce ńskie iły, mułki i piaski, b ędące gruntami słabono śnymi wysy- conymi wod ą, maj ą warunki niekorzystne dla budownictwa.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Nowe kompleksy le śne zajmuj ą ponad 70% powierzchni i grupuj ą si ę w jego zachodniej cz ęś ci. Dominuje tu bór świe Ŝy, w mniejszej ilo ści bór mieszany, a wzdłu Ŝ cieków wyst ępuj ą ł ęgi olszowo-jesionowe. W skład drzewostanu wchodz ą sosna, dąb, grab, brzoza brodawkowa i świerk. Gleby chronione dla rolniczego u Ŝytkowania klas I-IVa stanowi ą około 20% powierzchni obszaru arkusza. Du Ŝe ich kompleksy zwi ązane s ą z gliniastym podło Ŝem wysoczyzny morenowej oraz wyst ępuj ą na podło Ŝu utworów ilasto-mułkowych tarasów zalewowych Wisły. S ą to gleby brunatne, czarne ziemie i mady. Podmokłe obni Ŝenia wzdłu Ŝ cie- ków, w otoczeniu jezior i na tarasie zalewowym Wisły s ą miejscem wyst ępowania ł ąk na glebach pochodzenia organicznego. Najwi ększy ich płat znajduje si ę w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza na północ od Średniej Huty w rejonie Bagna DuŜego. Tereny zieleni urz ądzonej parki i ogrody działkowe zaznaczono w granicach Nowego oraz w s ąsiedztwie Warlubia. Ochron ą przyrody i krajobrazu obj ęta jest wi ększa cz ęść obszaru arkusza. We wschodniej cz ęś ci znajduje si ę fragment Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmi ńskiego i Nadwi- śla ńskiego, który utworzono w 2005 roku na powierzchni 55 642 ha. Park kontynuuje si ę na arkuszu Skórcz (na północy) oraz Grudzi ądz-Rudnik (na południu). Celem Parku jest zacho-

31 wanie unikalnego środowiska przyrodniczego, swoistych cech krajobrazu oraz warto ści kultu- rowych. Dolina tworzy zró Ŝnicowany i malowniczy krajobraz, gdzie spotka ć mo Ŝna zło Ŝony układ ekosystemów wodnych, du Ŝą ró Ŝnorodno ść gatunkow ą ro ślin i zwierz ąt, w tym wiele gatunków gin ących. Wyst ępuje tu tracz nurog ęś , dobre warunki do rozwoju znalazł derkacz, gatunek zagro Ŝony wygini ęciem, wydra zwi ązana jest ze starorzeczami, orzeł bielik ma miejsca Ŝerowania i bytowania, a z innych gatunków obj ętych ochron ą nale Ŝy równie Ŝ wymieni ć tro ć w ędrown ą. Południowy i zachodni teren arkusza zajmuje wschodni Obszar Chronionego Krajobra- zu Borów Tucholskich, który kontynuuje si ę na obszarach s ąsiednich. Powołano go w 1999 roku. Posiada on powierzchni ę 26 140 ha, a ochronie podlega teren o mało zniekształconym środowisku, z du Ŝym udziałem kompleksów le śnych i wód powierzchniowych. Na północy arkusza znajduje si ę niewielki fragment utworzonego w 1994 roku Obszaru Chronionego Krajobrazu Borów Tucholskich. Wyst ępuje on tak Ŝe na terenie arkusza Skórcz, a jego całkowita powierzchnia wynosi 66 833,4 ha. Został on utworzony w celu zachowania warto ści: przyrodniczych, historycznych i krajobrazowych. Na wschodnim brzegu Wisły, w pobli Ŝu miasta Nowe, poło Ŝony jest niewielki wycinek Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Kwidzy ńskiej, który w przewadze znajduje si ę w granicach s ąsiedniego arkusza Gardeja. Utworzony został w 1985 roku, a całkowita jego powierzchnia wynosi 1977 ha, obejmuj ąc mi ędzywale i przywale Wisły. Na obszarze Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmi ńskiego i Nadwi śla ńskiego w 1995 roku utworzono rezerwat krajobrazowy „Jezioro Fletnowskie” o powierzchni 25,21 ha. Ochronie podlega rynna Jeziora Fletnowskiego wraz z przylegaj ącymi: lasami, ba- gnami, wrzosowiskami i gruntami rolnymi. W granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Wschodni Borów Tucholskich poło Ŝone s ą rezerwaty „Osiny” i „Ku źnica”. Rezerwat torfowiskowy „Osiny” powołano w 1962 roku na powierzchni 21,91 ha w celu zachowania śródle- śnego torfowiska wysokiego z ro ślinno ści ą torfowiskowo-bagienn ą: bagnic ą torfow ą, rosicz- ką okr ągłolistn ą i długolistn ą. Natomiast rezerwat le śny „Ku źnica” utworzono w 1965 roku. Jego powierzchnia wynosi 7,27 ha. Chroniony jest tu bór bagienny. Na północ od rezerwatu „Ku źnica”, w obr ębie Obszaru Chronionego Krajobrazu Borów Tucholskich, znajduje si ę rezerwat przyrody typu faunistycznego „Jezioro Udzierz”. Posiada on całkowit ą powierzchni ę 229,88 ha, której cz ęść poło Ŝona jest w granicach s ąsiedniego arkusza Skórcz. Utworzony został w 2000 roku w celu zachowania jeziora z cz ęś ci ą otaczaj ących je szuwarów, torfowisk i ł ąk jako miejsca wyst ępowania zró Ŝnicowanej gatunkowo i ilo ściowo ornitofauny.

32 W granicach arkusza wyst ępuj ą 23 pomniki przyrody Ŝywej. W śród nich znajduj ą si ę cztery aleje przydro Ŝne z przewag ą drzew lipowych, kasztanowcowych i d ębowych. Drzewa pomnikowe to głównie d ęby szypułkowe i lipy drobnolistne. Spotyka si ę równie Ŝ robinie grochodrzew, buki zwyczajne, głogi jednoszyjkowe oraz grusz ę poln ą. Na terenie arkusza w 2004 roku utworzono trzydzie ści dziewi ęć u Ŝytków ekologicznych. T ą form ą ochrony obj ęte s ą bagna, ł ąki i pastwiska. Zajmuj ą one niewielkie powierzchnie w granicach od 0,12 do 3,02 ha, a pi ęć zajmuje obszary powy Ŝej 5 ha. Przy drodze ł ącz ą- cej Borowy Młyn z Płochocinem utworzono siedem, s ąsiaduj ących ze sob ą, u Ŝytków ekologicznych, zaznaczonych jedn ą powierzchni ą. Najwi ększy u Ŝytek ekologiczny, o powierzchni 77,25 ha poło Ŝony jest na południe od Jeziora Radodzierz. Zestawienie rezerwatów, pomni- ków przyrody i u Ŝytków ekologicznych zawiera tabela 7. Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie 1 2 3 4 5 6 Osiek Fn – „Jezioro Udzierz” 1 R Mątasek 2000 Starogard Gda ński (229,88) Warlubie L – „Ku źnica” 2 R Głodowo 1965 Świecie (7,27) Warlubie T – „Osiny” 3 R Osiny 1962 Świecie (21,91) Dragacz K – „Jezioro Fletnowskie” 4 R Fletnowo 1995 Świecki (25,21) Warlubie 5 P Blizawy 1995 PŜ – lipa szerokolistna Świecie Milewo Nowe 6 P 1991 PŜ – 2 d ęby szypułkowe (w parku) Świecie PŜ – 4 lipy drobnolistne, 4 d ęby Milewo Nowe 7 P 1991 szypułkowe, 2 kasztanowce (w parku) Świecie zwyczajne PŜ – jednostronna aleja drzew Nowe 8 P Milewo 1991 pomnikowych: 36 lip drobno- Świecie listnych Bochlin Szlache- Nowe PŜ – topola czarna (brodawko- 9 P 1991 cki Świecie wata) Bochlin Szlache- Nowe 10 P 1991 PŜ – 5 buków zwyczajnych cki Świecie Nowe 11 P Nowe 1991 PŜ–2 robinie grochodrzew Świecie PŜ – aleja drzew pomnikowych: 63 kasztanowce zwyczajne, Nowe 12 P Ko ńczyce-Tryl 1991 6 klonów zwyczajnych, 5 lip Świecie drobnolistnych, 19 jesionów wyniosłych, d ąb szypułkowy Warlubie 13 P Płochocin 1993 PŜ – 2 głogi dwuszyjkowe Świecie Warlubie PŜ – d ąb szypułkowy, lipa 14 P Bąkowski Młyn 1992 Świecie drobnolistna

1 2 3 4 5 6 Warlubie 15 P Warlubie 1991 PŜ – lipa drobnolistna „Bona” Świecie PŜ – aleja drzew pomnikowych: Warlubie 22 dęby szypułkowe, 10 jesio- 16 P Warlubie 1991 Świecie nów wyniosłych, 4 d ęby bez- szypułkowe, 1 klon zwyczajny Warlubie 17 P Warlubie 1991 PŜ–2 d ęby szypułkowe Świecie PŜ – d ąb szypułkowy, lipa Bąkowo Warlubie 18 P 1991 drobnolistna, buk zwyczajny, (w parku) Świecie buk zwyczajny odmiana zwisła Bąkowo Warlubie PŜ – 3 d ęby szypułkowe 19 P 1991 (w parku) Świecie „D ęby B ąkowskie” Warlubie 20 P Bąkowo 1991 PŜ – 2 d ęby szypułkowe Świecie Warlubie 21 P Bąkowo 1991 PŜ – 6 d ębów szypułkowych Świecie PŜ – aleja drzew pomnikowych: Mątawy – Wiel- Nowe 160 lip drobnolistnych, 12 je- 22 P 1991 kie Zaj ączkowo Świecie sionów wyniosłych, 2 d ęby szy- pułkowe, kasztanowiec* PŜ – 4 buki pospolite odmiana Rulewo Warlubie czerwona, 3 lipy drobnolistne, 23 P 1991 (w parku) Świecie 3 dęby szypułkowe, 3 klony zwyczajne, platan klonolistny Warlubie 24 P Bzowo 1991 PŜ – grusza polna Świecie Dragacz 25 P Fletnowo 1991 PŜ – d ąb szypułkowy Świecie Dragacz 26 P Wielki Lubie ń 1991 PŜ – d ąb szypułkowy Świecie Dragacz 27 P Wielki Lubie ń 1991 PŜ – lipa drobnolistna Świecie Przyny bagno 28 U Nowe 2004 334j Świecie (0,71) Przyny bagno 29 U Nowe 2004 335d Świecie (3,02) Mątasek Warlubie bagno 30 U 2004 138g Świecie (12,28) Krzewiny Warlubie pastwisko 31 U 2004 183b Świecie (0,62) Krzewiny Warlubie pastwisko 32 U 2004 183c Świecie (0,71) Krzewiny Warlubie pastwisko 33 U 2004 183d Świecie (1,47) Krzewiny Warlubie bagno 34 U 2004 182h Świecie (6,29) Ku źnica Warlubie pastwisko 35 U 2004 192c Świecie (2,73) Ku źnica Warlubie pastwisko 36 U 2004 192i Świecie (2,47) Krzewiny Warlubie bagno 37 U 2004 209n Świecie (77,25) Borowy Młyn Warlubie bagno 38 U 2004 237n Świecie (0,47) Borowy Młyn Warlubie pastwisko 39 U 2004 237o Świecie (0,23)

1 2 3 4 5 6 Borowy Młyn Warlubie bagno 40 U 2004 265f Świecie (1,50) Borowy Młyn Warlubie bagno 41 U 2004 265l Świecie (1,42) Borowy Młyn Warlubie pastwisko 42 U 2004 264i Świecie (1,98) Borowy Młyn Warlubie bagno 43 U 2004 263d Świecie (15,17) Borowy Młyn Warlubie pastwisko 44 U 2004 263f Świecie (1,63) Borowy Młyn Warlubie łąka 45 U 2004 263i Świecie (0,82) Borowy Młyn Warlubie łąka 46 U 2004 263m Świecie (0,57) Borowy Młyn Warlubie łąka 47 U 2004 263n Świecie (0,56) Borowy Młyn Warlubie pastwisko 48 U 2004 263o Świecie (0,63) Borowy Młyn Warlubie łąka 49 U 2004 263p Świecie (0,56) Borowy Młyn Warlubie bagno 50 U 2004 280r Świecie (3,00) Warlubie Warlubie bagno 51 U 2004 289r Świecie (4,33) Pi ęć morgi Je Ŝewo bagno 52 U 2004 136b Świecie (1,53) Pi ęć morgi Je Ŝewo łąka 53 U 2004 136a Świecie (7,08) Bąkowo Warlubie bagno 54 U 2004 326k Świecie (2,60) Pi ęć morgi Je Ŝewo łąka 55 U 2004 156a Świecie (2,06) Pi ęć morgi Je Ŝewo bagno 56 U 2004 152d Świecie (1,26) Bojanowo Dragacz bagno 57 U 2004 21r Świecie (1,30) Bojanowo Dragacz bagno 58 U 2004 21w Świecie (0,33) Bojanowo Dragacz łąka 59 U 2004 21z Świecie (1,67) Taszewo Je Ŝewo bagno 60 U 2004 70i Świecie (2,40) Taszewo Je Ŝewo bagno 61 U 2004 71t Świecie (1,28) Taszewo Je Ŝewo bagno 62 U 2004 69j Świecie (0,40) Taszewo Je Ŝewo bagno 63 U 2004 69f Świecie (1,08) Dubielno Je Ŝewo bagno 64 U 2000 91f Świecie (1,82) Huta Je Ŝewo bagno 65 U 2004 107a Świecie (0,75) Dolna Grupa Dragacz pastwisko 66 U 2004 72i Świecki (0,12)

Rubryka 2: R – rezerwat, P − pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaje rezerwatu: L – le śny, Fn – faunistyczny, T – torfowiskowy, K – krajobrazowy; rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej; * – aleja cz ęś ciowo na arkuszu s ąsiednim

35 Według tworzonej europejskiej sieci ekologicznej ECONET w zachodniej cz ęś ci omawianego arkusza poło Ŝony jest fragment mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego - Obszar Borów Tucholskich oraz wycinek mi ędzynarodowego korytarza ekologicznego - Kwidzy ński Dolnej Wisły (wschodni rejon arkusza) (fig 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Nowe na tle systemu ECONET wg A. Liry (1998) System ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 11M –Borów Tucholskich; 2 – korytarze ekologiczne o znaczeniu mi ędzynarodowym, ich numer i nazwa: 2m – Kwidzy ński Dolnej Wisły, 6m – Pojezierza Iławskiego, 14m – Fordo ński Dolnej Wisły; 3 –korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 17k – Wdy; 4 – wi ększe jeziora

Na omawianym obszarze znajduj ą si ę tak Ŝe obszary przyrodniczo chronione w ramach systemu Natura 2000. Z listy rz ądowej jest to obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO) Doli- na Dolnej Wisły PLB 040003 (tabela 8). Proponowane do obj ęcia ochron ą (lista pozarz ądowa) s ą specjalne obszary ochrony sie- dlisk (SOO): Krzewiny PLH 040022 i Dolna Wisła PLH 04220033 oraz obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) – Bory Tucholskie PLB 220009.

36 Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa Poło Ŝenie obszaru centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Powierzch- Typ i punktu obszaru Kod nia Lp. obsza- symbol obszaru obszaru ru oznacze- Długo ść Szeroko ść Kod Wojewódz- Gmina (ha) Powiat nia na geogr. geogr. NUTS two miasto* mapie 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 kujawsko- Nowe* świecki Dolina PLO22 pomorskie Nowe PLB Dolnej PLO32 1 A E 184413 N 532914 33 559,04* Dragacz 040003 Wisły PLO21 grudzi ądzki Gru- (P) PLO33 pomorskie dzi ądz* kwidzy ński Sadlinki

Rubryka 2: A – wydzielone OSO (Obszary Specjalnej Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 4: P – Obszar specjalnej ochrony ptaków Rubryka 7: * – powierzchnia całkowita

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Nowe nale Ŝy do jednych z najstarszych terenów osadniczych Polski. Na podstawie archeologicznego zdj ęcia Polski stwierdzono ślady osadnictwa w Nowym i Małym Komórsku, które si ęgaj ą epoki kamiennej. W pobli Ŝu miejscowo ści Osiek, Krusze i Warlubia udokumentowano wielokulturowe osady z ko ńca epoki br ązu. W rejonie Warlubia, Bzowa i Wielkiego Komórska znajduj ą si ę cmentarzyska z epoki Ŝelaza (kultura late ńska i rzymska). Pozostałe stanowiska archeologiczne zwi ązane s ą z osadnictwem z epoki Ŝelaza (pó źny okres halsztacki, late ński i rzymski) oraz reprezentuj ą osadnictwo wiejskie prapolskie i polskie si ę- gaj ące XII wieku. W zachodniej cz ęś ci arkusza, w pobli Ŝu miejscowo ści Średnia Huta, udokumentowano XVII-XVIII- wieczn ą hut ę szkła, która jest zabytkiem archeologicznym. W granicach arkusza zachowały si ę zabytkowe obiekty chronione: sakralne i architek- toniczne, uj ęte w rejestrze wojewódzkiego konserwatora zabytków. Głównym historycznym ośrodkiem tego terenu jest Nowe, stary gród pomorski z pocz ątku XIV wieku, które prawa miejskie uzyskało w 1350 roku. Na uwag ę zasługuje doskonale zachowany układ miasta śre- dniowiecznego oraz mieszcza ńskie kamienice o rokokowym wystroju, obj ęte zabytkowym zespołem architektonicznym. W jego granicach znajduj ą si ę równie Ŝ: fragmenty średnio- wiecznych murów obronnych, fosa i główne skrzydło zamku pokrzy Ŝackiego z połowy XIV wieku. Spo śród zabytków sakralnych Nowego wyró Ŝnia si ę wybudowan ą na przełomie XIV- XV wieku far ę pod wezwaniem Świ ętego Mateusza Apostoła i Ewangelisty, ko ściół pod wezwaniem Świ ętego Maksymiliana Marii Kolbego z pocz ątków XIII wieku oraz XV- wieczn ą kapliczk ę pod wezwaniem Świ ętego Jerzego.

37 Na obszarze arkusza Nowe wyst ępuje niewiele zabytkowych obiektów architektonicz- nych. Poza wymienionymi w kilku miejscowo ściach znajduj ą si ę obiekty sakralne. Nale Ŝą do nich ko ścioły z XVIII i XIX wieku w: Płochocinie, Wielkim Komórsku, Bzowie i Wielkim Lubieniu. Wiatrak z XIX wieku poło Ŝony w północnej cz ęś ci Nowego jest jednym z reliktów osadnictwa holenderskiego na tym terenie. Osadnictwo menonickie z pierwszej połowy XIX wieku reprezentuj ą chaty zaznaczone w Morgach Górnych i Małym Komórsku. Zespoły parkowo-pałacowe z ko ńca XIX wieku mieszcz ą si ę w: Milewie, Ko ńczycach, Płochocinie, B ąkowie i Rulewie. Obiekty te wymagaj ą restauracji. Okres okupacji hitlerowskiej upami ętniaj ą zbiorowe mogiły Ŝołnierzy poległych w 1939 roku i pomordowanych mieszka ńców poło Ŝone w rejonie: Bzowa, Osieka, Warlubia i Pło- chocina

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Nowe poło Ŝony jest w granicach województw: kujawsko-pomorskiego oraz pomorskiego. Ma on charakter rolniczy, w niewielkim stopniu przemysłowy. Najwi ększym o środkiem jest Nowe, licz ące około siedem tysi ęcy mieszka ńców, z dobrze rozwini ętym przemysłem drzewnym i spo Ŝywczo-przetwórczym, zwi ązanym z rolniczym charakterem regionu. Do rozwoju gospodarczego tego terenu przyczyniła si ę budowa autostrady A-1, której odcinek przebiega południkowo przez centraln ą cz ęść arkusza. Lasy i grunty le śne zajmuj ą ponad 70% powierzchni mapy. Najwi ększe kompleksy le- śne wyst ępuj ą w północnej, zachodniej i południowej jej cz ęś ci. Gleby chronione dla u Ŝytko- wania rolniczego klas I-IVa zlokalizowane s ą w okolicach Warlubia, na północ od Nowego, w dolinie Wisły oraz w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ą niewielkie powierzchnie w ró Ŝnych rejonach arkusza. Ochron ą przyrody i krajobrazu obj ęta jest przewa Ŝaj ąca cz ęść terenu. Znajduj ą si ę tu Zespół Parków Krajobrazowych Chełmi ńskiego i Nadwi śla ńskiego oraz Obszary Chronione- go Krajobrazu: Wschodni Borów Tucholskich, Borów Tucholskich i Doliny Kwidzy ńskiej. W ich obr ębie poło Ŝone s ą rezerwaty „Udzierz”, „Ku źnica”, „Osiny” i „Jezioro Fletnowskie”. Ochron ą przyrodnicz ą obj ęte s ą równie Ŝ drzewa o charakterze pomnikowym oraz liczne bagna, ł ąki i pastwiska. Omawiany teren jest ubogi pod wzgl ędem wyst ępowania surowców mineralnych. Wy- nika to z charakteru budowy geologicznej obszaru oraz stopnia rozpoznania geologicznego. Udokumentowano zło Ŝe piasków kwarcowych do betonów komórkowych „Grupa Dolna”, jak

38 dot ąd nieeksploatowane, oraz zło Ŝe piasków „Piaski I” z którego podj ęto wydobycie. Per- spektywy i prognozy na udokumentowanie złó Ŝ kopalin nie s ą du Ŝe. Na arkuszu wskazano tylko jeden obszar prognostyczny torfów o powierzchni mniejszej ni Ŝ 5 ha. W granicach arkusza Nowe wyznaczono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Warunki korzystne dla budownictwa wyst ępuj ą w rejonie miejscowo ści Nowe na północy arkusza oraz w jego centralnej i południowej cz ęś ci, gdzie znajduj ą si ę gliny zwałowe i osady piaszczysto- Ŝwirowe. Warunki niekorzystne dla budownictwa zwi ązane s ą z dolinami Wisły i Mątwy oraz ich dopływów z obni Ŝeniami terenu wokół jezior. Na obszarze arkusza Nowe wyznaczono jedynie obszary mo Ŝliwej lokalizacji składo- wisk odpadów oboj ętnych. Najkorzystniejsze warunki dla ich lokalizacji znajduj ą si ę na za- chód od miejscowo ści Bzowo na północny zachód i na południe od Warlubia. Wyst ępowanie w rejonie Nowego glin ilastych, plastycznych fazy pomorskiej predysponuje ten obszar do wskazania go jako perspektywiczny do rozpoznania pod k ątem lokalizacji składowisk komunalnych. W rejonach mo Ŝliwej lokalizacji składowisk nie wyst ępuj ą osady spełniaj ące wymagania izolacyjno ści podło Ŝa okre ślone dla NBG składowania odpadów komunalnych i niebezpiecznych. Głównym u Ŝytkowym pi ętrem wodono śnym jest pi ętro czwartorz ędowe. Wyró Ŝnia si ę tu dwie jednostki: obszar wysoczyznowy oraz dolinny. Na omawianym obszarze mog ą w przyszło ści rozwija ć si ę gospodarstwa agroturystycz- ne oraz turystyka. Przemysł ze wzgl ędu na ochron ę środowiska, powinien zaspakaja ć potrzeby lokalne.

XIV. Literatura

CHMIELOWSKA U., 1997 − Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 z tekstem obja śniaj ącym, arkusz Nowe (206). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRADYS A., 1991 − Sprawozdanie z bada ń geologicznych zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ko- mórsk Mały”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 − Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JA ŃCZAK J. (red.), 1997 − Atlas jezior Polski Tom II. Inst. Meteorologii i Gospodarki Wod- nej. Wydawnictwa Naukowe, Pozna ń.

39 KACZY ŃSKI R., TRZCI ŃSKI J., 2000 − Geologiczno-in Ŝynierska charakterystyka glin lo- dowcowych fazy pomorskiej. Problemy geotechniczne obszarów przymorskich. XII Konferencja mechaniki gruntów, Szczecin-Mi ędzyzdroje. KLECZKOWSKI. A. S. (red.), 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1: 500 000. AGH, Kraków. KOCHANOWSKA J., 2002 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski (MGGP) w skali 1:50 000, arkusz Nowe wraz z tekstem obja śniaj ącym. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KONDRACKI J., 2002 − Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LICHWA M., PIWOCKA K., 1981 − Sprawozdanie z prac poszukiwawczych surowców ilastych do produkcji cienko ściennych elementów ceramiki budowlanej w woj. bydgoskim. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LICHWA M., PIWOCKA K., 1982 − Sprawozdanie z prac badawczych dla okre ślenia wa- runków wyst ępowania serii piaszczysto-Ŝwirowej w woj. bydgoskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 − Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LISTKOWSKA H., 1980 − Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Nowe. Inst.. Geol. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. LISTKOWSKA H., 1981 − Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Nowe. Inst. Geol. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. MAKSIAK S., 1981 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski, arkusz Grudzi ądz-Rudnik. Inst. Geol., Warszawa. LISTKOWSKA M., 1982 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski, arkusz Skórcz. Inst. Geol., Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARCINIAK A., 1990 − Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w północnej cz ęś ci woj. bydgoskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 − Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

40 OSTRZY śEK S., DEMBEK W. (red.), 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfo- wych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PESZKOWSKA T., STRZELCZYK G., 1974 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych złó Ŝ kruszyw naturalnego na terenie powiatu Świecie, woj. bydgoskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

PIEKARSKA E., PIEKARSKI P., 2006 − Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Piaski I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRUSAK W., ZALESZKIEWICZ L., NEUMANN M., 2006 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski, arkusz Osie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S., (red.), 2006 − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce we- dług stanu na 31 XII 2005 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r. , poz. 1359. RYDYGIER CZ., ZIENIUK-HOZA A., 1988 − Sprawozdanie z bada ń geologiczno- zwiadowczych za kruszywem naturalnym w rejonie miejscowo ści Świecie nad Wi- sł ą-Nowe. Gmina: Świecie, JeŜewo, Dragacz, Warlubie, Nowe, woj. bydgoskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

STRZELCZYK G., ŁAZOWSKI L., 1971 − Dokumentacja geologiczna w kategorii C 2 zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych „Grupa Dolna”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŚLACHCIAK W., GOSZCZY ŃSKI J. (red.), 2006 − Raport o stanie środowiska wojewódz- twa Kujawsko-Pomorskiego w 2005. WIO Ś. Biblioteka Monitoringu Ochrony Śro- dowiska, Bydgoszcz.

41 URBA ŃSKI Z., J., GÓRSKI K., 1982 − Sprawozdanie z prac geologicznych przeprowadzo- nych za kruszywem naturalnych na obszarze „Mniszek III”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. PWN, Warszawa.