Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz CHEŁMNO (243)

Warszawa 2007 Autorzy: ALEKSANDER CWINAROWICZ*, JERZY KRÓL*, ANNA BLI ŹNIUK**, PAWEŁ KWECKO**, IZABELA BOJAKOWSKA**, STANISŁAW WOŁKOWICZ**

Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA** Redaktor regionalny: JACEK KO ŹMA** Redaktor regionalny planszy B: OLIMPIA KOZŁOWSKA** Redaktor tekstu: OLIMPIA KOZŁOWSKA**

* - Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

** - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN 83

©Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007 Spis tre ści

I. Wst ęp - Aleksander Cwinarowicz ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - Aleksander Cwinarowicz ...... 4 III. Budowa geologiczna - Aleksander Cwinarowicz ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin - Jerzy Król ...... 9 1. Surowce ilaste ceramiki budowlanej...... 9 2. Kruszywo naturalne...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - Jerzy Król ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin - Jerzy Król ...... 13 VII. Warunki wodne - Aleksander Cwinarowicz ...... 15 1. Wody powierzchniowe...... 15 2. Wody podziemne...... 16 VIII. Geochemia środowiska...... 19 1. Gleby - Anna Bli źniuk, Paweł Kwecko ...... 19 2. Osady - Izabela Bojakowska ...... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze - Stanisław Wołkowicz ...... 25 IX. Składowanie odpadów - Aleksander Cwinarowicz ...... 28 X. Warunki podło Ŝa budowlanego - Aleksander Cwinarowicz ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - Aleksander Cwinarowicz ...... 36 XII. Zabytki kultury - Aleksander Cwinarowicz ...... 46 XIII. Podsumowanie - Aleksander Cwinarowicz ...... 46 XIV. Literatura...... 48

I. Wst ęp

Przy opracowaniu arkusza Chełmno Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Chełmno Mapy geologiczno-gospodar- czej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2002 w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA(Ma ćków, 2002). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z In- strukcj ę opracowania MG śP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach - kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, geochemia środowi- ska, składowanie odpadów, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony śro- dowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania tre ści mapy zbierano materiały w Centralnym Archiwum Geologicz- nym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie i Banku Danych Hydrogeologicz- nych Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Kujawsko-Pomorskim Urz ędzie Wojewódzkim w Bydgoszczy, Kujawsko-Pomorskim Urz ędzie Marszałkowskim w Toruniu - Delegatura w Bydgoszczy, Oddziale Pa ństwowej Słu Ŝby Ochrony Zabytków w Bydgoszczy, Regionalnej Dyrekcji Lasów Pa ństwowych w Toruniu oraz w Instytucie Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach. Wykorzystano te Ŝ informacje uzyskane w Starostwach Powia- towych, Urz ędach Gmin i od u Ŝytkowników złó Ŝ. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotycz ące poszczególnych złó Ŝ kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych, ści śle zwi ązanej z realizacj ą Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Poło Ŝenie arkusza Chełmno wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne: 18°15’-18°30’ dłu- go ści geograficznej wschodniej i 53°20’-53°30’ szerokości geograficznej północnej. Obszar ten nale Ŝy do województwa kujawsko-pomorskiego i obejmuje częś ciowo dwa powiaty świecki i chełmi ński. W powiecie świeckim znajduj ą si ę fragmenty gmin Lniano, Je Ŝewo, Bukowiec, Pruszcz i Drzycim oraz miasto i przewa Ŝaj ąca cz ęść gminy Świecie. Do powiatu chełmi ńskiego nale Ŝą niewielkie wycinki gmin Chełmno, Stolno i Kijewo Królew- skie oraz miasto Chełmno. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2002) omawiany obszar poło Ŝo- ny jest w podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich i nale Ŝy do trzech makroregionów Pojezierza Południowopomorskiego, Doliny Dolnej Wisły i Pojezierza Chełmi ńsko-Do- brzy ńskiego. Do Pojezierza Południowopomorskiego nale Ŝy cz ęść mezoregionu Wysoczyzny Świeckiej. W makroregionie Doliny Dolnej Wisły znajduj ą si ę fragmenty dwóch mezoregio- nów Doliny Fordo ńskiej i Kotliny Grudzi ądzkiej, a makroregion Pojezierza Chełmi ńsko- Dobrzy ńskiego reprezentuje wycinek mezoregionu Pojezierza Chełmi ńskiego (fig. 1). Obszar arkusza posiada zró Ŝnicowane ukształtowanie powierzchni. Jest to nizina o mło- doglacjalnym krajobrazie, poło Ŝona na wysoko ści 22,9-117,8 m n.p.m. Stanowi ą j ą w przewadze dwie wysoczyzny rozdzielone dolin ą rzeki Wisły. Na Wysoczy źnie Świeckiej wyst ę- puj ą wodnolodowcowe równiny sandrowe oraz wzgórza morenowe i jeziora polodowcowe. Formy pochodzenia rzecznego reprezentowane s ą przez tarasy erozyjno-akumulacyjne wi- doczne na lewym brzegu Wisły i po obu stronach doliny rzeki Wdy. Na ich powierzchniach wyst ępuj ą nieregularne wydmy oraz równiny piasków przewianych. Teren arkusza poło Ŝony jest w strefie klimatu przej ściowego, na pograniczu regionów Dolnej Wisły i Chełmi ńsko-Toru ńskiego (Wo ś, 1999). Zimy s ą tu łagodne i krótkie, a w okre- sach letnich wyst ępuj ą na przemian dni suche i ciepłe oraz wilgotne i suche. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,5°C. Wielko ść opadów atmosferycznych w ci ągu roku kształtuje si ę w granicach 550 mm, a pokrywa śnie Ŝna zalega 40-60 dni. Okres wegetacyjny jest krótki i trwa 210-215 dni. Wiatry s ą na ogół silne, z przewag ą północnych i wschodnich. W granicach arkusza wi ększe, zwarte kompleksy le śne wyst ępuj ą w środkowej cz ęś ci arkusza, tylko wzdłu Ŝ doliny Wdy. Na pozostałym jego obszarze przewa Ŝaj ą średnie i małe tereny le śne. Gleby chronione dla rolniczego u Ŝytkowania (klas I-IVa) stanowi ą około 50% powierzchni i grupuj ą si ę w zachodniej i północno-wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Chełmno na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granice makroregionów, 2 – granice mezoregionów, 3 – jeziora Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Pojezierze Wschodniopomorskie Mezoregion Pojezierza Wschodniopomorskiego: 314.52 – Pojezierze Starogardzkie Makroregion: Pojezierze Południowopomorskie Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.71 – Bory Tucholskie; 314.73 – Wysoczyzna Świecka Makroregion: Dolina Dolnej Wisły Mezoregiony Doliny Dolnej Wisły: 314.81 – Dolina Kwidzy ńska; 314.82 – Kotlina Grudzi ądzka; 314.83 – Dolina Fordo ńska Makroregion: Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie Mezoregion Pojezierza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego: 315.11 – Pojezierze Chełmi ńskie Makroregion: Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka Mezoregion Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej: 315.35 – Kotlina Toru ńska

W dolinach rzek i obni Ŝeniach jeziornych, znajduj ą si ę niewielkie, izolowane płaty ł ąk na glebach pochodzenia organicznego. Zwarty ich kompleks wyst ępuje tylko w rejonie Chełmna. Omawiany obszar, pod wzgl ędem gospodarczym ma charakter rolniczo-przemysłowy. W rolnictwie, oprócz tradycyjnych upraw podstawowych zbó Ŝ, ziemniaków i warzyw, dobrze rozwini ęta jest te Ŝ hodowla bydła i trzody chlewnej, szczególnie w gminach: Świecie, Bukowiec i Pruszcz. O środkami przemysłu s ą dwie aglomeracje miejskie Świecie i Chełmno. W Świeciu znajduj ą si ę du Ŝe zakłady celulozowo-papiernicze „Frantschach Świecie” SA oraz

5 kilka zakładów przemysłu rolno-spo Ŝywczego (mi ęsne, zbo Ŝowo-młynarskie).W Chełmnie rozwin ął si ę przemysł elektromaszynowy (fabryki sprz ętu mechanicznego, urz ądze ń szpital- nych i akcesoriów meblowych) oraz spo Ŝywczy i drzewny (wikliniarstwo, produkcja mebli). Przemysł wydobywczo-przetwórczy kopalin reprezentowany jest przez kopalnie iłów ceramiki budowlanej „Przechowo” i piasków „Sulnówko I”, „Kozłowo III”, „Dworzysko I i II” oraz cegielni ę „Przechowo”. Sie ć dróg jest dobrze rozwini ęta na całym obszarze. Główn ą tras ą kołow ą jest droga krajowa nr 1 Gda ńsk-Łód ź, której wycinek przechodzi przez Świecie i Chełmno. Ze Świecia biegn ą drogi o charakterze regionalnym, w kierunkach: Tucholi i Bydgoszczy oraz lokalne, łącz ące poszczególne miejscowo ści. Poł ączenia kolejowe pozwalaj ą dosta ć si ę ze Świecia do Tczewa, Grudzi ądza, Tucholi i Bydgoszczy. Oba brzegi Wisły poł ączone s ą mostem na odcinku mi ędzy Chełmnem a Świeciem.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Chełmno opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusza Chełmno (Butrymowicz, 1980) wraz z obja śnieniami (Butrymowicz, 1981). Omawiany teren poło Ŝony jest w marginalnej cz ęś ci prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej, na granicy niecek pomorskiej i warszawskiej, wchodz ących w skład mezozoicznej jednostki geologicznej wy Ŝszego rz ędu, zwanej nieck ą brze Ŝną. Starsze podło Ŝe niecki stanowi ą krystaliczne skały prekambryjskie, składaj ące si ę z ró Ŝnych odmian granito- idów oraz osady starszego paleozoiku - kambru, syluru i ordowiku. Zalega na nich niezgodnie kompleks skał mezozoicznych z okresu triasu, jury i kredy, przykryty utworami młodszymi kenozoiku - paleogenu, neogenu i czwartorz ędu. Na powierzchni odsłaniaj ą si ę osady czwartorz ędu (fig. 2). Utwory starsze znane s ą jedynie z wierce ń badawczych. Najstarsze mezozoiczne utwory niecki nale Ŝą do triasu górnego i reprezentowane s ą przez mułowce kajpru i iłowce retyku. Profil osadów jury dolnej i środkowej nie jest pełny. Z tego okresu zachowały si ę tylko piaski, piaskowce drobnoziarniste i mułowce najni Ŝszego poziomu oraz górna cz ęść jury środkowej, wykształcona w postaci iłowców, piaskowców, dolomitów i wapieni piaszczystych. Jur ę górn ą reprezentuje seria mułowców, cz ęsto marglistych i wapieni organogenicznych, na których zalegaj ą margle i łupki margliste. Sedymenta- cj ę jury ko ńcz ą iłowce margliste, przechodz ące w wapienie piaszczyste lub margliste z oolitami. Do osadów dolnej kredy nale Ŝą serie: piaskowców i mułowców piaszczystych, iłowców z pia- skowcami w stropie, piaskowców i piaskowców ilastych z syderytami, pirytem i glaukonitem,

6 oraz piasków z fosforytami. W dolnej cz ęś ci kredy górnej wyst ępuj ą margle i wapienie oraz mułowce ilaste i margle piaszczyste. Powy Ŝej nich le Ŝą mułowce ilaste i margle piaszczyste. W wyniku zmiany warunków sedymentacji, pod koniec kredy górnej powstały serie opok, niekiedy marglistych i z czertami, przykrytych wapieniami oraz piasków i piaskowców.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Chełmno na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006) Czwartorz ęd, holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne; 2 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 3 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; 4 – piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych; 5 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne; 6 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 7 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 8 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 9 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych; 10 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; ciągi drobnych form morfologicznych: 11 – kemy; 12 – ozy; 13 – drumliny; 14 – moreny czołowe; 15 – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia wisły; 16 – wi ększe jeziora

Na omawianym obszarze, najmniejsz ą mi ąŜ szo ść - około dziewi ęć dziesi ąt metrów, posiadaj ą osady triasu, a najwy Ŝsz ą, powy Ŝej tysi ąca metrów osi ągaj ą utwory kredy. Na utworach kredy górnej zalegaj ą osady paleogenu (paleocen i oligocen) oraz neogenu (miocen). Najstarszy paleogen stanowi ą utwory morskie paleocenu dolnego gezy, margle, opoki, wapienie i wapienie piaszczyste. Ich mi ąŜ szo ść waha si ę od 20 do 46 m. W oligocenie wyst ępuj ą dwa kompleksy skalne nosz ące nazwy warstw czempi ńskich i mosi ńskich. War-

7 stwy czempi ńskie z oligocenu środkowego to seria bezwapiennych osadów mułowcowych i mułowcowo-piaszczystych, podrz ędnie iłowców, zawieraj ąca przewarstwienia mułowców, mułków i piasków pylastych, a niekiedy cienkie wkładki w ęgla brunatnego. Warstwy mosi ń- skie z oligocenu środkowego i górnego, posiadaj ą charakterystyczne zielone zabarwienie. Wśród skał tworzących ten kompleks wyst ępuj ą piaski z glaukonitem oraz mułowce i iłowce. Osady oligocenu zalegaj ą na całej powierzchni arkusza warstw ą o grubo ści od 37 do 65 m. Neogen stanowi ą l ądowe utwory miocenu górnego, w śród których wyró Ŝnia si ę warstwy: adamowskie, środkowopolskie i pozna ńskie. Warstwy adamowskie tworz ą w przewadze bia- łe, drobnoziarniste piaski kwarcytowe, zawieraj ące wkładki mułków i okruchy w ęgla brunatnego. W ich obr ębie spotykane s ą cienkie wkładki w ęgli brunatnych. Warstwy środkowopol- skie tworz ą iły i mułki brunatne i szare, niekiedy prawie czarne. W ich sp ągu wyst ępuj ą te Ŝ wkładki w ęgli brunatnych. Niewielkie wychodnie tych iłów znajduj ą si ę w dolinie Wdy. Po- wy Ŝej opisanych warstw, wyst ępuj ą miejscami, w północno-zachodniej i południowo- wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, iły i mułki z wkładkami w ęgla brunatnego, nale Ŝą ce do warstw pozna ńskich. Mi ąŜ szo ść osadów neogenu waha si ę od 10 do 87 m. Na osadach neoge ńskich, le Ŝy pokrywa skał czwartorz ędowych, pochodz ących z okresu plejstoce ńskich zlodowace ń środkowopolskich i północnopolskich oraz holocenu. Osady zlodowace ń środkowopolskich wyst ępuj ą bezpo średnio na utworach neogenu w postaci szeregu izolowanych płatów. S ą to mułki zastoiskowe, wodnolodowcowe piaski i piaski ze Ŝwirami oraz ciemnoszare gliny zwałowe, zawieraj ące porwaki lokalnych utworów mioce ńskich (iły i mułki). W okresie mi ędzy kolejnymi zlodowaceniami (interglacjał eemski) powstały utwory rzeczne, (piaski i piaski ze Ŝwirami) wyst ępujące w kopalnych dolinach. Ich sedymentacja nast ępowała w trzech cyklach, zwi ązanych ze zmianami klimatycznymi. Najstarsze osady zlodowace ń północnopolskich pochodz ą z okresu stadiału sandomierskiego, w czasie którego powstały wodnolodowcowe piaski i piaski ze Ŝwirami oraz dwa poziomy zastoiskowych iłów warstwowych, rozdzielone piaszczystymi glinami zwałowymi. Najwi ększe rozprzestrzenienie i mi ąŜ szo ści maj ą ciemne, silnie wapniste iły i mułki poziomu górnego. Pomi ędzy stadiałem sandomierskim a kolejnym stadiałem - głównym powstały drobnoziarniste piaski, lokalnie z warstewkami mułków lub iłów. W fazach stadiału głównego utworzone zostały cztery poziomy glin zwałowych, rozdzielone piaskami wodnolodowcowymi, miejscami z iłami i muł- kami zastoiskowymi. Najmłodsze osady zlodowace ń północnopolskich reprezentowane s ą przez rzeczne piaski i piaski ze Ŝwirem tarasów nadzalewowych oraz piaski, miejscami mułki i iły jeziorne. Mi ąŜ szo ść osadów czwartorz ędowych jest zró Ŝnicowana, waha si ę od kilku metrów w dolinach Wisły i Wdy do ok. 120 m na Równinie Świeckiej.

8 Do utworów okresu przej ściowego, mi ędzy plejstocenem a holocenem, nale Ŝą eluwia piaszczyste glin zwałowych, piaski eoliczne w wydmach, piaski deluwialne, miejscami gliny deluwialne oraz piaski sto Ŝków napływowych. Najmłodszy okres czwartorz ędu - holocen, reprezentuj ą piaski rzeczne tarasów zalewowych, martwica wapienna, namuły, iły i mułki lokalnie z domieszk ą piasków oraz gytie i torfy. Obszary torfów wyst ępuj ą na tarasach zalewowych Wisły i Wdy. S ą to torfy niskie, posiadaj ące najcz ęś ciej mi ąŜszo ść 1,5-3,0 m.

IV. Zło Ŝa kopalin

W granicach arkusza Chełmno udokumentowano 8 złó Ŝ kopalin, w tym siedem kruszywa naturalnego i jedno iłów ceramiki budowlanej (tabela 1). Zło Ŝe piasków „Kozłowo” (Urba ński, 1991) zostało wykre ślone z bilansu zasobów. Wszystkie zło Ŝa zaliczane s ą do kopalin pospolitych.

1. Surowce ilaste ceramiki budowlanej

Zło Ŝe iłów ceramiki budowlanej „Przechowo” udokumentowano w kategorii B (Dobo- szy ńska, Bujalska, 1973). Stanowi ą je czwartorz ędowe iły zastoiskowe zlodowace ń północ- nopolskich. Jego powierzchnia wynosi 6,4 ha, a mi ąŜ szo ść 2,8-13,0 m, średnio 7,3 m. W nad- kładzie wyst ępuj ą: gleba, piaski i gliny o średniej grubo ści 4,1 m. Stosunek nadkładu do zło Ŝa (N/Z) ma warto ść 1,8. Iły zawieraj ą średnio 0,04% margla ziarnistego. Ich skurczliwo ść wy- sychania zmienia się w granicach 7,3-10,9% i ma średni ą warto ść 9,2%. Po wypaleniu w optymalnej temperaturze 980 oC, wytrzymało ść na ściskanie tworzywa ceramicznego osi ąga 12,0-23,8 MPa, średnio 17,8 MPa, a nasi ąkliwo ść jest w przedziale 15,7-17,7%, średnio 17%. Kopalina jest przydatna do produkcji cegły pełnej i cegły kratówki. Zło Ŝe jest suche.

2. Kruszywo naturalne

Na omawianym terenie zlokalizowanych jest siedem złó Ŝ czwartorz ędowych piasków. Zestawienie najwa Ŝniejszych parametrów geologiczno-górniczych i jako ściowych piasków wyst ępuj ących w tych zło Ŝach zawiera tabela 2.

Zło Ŝe piasków „Sulnówko I” udokumentowano w kategorii C1 (Urba ński, 1997). Poło- Ŝone jest ok. 2 km na północny zachód od wsi Sulnówko. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą czwartorz ędowe piaski wodnolodowcowe zlodowace ń północnopolskich. Nadkład tworz ą: gleba, piaski pylaste i gliny. Kopalina mo Ŝe by ć stosowana w drogownictwie.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Nr Wiek geologiczne Wydobycie Kategoria zagospoda- Zastosowanie Przyczyny zło Ŝa Rodzaj kompleksu bilansowe (tys. ton) Klasyfikacja złó Ŝ Nazwa zło Ŝa rozpoznania rowania 3 kopaliny konfliktowo ści na kopaliny litologiczno- (tys. t, (tys. m *) 3 zło Ŝa zło Ŝa mapie surowcowego tys. m *) wg stanu na rok 2005 (Przeniosło, 2006) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Sulnówko I p Q 167 C1 G - Sd 4 A - 2 Przechowo i(ic) Q 300* B G 2* Scb 4 A -

3 Kozłowo III p Q 1094** C1 G - Sd 4 A -

4 Kozłowo II p Q 57 C1 Z - Sd 4 A -

5 Konopat I* p Q 188 C1 G* - Skb, Sd 4 A -

6 Dworzysko II* p Q 290,3 C1 G - Skb, Sd 4 A - 10 10 7 Dworzysko I p Q 304 C1 G - Skb, Sd 4 A -

8 Chełmno I p Q 92 C1 N - 4 B Z, K Kozłowo p Q - - ZWB - - - - - Rubryka 2: * – zło Ŝe nie figuruje w Bilansie, zasoby wg dokumentacji; Rubryka 3: p – piaski, i(ic) – iły ceramiki budowlanej; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 5: ** – zasoby wg dokumentacji z 1994 r., wg dodatku do dokumentacji geologicznej z 2002 r. zasoby wynosz ą 493 tys. ton; Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – B, C 1; Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, G* – zło Ŝe przygotowane do eksploatacji, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z Bilansu zasobów (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej, zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej; Rubryka 10: zło Ŝe: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12: Z – konflikt zagospodarowania terenu, K – ochrona krajobrazu.

Tabela 2 Zestawienie najwa Ŝniejszych parametrów geologiczno-górniczych i jako ściowych kopaliny złó Ŝ kruszyw naturalnych Parametry jako ściowe Nr Mi ąŜ szo ść Grubo ść (%) Nazwa zło Ŝa Zawod- złoŜa Rodzaj zło Ŝa nadkładu Stosunek Zawarto ść Powierzchnia nienie Zawarto ść na kopaliny od-do; śr. od-do; śr. N/Z pyłów (ha) zło Ŝa ziarn < 2 mm mapie (m) (m) mineralnych od-do; śr. od-do; śr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Sulnówko I 1 p 1,3-4,9; 3,5 0,2-2,5; 0,8 0,2 S 75,3-100; 95,9 0,7-5,7; 2,9 3,24 Kozłowo III 3 p śr. 17,8 śr. 0,4 0,01-0,03 cZ 76,0-98,8; 95,8 1,2-20,1; 4,0 1,25 Kozłowo II 4 p 2,2-16,2; 9,9 0,2-0,6; 0,3 0,03 S 39,1-96,8; 91,4 0,5-57,1; 16,9 0,90 Konopat I 5 p 4,8-7,9; 6,2 0,6-2,2; 1,2 0,08-0,45 cZ 96,6-100; 98,3 1,0-2,4; 1,6 1,99 Dworzysko II 6 p 9,30-9,40; 9,35 0,6-0,7; 0,65 0,06-0,08 cZ 93,0-100; 96,3 1,2-2,2; 1,7 1,97 Dworzysko I 7 p 8,9-10,4; 9,4 0,6-0,7; 0,6 0,06-0,08 cZ 99,2-99,6; 99,4 2,96-3,90; 3,39 1,99 Chełmno I 8 p 2,00-14,20; 7,80 0,3-8,0; 3,02 0,02-4,00 S 99,7-100; 99,9 0,40-2,90; 1,23 0,7 Rubryka 3: p – piaski Rubryka 7: zło Ŝa: S – suche, cZ – cz ęś ciowo zawodnione

W miejscowo ści Kozłowo zlokalizowane jest zło Ŝe piasków z przerostami glin „Ko- złowo II”. Udokumentowane zostało w kategorii C 1 ( śurak, 1994). Tworz ą je drobnoziarniste piaski wodnolodowcowe z wkładkami Ŝwirów oraz nieregularnymi przerostami glin i pia- sków gliniastych. Nadkładem jest gleba. Piaski mog ą by ć wykorzystane w drogownictwie.

Zło Ŝe piasków z przerostami glin „Kozłowo III”, udokumentowano w kategorii C 1 (Zieniuk-Hoza, 2002). Zatwierdzone w 2002 r. zasoby wynosiły 493 tys. ton (w Bilansie za- sobów figuruj ą zasoby udokumentowane w 1994 r.). Zło Ŝe poło Ŝone jest w pobli Ŝu miejscowo ści Kozłowo. Buduj ą je piaski wodnolodowcowe zlodowace ń północnopolskich z przerostami glin tego samego wieku. Nadkładem jest gleba. Kopalina mo Ŝe by ć stosowana w drogownictwie.

W rejonie miejscowo ści Wielki Konopat udokumentowano w kategorii C 1 zło Ŝe pia- sków „Konopat I” (Piekarska, Piekarski 2006a). Serię zło Ŝow ą stanowi ą piaski eoliczne. Nadkład stanowi gleba oraz piaski gliniaste i pylaste. Piaski mog ą by ć wykorzystywane w budownictwie i drogownictwie. Na północny zachód od miejscowo ści Dworzysko poło Ŝone jest zło Ŝe piasków „Dwo- rzysko II”. Udokumentowane zostało w kategorii C 1 (Piekarska, Piekarski 2006b). Seri ę zło- Ŝow ą stanowi ą piaski pochodzenia wodnolodowcowego, rzecznego oraz piaski eoliczne. Nadkładem jest gleba. Kopalina mo Ŝe by ć stosowana w budownictwie i drogownictwie.

11 Zło Ŝe „Dworzysko I” graniczy od północy ze zło Ŝem „Dworzysko II”. Udokumentowa- ne zostało w kategorii C 1 (Zieniuk-Hoza, 2004). Tworz ą je piaski pochodzenia wodnolodowcowego i rzecznego. Nadkład stanowi gleba. Piaski mog ą by ć wykorzystywane w budownictwie i drogownictwie. W granicach Chełmna poło Ŝone jest zło Ŝe piasków „Chełmno I”. Udokumentowane zo- stało w kategorii C 1 (Po źniak, 2002). Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski pochodzenia wodnolodowcowego. Nadkładem jest gleba. Piaski mog ą by ć wykorzystywane w drogownictwie i budownictwie. Z o śmiu złó Ŝ zlokalizowanych na terenie arkusza jedno jest konfliktowe. Przyczyn ą konfliktowo ści zło Ŝa „Chełmno I” jest konflikt zagospodarowania terenu (zabudowa Chełm- na) i poło Ŝenie na terenie parku krajobrazowego. Konfliktowo ść złó Ŝ kopalin pospolitych, o powierzchni ponad 2 ha uzgodniono z geo- logiem Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego, a dla złó Ŝ o powierzchni < 2 ha z geologami powiatowymi w starostwach: świeckim i chełmi ńskim.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Chełmno eksploatowane jest aktualnie zło Ŝe iłów ceramiki budowlanej oraz cztery zło Ŝa kruszywa naturalnego. Ponadto na jednym zło Ŝu prowadzone s ą prace przygotowawcze do wydobycia. Eksploatacj ę zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej „Przechowo” rozpocz ęto w 1974 roku. Obecny u Ŝytkownik zło Ŝa Cegielnia „KARMELITA” Z. Karkoszka i Spółka (wcześniej Wy- twórnia Wyrobów Ceramiki Budowlanej Zdzisław Kokosza i Spółka) wydobywa kopalin ę na podstawie koncesji udzielonej w 1996 roku, wa Ŝnej do 2020 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono w 1996 roku obszar i teren górniczy o powierzchni 13,9 ha. Decyzj ą Wojewody Kujawsko- Pomorskiego z 2003 roku powierzchnia obszaru i terenu górniczego uległy zmianie i wynosz ą odpowiednio 1,8 ha i 2,2 ha. Wydobycie kopaliny odbywa si ę na jednym poziomie w wyrobisku wgł ębnym. Surowiec przerabiany jest w pobliskiej cegielni w Przechowie. W cegielni produkowana jest cegła pełna i cegła kratówka. Zło Ŝe „Sulnówko I” eksploatowane jest okresowo od 1997 roku. Koncesj ę na wydobycie piasków (wa Ŝną do 2010 roku) posiada osoba fizyczna. Zło Ŝe ma ustanowiony obszar górniczy o powierzchni 4,16 ha i teren górniczy o powierzchni 9,46 ha. Piaski wydobywane są w jednopoziomowym wyrobisku stokowo-wgł ębnym. Kopalina sprzedawana jest w stanie nieprzetworzonym.

12 Zło Ŝe „Kozłowo III” eksploatowano od 1995 roku. Wydobywanie kopaliny zostało zaniechane w 2000 r., po wyga śni ęciu koncesji. Obszar i teren górniczy „Kozłowo III” został zniesiony decyzj ą wojewody kujawsko-pomorskiego. W zło Ŝu pozostały zasoby piasku w ilo ści 493 tys. ton. W 2002 roku decyzj ą starosty świeckiego koncesj ę na eksploatacj ę złoŜa uzyskała osoba fizyczna. Koncesja jest wa Ŝna do 2022 roku. Ustanowiono obszar i teren gór- niczy „Kozłowo III Pole A”, o powierzchni odpowiednio 1,25 ha i 2,15 ha. Eksploatacja kruszywa prowadzona jest w jednopoziomowym wyrobisku stokowo-wgł ębnym. Piaski sprzedawane s ą w stanie nieprzetworzonym. UŜytkownik zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dworzysko I” uzyskał koncesj ę na jego eksploatacj ę w 2005 roku, wa Ŝną na okres 20 lat. Ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 1,99 ha i teren górniczy o powierzchni 3,45 ha. Kopalina wydobywana jest w jednopoziomowym wyrobisku wgł ębnym. Piaski sprzedawane s ą bez przeróbki. Piaski ze zło Ŝa „Dworzysko II” wydobywane s ą od 2006 roku. Koncesj ę na wydobycie kopaliny wa Ŝną do 2031 roku, posiada osoba fizyczna. Zło Ŝe ma ustanowiony obszar górni- czy o powierzchni 1,96 ha i teren górniczy o powierzchni 2,60 ha. Piaski wydobywane s ą w jednopoziomowym wyrobisku wgł ębnym. Kopalina sprzedawana jest w stanie nieprzetworzonym. UŜytkownik zło Ŝa „Konopat I” uzyskał koncesj ę na wydobycie piasków w roku bie Ŝą- cym (wa Ŝną do 2032 r.). Wyznaczono obszar górniczy o powierzchni 2,0 ha i teren górniczy o powierzchni 2,73 ha. Prowadzone s ą prace przygotowawcze do eksploatacji zło Ŝa. Zło Ŝe „Kozłowo II”, eksploatowano przez dwa lata, na podstawie koncesji wa Ŝnej do 1997 roku. Po jej wyga śni ęciu, zaniechano wydobywania kopaliny. Obszar i teren górniczy „Kozłowo II” zostały zniesione, a zasoby rozliczone. Niewielkie, niewybrane fragmenty zło Ŝa pozostały wzdłu Ŝ północnej granicy oraz w dnie wyrobiska. Po eksploatacji pozostało wyrobisko stokowo wgł ębne ulegaj ące samorekultywacji. Zło Ŝe piasków „Kozłowo” (Urba ński, 1991) zostało skre ślone z Bilansu w 1995 roku. Pozostałe po wydobyciu wyrobisko zostało wł ączone do udokumentowanego zło Ŝa „Kozło- wo III”. W trakcie wizji terenowej na obszarze arkusza, nie stwierdzono wyst ępowania niekon- cesjonowanej eksploatacji kopalin.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na omawianym terenie nie ma wi ększych perspektyw i prognoz wyst ępowania kopalin. Potwierdzeniem tego s ą negatywne wyniki licznych prac poszukiwawczych za zło Ŝami kopa-

13 lin pospolitych. W granicach arkusza wskazano jeden obszar perspektywiczny wyst ępowania torfów oraz trzy niewielkie obszary prognostyczne dla torfów. Obszar perspektywiczny dla torfów poło Ŝony jest na południe od Przysierska. Wyst ępu- je tu torfowisko niskie, mechowiskowo-olesowe o powierzchni 11,0 ha (Ostrzy Ŝek, D ębek, 1996). Torfy charakteryzuj ą si ę nisk ą zawarto ści ą popiołu, średnio 8,6% i wysokim stopniem rozkładu - w granicach 55%. Średnia mi ąŜ szo ść kopaliny ma warto ść 1,8 m, a jej zasoby 3 w kategorii D 1 wynosz ą 194 tys. m . Mo Ŝe by ć ona przydatna na potrzeby rolnictwa. Prognozy wyst ępowania torfów ustalono na podstawie analizy potencjalnej bazy zasobowej (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Wyznaczono trzy obszary o powierzchni od 2,5 do 3,8 ha w okolicach miejscowo ści: Plewno, Laskowice i Belno Nowe. S ą to torfowiska typu niskiego i przej ściowego. Wyst ępuj ą w nich torfy turzycowiskowe i szuwarowo-mechowiskowe. Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe omówionych obszarów prognostycznych ilustruje tabela 3. Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Średnia Wiek Numer Po- Średnia grubo ść Rodzaj kompleksu Parametry Zasoby Zasto- obszaru wierzch- grubo ść kompleksu kopali- litologiczno- Jakościowe w kat D sowanie na nia nadkładu surowcowe- 1 ny surowcowe- (%) (tys. m 3) kopaliny mapie (ha) (m) go go (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 zawarto ść popiołu - 24,7 I 2,5 t Q 0,3 2,21 55 Sr stopie ń rozkładu - 40 zawarto ść popiołu - 10,2 II 3,3 t Q 0,3 2,50 81 Sr stopie ń rozkładu – 39 zawarto ść popiołu - 5,5 III 3,8 t Q 0,3 2,09 78 Sr stopie ń rozkładu - 39

Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sr – rolnicze

Na obszarze arkusza Chełmno, w ramach regionalnych prac poszukiwawczych złó Ŝ su- rowców ilastych do wyrobów cienko ściennych ceramiki budowlanej (Marciniak, 1990) przebadano trzy rejony - Bedlenki, Sulnówko i Gruczno. Dwa z nich Sulnówko i Bedlno uznano za negatywne ju Ŝ na etapie zwiadu terenowego, po stwierdzeniu sondami braku utworów zastoiskowych do gł ęboko ści 2,0 m. W trzecim rejonie wykonano cztery otwory do gł ęboko ści 10 m. Iły zastoiskowe o niewielkiej mi ąŜ szo ści, nawiercono tylko w jednym, na gł ęboko ści 3,8 m. Surowce ceramiki budowlanej były poszukiwane te Ŝ w okolicy Taszewskiego Pola, na

14 granicy arkuszy Chełmno i Grudzi ądz-Rudnik (Kornowska, 1971). Do gł ęboko ści 20 m nie stwierdzono tu serii utworów zastoiskowych. Na omawianym terenie przebadano sze ść rejonów za kruszywem naturalnym, z których wszystkie okazały si ę negatywne. Na północ od miejscowo ści Sulnówko odwiercono 14 otworów do gł ęboko ści 10 m, stwierdzaj ąc wyst ępowanie piasków gliniastych na glinach zwałowych (Urba ński, 1989). W czasie prac zwiadowczych na terenie powiatu Świecie (Pe- szkowska, Strzelczyk, 1974), negatywne wyniki uzyskano w kolejnych trzech rejonach: Bie- chowo, Sulnowo i Dziki, gdzie nawiercono piaski drobnoziarniste z przerostami ilastych utworów zastoiskowych. W poszukiwaniu piasków i Ŝwirów przebadany został rejon Gło- gówko Królewskie (Marciniak, Grochowska, 1970). Wyst ępuj ą tu piaski i Ŝwiry o niewielkiej mi ąŜ szo ści, pod nadkładem powy Ŝej 4,0 m. Przeprowadzone badania okazały si ę negatywne równie Ŝ w rejonie Gruczna ze wzgl ędu na wyst ępowanie piasków drobnoziarnistych z przerostami mułków piaszczystych (Marciniak, 1971). Na terenie byłego województwa bydgoskiego przeprowadzono poszukiwania regionalne za kred ą jeziorn ą (Kamala, Śli Ŝewski, 1961) w czasie których, przebadany został rejon Cza- pli, poło Ŝony na granicy z s ąsiednim arkuszem Grudzi ądz-Rudnik. Rezultaty bada ń nale Ŝy uzna ć za negatywne, poniewa Ŝ nie stwierdzono wyst ępowania tej kopaliny. Obszar arkusza był terenem poszukiwa ń w ęgla brunatnego w rejonie Świecie - Gródek (Biernat, 1960). Ze wzgl ędu na negatywne wyniki bada ń prace te nie były pó źniej kontynu- owane. Wyst ępuje tu na znacznych gł ęboko ściach w ęgiel brunatny o niewielkiej mi ąŜ szo ści, w przewadze poni Ŝej jednego metra.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Chełmno poło Ŝony jest w dorzeczu Wisły, która przepływa przez jego południowo-wschodni ą cz ęść . Głównym dopływem Wisły jest rzeka Wda, której zlewnia zajmuje ok. 70% powierzchni arkusza. Wda płynie przez centraln ą cz ęść arkusza z północy na południe, uchodz ąc do Wisły poni Ŝej Świecia. Prawie na całym odcinku rzeka meandruje oraz tworzy lokalnie rozlewiska i tereny bagienne. W dolinie Wisły, od Gruczna do Świecia- Przechowa, istnieje g ęsta sie ć rowów melioracyjnych poł ączonych kanałem odwadniaj ącym Gruczno-Świecie. Kanał ten wraz z systemem rowów melioracyjnych odwadnia północn ą cz ęść doliny Wisły. Do wa Ŝniejszych elementów sieci hydrograficznej nale Ŝą rzeka Fryba (prawy dopływ Wisły) i Kanał Główny z sieci ą rowów melioracyjnych odprowadzaj ących

15 wody gruntowe wypływaj ące pod zboczem doliny. Najwi ększymi jeziorami na obszarze arkusza s ą: Jezioro Laskowickie, Jezioro Deczno i Jezioro Lubodzie Ŝ. W granicach obszaru arkusza zlokalizowane s ą cztery punkty pomiaru jako ści wód powierzchniowych. Trzy z nich znajduj ą si ę na Wdzie (w miejscowo ściach Leosia i Przechowo oraz przy uj ściu do Wisły), a czwarty na rzece Wyrwie – przy uj ściu do Gwdy. Zgodnie z wymogami Dyrektywy Wodnej (wyró Ŝniaj ącymi 5 klas jako ści), wody Gwdy od północnej granicy arkusza do punktu pomiarowego w Przechowie nale Ŝą do klasy II (wody o jako ści dobrej). Na punkcie pomiarowym przy ujściu do Wisły ich jako ść ulega pogorszeniu (klasa III – wody o jako ści zadowalaj ącej). Wody rzeki Wyrwy zaliczono do klasy IV (jako ść nieza- dowalaj ąca) - ze wzgl ędu na warto ść zawiesiny ogólnej, ChZT-Mn oraz liczb ę bakterii coli typu kałowego (Jutrowska (red.), 2006). W granicach arkusza nie ma punktu pomiaru jako ści wód Wisły (najbli Ŝszy w miejscowo ści Sartowice, arkusz Grudzi ądz-Rudnik). Badania prowadzone w 2005 roku w tym punkcie wykazały III klas ę jako ści wód.

2. Wody podziemne

Omawiany teren, według regionalizacji słodkich wód podziemnych Polski, poło Ŝony jest w pa śmie zbiorników wód czwartorz ędowych pojeziernych, nale Ŝą cym do prowincji hydrogeologicznej nizinnej (Kleczkowski, 1990). Natomiast według regionalizacji zwykłych wód podziemnych południowo-wschodnia cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w regionie ma- zowieckim (rejon chełmi ńsko-dobrzy ński), pozostały obszar - w regionie pomorskim (Pa- czy ński, 1995). Wody podziemne na obszarze arkusza Chełmno wyst ępuj ą w trzech pi ętrach wodono- śnych - czwartorz ędowym, neoge ńskim i kredowym (Zambrzycka, 2002). Znaczenie u Ŝytko- we posiadaj ą wody pi ętra czwartorz ędowego i neoge ńskiego. Wody pi ętra kredowego nie s ą uŜytkowane ze wzgl ędu na zasolenie. Struktury wodono śne w utworach czwartorz ędowych zwi ązane s ą z głównymi jednostkami morfogenetycznymi na obszarze arkusza, jakimi s ą wysoczyzna i dolina Wisły. Poziom wysoczyznowy zwi ązany jest z piaskami interstadialnymi zlodowacenia wisły, piaskami subglacjalnymi i seri ą piaszczysto-Ŝwirową interglacjału eemskiego. Poziom dolin- ny zwi ązany jest z holoce ńskimi aluwialnymi piaskami i Ŝwirami rzecznymi, seri ą piaszczysto-Ŝwirow ą interglacjału eemskiego oraz piaskami miocenu (południowa i centralna cz ęść doliny).

16 Podstawowe znaczenie u Ŝytkowe ma poziom wodono śny wyst ępuj ący w obr ębie serii piaszczystej interglacjału emskiego. Jego rozprzestrzenienie wi ąŜ e si ę z dolin ą kopaln ą wyst ępuj ącą w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza. Piaski eemskie wyst ępuj ą zarówno w obr ębie wysoczyzny Pojezierza Chełmi ńskiego (rejon Chełmno-Grubno) jak i Wysoczyzny Świeckiej (rejon Morska). Tworz ą ci ągł ą, regularn ą warstw ę wodono śną zbudowan ą z pia- sków rzecznych o ró Ŝnej granulacji i Ŝwirów. Jej mi ąŜ szo ść waha si ę od 10 do 30 m. Charak- teryzuje si ę dobrymi parametrami hydrogeologicznymi. Współczynnik filtracji wynosi śred- nio około 50 m/dob ę, a przewodno ść waha si ę od 500 do 1500 m 2/dob ę, wydatki jednostkowe z otworów osi ągaj ą od 20 do 40 m 3/h na 1 m depresji. Zwierciadło wody ma charakter swo- bodny, lokalnie lekko napi ęty. Gorsze parametry hydrogeologiczne maj ą warstwy wodono śne wyst ępuj ące w piaskach interstadialnych zlodowacenia wisły. Tworz ą je piaski drobno- i średnioziarniste o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej kilkunastu metrów. Współczynnik filtracji waha si ę od kilku do 60 m/dob ę, przewodno ść od 100 do 1000 m 2/dob ę, a wydatki jednostkowe s ą bardzo zró Ŝnicowane - od 0,5 do 30 m 3/h na 1 m depresji. Korzystniejsze parametry hydrogeologiczne maj ą warstwy wodono śne poziomu dolin- nego. Holoce ńskie utwory piaszczysto-Ŝwirowe s ą w bezpo średnim kontakcie hydraulicznym z seri ą piaszczyst ą eemu oraz z piaskami miocenu, tworz ąc wspólny czwartorz ędowo-trzecio- rz ędowy poziom wodono śny. Mi ąŜ szo ść warstw dochodzi do 20 m. Współczynnik filtracji waha si ę od kilku do 70 m/s, a przewodno ść od 200 do 1000 m 2/dob ę. Wydatki jednostkowe wynosz ą przeci ętnie od 6 do30 m 3/h na 1 m depresji. Zwierciadło wody jest zazwyczaj swo- bodne lub lekko napi ęte. Na obszarze arkusza istnieje 16 uj ęć wód pi ętra czwartorz ędowego o zatwierdzonych zasobach powy Ŝej 50 m 3/h. Wody neoge ńskiego pi ętra wodono śnego wyst ępuj ą na całym obszarze Wysoczyzny Świeckiej oraz w cz ęś ci południowej i środkowej doliny Wisły. W cz ęś ci centralnej wysoczyzny neogen stanowi główne u Ŝytkowe pi ętro wodono śne. Tworz ą go serie piaszczyste miocenu i oligocenu, wykształcone w postaci piasków drobnoziarnistych, cz ęsto mułkowatych z pyłem w ęglowym. Ich mi ąŜ szo ść waha si ę od 10 do 40 m. Charakteryzuj ą si ę one bardzo słabymi parametrami hydrogeologicznymi. Współczynnik filtracji wynosi około 2 m/dob ę, przewodno ść poni Ŝej 100 m 2/dob ę, a wydatki jednostkowe od 1 do 2 m 3/h na 1 m depresji. W rejonie Gruczna parametry te ulegaj ą poprawie – współczynnik filtracji 10,8 m/dob ę, przewodno ść 194 m 2/dob ę, a wydatek jednostkowy 5,7 m 3/h na 1 m depresji. Na obszarze arkusza istnieje jedno uj ęcie wód pi ętra neoge ńskiego o zatwierdzonych zasobach powy Ŝej 50 m3/h.

17 Kredowe pi ętro wodono śne nawiercono otworami w Świeciu i Chełmnie. Tworz ą go wapienie, margle i opoki. Otwór w Świeciu wykazał bardzo słabe parametry eksploatacyjne: wydajno ść 39,5 m 3/h przy depresji 70,4 m, a wydatek jednostkowy wynosi 0,6 m 3/h na 1 m depresji. Znacznie lepszymi parametrami charakteryzuje si ę pi ętro kredowe w rejonie Chełmna: wydajno ść 79,0 m 3/h, przy depresji 4,0 m, wydatek jednostkowy 19,8 m3/h na 1 m depresji. Na obszarze arkusza nie ma uj ęć wód pi ętra kredowego o zatwierdzonych zasobach powy Ŝej 50 m 3/h. Wyst ępuj ące na obszarze arkusza główne poziomy wodono śne pozostaj ą we wspólnym systemie kr ąŜ enia i zasilania wód. Zasilanie poziomów odbywa si ę w drodze bezpo średniej infiltracji opadów, dopływu lateralnego spoza obszaru arkusza oraz mi ędzymorenowego prze- si ąkania. Wykonane na obszarze arkusza badania składu fizyko-chemicznego, wykazały zbli Ŝon ą jako ść wód pi ęter czwartorz ędowego i neoge ńskiego. S ą to wody wodorow ęglanowo-wapniowe o odczynie słabo alkalicznym, charakteryzuj ące si ę średni ą i nisk ą jako ści ą. Na całym obszarze wyst ępuj ą przekroczenia zawarto ści Ŝelaza i manganu. Wody pi ętra kredowego s ą złej jako ści. Przekroczone s ą zawarto ści chlorków (na uj ęciu w Świeciu - 2284 mg/dm 3, a w Chełmnie - 645 mg/dm 3), amoniaku, sodu, boru, strontu oraz suchej pozostało ści. Tak wysoka zawarto ść chlorków dyskwalifikuje te wody jako u Ŝytkowe. Na arkuszu Chełmno znajduj ą si ę dwa główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP). W okolicy Świecia jest to czwartorz ędowy zbiornik dolinowo-morenowy rzeki dolnej Wdy o numerze 130. Jego zasoby szacunkowe wynosz ą 25 tys. m 3/dob ę, a średnia gł ęboko ść uj ęć wynosi 5 m. Na południe od Chełmna wyst ępuje czwartorz ędowy zbiornik mi ędzymorenowy Chełmno o numerze 131. Jego zasoby szacunkowe wynosz ą 31 tys. m 3/dob ę, a średnia gł ębo- ko ść uj ęć waha si ę od 10 do 60 m. Obszar obu zbiorników podlega warunkom najwy Ŝszej ochrony (ONO), a północna otulina zbiornika 130 wysokiej ochronie (OWO) (fig.3). Oba zbiorniki nie posiadaj ą szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Chełmno na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO); 3 – granica GZWP w o środku poro- wym; 4 – wi ększe jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 129 – dolina rzeki dolna Osa, czwartorz ęd (Q), 130 – Zbiornik rzeki dolna Wda, czwartorz ęd (Q), 131 – Zbiornik mi ędzymorenowy Chełmno, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździer- nika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 243– Chełmno, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści prze-

19 ci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu 243- dian) obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Chełmno w glebach na dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) arkuszu 243- Metale Chełmno N=12 N=12 N=6522 Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa 1) <1 mm Grupa A Gł ęboko ść (m p.p.t.) Mineralizacja 0,0-0,3 0-2 HCl (1:4) As Arsen 20 20 60 <5-13 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 20-132 29 25 Cr Chrom 50 150 500 3-13 4 5 Zn Cynk 100 300 1000 20-84 37 31 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <1 Co Kobalt 20 20 200 1-6 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 3-16 5 3 Ni Nikiel 35 100 300 2-19 4 3 Pb Ołów 50 100 600 5-42 11 8 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-0,45 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 243-Chełmno 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 12 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 12 wy Prawo wodne, Cr Chrom 12 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 12 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 12 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 12 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 12 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikające Ni Nikiel 12 ze stanu faktycznego, Pb Ołów 12 2) grupa B - grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Hg Rt ęć 12 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- sza 243-Chełmno do poszczególnych grup u Ŝytkowania ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- (ilo ść próbek) zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 12 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995).

20 Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, chromu, kadmu, kobaltu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach

21 obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, cynk, mied ź, nikiel i ołów. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po średnio na zdrowie człowieka. W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi, jest za- trzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ą- cych do wód powierzchniowych. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wie- lopierścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopo- dobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i meliora-

22 cyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Pol- ski i warto ści PEL . Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Parametr Rozporz ądzenie M Ś* PEL ** Tło geochemiczne Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * - ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r.

** - MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Deve- lopment and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

*** - suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** - suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś próbki osadów jeziornych pobierane s ą z głeboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), tak- Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowa- niu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu,

23 pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD, a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektro- nów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o przekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny PM Ś. Co roku do bada ń pobierane s ą osady z Wdy w Świeciu. Zbadane zostały równie Ŝ osady jezior Starogrodzkiego Północnego. Osady jeziora Starogrodzkiego zawieraj ą wyra źnie podwy Ŝszon ą zawarto ść kadmu oraz nieco podwy Ŝszone zawarto ści chromu, miedzi i niklu, ale s ą to zawarto ści ni Ŝsze od dopuszczalnych zawarto ści według rozporz ądzenia M Ś i ni Ŝsze ni Ŝ ich warto ści PEL , powy Ŝej których obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Osady Wdy pobierane w Świeciu charakteryzuj ą si ę niskimi zawartościami omawianych pierwiastków, ale stwierdzono w nich znacznie podwy Ŝszon ą zawarto ść wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych. S ą to st ęŜ enia wy Ŝsze od ich warto ści PEL oraz dopuszczalnych zawarto ści według rozporz ądzenia M Ś. Osady nagromadzone we Wdzie ze wzgl ędu na wyst ępuj ące w nich st ęŜenie WWA stwarzaj ą zagro Ŝenia dla organizmów bytuj ących w wodzie. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla

24 odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka, wielopier ścieniowych w ęglo- wodorów aromatycznych lub polichlorowanych bifenyli. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i zwi ązków organicznych w osadach rzecznych i jeziornych (mg/kg) Wda Świecie Starogrodzkie Pn. Parametr 2006 r. 2002 r. Arsen (As) <5 5 Chrom (Cr) 6 12 Cynk (Zn) 39 64 Kadm (Cd) <0,5 2 Mied ź (Cu) 5 15 Nikiel (Ni) 3 12 Ołów (Pb) 13 16 Rt ęć (Hg) 0,022 0,057

WWA 11 WWA 5,94 n.o.

WWA 7 WWA 8,67 n.o. PCB <0,0007 n.o. 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji

25 wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego s ą do ść silnie zró Ŝnicowane i wahaj ą si ę w granicach od około 22 do 45 nGy/h. Warto ść średnia na tym profilu wynosi około 32 nGy/h, co jest warto ści ą zbli Ŝona do warto ści dla Polski, która wynosi 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści dawki podlegaj ą pewnemu zró Ŝnicowa- niu i wahaj ą si ę od około 27 do 35 nGy/h. Średnio wynosz ą około 32 nGy/h, co jest warto ści ą zbli Ŝon ą dla warto ści średniej obliczonej dla Polski. Takie zró Ŝnicowanie warto ści promieniowania gamma na obszarze opisywanego arkusza zwi ązane jest z do ść du Ŝą zmienno ści ą budowy geologicznej powierzchni terenu. Ni Ŝsze warto ści dawki promieniowania gamma zwi ązane s ą z wyst ępowaniem piasków eolicznych, namułów Wdy oraz piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych zlodowace ń północnopolskich. Utwory te wyst ępuj ą wzdłu Ŝ zachodniej granicy arkusza, w cz ęś ci centralnej na obszarze od Świecia do Kr ąplewic, partiami równie Ŝ wzdłu Ŝ zachodniego brzegu doliny Wisły. Utwory te charakteryzuj ą si ę dawkami promieniowania gamma na poziomie 20-25 nGy/h. Pozostał ą cz ęść obszaru buduj ą gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich oraz osady rzeczne Wisły. Cechuj ą si ę one podwy Ŝszonymi war- to ściami dawki promieniowania gamma wahaj ącymi si ę w granicach 30-45 nGy/h. W skałach tych znajduj ą si ę znaczne ilości minerałów ilastych, które zawieraj ą podwy Ŝszone koncentra- cje pierwiastków promieniotwórczych, b ędących przyczyn ą podwy Ŝszonych wartości dawki promieniowania gamma. Warto ści te nie stwarzaj ą zagro Ŝenia radiologicznego, mog ą natomiast wskazywa ć na obszarach wyst ępowania glin zwałowych (zwłaszcza o charakterze piaszczysto-Ŝwirowym) na mo Ŝliwo ść wyst ępowania w powietrzu glebowym podwy Ŝszonych koncentracji promieniotwórczego gazu – radonu. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w granicach od około 0,5 do 3,5 kBq/m 2. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą podob- nego rz ędu i wahaj ą si ę od około 0,2 do 2,5 kBq/m 2. Generalnie s ą to warto ści bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

26 Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promien pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. 243W PROFIL ZACHODNI 243E PROFIL WSCHODNI rz ę dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 27 27

iotwórczymi na arkuszu Chełmno (na osi osi (na Chełmno arkuszu na iotwórczymi

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Tabela 7 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 . 10 -9 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 . 10 -7 Gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obrębie POLS: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 7;

28 - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne wykorzystano przy wyznaczaniu obszarów POLS. Otwory zlokalizowane poza obszarami bezwzgl ędnych wył ącze ń, których profile wnosz ą istotne informacje dotycz ące wykształcenia warstwy izolacyjnej zlokalizowano równie Ŝ na planszy B. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Chełmno Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Zambrzycka, 2002 a, b). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Informacje zaprezentowane na tej planszy zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska lub mog ących pogorszy ć jego stan.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na terenie arkusza Chełmno około 60% powierzchni obejmuje bezwzgl ędny zakaz lokalizowania wszystkich typów składowisk odpadów. Wył ączenia tych obszarów, w wielu przypadkach nakładaj ące si ę na siebie, wydzielono ze wzgl ędu na: - wyst ępowanie holoce ńskich osadów rzecznych w dolinach rzek: Wisły, Wdy, Wyrwy i innych mniejszych cieków wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m,

29 - wyst ępowanie obszarów zabagnionych i podmokłych, w tym łąk chronionych na glebach pochodzenia organicznego zwi ązanych z wypełnionymi torfami oraz piaskami humuso- wymi i namułami dolin cieków wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m, - obszary mis jeziornych i ich strefy kraw ędziowe wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m (Jez. Lubodzie Ŝ, Jez. Lipnowskie, Jez. Laskowickie i inne) - obszary zagł ębie ń bezodpływowych i okresowo przepływowych - obszary o nachyleniu terenu powy Ŝej 10°, znajduj ące si ę w strefie kraw ędziowej doliny Wisły - wyst ępowanie zwartych kompleksów le śnych o powierzchni powy Ŝej 100 ha - tereny rezerwatów przyrody („Ł ęgi na Ostrowiu Panie ńskim”, „Ostrów Panie ński”, „Ost- nicowe Parowy Gruczna”) - obszary Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 („Dolina Dolnej Wisły”, „Zamek Świecie”) - zabudow ę i infrastruktur ę Świecia i Chełmna - miast b ędących siedzib ą władz powiatowych, oraz Bukowca (siedziba gminy), a tak Ŝe mniejszych miejscowo ści Laskowice, Bie- chówko, Przysiersk, Poledno, RóŜanna, Parlin.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk jest dopuszczalna, zajmuj ą około 40% powierzchni terenu arkusza, głównie w jego północnej i wschodniej cz ęś ci oraz na niewielkim fragmencie na południowym zachodzie. W granicach arkusza Chełmno wyznaczono potencjalne obszary preferowane do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych. Wydzielono je w miejscach, które posiadaj ą naturaln ą warstw ę izolacyjn ą wykształcon ą w postaci pakietu gruntów spoistych, spełniaj ących wymagania izolacyjno ści podło Ŝa okre ślone dla naturalnych barier geologicznych (zgodnie z tabel ą 7). W obr ębie omawianego terenu cechy izolacyjne spełniaj ące warunki pod składowanie odpa- dów oboj ętnych wykazuj ą gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich (wisły). Przedstawione na mapie preferowane obszary wydzielono na podstawie zgeneralizowa- nego obrazu budowy geologicznej przedstawionego na arkuszu Chełmno Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Butrymowicz, 1981a,b). Zaznaczy ć nale Ŝy, Ŝe charakterystyka litologiczna utworów stanowi ących naturaln ą barier ę geologiczn ą, przedstawiona w materiałach archiwalnych (i obja śnieniach do Szczegółowej mapy geologicznej) jest bardzo ogólna i nie opisuje w pełni cech izolacyjnych warstwy.

30 Wydzielone obszary buduj ą w przewadze gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich (wisły), stadiału głównego fazy pozna ńskiej. Wyst ępuj ą na powierzchni wysoczyzn jako pierwszy od góry poziom gliny. Mi ąŜ szo ść ich waha si ę od 2 do 12 m. S ą to br ązowe, Ŝółto- br ązowe, czerwonobr ązowe i czerwonobrunatne, piaszczyste gliny zwałowe. Drugi poziom reprezentuj ą gliny zwałowe stadiału głównego fazy leszczy ńskiej (faza świecia). Ich mi ąŜ- szo ść waha si ę od 5 do 20 m. Gliny s ą szare i szarobr ązowe, piaszczyste, a miejscami pylaste i ilaste. Miejscami na obszarze Równiny Świeckiej i Wysoczy źnie Chełmna gliny poziomu pierwszego zalegaj ą bezpo średnio na glinach zwałowych poziomu drugiego i wtedy ich ł ącz- na mi ąŜ szo ść przekracza 30 m. Mi ąŜ szo ść glin w obr ębie potencjalnych obszarów lokalizowania składowisk wynosi od 1 do 25 m i jest zgodna z wymaganiami dla utworzenia składo- wiska odpadów oboj ętnych. W obr ębie obszarów wskazanych jako mo Ŝliwe do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wyznaczono rejony o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych podło Ŝa, ze wzgl ę- du na przykrycie omawianych glin utworami piaszczystymi, o mi ąŜ szo ściach nieprzekracza- jących 2,5 m. Natomiast w północno-zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru w rejonie miejscowo ści Plewno i Jarz ębieniec wyst ępuj ą formy moreny spi ętrzonej, utworzone z piasków, piasków pylastych, piasków i Ŝwirów oraz glin zwałowych. Wyznaczony w tym miejscu POLS zaliczono równie Ŝ do rejonów o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych podło Ŝa. Pod wzgl ędem geomorfologicznym obszary preferowane pod składowiska odpadów wyznaczone w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza znajduj ą si ę w obr ębie wysoczyzny morenowej płaskiej, gdzie ró Ŝnice wysoko ści wzgl ędnych nie przekraczaj ą 2 m, a k ąt nachylenia stoków 2°. Obszary wyznaczone w zachodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci terenu arkusza znajduj ą si ę w obr ębie wysoczyzny morenowej falistej, o wysoko ściach wzgl ędnych od 2 do 5 m i k ącie nachylenia stoków około 5 gdzie ró Ŝnice wysoko ści wzgl ędnych nie przekraczaj ą 2 m, a k ąt nachylenia stoków 2. Obszary POLS wyznaczone we wschodniej (rejon Morska) i południowo-wschodniej (rejon Chełmno-Grubno) cz ęś ci arkusza, znajduj ą si ę w zasi ęgu czwartorz ędowego głównego poziomu wodono śnego zwi ązanego z seri ą piaszczyst ą interglacjału eemskiego. Poziom ten wyst ępuje na gł ęboko ści od 50 do 100 m pod pokryw ą glin zwałowych i seri ą osadów zastoiskowych. Obszary POLS wyst ępuj ące w zachodniej i północno-wschodniej cz ęść arkusza znajduj ą si ę w zasi ęgu czwartorz ędowego poziomu wodono śnego zwi ązanego z seri ą piaszczyst ą stadiału środkowego zlodowacenia wisły. Poziom ten wyst ępuje na gł ęboko ści od 20 (cz ęść zachodnia) do 10 m w cz ęś ci północno-wschodniej terenu arkusza. Serie piaszczyste

31 neogenu stanowi ą główne pi ętro wodono śne na obszarach POLS wyznaczonych w centralnej cz ęś ci arkusza. Poziom ten wyst ępuje na gł ęboko ści od 15 do 50 m. Obszary POLS na terenie arkusza charakteryzuj ą si ę zmiennym stopniem zagro Ŝenia od średniego po bardzo niski. Jedynie na północ od Świecia niewielki fragment obszaru wykazuje wysoki stopie ń zagro Ŝenia. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe w przypadku omawianych rejonów ka Ŝdorazowa lokalizacja skła- dowiska wymaga przeprowadzenia szczegółowych bada ń geologicznych (maj ących na celu potwierdzenie rozprzestrzenienia poziomego i pionowego naturalnej warstwy izolacyjnej) oraz bada ń hydrogeologicznych. W przypadku stwierdzenia zaburze ń glacitektonicznych budowa składowiska odpadów b ędzie wymagała wykonania dokumentacji geologiczno-inŜy- nierskiej. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony warunkowych ogranicze ń (RWU) lokalizowania składowisk, wynikaj ące z istnienia obszarów podlegaj ących ochronie ze wzgl ędu na: b – zabudow ę mieszkaniow ą i obiekty u Ŝyteczno ści publicznej p – ochron ę przyrody w – strefy ochrony ONO i OWO głównych zbiorników wód podziemnych Z uwagi na zabudow ę wyznaczono rejon warunkowych ogranicze ń w odległo ści 1 km od zwartej zabudowy miast Świecie i Chełmno. Ograniczenia warunkowe ze wzgl ędu na ochron ę przyrody wyznaczono w zasi ęgu: „Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmi ńskiego i Nadwi śla ńskiego”, „ Świeckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu”, i „Nadwiśla ńskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu”. Na obszarze arkusza, wyst ępuj ą dwa główne zbiorniki wód podziemnych (130 – Zbiornik rzeki dolna Wda, 131 – Zbiornik mi ędzymorenowy Chełmno). Obszar obu zbiorników podlega warunkom najwy Ŝszej ochrony (ONO), w ich granicach wskazano wi ęc ograniczenia warunkowe. Zbiorniki te nie posiadają szczegółowych dokumentacji hydrogeologicznych, ale nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe w przypadku ich wykonania przedstawiony na mapie obraz mo Ŝe ulec zmianom. Lokalizacja składowiska w obr ębie rejonów posiadaj ących ograniczenia warunkowe powinna by ć rozpatrywana w sposób zindywidualizowany w ramach oceny jego oddziaływa- nia na środowisko, a w dalszej procedurze w ustaleniach z jednostkami administracji lokalnej i odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, kon- serwatorem zabytków oraz administracj ą geologiczn ą.

32 Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalne), dla których wymaga- na jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku przepuszczalno ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści od 1 do 5 m. W otworze archiwalnym zlokalizowanym na wschód od miejscowo ści Poledno iły czwartorz ędowe wyst ępuj ą na powierzchni terenu, jednak analiza budowy geologicznej tego rejonu przeprowadzona na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski nie wykazuje powierzchniowego wyst ępowania iłów czwartorz ędowych. W miejscu tym nie prowadzono równie Ŝ prac poszukiwawczych za zło Ŝami surowców ilastych. Nie wyklucza to omawianego rejonu pod lokalizacj ę składowiska odpadów komunalnych, ale wymaga dokładniejszych bada ń geologicznych. Pozostałe otwory archiwalne, w których stwierdzono wyst ępowanie skał spoistych speł- niaj ących wymagania dla lokalizacji składowiska odpadów komunalnych, znajduj ą si ę na obszarach obj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizacji składowisk. Na obszarze arkusza Chełmno znajduj ą si ę trzy składowiska odpadów komunalnych (Zambrzycka, 2002). Składowisko w pobli Ŝu miejscowo ści Małociechowo znajduje si ę w obszarze o bezwzgl ędnym zakazie składowania odpadów (strefa 250 m od terenów podmo- kłych i bagiennych). Drugie składowisko zlokalizowane jest w granicach miasta Chełmno i znajduje si ę w strefie ogranicze ń warunkowych ze wzgl ędu na zwart ą zabudow ę miejsk ą. Składowisko w pobli Ŝu miejscowo ści Sulnówko znajduje si ę w obszarze POLS preferowa- nym do składowania odpadów oboj ętnych.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych do lokalizowania składowisk Najlepsze warunki naturalne dla składowania odpadów oboj ętnych, poza obszarami, na których obowi ązuje bezwzgl ędny zakaz składowania odpadów, wyst ępuj ą w północnej i wschodniej cz ęś ci arkusza. Analiza otworów archiwalnych oraz Szczegółowej mapy geologicznej Polski - arkusz Chełmno, wskazuje na wyst ępowanie w tych rejonach glin zwałowych fazy pozna ńskiej, stadiału głównego zlodowace ń północnopolskich (wisły). Mi ąŜ szo ść tych utworów waha si ę od 2 do 12 m. Wyst ępuj ące tu u Ŝytkowe poziomy wodono śne maj ą dobr ą izolacj ę, a stopie ń ich zagro Ŝenia jest niski i bardzo niski. Dobre warunki do składowania odpadów oboj ętnych wyst ępuj ą równie Ŝ w zachodniej cz ęś ci arkusza (rejon Bukowca i Przy- sierska), gdzie ł ączna mi ąŜ szo ść kompleksów glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich

33 przekracza miejscami 20 m. Analiza przekroju geologicznego (SmgP) pozwala tak Ŝe na wy- typowanie okolic Przechowa, gdzie dwa kompleksy glin zwałowych rozdzielone s ą ponad 10 m warstw ą iłów czwartorz ędowych, a ł ączna mi ąŜ szo ść tego pakietu izolacyjnego dochodzi do 30 m.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na obszarach wydzielonych do mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów wyst ępuje jedno wyrobisko, które mo Ŝe stanowi ć nisze do składowania odpadów. Na północ od miejscowo ści Przechowo eksploatowane jest zło Ŝe czwartorz ędowych iłów zastoiskowych „Prze- chowo” (Doboszy ńska, Bujalska, 1973). Kopalina wydobywana jest w jednopoziomowym wyrobisku wgł ębnym. Zlokalizowane jest ono na obszarze wydzielonym jako posiadaj ące zmienne wła ściwo ści izolacyjne podło Ŝa. Z uwagi na brak w obr ębie wskazanych na mapie POLS przypowierzchniowych wyst ąpie ń utworów słabo przepuszczalnych (iłów), miejsce to mo Ŝe mie ć znaczenie pod ewentualne składowisko odpadów komunalnych po zako ńczeniu eksploatacji zło Ŝa. Analiza materiałów archiwalnych nie pozwala określi ć wła ściwo ści izolacyjnych eksploatowanych iłów, dlatego konieczne b ędzie wykonanie odpowiednich bada ń hydrogeologicznych i geologiczno-in Ŝynierskich, maj ących za zadanie potwierdzenie parame- trów izolacyjnych zbudowanej z nich warstwy. Wskazane na mapie wyrobisko posiada ograniczenia punktowe wynikaj ące z blisko ści zabudowy oraz ochrony przyrody. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko dla składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mog ą by ć u Ŝyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegra- dowanych. Plansza B prezentuje, wi ęc zarówno wybrane aspekty odporno ści na środowisko jak i zapis istotnych wska źników zanieczyszcze ń, do których dostosowane powinny by ć szczegółowe rozwi ązania w zakresie zarz ądzania przestrzeni ą.

34 X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Chełmno warunki geologiczno-in Ŝynierskie przedstawiono z po- mini ęciem: terenów le śnych, rolnych o klasie gruntów I-IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, zwartej zabudowy miast Chełmno i Świecie, tereny mi ędzywala oraz przyrodni- czych obszarów chronionych (Zespół Parków Krajobrazowych Chełmi ńskiego i Nadwi śla ń- skiego). Waloryzowany pod wzgl ędem warunków budowlanych teren stanowi około 25% powierzchni arkusza. Wyró Ŝniono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Przy tej ocenie uwzgl ędniono: budow ę geologiczn ą terenu (Bu- trymowicz, 1980, 1981), ukształtowanie powierzchni, warunki wodne oraz efekty działalno ści człowieka. Do rejonów o warunkach korzystnych dla budownictwa nale Ŝy powierzchnia wysoczyzny polodowcowej pokryta glinami zwałowymi i piaskami akumulacji wodnolodowcowej z okresu zlodowace ń północnopolskich oraz fragmenty plejstoce ńskich wy Ŝszych tarasów rzecznych doliny Wdy i Wisły. Mamy tu do czynienia z gruntami spoistymi reprezentowany- mi głównie przez gliny piaszczyste o konsystencji twardoplastycznej, półzwartej i zwartej oraz niespoistymi - sypkimi, w postaci piasków ró Ŝnej granulacji, pospółek i Ŝwirów, w stanie, co najmniej średniozag ęszczonym. Najwi ększe obszary o korzystnych warunkach do zabudowy wydzielono w północnej i centralnej cz ęś ci arkusza w rejonie: Laskowic, Lubodzie- Ŝa, Plewna i Sulnówka. Na omawianych terenach zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje poni Ŝej 2 m od powierzchni terenu, a k ąt nachylenia stoków nie przekracza 12%. Do rejonów o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo nale Ŝą obszary: wyst ępowania gruntów słabono śnych, w których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m od powierzchni terenu, zalewane w czasie powodzi i o nachyleniu powierzchni powy Ŝej 12%. Grunty słabono śne to przede wszystkim grunty organiczne, spoiste w stanie plastycznym i mi ękkoplastycznym oraz grunty niespoiste, lu źne. Na obszarze arkusza grunty organiczne (torfy i namuły) oraz plastyczne i mi ękkopla- styczne gliny, gliny pylaste i piaszczyste wyst ępuj ą w obni Ŝeniach bezodpływowych (zagł ę- bieniach wytopiskowych) oraz wypełniaj ą dna dolin rzecznych. S ą to holoce ńskie mady rzeczne, mułki i iły jeziorne oraz plejstoce ńskie osady zastoiskowe. W obr ębie gruntów organicznych istniej ą warunki dla wyst ępowania wód gruntowych agresywnych wzgl ędem beto- nu. Towarzysz ą im grunty niespoiste w postaci lu źnych piasków. Obszary płytkiego zalegania zwierciadła wód gruntowych zwi ązane s ą z dolinami cieków i rzek oraz zagł ębieniami po-

35 wierzchni terenu na wysoczy źnie. W dolinie Wisły i u uj ścia jej dopływów wyst ępuj ą zalania w czasie powodzi. Niekorzystnym elementem jest nachylenie terenu powyŜej 12% obserwowane w wielu miejscach na obszarze arkusza Chełmno. Tereny takie towarzysz ą przede wszystkim dolinie Wdy i Wisły, gdzie kraw ędzie wysoczyzny ci ągn ą si ę na du Ŝych odległo ściach i tylko cz ę- ściowo s ą zalesione. Powierzchnie o du Ŝym nachyleniu wyst ępuj ą te Ŝ wzdłu Ŝ mniejszych cieków jak ma to miejsce na zachód od wsi Gruczno. Nachylenie powierzchni terenu powy Ŝej 12% sprzyja wyst ępowaniu zjawisk geodynamicznych: obrywów, osuwisk i spełzywania zboczy. Wi ększe osuwiska grupuj ą si ę na podci ętych przez Wisł ę, prawie pionowych kraw ę- dziach wysoczyzny na wschód od Świecia (Kühn, Miłoszewska, 1971). Zaznaczone na mapie niewielkie osuwiska i spełzywania zboczy obserwowane s ą na zboczach doliny Wdy w okolicach Świecia. Na jej stromym południowym zboczu, nast ąpił obryw i zsuw strukturalny spo- wodowany podci ęciem przez rzek ę i infiltracj ą wód opadowych. Podło Ŝe stanowi ą tu gliny zwałowe, cz ęś ciowo przewarstwione pyłem. Zsuwy obserwowane s ą te Ŝ na zboczu małego cieku uchodz ącego do Wdy na południe od wsi Luboche ń. Wyst ępuj ą one na do ść wysokim zboczu (9-14 m), ale s ą małe powierzchniowo. Podło Ŝe stanowi glina zwałowa, a czynnikiem sprawczym jest podci ęcie przez rzek ę i spływ wód opadowych. Zsuw i cz ęś ciowo obryw po- wstał w pobliŜu uj ścia Wdy w miejscowo ści Przechowo. Jego podło Ŝem s ą piaski akumulacji rzecznej pod ścielone glin ą i piaskiem gliniastym. Czynnikiem inicjuj ącym jest tu infiltracja i spływ wód opadowych. Osuwisko ma 10 m gł ęboko ści i bardzo mał ą powierzchni ę, w granicach 0,01 ha. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe w strefach predysponowanych osuwiskowo, zagospoda- rowanie budowlane powinno by ć poprzedzone sporz ądzeniem dokumentacji geologiczno- in Ŝynierskiej. Główne strefy zagro Ŝone osuwiskami zostały zaznaczone na mapie. Grunty spoiste zlodowace ń północnopolskich s ą słabo skonsolidowane, podatne na uplastycznienie. Cechy te sprzyjaj ą rozwojowi procesów osuwiskowych, a tak Ŝe obni Ŝeniu no śno ści, na obszarach ich wyst ępowania na wysoczy źnie (Kaczy ński, Trzci ński, 1992, 2000).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Chełmno lasy zajmuj ą około 20% powierzchni. Du Ŝe ich kompleksy towarzysz ą dolinie rzeki Wdy, a małe i średnie koncentruj ą si ę w zachodniej i południowo- wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru. S ą to w przewadze siedliska lasu mieszanego świe- Ŝego, w których dominuje sosna z domieszk ą świerka, brzozy i d ębu. W dolinie Wisły spotykane s ą lokalnie naturalne lasy ł ęgowe z przewag ą olchy, jesionu i wi ązu.

36 Gleby chronione dla rolniczego u Ŝytkowania klas I-IVa zajmuj ą około 50% omawianego terenu. Grupuj ą si ę one w zachodniej i wschodniej cz ęś ci wysoczyzny Świeckiej, a na po- zostałym obszarze, wyst ępuj ą w postaci niewielkich, izolowanych płatów (dolina Wisły). Chronione ł ąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą w postaci małych powierzchni w obni Ŝeniach jeziornych Wysoczyzny Świeckiej, a du Ŝy zwarty ich kompleks znajduje si ę tylko na wschód od Chełmna. Południowo-wschodni ą cz ęść arkusza zajmuje powstały w 2005 roku „Zespół Parków Krajobrazowych Chełmi ńskiego i Nadwi śla ńskiego”. Ochron ą przyrody obj ęta została prawo- i lewobrze Ŝna dolina rzeki Wisły. Całkowita powierzchnia parku wynosi 55 tys. ha, z czego w granicach arkusza znajduje si ę około 11 tys. ha. Jego obszar przechodzi na s ąsiednie arku- sze Grudzi ądz-Rudnik i Unisław. W środowisku przyrodniczym Parku mo Ŝna wyró Ŝni ć trzy podstawowe typy krajobrazu naturalnego: dno doliny, stref ę zboczow ą i wysoczyzn ę more- now ą. Najwi ększ ą ró Ŝnorodno ści ą cechuje si ę strefa zboczowa o wysoko ści dochodz ącej do 70 m. Rozcinaj ą j ą liczne dolinki i w ąwozy o długo ści do kilku kilometrów. Na obszarze parku krajobrazowego stwierdzono ponad 1000 gatunków ro ślin naczyniowych (w tym wiele rzadkich lub gin ących), oraz wyst ępowanie wielu gatunków zwierz ąt, szczególnie owadów (ponad 1000 gatunków chrz ąszczy). Dolina rzeki Wdy le Ŝy na terenie Świeckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Obej- muje on w przewadze siedliska le śne i posiada całkowit ą powierzchni ę 2516 ha, z której cz ęść znajduje si ę w granicach s ąsiedniego arkusza Osie. W południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę Nadwi śla ński Obszar Chronionego Krajobrazu. Obejmuje on fragment kraw ędzi wysoczyzny doliny Wisły i zajmuje powierzchni ę ok. 400 ha. Ochron ą obj ęte s ą formy mor- fologiczne z warto ściowym drzewostanem. Obszary zostały utworzone w 2005 roku. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę trzy rezerwaty przyrody. Rezerwat le śny „Ł ęgi na Ostrowiu Panie ńskim” o powierzchni 34,42 ha, utworzony został w 1998 r., w celu zachowa- nia drzewostanów ł ęgowych o charakterze naturalnym. Wyst ępuje tu ł ęg jesionowo-wi ązowy, który tworz ą dwa gatunki drzew jesion wyniosły i wi ąz szypułkowy. W jego s ąsiedztwie znajduje si ę rezerwat le śny „Ostrów Panie ński”, utworzony w 1956 roku na powierzchni 14,77 ha. Ścisł ą ochron ą obj ęty jest las mieszany na zboczach doliny. Siedlisko le śne stanowi łęg jesionowo-wi ązowy, który tworz ą klon polny, wi ąz polny i jesion wyniosły, a w śród rzadkich gatunków ro ślin znajduje si ę mi ędzy innymi podkolan zielonawy. Faun ę rezerwatu reprezentuj ą sowa uszata, myszołów, ropuchy szara i zielona oraz Ŝaba śmieszka. Celem utwo- rzonego w 1999 r. rezerwatu florystycznego „Ostnicowe Parowy Gruczna” jest zachowanie unikatowej ro ślinno ści ksenotermicznej na zboczu doliny Wisły. Zajmuje on powierzchni ę

37 23,82 ha. Do rzadkich gatunków ro ślin nale Ŝą tu fiołek pagórkowy, dzwonek syberyjski, w ę- Ŝymord stepowy, sasanka ł ąkowa, czosnek zielonawy, szparag lekarski i miłek wiosenny. Przez obszar arkusza przebiega odcinek mi ędzynarodowego szlaku rowerowego Euro- Route R1 ł ącz ącego Boulogne Sur-Mer (Francja) z St. Petersburgiem (Rosja). Na obszarze arkusza zewidencjonowanych jest 138 pomników przyrody Ŝywej i 5 po- mników przyrody nieo Ŝywionej (tabela 8). W śród drzew pomnikowych dominuj ą d ęby szy- pułkowe, lipy drobnolistne i cisy pospolite. Wyst ępuj ą tu równie Ŝ graby zwyczajne, sosny zwyczajne, jesiony wyniosłe, buki zwyczajne i czerwonolistne, klony, kasztanowce, sosna czarna, wierzba biała i modrzew europejski. W śród chronionych krzewów s ą głogi jednoszyj- kowe i Ŝywotniki europejskie. Aleje drzew pomnikowych znajduj ą si ę w miejscowo ści La- skowice i przy drogach Laskowice-Osie i Laskowice-Je Ŝewo. Kontynuuj ą si ę one na s ąsied- nim arkuszu Osie. Za pomniki przyrody nieo Ŝywionej uznane zostały cztery głazy narzutowe oraz źródło zwane „ Diabelsk ą Dziur ą” znajduj ące si ę w Dworzysku. Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody oraz u Ŝytków ekologicznych Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie 1 2 3 4 5 6 Ostrów Chełmno L - „Ł ęgi na Ostrowiu Panie ńskim 1 R 1998 Panie ński chełmi ński (34,42) Chełmno L - „Ostrów Panie ński” 2 R Ostrów Panie ński 1956 chełmi ński (14,77) Świecie Fl - „Ostnicowe Parowy Gruczna” 3 R Gruczno 1999 świecki (23,82) Je Ŝewo PŜ - aleja przydro Ŝna drzew pomniko- 4 P* Laskowice 1991 świecki wych (500 drzew) Je Ŝewo PŜ - aleja przydro Ŝna drzew pomniko- 5 P* Laskowice 1992 świecki wych (85 drzew) Drzycim 6 P Gródek 1992 Pn – G (granitoid) świecki Drzycim 7 P Gródek 1991 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Drzycim 8 P Gródek 1991 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Drzycim 9 P Gródek 1991 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Je Ŝewo 10 P Laskowice 1991 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Je Ŝewo 11 P Laskowice 1991 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Drzycim Pn - G (granit) 12 P Leosia 1991 świecki „Głaz świ ętego Wojciecha” Drzycim 13 P Luboche ń 1991 PŜ - lipa drobnolistna świecki

38 1 2 3 4 5 6 Drzycim 14 P Luboche ń 1991 PŜ - lipa drobnolistna świecki Bukowiec 15 P Kaw ęcin 1991 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Bukowiec 16 P Kaw ęcin 1991 PŜ - kasztanowiec zwyczajny świecki Je Ŝewo 17 P Piskarki 1991 PŜ - głóg dwuszyjkowy świecki Drzycim 18 P Biechówko 1991 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Drzycim 19 P Biechówko 1991 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Drzycim 20 P Biechówko 1991 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Drzycim 21 P Biechówko 1991 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Drzycim 22 P Biechówko 1991 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Bukowiec 23 P Budy ń 1991 PŜ - grab zwyczajny świecki Bukowiec 24 P Budy ń 1991 PŜ - grab zwyczajny świecki Świecie 25 P Konopat Polski 1995 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Świecie 26 P Konopat Polski 1995 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Świecie 27 P Konopat Polski 1995 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Świecie 28 P Konopat Polski 1995 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Świecie 29 P Konopat Polski 1995 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Świecie 30 P Sulnowo 1992 PŜ - lipa drobnolistna świecki Świecie 31 P Sulnowo 1992 PŜ - lipa drobnolistna świecki Bukowiec PŜ - sosna zwyczajna, dwuwierzchoł- 32 P Przysiersk 1992 świecki kowa Świecie 33 P Konopat Polski 1995 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Świecie 34 P Konopat Polski 1994 PŜ - lipa drobnolistna świecki Świecie 35 P Morsk 1992 PŜ - wi ąz szypułkowy świecki Świecie 36 P Morsk 1992 PŜ - wi ąz szypułkowy świecki m. Świecie 37 P Świecie 1992 PŜ - buk zwyczajny świecki m. Świecie 38 P Świecie 1992 PŜ - kasztanowiec zwyczajny świecki m. Świecie 39 P Świecie 1992 PŜ - kasztanowiec zwyczajny świecki m. Świecie 40 P Świecie 1995 PŜ - cis pospolity świecki m. Świecie 41 P Świecie 1995 PŜ - cis pospolity świecki Świecie 42 P Drozdowo 1995 PŜ - jesion wyniosły świecki

1 2 3 4 5 6 m. Świecie 43 P Świecie 1992 PŜ - d ąb szypułkowy świecki m. Świecie 44 P Świecie 1992 PŜ - d ąb szypułkowy świecki m. Świecie 45 P Świecie 1992 PŜ - d ąb szypułkowy świecki m. Świecie 46 P Świecie 1992 PŜ - d ąb szypułkowy świecki m. Świecie 47 P Świecie 1992 PŜ - d ąb szypułkowy świecki m. Świecie 48 P Świecie 1992 PŜ - d ąb szypułkowy świecki m. Świecie 49 P Świecie 1992 PŜ - d ąb szypułkowy świecki m. Świecie 50 P Świecie 1992 PŜ - d ąb szypułkowy świecki m. Świecie 51 P Świecie 1992 PŜ - d ąb szypułkowy świecki m. Świecie 52 P Świecie 1992 PŜ - d ąb szypułkowy świecki m. Świecie 53 P Świecie 1992 PŜ - d ąb szypułkowy świecki m. Świecie 54 P Świecie 1992 PŜ - lipa drobnolistna świecki m. Świecie 55 P Świecie 1992 PŜ - lipa drobnolistna świecki m. Świecie 56 P Świecie 1991 PŜ – cis pospolity świecki m. Świecie 57 P Świecie 1991 PŜ – cis pospolity świecki m. Świecie 58 P Świecie 1992 PŜ - cis pospolity, dwuwierzchołkowy świecki m. Świecie 59 P Świecie 1992 PŜ - cis pospolity świecki m. Świecie 60 P Świecie 1992 PŜ - lipa drobnolistna świecki m. Świecie 61 P Świecie 1992 PŜ - lipa drobnolistna świecki m. Świecie 62 P Świecie 1992 Pn – G – (granitoid) świecki m. Świecie 63 P Świecie 1993 PŜ - cis pospolity świecki m. Świecie 64 P Świecie 1993 PŜ - cis pospolity świecki m. Świecie 65 P Świecie 1993 PŜ - cis pospolity świecki m. Świecie 66 P Świecie 1995 PŜ - klon jesionolistny świecki m. Świecie 67 P Świecie 1995 PŜ - d ąb szypułkowy świecki m. Świecie 68 P Świecie 1992 Pn – G – (granitoid) świecki m. Świecie 69 P Świecie 1992 PŜ - lipa drobnolistna świecki m. Świecie 70 P Świecie 1991 PŜ - cis pospolity świecki

40 1 2 3 4 5 6 Bukowiec 71 P Poledno 1991 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Bukowiec 72 P Poledno 1991 PŜ - kasztanowiec zwyczajny świecki Bukowiec 73 P Poledno 1991 PŜ - buk zwyczajny świecki Świecie 74 P Dworzysko 1995 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Świecie 75 P śurawia K ępa 1995 PŜ - topola biała świecki Świecie 76 p Konopat Wielki 1991 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Świecie 77 P śurawia K ępa 1992 PŜ - cis świecki Świecie 78 P śurawia K ępa 1992 PŜ - cis świecki Świecie 79 P śurawia K ępa 1992 PŜ - cis świecki Świecie 80 P śurawia K ępa 1992 PŜ - Ŝywotnik europejski świecki Świecie 81 P śurawia K ępa 1992 PŜ - Ŝywotnik europejski świecki Świecie 82 P śurawia K ępa 1992 PŜ - Ŝywotnik europejski świecki Świecie 83 P śurawia K ępa 1992 PŜ - głóg jednoszyjkowy świecki Świecie 84 P śurawia K ępa 1992 PŜ - głóg jednoszyjkowy świecki Świecie 85 P Dworzysko 1991 Pn - Ź („Diabelska Dziura”) świecki Świecie 86 P Dworzysko 1992 PŜ - lipa drobnolistna świecki Świecie 87 P Dworzysko 1992 PŜ - lipa drobnolistna świecki Świecie 88 P Dworzysko 1992 PŜ - lipa drobnolistna świecki Świecie 89 P Dworzysko 1992 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Świecie 90 P Dworzysko 1991 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Świecie 91 P Dworzysko 1991 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Świecie 92 P Dworzysko 1995 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Świecie 93 P Dworzysko 1995 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Świecie 94 P Dworzysko 1991 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Świecie 95 P Dworzysko 1991 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Pruszcz 96 P Parlin 1991 PŜ - d ąb szypułkowy świecki Pruszcz 97 P Parlin 1997 PŜ - modrzew europejski świecki Pruszcz 98 P Parlin 1997 PŜ - sosna zwyczajna świecki Pruszcz 99 P Parlin 1997 PŜ - świerk pospolity świecki

1 2 3 4 5 6 Pruszcz 100 P Parlin 1997 PŜ - buk zwyczajny świecki Pruszcz 101 P Parlin 1991 PŜ – lipa drobnolistna świecki Pruszcz 102 P Parlin 1991 PŜ – lipa drobnolistna świecki Pruszcz 103 P Parlin 1991 PŜ – lipa drobnolistna świecki Pruszcz 104 P Parlin 1991 PŜ - buk zwyczajny świecki Pruszcz 105 P Parlin 1991 PŜ - klon jesionolistny świecki m. Chełmno 106 P Chełmno 2002 PŜ - jesion wyniosły chełmi ński m. Chełmno 107 P Chełmno 2002 PŜ - klon jawor chełmi ński Ostrów Chełmno 108 P 1985 PŜ - d ąb szypułkowy Panie ński chełmi ński Ostrów Chełmno 109 P 1985 PŜ - wi ąz szypułkowy Panie ński chełmi ński Ostrów Chełmno 110 P 1985 PŜ - wi ąz szypułkowy Panie ński chełmi ński Ostrów Chełmno 111 P 1985 PŜ - wi ąz szypułkowy Panie ński chełmi ński Ostrów Chełmno 112 P 1985 PŜ - d ąb szypułkowy Panie ński chełmi ński Chełmno 113 P Chełmno 2002 PŜ - buk zwyczajny chełmi ński Ostrów Chełmno 114 P 1985 PŜ - jesion wyniosły Panie ński chełmi ński Świecie 115 P Gruczno 1995 PŜ - jesion wyniosły świecki Świecie 116 P Gruczno 1992 PŜ - d ąb szypułkowy świecki m. Chełmno 117 P Chełmno 1993 PŜ - cis pospolity chełmi ński m. Chełmno 118 P Chełmno 1993 PŜ - cis pospolity chełmi ński m. Chełmno 119 P Chełmno 1993 PŜ - buk czerwonolistny chełmi ński m. Chełmno 120 P Chełmno 1993 PŜ - sosna czarna chełmi ński Świecie 121 P Kosowo 1995 PŜ - d ąb szypułkowy świecki m. Chełmno 122 P Chełmno 2002 PŜ - wierzba biała chełmi ński m. Chełmno 123 P Chełmno 2002 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński m. Chełmno 124 P Chełmno 2002 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński m. Chełmno 125 P Chełmno 2002 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński m. Chełmno 126 P Chełmno 2002 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński m. Chełmno 127 P Chełmno 2002 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński

42 1 2 3 4 5 6 m. Chełmno 128 P Chełmno 2002 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński m. Chełmno 129 P Chełmno 2002 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński m. Chełmno 130 P Chełmno 2002 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński m. Chełmno 131 P Chełmno 2002 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński m. Chełmno 132 P Chełmno 2002 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński m. Chełmno 133 P Chełmno 2002 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński m. Chełmno 134 P Chełmno 2002 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński m. Chełmno 135 P Chełmno 2002 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński m. Chełmno 136 P Chełmno 2002 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński m. Chełmno 137 P Chełmno 2002 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński m. Chełmno 138 P Chełmno 2002 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński m. Chełmno 139 P Chełmno 2002 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński Stolno 140 P Grubno 1982 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński Stolno 141 P Grubno 1982 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński Stolno 142 P Grubno 1982 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński Stolno 143 P Grubno 1982 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński Stolno 144 P Grubno 1982 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński Stolno 145 P Grubno 1982 PŜ - d ąb szypułkowy chełmi ński Stolno 146 P Grubno 1982 PŜ – klon polny chełmi ński Drzycim bagno 147 U Gródek 1995 świecki (0,60) Lniano bagno 148 U Lubodzie Ŝ 1995 świecki (0,60) Drzycim pastwisko 149 U Luboche ń 1995 świecki (0,44) Drzycim łąka 150 U Gródeczek 1995 świecki (0,42) Drzycim łąka 151 U Gródeczek 1995 świecki (0,50) Drzycim łąka 152 U Gródeczek 1995 świecki (3,05) Drzycim łąka i bagno 153 U Bedlenki 1995 świecki (2,16) Drzycim łąka 154 U Bedlenki 1995 świecki (1,82) Świecie łąka 155 U Skarszewy 1995 świecki (0,84) Bukowiec bagno 156 U Jarz ębieniec 1995 świecki (0,26)

1 2 3 4 5 6 Bukowiec bagno 157 U Plewno 1995 świecki (0,79) Bukowiec bagno 158 U Bukowiec 1995 świecki (2,32) Bukowiec bagno 159 U Bukowiec 1995 świecki (0,34) Bukowiec bagno 160 U Gawroniec 1995 świecki (0,70) Świecie pastwisko 161 U Gruczno 1995 świecki (1,16) Świecie pastwisko i osuwisko 162 U Gruczno 1995 świecki (0,72) Świecie pastwisko 163 U Gruczno 1995 świecki (2,33)

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny, * poło Ŝony cz ęś ciowo na obszarze arkusza Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny, Fl – florystyczny rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy, Ź – źródło

Na obszarze omawianego arkusza znajduje si ę siedemna ście u Ŝytków ekologicznych. S ą to głównie bagna i ł ąki. Wszystkie zostały ustanowione w 2004 roku. Według systemu krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro, red., 1998) w północnej cz ęś ci arkusza znajduje si ę niewielki fragment obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynaro- dowym 11M - Bory Tucholskie. Przez omawiany teren przebiegaj ą dwa korytarze ekologiczne 14m - Fordo ński Dolnej Wisły o znaczeniu mi ędzynarodowym i 17k - Wdy o znaczeniu krajowym (fig. 5). Na obszarze omawianego arkusza wyst ępuj ą równie Ŝ elementy Europejskiej Sieci Eko- logicznej NATURA 2000. S ą to specjalne obszary ochrony: ptaków „Dolina Dolnej Wisły” i ochrony siedlisk „Zamek Świecie” (tabela 9). Obszar „Doliny Dolnej Wisły” obejmuje doli- nę Wisły z zachowanymi starorzeczami, torfowiskami i naturalnymi skarpami. Gniazduje tu ok. 180 gatunków ptaków, w śród których szczególne znaczenie maj ą bielik, g ęś , nurog ęś , ohar, rybitwa białoczelna i rzeczna, zimorodek, ostrygojad oraz bielaczek. Obszar „Zamek Świecie” chroni miejsca rozrodu i zimowania nietoperza mopka. Fragment obszaru w połu- dniowo-wschodniej cz ęś ci arkusza został zaproponowany przez ekologiczne organizacje po- zarz ądowe do obj ęcia ochron ą siedlisk (Solecka Dolina Wisły SOO – S). Obszar ten przechodzi na teren s ąsiedniego arkusza Unisław.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Chełmno na tle systemu ECONET wg A. Liry (1998) System ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 11M – Bory Tucholskie; 2 – korytarze ekologiczne o znaczeniu mi ędzynarodowym, ich numery i nazwy: 2m – Kwidzy ński Dolnej Wisły; 14m – Fordo ński Dolnej Wisły; 15m – Toru ński Dolnej Wisły; 3 – korytarze ekologiczne o znaczeniu krajowym, ich numery i nazwy: 16k – Brdy; 17k – Wdy; 4 – wi ększe jeziora

Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Typ obszaru punktu obszaru Powierzch- w granicach arkusza Kod L.p. obsza- i symbol nia obszaru obszaru długo ść szeroko ść Kod Wojewódz- ru oznaczenia (ha) Powiat Gmina geogr. E geogr. N NUTS two na mapie 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLO22 Dolina Dolnej PLB PLOB2 kujawsko- świecki, Świecie, 1 A Wisły 18°44’13” 53°29’14” 33 559,0 040003 PLO21 pomorskie chełmi ński Chełmno (P) PLOB3

PLH Zamek Świecie kujawsko- 2 A 18°27’22” 53°24’05” 15,8 PLO21 świecki Świecie 040025 (S) pomorskie

Rubryka 2: A – wydzielone OSO (Obszary Specjalnej Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi Obszarami Natura 2000. Rubryka 4: symbol obszaru na mapie: P - specjalny obszar ochrony ptaków; S - specjalny obszar ochrony siedlisk

45 XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Chełmno stanowi jeden z najstarszych terenów osadniczych Polski. Pierwsze ślady działalno ści człowieka pochodz ą z paleolitu schyłkowego i pocz ątku neolitu (XII-IX wieku p.n.e.). We wczesnej epoce Ŝelaza, w tzw. okresie halsztackim (VI-V w. p.n.e.) najwi ększy stopie ń rozwoju osi ągn ęła tu kultura łu Ŝycka. Na mapie zaznaczono stanowiska archeologiczne zarejestrowane i o du Ŝym znaczeniu poznawczym. Znajduj ą si ę w śród nich grodziska, cmentarzyska oraz osady wielokulturowe. W wielu miejscowo ściach omawianego terenu zachowały si ę zabytkowe obiekty chronione sakralne, architektoniczne i techniki. Pocz ąwszy od średniowiecza, wa Ŝnym o środkiem Pomorza Gda ńskiego było Świecie. W 1309 r. zdobyte zostało przez Krzy Ŝaków, którzy zbu- dowali tu zamek - siedzib ę konturów. Miasto poło Ŝone było wówczas na skarpie wi ślanej, a przeniesienie na tereny wy Ŝsze nast ąpiło na pocz ątku XIV w. Strefa ochrony konserwatorskiej obejmuje zespół miejski, otoczony murami z sze ścioma basztami i z fragmentami Bramy Chełmi ńskiej (XIV wiek), w centrum którego jest czworoboczny rynek z ratuszem (pocz. XIX w.). Do innych, zabytkowych obiektów tego miasta nale Ŝą : ruiny zamku krzy Ŝackiego, zespół klasztorny bernardynów (XVII-XX w.), zespół ko ścioła ewangelickiego (XIX - pocz. XX w.), ko ściół z XV-XVII w., wybudowany na skarpie wi ślanej w miejscu dawnego ko ścio- ła grodowego z XI w. Drugim o środkiem, grupuj ącym cenne obiekty zabytkowe jest miasto Chełmno. W granicach strefy ochrony konserwatorskiej, obejmuj ącej dzielnic ę staromiejsk ą, znajduj ą si ę zabytkowe ko ścioły (farny, dominikanów, franciszkanów, ewangelicki), zespół klasztorny benedyktynek, mury miejskie z XIII/XIV w. z czterema wie Ŝami i bram ą Gru- dzi ądzk ą, dawne koszary fryderykowskie (XVIII w.) oraz ratusz (XIX w.). Na omawianym terenie zachowały si ę pałace i dwory klasycystyczne, wzniesione w 2 połowie XIX i na pocz ątku XX wieku. Towarzysz ą im zabytkowe parki podworskie (wiejskie). Takie zespoły pałacowo-parkowe s ą w miejscowo ściach Luboche ń, Kaw ęcin, Bu- dy ń, Biechówko, Gawroniec, Poledno i Konopat Polski. W Przechowie znajduje si ę młyn zbo Ŝowy z XIX w., uznany za zabytek techniki.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Chełmno jest poło Ŝony w północnej cz ęś ci województwa kujawsko- pomorskiego. Obszar ma charakter rolniczo-przemysłowy. Głównymi o środkami przemysło- wymi s ą Świecie i Chełmno.

46 Na obszarze arkusza udokumentowano osiem złó Ŝ kopalin, w tym: jedno zło Ŝe iłów ceramiki budowlanej i siedem kruszywa naturalnego. Aktualnie eksploatowane jest zło Ŝe iłów ceramiki budowlanej „Przechowo” oraz cztery zło Ŝa kruszywa naturalnego („Sulnówko I”, „Kozłowo III”, „Dworzysko I”, „Dworzysko II”). Na obszarze arkusza wyznaczono trzy obszary prognostyczne i jeden obszar perspektywiczny dla torfów. Obszar arkusza Chełmno poło Ŝony jest w dorzeczu Wisły. Głównym dopływem Wisły jest rzeka Wda, której zlewnia zajmuje ok. 70% powierzchni arkusza. Punkty monitoringu usytuowane na Wdzie wykazały II i III klas ę jako ści wód, a na rzece Wyrwie (dopływ Wdy) - klas ę IV. Z wód podziemnych znaczenie u Ŝytkowe maj ą czwartorz ędowe i neoge ńskie pi ętra wodono śne. Spo śród uj ęć wód o najwi ększych zasobach eksploatacyjnych jedno nale Ŝy do pi ętra neoge ńskiego, a pozostałe do czwartorz ędowego. Wykonane badania składu fizyko-chemicznego, wykazały zbli Ŝon ą jako ść wód pi ęter: czwartorz ędowego i neoge ńskiego. S ą to wody wodorow ęglanowo-wapniowe o odczynie słabo alkalicznym, charakteryzuj ące si ę średni ą i nisk ą jako ści ą. Na obszarze arkusza Chełmno obszary preferowane do lokalizacji składowisk zajmuj ą około 40% powierzchni arkusza i grupuj ą si ę w północnej, zachodniej i północno-wschodniej i południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza. S ą one predysponowane jedynie dla składowisk odpadów oboj ętnych, ze wzgl ędu na wła ściwo ści naturalnej warstwy izolacyjnej, któr ą stanowi ą gliny zwałowe. Najbardziej korzystnych warunków nale Ŝy poszukiwa ć w północnej, wschodniej i zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, gdzie skonsolidowana warstwa izolacyjna osi ąga najwi ększ ą mi ąŜ szo ść dochodz ącą lokalnie do 30 m. W przypadku podj ęcia decyzji o umiejscowieniu składowiska odpadów we wskazanych na mapie miejscach konieczne jest przeprowadzenie szczegółowych bada ń geologiczno-in Ŝynierskich i hydrogeologicznych, w celu potwierdzenia izolacyjnego charakteru podło Ŝa. Waloryzowany pod wzgl ędem warunków budowlanych teren stanowi około 25% powierzchni arkusza. Korzystne warunki budowlane wyznaczono na obszarach, gdzie podło Ŝe budowlane stanowi ą grunty spoiste zwarte, półzwarte i twardoplastyczne (gliny piaszczyste) oraz grunty niespoiste co najmniej średniozag ęszczone (piaski i Ŝwiry). Lasy zajmuj ą około 20% obszaru arkusza. Na pozostałych niezalesionych terenach dominuj ą gleby ochronnych klas bonitacyjnych (I-IVa), które zajmuj ą około 50% powierzchni arkusza. Wi ększy kompleks ł ąk na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuje na wschód od Chełmna. Środowisko naturalne na obszarze arkusza obj ęte jest ró Ŝnorodnymi formami ochrony. Najcenniejsze pod wzgl ędem przyrodniczym tereny znajduj ą si ę w granicach parku

47 krajobrazowego („Zespół Parków Krajobrazowych Chełmi ńskiego i Nadwi śla ńskiego”), ob- szarów chronionego krajobrazu ( Świecki i Nadwiśla ński) oraz obszarów Natura 2000 („Doli- na Dolnej Wisły” i „Zamek Świecie”) maj ących za zadanie ochron ę ptaków i siedlisk. Rzad- kie okazy drzew i ro ślin chronione s ą w dwóch rezerwatach le śnych „Ostrów Panie ński” i „Ł ęgi na Ostrowiu Panie ńskim” oraz w rezerwacie florystycznym „Ostnicowe Parowy Gruczna”. Głównymi kierunkami gospodarki rejonu arkusza s ą i b ędą w przyszło ści rolnictwo oraz przemysł celulozowo-papierniczy, drzewny, elektromaszynowy i rolno-spo Ŝywczy. Przesłan- ki do takiego rozwoju gospodarczego omawianego terenu stanowi ą korzystne warunki glebo- we i klimatyczne oraz istniej ąca infrastruktura techniczna.

XIV. Literatura

BIERNAT S., 1960 - Sprawozdanie z robót geologiczno-poszukiwawczych za w ęglem bru- natnym w rejonie Świecie-Gródek woj. bydgoskie ark. Grudzi ądz 35-27 i Nowe 34-27. Archiwum Geologiczne Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Bydgoszczy. BUTRYMOWICZ N., 1980 - Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz Chełmno. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. BUTRYMOWICZ N., 1981 - Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000, arkusz Chełmno. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. DOBOSZY ŃSKA K., BUJALSKA M., 1973 - Dokumentacja geologiczna zło Ŝa iłów zastoiskowych ceg. „Przechowo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 - Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JUTROWSKA E. (red.), 2006 - Raport o stanie środowiska województwa kujawsko- pomorskiego w 2005 roku. Biblioteka monitoringu Środowiska, Bydgoszcz. KACZY ŃSKI, TRZCI ŃSKI, 1992 - Wła ściwo ści fizyczno-mechaniczne i strukturalne glin zwałowych zlodowacenia Wisły na obszarze Polski. Kwartalnik Geologiczny. Vol. 36. Nr 4, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KACZY ŃSKI, TRZCI ŃSKI, 2000 - Geologiczno-in Ŝynierska charakterystyka glin lodowco- wych fazy pomorskiej. XII Kraj. Konf. Mechaniki Gruntów i Fundamentowania „Problemy geotechniczne obszarów przymorskich”, Szczecin-Mi ędzyzdroje.

48 KAMALA Z., ŚLI śEWSKI W ., 1961 - Sprawozdanie z poszukiwa ń kredy jeziornej na terenie woj. bydgoskiego. Arch. Geol. Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskie- go w Bydgoszczy. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 - Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących ochrony w skali 1: 500 000, AGH Kraków. KONDRACKI J., 2002 - Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KORNOWSKA I., 1971 - Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych zło Ŝa ceramiki budowlanej w miejscowo ści Taszewo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. KÜHN A., MIŁOSZEWSKA W., 1971 - Katalog osuwisk województwo bydgoskie. LIRO A., (red.) 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 - Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MA ĆKÓW A., 2002 - Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Chełmno (243). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. MARCINIAK A., 1971 - Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w powiatach: Świecie, Chełmno, Grudzi ądz, Brodnica, Rypin, woje- wództwo bydgoskie. Arch. Geol. Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Bydgoszczy. MARCINIAK A., 1990 - Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ surowców ilastych do wyrobów cienko ściennych ceramiki budowlanej w północnej cz ęś ci woj. bydgoskiego. Arch. Geol. Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Bydgoszczy. MARCINIAK A., GROCHOWSKA B., 1970 - Orzeczenie o wyst ępowaniu kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Głogówko Królewskie i Stare Marzy, woj. bydgoskie. Arch. Geol. Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Bydgoszczy. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 - Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 - Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska.. Instytut Melioracji i U Ŝytków Zielonych, Falenty. PACZY ŃSKI B., (red.), 1995 - Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

49 PESZKOWSKA T., STRZELCZYK G., 1974 - Sprawozdanie z prac zwiadowczych złó Ŝ kruszywa naturalnego na terenie powiatu Świecie, woj. bydgoskie. Arch. Geol. Kujaw- sko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Bydgoszczy.

PIEKARSKA E., PIEKARSKI P., 2006a - Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Konopat I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w War- szawie.

PIEKARSKA E., PIEKARSKI P., 2006b - Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dworzysko II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie.

PO ŹNIAK S., 2002 - Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Chełmno I”. Archiwum Starostwa Chełmskiego, Chełmno. PRZENIOSŁO S. (red.), 2006 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2005 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r., poz. 1359 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. URBAŃSKI Z. J., 1989 - Sprawozdanie z prac geologicznych przeprowadzonych za kruszywem naturalnym w rejonie miejscowo ści: Sulnówko. Arch. Geol. Kujawsko- Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Bydgoszczy. URBA ŃSKI Z. J., 1991 - Karta rejestracyjna zło Ŝa piasków czwartorz ędowych „Kozłowo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie.

URBA ŃSKI Z. J., 1997 - Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego drobnego „Sulnówko I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski, PWN, Warszawa. ZAMBRZYCKA E. , 2002 - Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Chełm- no (243) wraz z obja śnieniami. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie.

50 ZIENIUK-HOZA A., 2002 - Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej

w kategorii C 1 zło Ŝa piasków z przerostami glin „Kozłowo III”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie.

ZIENIUK-HOZA A., 2004 - Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dworzysko I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie.

śURAK J., 1994 - Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa piasków z przerostami glin „Kozłowo II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warsza- wie.