Mapa Geośrodowiskowa Polski

P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1 : 50 000

Arkusz ŻYCHLIN (518)

Warszawa, 2004 Autorzy: Ewa Krogulec**, Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Małgorzata Truszel*, Jan Wierchowiec**, Izabela Bojakowska*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Olimpia Kozłowska* Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny: Albin Zdanowski* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

* − Państwowy Instytut Geologiczny, 00-975 Warszawa ul. Rakowiecka 4 ** − SEGI-PBG Sp. z o.o., 02-867 Warszawa ul. Baletowa 30

Spis treści

I.Wstęp (M.Truszel, E Krogulec, J.Wierchowiec) ...... 3 II.Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (E Krogulec, J.Wierchowiec) ...... 3 III.Budowa geologiczna (E.Krogulec, J.Wierchowiec) ...... 7 IV. Złoża kopalin (M.Truszel, E.Krogulec, J.Wierchowiec) ...... 8 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (M.Truszel,E.Krogulec, J.Wierchowiec) ...... 10 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (M.Truszel, E.Krogulec, J.Wierchowiec 11 VII. Warunki wodne (M.Truszel,E.Krogulec, J.Wierchowiec) ...... 12 VIII. Geochemia środowiska ...... 16 1. Gleby (J.Lis, A.Pasieczna) ...... 16 2. Osady wodne (Izabela Bojakowska)………………………………………………. 18 3. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach (H. Tomassi-Morawiec) ...... 20 IX. Składowanie odpadów (O. Kozłowska) ...... 22 X. Warunki podłoża budowlanego (M.Truszel,E.Krogulec, J.Wierchowiec )...... 32 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (M.Truszel,E.Krogulec, J.Wierchowiec) ...... 33 XII. Zabytki kultury (E.Krogulec, J.Wierchowiec) ...... 36 XIII. Podsumowanie (M.Truszel, E.Krogulec, J.Wierchowiec) ...... 39 XIV. Literatura...... 40

I. Wstęp

Arkusz Żychlin Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wy- konany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w 2003 roku. Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Żychlin Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w roku 1999 w SEGI–PBG Sp. z o.o. w Warszawie (Krogulec, Wierchowiec, 1999). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja…, 2002) oraz niepublikowany aneks do Instrukcji dotyczący wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dla opracowania mapy zebrano i wykorzystano materiały pochodzące z Centralnego Archiwum Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Wydziału Ochrony Środowiska Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego - Oddział Zamiejscowy w Płocku, Powiatowych Inspektoratów Ochrony Środowiska, Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych, Państwowej Służby Ochrony Zabytków, Instytutu Upraw, Nawożenia i Glebo- znawstwa w Puławach, Ministerstwa Ochrony Środowiska w Warszawie oraz urzędów rejo- nowych i gminnych. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego na szczeblu regionalnym i lokalnym. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opra- cowanych dla komputerowej bazy o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Żychlin leży między 52o10’ a 52o20’ szerokości geograficznej północ- nej i między 19o30’ a 19o45’ długości geograficznej wschodniej. Arkusz Żychlin położony jest w obrębie województwa mazowieckiego – powiat Gostynin (gminy: Pacyna, Szczawin Kościelny) oraz łódzkiego – powiat Kutno (gminy: Żychlin, Bedlno, Krzyżanów, Oporów, Strzelce, Zduny). Według podziału fizycznogeograficznego J. Kondrackiego (1998) omawiany teren położony jest w całości w obrębie Równiny Kutnowskiej (figura 1). Jest to płaska,

pochylona w kierunku południowym, równina denudacyjna o wysokości średniej wynoszącej około 110 m n.p.m.

Fig. 1. Położenie arkusza Żychlin na tle jednostek fizycznogeograficznych wg. J. Kondrackiego (1998).

1 – granice podprowincji, 2 – granice makroregionów, 3 – granice mezoregionów

Pojezierza Południowobałtyckie Niziny Środkowopolskie Pradolina Toruńsko- Eberswaldzka: Nizina Południowowielkopolska: 315.36 – Kotlina Płocka 318.15 – Wysoczyzna Kłodawska Pojezierze Wielkopolskie: Nizina Północnomazowiecka: 315.57 – Pojezierze Kujawskie 318.61 – Wysoczyzna Płońska Nizina Środkowomazowiecka: 318.71 – Równina Kutnowska 318.72 – Rownina Łowicko-Błońska 318.73 – Kotlina Warszawska

Dominującym typem rzeźby powierzchni obszaru arkusza Żychlin jest wysoczyzna morenowa z różnorodnymi formami pochodzenia lodowcowego (Dzierżek, 1996). Największy obszar zajmuje wysoczyzna morenowa płaska, której powierzchnia roz- ciąga się na wysokości 105-115 m n.p.m. Wysoczyzna morenowa falista występuje jedynie w południowo-zachodniej części obszaru arkusza. Charakteryzuje się zróżnicowaną rzeźbą i wysokościami w granicach: 105-110 m n.p.m. Na obszarze wysoczyzny występują pagórki i wzgórza morenowe o wysokości względnej dochodzącej do 10 m (Szałamacha, 1996 a i b) Niewielki fragment południowej części obszaru arkusza zajmują równiny wodnolodowcowe występujące na wysokości około 100 m n.p.m. Związane są one z doliną Ochni i dolinami innych mniejszych rzek. Równiny wodnolodowcowe występujące w północnej części omawianego obszaru i towarzyszące obu brzegom doliny Przysowy, osiągają wyso- kość od 85 do 100 m n.p.m. (Szałamacha, 1996 a i b). W rejonie Dobrzelina w dolinie Słudwi oraz w okolicach Rakowa w dolinie Przysowy występują równiny zastoiskowe, położone na wysokości 90-95 m n.p.m., poniżej powierzchni tarasów nadzalewowych. W centralnej części omawianego obszaru na powierzchni wysoczyzny występują liczne zagłębienia powstałe po martwym lodzie. Obecnie wszystkie są podmokłe. Wysoczyzna morenowa poprzecinana jest dolinami mniejszych rzek, głównie Przyso- wy, Słudwi i Ochni. Dno najbardziej rozległej doliny rzeki Przysowy położone jest na wyso- kości 87,5-90,0 m n.p.m. Dobrze wykształcony taras nadzalewowy leży na wysokości od 2 do 5 m powyżej dna doliny. Znacznie węższa i płytsza jest dolina Słudwi, przepływającej w centralnej części obszaru arkusza. Dno doliny położone jest na wysokości 115 m n.p.m., a wyso- kość tarasu nadzalewowego wynosi około 2 m ponad dno doliny (Szałamacha, 1996 a, b). Formy pochodzenia eolicznego występują przeważnie w północno-wschodniej części terenu. Są to równiny piasków przewianych i wydmy. Najwyższe z nich osiągają rzędne 100- 105 m n.p.m. i górują nad płaską i rozległą doliną Przysowy. Obszar arkusza Żychlin położony jest, zgodnie z podziałem zastosowanym w Atlasie hydrologicznym Polski (Stachy, 1986) w wielkopolsko-mazowieckim regionie klimatycznym. Specyficzną i niekorzystną cechą panujących na opisywanym terenie warunków klimatycz- nych jest mała średnia suma opadów rocznych, wynosząca 500-550 mm. Średnie roczne tem- peratury powietrza wynoszą 7,5-8,0oC (Stachy, 1986; Stan środowiska..., 1995 a, b, 1996).

Miasto Żychlin, zlokalizowane w dolinie Słudwi, liczy obecnie ponad 10 tys. miesz- kańców. Jest to największy w tym rejonie ośrodek przemysłowy, usługowy i handlowy. Mia- sto stanowi także centrum dobrze rozwiniętego regionu rolniczego. Największymi zakładami pracy w obrębie obszaru arkusza są: Zakłady Wytwórcze Maszyn Elektronicznych i Transformatorów EMIT, Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska oraz Zakłady Gospodarki Komunalnej w Żychlinie, gorzelnia w Śleszowie, cukrownia w Dobrze- linie, ponadto znajdują się tu liczne magazyny, spółdzielnie rolnicze i mniejsze zakłady prze- mysłowe. Z rozwojem przemysłu związana jest także gospodarka odpadami. W Żychlinie zlokalizowane jest duże składowisko odpadów przemysłowych, a w miejscowości Pasieka składo- wisko odpadów komunalnych. Jest to jedno z lepiej zabezpieczonych składowisk tego typu, posiada uszczelnienie, czynny drenaż, zbiorniki odsiąków oraz system monitoringowy w postaci sieci piezometrów. Od kilku lat na terenie gminy Żychlin prowadzona jest segregacja odpadów komunalnych, umożliwiająca ich powtórne wykorzystanie (Stan środowiska..., 1998). Poza rozwojem przemysłu związanego głównie z miastem Żychlin, obszar arkusza to przede wszystkim teren intensywnej gospodarki rolnej. Wśród upraw rolnych dominują zbo- ża: żyto i pszenica. Rozwinięte jest tu także sadownictwo i warzywnictwo. Funkcjonuje tu wiele gospodarstw ekologicznych, zlokalizowanych głównie w gminie Pacyna. Prowadzony jest także chów bydła, trzody chlewnej, drobiu i owiec. Na omawianym obszarze dominują gleby brunatne właściwe i wyługowane. W dolinach rzek występują gleby bielicowe, a w starorzeczach i obniżeniach terenu, lokalnie zale- wanych podczas okresów wiosennych, przeważają gleby mułowe i torfowe (Mikulski, Baj- kiewicz-Grabowska, 1996; Stan środowiska..., 1996). Gleby chronione, czyli w klasach bonitacyjnych od I do IVa, występują na całym obszarze arkusza. Lasy zajmują niewielkie obszary. Występują w postaci niewielkich kompleksów w rejonie podmokłej doliny Przysowy oraz w okolicach miejscowości Kurów Parcele. Na obszarze omawianego arkusza dobrze rozwinięta jest sieć dróg lokalnych, łączą- cych wsie z najbliższymi miastami: Wyszogrodem, Łowiczem i Gostyninem.

III. Budowa geologiczna

Obszar arkusza Żychlin położony jest na północno-wschodnim skrzydle wału kujaw- sko-pomorskiego. Trzeciorzęd, reprezentowany przez miocen, leży na osadach jurajskich i kredowych. Osady miocenu występują prawie na całej powierzchni obszaru arkusza poza doliną pra-Przysowy, gdzie zostały w znacznej części wyerodowane. Reprezentowane są przez piaski z wkładkami iłów i węgli brunatnych o zmiennej miąższości (Baraniecka 1979; Baraniec- ka, Skompski, 1976; Szałamacha, 1996 a i b).

Fig. 2. Położenie arkusza Żychlin na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rűhle (1986).

Czwartorzęd Holocen: 1 – mady, iły, piaski miejscami ze żwirem, torfy; Plejstocen: 2 – piaski oeliczne; 3 – piaski akumulacji rzecznej i rzecznolodowcowej, miejscami piaski i żwiry kemów; 4 – gliny zwałowe; 5 – iły, mulki akumulacji zastoiskowej

Osady czwartorzędowe, akumulowane podczas kolejnych zlodowaceń i okresów in- terglacjalnych, reprezentowane są przez piaski i żwiry rzeczne i rzeczno-lodowcowe, piaski kemowe oraz glinę zwałową (Rűhle, 1986) (figura 2). Miąższość tych osadów jest zmienna, w rejonie Żychlina i w pradolinie Przysowy wynosi ponad 170 m, natomiast w okolicach Wojszyc nie przekracza 25 m. Jest ona w dużej mierze zależna od morfologii podłoża mezo- zoicznego (Szałamacha 1996 a i b). U schyłku plejstocenu i w holocenie, na starszych utworach piaszczystych, trwała akumulacja eoliczna, w wyniku której powstały niewielkie obszary wydmowe (Dzierżek, 1996). W holocenie w obniżeniach terenu związanych głównie z dolinami rzek: Słudwi i Przysowy utworzyły się piaski rzeczne, namuły mineralne i organiczne oraz mady. W dolinach występują również torfy, których miąższość nie przekracza 1 m. Na skutek wydobywa- nia torfów przez miejscową ludność, szczególnie w okolicach miejscowości Model i Kąty, w dolinie rzeki Przysowy i Ochni, powstały niewielkie zawodnione doły poeksploatacyjne.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Żychlin występują dwa kompleksy litologiczno-surowcowe: ilasty − na który składają się czwartorzędowe iły i mułki zastoiskowe z glinami zwałowymi w stropie, będące surowcem do produkcji ceramiki budowlanej oraz okruchowy − zbudowany z piasków, stanowiących kruszywo naturalne dla budownictwa i drogownictwa (Szałamacha, 1996 a i b). Aktualnie są tu trzy udokumentowane złoża: „Izabelin nr 7”, „Wojszyce- Kazimierówka” i „Wojszyce I” (Przeniosło, 2002), których ogólną charakterystykę i klasyfi- kację przedstawiono w tabeli 1. Kopaliny ilaste ceramiki budowlanej występują w okolicach miejscowości Izabelin (na północ od Żychlina). Są to czwartorzędowe gliny udokumentowane kartą rejestracyjną

(kategoria – C1*) w złożu „Izabelin nr 7”o powierzchni 3 ha, które mają miąższość od 5,0 do 8,0 m i występują pod nadkładem piasków drobnoziarnistych grubości od 0,2 do 1,5 m, śred- nio 0,5 m. Utworami podścielającymi gliny są piaski pylaste (Jaśkiewicz, 1955).

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Wydobycie Nr Wiek kom- Kategoria Stan zagospoda- Wykorzystanie Klasyfikacja (tys. ton, (tys. ton, tys. Przyczyny złoża Nazwa Rodzaj pleksu rozpoznania rowania złoża kopaliny złoż tys. m3*) m3*) ograniczenia na złoża kopaliny litologiczno- Klasy Klasy eksploatacji mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2001 (Przeniosło, 2002) 1 - 4 A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Izabelin nr 7 g (gc) Q 130* C1* Z 0 Scb 4 B Gl Wojszyce Kazi- 2 p Q 0 C * Z 0 Sd, Skb 4 A - mierówka 1

3 Wojszyce I p Q 0 C1* Z 0 Sd, Skb 4 A -

Rubryka 3: g – gliny, (gc) – gliny ceramiki budowlanej; p – piaski; Rubryka 4: Q – czwartorzęd; Rubryka 6: C * – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych (C * – złoże o zasobach zarejestrowanych); 1 1 Rubryka 7: złoża: Z – zaniechane; Rubryka 9: Surowce skalne: Scb – ceramiki budowlanej, Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe; Rubryka 10: złoża: 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne; Rubryka 11: złoża: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12: Gl – gleby chronione.

Zawartość margla w ziarnach > 0,5 mm wynosi średnio 0,4 %, skurczliwość wysychania zmienia się od 2,3 do 4,5 % oraz bardzo mała wytrzymałość na ściskanie, wypalonego w tem- peraturze 950oC tworzywa ceramicznego (od 4,9 do 7,5 MPa) w zasadzie dyskwalifikują gli- nę jako surowiec do produkcji ceramiki budowlanej (Nieć, 1994). Zgodna z normą jest tylko nasiąkliwość w wyrobach, wynosząca od 10,6 do 12,2 % wagowych. Kruszywo naturalne piaszczyste udokumentowano kartą rejestracyjną w złożach „Wojszyce-Kazimierówka” i „Wojszyce I”. Złoża zajmują bardzo małe powierzchnie (poniżej 0,5 ha), mają formę pokładową i są zawodnione. W warstwie złożowej występuje jeden poziom wodonośny na głębokości od 1,0 m do 2,5 m poniżej powierzchni terenu. Miąższość warstwy złożowej w obu złożach jest podobna i wynosi od 1,3 do 3,3 m. Nadkład stanowi tylko gleba (Cieśla, 1992 a i b). Kruszywo naturalne (piaski średnio- i drobnoziarniste) charakteryzuje się punktem piaskowym wynoszącym średnio 95,5 % („Wojszyce I”) i 97,8 % („Wojszyce– Kazimierówka”) i średnią zawartością pyłów mineralnych 2,1 % („Wojszyce I”) i 3,1 % („Wojszyce–Kazimierówka”). Gęstość nasypowa w stanie utrzęsionym wynosi od 1,600 do 3 1750 Mg/m (Cieśla, 1992 a i b). Ze względu na częste wkładki piasków gliniastych oraz zanieczyszczenia żelaziste, kruszywo z tych złóż znajduje zastosowanie głównie w drogownic- twie (budowa i renowacja dróg), w mniejszym stopniu w budownictwie. Występujące w obrębie arkusza Żychlin złoża glin i piasków zawierają kopalinę po- spolitą, powszechnie występującą zaliczaną pod względem ochrony złoża do klasy 4 (Wy- tyczne dokumentowania..., 1991). Ze względu na kolizyjność środowiska z eksploatacją złoże piasków zaliczono do małokonfliktowych, a złoże glin, ze względu na występowanie na obszarze złoża gleb chronionych, do konfliktowych, co zostało uzgodnione z Geologiem Woje- wódzkim w Łodzi.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Żychlin aktualnie nie prowadzi się koncesjonowanej eksploatacji kopalin. Przed kilkoma laty prowadzona była sezonowo eksploatacja piasków w miejscowości Wojszyce – złoże: „Wojszyce Kazimierówka” i „Wojszyce II” systemem ścianowym w ilości poniżej 1 tys. ton kruszywa piaskowego w ciągu roku. Złoża te zostały w całości wyeksploatowane, a wyrobiska zrekultywowane w kierunku leśnym. W rejonie Izabelina od połowy lat pięćdziesiątych prowadzona była eksploatacja gliny zwałowej na potrzeby miejscowej cegielni. Obecnie złoże „Izabelin nr 7” jest praktycznie

wyeksploatowane, a wyrobisko zostało zrekultywowane w kierunku rolnym (Lichwierowicz, 1990 a). Zasoby (130 tys. ton) ze względu na niską jakość surowca kwalifikują się do wybi- lansowania. W jedynym czynnym na terenie arkusza zakładzie przeróbki kopalin - Zakładach Ceramiki Budowlanej „Sokołówek” w okolicach Izabelina - wykorzystywany jest surowiec ilasty ze złoża „Kaszewy”, położonego na arkuszu sąsiednim (Kutno - 517). W kilku punktach, m. in. w okolicach miejscowości: Słomków, Oleszcze i Biała, prowadzona jest niekoncesjonowana eksploatacja piasków, a w okolicach miejscowości Ład tor- fów (Osendowska, 1990 a, b). Kruszywo wykorzystywane jest na potrzeby okolicznych mieszkańców w budownictwie indywidualnym, do napraw i budowy dróg, natomiast torfy znajdują zastosowanie w ogrodnictwie (Lichwierowicz, 1990 a, b). W kilku punktach eksploatacja została zaniechana, a pozostałe po niej wyrobiska są wykorzystywane jako składowiska odpadów lub zostały zrekultywowane w kierunku rolno-leśnym (Lichwierowicz, 1990 a, b; Osendowska, 1990 a, b).

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar odwzorowany arkusza Żychlin jest ubogi w kopaliny. Na podstawie dostęp- nych materiałów archiwalnych: opracowań surowcowych (Dobsik, Gałązka, 1956; Kwapisz, 1970; Urbański, 1970; Lichwierowicz, 1990 a), profili wierceń archiwalnych oraz zlokalizowanych w czasie wizji w terenie punktów niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa na potrzeby lokalne wyznaczono dwa obszary perspektywiczne występowania piasków i piasków ze żwirem w rejonie Balikowa i Stradzew. W okolicach Balikowa, na powierzchni około 100 ha, występują wodnolodowcowe piaski średnioziarniste z wkładkami piasków gruboziarnistych, natomiast w rejonie Stradzew stwierdzono występowanie utworów piaszczysto-żwirowych o miąższości od 3,5 m do 6,7 m na powierzchni około 25 ha. Ze względu na brak badań jakościowych kopaliny nie wyznaczono prognoz. W wyniku przeprowadzonych w latach 50-tych i 60-tych zwiadów geologicznych za złożami kruszywa naturalnego, wyznaczono szereg obszarów o negatywnych wynikach rozpoznania. Są to obszary negatywnego rozpoznania kruszywa w obrębie utworów wodnolodowcowych (Gałązka, 1956; Kwapisz, 1970; Lichwierowicz, 1990 c). W rejonach badań roz- poznano w przewadze piaski gliniaste w obrębie glin zwałowych, nieprzydatne dla gospodarki. Osady piaszczysto-żwirowe występują w formie niewielkich gniazd o nieznacznej miąż-

szości. Takie wykształcenie osadów nie kwalifikuje omawianego obszaru jako perspekty- wicznego dla występowania kruszywa naturalnego. Prace poszukiwawcze prowadzone w celu udokumentowania złóż surowców ilastych zakończyły się wynikiem negatywnym (Staśkiewicz, 1977; Szałamacha, 1996 a, b). Prowa- dzone badania w rejonie Annetowa, Wyrowa, Janowa i Śleszyna wykazały występowanie glin zwałowych w obrębie różnoziarnistych piasków wodnolodowcowych. W wyniku badań torfowisk w dolinie rzeki Przysowa na początku lat 60-tych zlokali- zowano jeden zwarty obszar negatywnego rozpoznania torfów o powierzchni około 680 ha, występujący od Helenowa po Kaczkowiznę. Torfy mają średnią miąższość 0,8 m, a ich po- pielność wynosi od 12,8 do 21,8 % (Turowski, 1961; Zlokalizowanie..., 1996). Wystąpienia te nie spełniają podstawowego kryterium bilansowości tj. miąższości >1 m (Nieć, 1994).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Żychlin położony jest w dorzeczu Wisły w obrębie lewobrzeżnej czę- ści zlewni Bzury. Głównymi ciekami są: Przysowa, Słudwia, Kanał Strudzewski i Ochnia. Cechą charakterystyczną zlewni rzek płynących na obszarze arkusza jest rolniczo- przemysłowe wykorzystanie terenu oraz prawie całkowity brak lasów. Przeprowadzona ocena w punktach monitoringu w miejscowościach Dobrzelin i Gra- bie Dolne charakteryzuje wody rzeki Słudwi jako pozaklasowe (Raport o stanie..., 2002). Wody rzeki Słudwi są w dużym stopniu zdegradowane i pod względem jakości należą do najbardziej zanieczyszczonych wód w tym rejonie (Raport o stanie środowiska..., 2002). Źródłem zanieczyszczenia tej rzeki jest nieuregulowana gospodarka ściekowa oraz odprowa- dzanie nieoczyszczonych ścieków przemysłowych i komunalnych. Obecnie trwa budowa biologicznej oczyszczalni ścieków w Dobrzelinie, co daje nadzieję na poprawę jakości wód. Prowadzone aktualnie działania w zakresie ochrony środowiska mają na celu polepszenie jakości wód powierzchniowych w tym rejonie. Można to zauważyć w poprawie jakości wód rzeki Ochni. Pomimo, że dalej prowadzi ona wody pozaklasowe (Raport o stanie środowi- ska..., 2002), to zmniejszył się tam dziesięciokrotnie w ostatnich latach ładunek zanieczysz- czeń. Punkty monitoringu na rzece Ochni znajdują się poza obszarem arkusza Żychlin. Głównymi ogniskami zanieczyszczeń dla opisanych rzek, oprócz obszarowych zanie- czyszczeń rolniczych, są zakłady przemysłu rolnego w Śleszynie, Dobrzelinie, Pniewach oraz Żychlinie (Stan środowiska..., 1995 a i b; 1996, 1998).

Gęsta sieć rowów melioracyjnych, doliny małych rzek, zagłębienia bezodpływowe oraz obniżenia terenu są stale lub sezonowo obszarami podmokłymi. Kumulują one wodę głównie w okresach roztopów wiosennych i deszczów nawalnych. Na obszarze arkusza Żychlin występowanie naturalnych zbiorników wód i terenów podmokłych związane jest z dolinami Przysowy, Słudwi i Ochni. Są to niewielkie zbiorniki okresowo suche, a zalewane jedynie podczas wysokich stanów wód. Sztuczne zbiorniki wodne o niewielkiej powierzchni usytuowane są w dolinie Słudwi w rejonie Dobrzelina. W systemie zarządzania gospodarką wodną obszar arkusza Żychlin należy do Regio- nalnego Zarządu Gospodarki Wodnej (RZGW) w Warszawie.

2. Wody podziemne

Głównym poziomem użytkowym jest poziom czwartorzędowy, eksploatowany przez płytkie studnie wiercone oraz studnie kopane (Ciechanowska, 1983; Nowicki, 2000). Zakłady przemysłowe w tym rejonie posiadają głębsze ujęcia wody, w których ujmo- wany jest mioceński poziom wodonośny, wykształcony w postaci piasków drobnoziarnistych, miejscami pylastych i mułkowatych o miąższości 20-40 m. Wydajności pojedynczych otwo- rów są zwykle mniejsze niż 30 m3/h. W wodach tych obserwuje się podwyższoną zawartość związków żelaza i manganu. Charakterystyczną cechą jest także zabarwienie pyłem węgla brunatnego oraz podwyższona zawartość substancji organicznej i zwiększona utlenialność (Latka, 1997; Stan środowiska..., 1995 b). Głębsze poziomy wodonośne na obszarze arkusza Żychlin nie są eksploatowane z wyjątkiem pojedynczego otworu studziennego w Zleszynie, ujmującego wodę z margli i wa- pieni jury. Ujęcie ma wydajność 66 m3/h i nie przewiduje się rozszerzenia eksploatacji tego poziomu wodonośnego. Na obszarze wysoczyzny polodowcowej czwartorzędową, użytkową warstwę wodo- nośną, stanowią piaski o różnej granulacji przykryte gliną zwałową. Dlatego też zwierciadło wody ma tu najczęściej charakter napięty. Zwierciadło wód podziemnych czwartorzędowego poziomu wodonośnego znajduje się na głębokości od 3 do 8 m p.p.t. Lokalnie w rejonie dolin rzecznych lub obniżeń erozyjnych zwierciadło położone jest znacznie płycej (do 2 m p.p.t.). W rejonie wspomnianych dolin rzecznych występuje najczęściej jedna warstwa wodonośna o zwierciadle swobodnym (Stan środowiska..., 1995 b).

Przypowierzchniowa warstwa wodonośna na obszarze wysoczyzny morenowej, wy- stępująca powyżej serii glin zwałowych ma niewielką miąższość. Woda z tej warstwy ujmo- wana jest, przede wszystkim, przez kopane studnie gospodarskie. Na mapie zaznaczono tylko najważniejsze ujęcia, które spełniają jeden z podanych poniżej warunków: wydajność studni większa niż 50 m3/h, powierzchnia udokumentowanego leja depresji wokół studni większa niż 4 km2 lub zasięg terenu strefy ochrony pośredniej o powierzchni większej niż 1 km2. Ujęcia o największej wydajności zlokalizowane są w Żychlinie i Pniewie Posiadają one zatwierdzone zasoby w wysokości 150 m3/h. Studnie tych ujęć, o różnej głębokości, uj- mują wody zarówno z mioceńskiego poziomu wodonośnego, jak i z utworów czwartorzędo- wych (Grzywacz, 1973). Pozostałe ujęcia wód podziemnych zlokalizowane, przede wszystkim na terenie: Ży- chlina, Dobrzelina, Trąbek, Suszca, Pieryszewa, Pacyny i innych mniejszych miejscowości posiadają wydajności rzędu powyżej 50 m3/h. Wody podziemne na obszarze arkusza Żychlin charakteryzują się dobrą jakością. Stwierdzone zanieczyszczenia nie mają charakteru obszarowego, dotyczą jedynie płytszych warstw wodonośnych, nie wykryto tu antropogenicznego zanieczyszczenia użytkowych po- ziomów wodonośnych. Podwyższona zawartość żelaza i manganu w wodach wymaga jedynie standardowego uzdatniania. Cały obszar arkusza, z wyjątkiem niewielkiego południowo-zachodniego fragmentu, wchodzi w skład trzeciorzędowego zbiornika wód podziemnych Subniecka Warszawska (nr 215). Jest to zbiornik o charakterze porowym (figura 3) (Kleczkowski, 1990). Wspomnia- ny południowo-zachodni fragment należy do jurajskiego zbiornika typu szczelinowo- krasowego, noszącego nazwę Krośniewice-Kutno (nr 226). Oba zbiorniki nie posiadają szcze- gółowej dokumentacji hydrogeologicznej.

Fig. 3. Położenie arkusza Żychlin na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990).

1 – obszar najwyższej ochrony (ONO); 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 – granice GZWP w ośrodku szczelinowo-krasowym Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodonośnych: Subniecka Warszawska (centralna część)–215A, trzecio- rzęd (Tr); Subniecka Warszawska–215, trzeciorzęd (Tr); Dolina środkowej Wisły (Włocławek_Płock)–220, czwartorzęd (Q); Zbiornik międzymorenowy Chodcza-Łanięta–225, czwartorzęd (Q); Zbiornik Krośniewice- Kutno–226, jura (J3); Dolona Chruślina–227, czwartorzęd (Q); Niecka łódzka–401, kreda (K1); Zbiornik Stry- ków–402, jura (J3); Zbiornik międzymorenowy Brzeziny-Lipce–403, czwartorzed (Q).

VII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 518-Żychlin zamieszczono w tabeli 2. W celu porównania uzupełniono je danymi zawartości pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regu- larnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Tabela 2 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy za- Wartość prze- Wartość przecięt- Wartości dopuszczalne stężeń w glebie wartości w ciętnych (me- nych (median) w lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Śro- glebach na dian) w gle- glebach obszarów dowiska z dnia 9 września 2002 r.) arkuszu bach na arku- niezabudowanych 518-Żychlin szu Polski 4) Metale 518-Żychlin N=6522 N=9 N=9 Frakcja ziarnowa < 1mm, Grupa B 2) Grupa C 3) mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Głębokość (m ppt) Głębokość (m ppt) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 19-70 28 27 Cr Chrom 50 150 500 2-9 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 18-67 33 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-4 2 2 Cu Miedź 30 150 600 4-19 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 2-10 4 3 Pb Ołów 50 100 600 7-16 10 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,09 <0,05 <0,05 1) grupa A Ilość badanych próbek gleb z arkusza 518-Żychlin a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru w poszczególnych grupach zanieczyszczeń poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o As Arsen 9 ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego poziomu Ba Bar 9 zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdro- Cr Chrom 9 wia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stężenia Zn Cynk 9 zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, 2) Cd Kadm 9 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłą- czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, Co Kobalt 9 grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a Cu Miedź 9 także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem Ni Nikiel 9 terenów przemysłowych, użytków kopalnych oraz terenów Pb Ołów 9 komunikacyjnych, Hg Rtęć 9 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- 4) sza 518-Żychlin do poszczególnych grup zanieczyszczeń Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 (ilość próbek) N – ilość próbek 9

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna próbka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej.

Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002). Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych okre- ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 2). Przeciętne ilości (wyrażone wartością median) analizowanych pierwiastków w glebach arkusza są identyczne lub zbliżone do wartości median w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod względem zawartości metali wszystkie badane próbki spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne Kryteria oceny osadów Do oceny jakości osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ciężki- mi zastosowano kryteria zawarte w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable Effects Levels) – określające zawartość pierwiastka, powyżej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów porto- wych i melioracyjnych, wartości PEL oraz tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski. Materiał i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS, zawierającej wyniki badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska.

Próbki osadów są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charakteryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej. W badaniach analitycznych wykorzystano frak- cję ziarnowa drobniejsza niż 0,2 mm. Zawartości arsenu, kadmu, chromu, ołowiu, miedzi, ni- klu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych wartościach PEL. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość, co najmniej jednego pierwiastka przewyższała górną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu do zanieczyszczonego każdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu. Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu Żychlin zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny sieci geochemicznego monitoringu osadów wodnych – na rzece Ochni w Łękach Kościelnych. Osady Ochni charakteryzują się podwyższona zawartością rtęci oraz cynku, kadmu, miedzi i ołowiu w stosunku do wartości tła geochemicznego. Zwraca uwagę zanieczyszczenie osadów Ochni rtęcią; przekracza ona zawartość PEL, powyżej której obserwowane są szkodliwe oddziaływania tego pierwiastka na organizmy wodne, a także przekracza dopuszczalną zawartość rtęci wg. rozporządzenia MŚ. Osady te charakteryzują się także zawartością cynku (>123 ppm) i kadmu (>0,7 ppm), przy której mogą już występować negatywne oddziaływania na organizmy. Dane prezentowane na mapie umożliwiają jedynie oceny zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopusz- czalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub wielopierścieniowych węglowo- dorów aromatycznych.

Tabela 3 Zawartość pierwiastków w osadach rzecznych. Ochnia Rozporządzenie PEL** Tło geochemiczne Szewce (Łęki Ko- Pierwiastek MŚ* ścielne Zawartość (ppm) Arsen (As) 30 17 <5 8 Chrom (Cr) 200 90 6 14 Cynk (Zn) 1000 315 73 224 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 1,1 Miedź (Cu) 150 197 7 25 Nikiel (Ni) 75 42 6 6 Ołów (Pb) 200 91 11 38 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 1,8

* - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r. ** - PEL – zawartość, powyżej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne.

3. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przecinają- cych Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwier- dzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomia- ru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych.

518W PROFIL ZACHODNI 518E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5797650 5798754 5791739 m 5794926 m 5789042 5791633 5785721

5784072 5783233 0 1020304050 0 5 10 15 20 25 30 35 40 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5797650 5798754 5791739 m 5794926 m 5789042 5791633 5785721

5784072 5783233 0 0.5 1 1.5 2 2.5 00.511.522.53

kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rzędnych - opis siatki kilometrowej arkusza)

Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 20 do około 40 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 30 nGy/h i jest nieco niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 15 do około 40 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej około 25 nGy/h. Wartości promieniowania w obu profilach są do siebie zbliżone. Powierzchnię obszaru arkusza Żychlin budują głównie plejstoceńskie gliny zwałowe, w mniejszym stopniu eluwia glin zwałowych oraz piaski i żwi- ry wodnolodowcowe a także holoceńskie utwory piaszczyste, charakteryzujące się niskimi wartościami promieniowania gamma. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahają się w przedziale od około 0,5 do około 2 kBq/m2 wzdłuż profilu zachodniego, a wzdłuż profilu wschodniego - od około 0,5 do około 2,5 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Przy określeniu warunków, jakim powinny odpowiadać obszary predysponowane do lokalizowania składowisk uwzględniono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpa- dach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szcze- gółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk;

2) tereny, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, nie posiadające naturalnej warstwy izolacyjnej (w rejonach tych przy budowie składowisk odpadów wymagane jest wykonanie sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu); 3) tereny, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej warstwy izolacyjnej. Wymagania dotyczące cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 4). Tabela 4 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Miąższość współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 Iły, iłołupki

K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojęt- 1-5 ≤ 1 . 10-9 ne

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 Gliny

Na mapie dokumentacyjnej – B (dołączonej do materiałów archiwalnych) przedstawiono lokalizację wszystkich otworów zamieszczonych w tabeli 5, na podstawie których do- konywano analizy wydzieleń potencjalnych obszarów dla lokalizowania składowisk (POLS). Na terenie arkusza Żychlin z analizy dotyczącej wyznaczenia potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk wyłączone zostały: - erozyjne i akumulacyjne powierzchnie tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek: Przysowy, Słudwii i Ochni oraz innych mniejszych nie nazwanych cieków, - tereny leśne o powierzchni przekraczającej 100 ha, które zajmują niewielkie obszary jedynie w rejonie podmokłej doliny Przysowy i w pobliżu miejscowości Kurów Parcele, - teren zwartej zabudowy miasta Żychlina, - tereny podmokłe. Na podstawie szczegółowej analizy czynników przyrodniczych wydzielono obszary predysponowane do lokalizacji składowisk, a w ich obrębie wyodrębniono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) lokalizacji składowisk. Przy typowaniu miejsc pod ewentualną lokalizację składowisk brano pod uwagę:

- budowę geologiczną (Szałamacha, 1996); - morfologię terenu; - warunki hydrogeologiczne i hydrograficzne (Nowicki, 2002); - infrastrukturę i gęstość zabudowy. Wszystkie obszary preferowane do lokalizacji składowisk odpadów zostały wyodręb- nione na podłożu słabo przepuszczalnych glin zwałowych zlodowaceń środkowopolskich stadiału Warty. Tworzą one poziom o wyrównanej miąższości około 30 m (nieciągły jedynie w dolinach rzecznych). Są to gliny piaszczyste w stropie, z silną siecią spękań i przewar- stwień piasków pylastych. W profilach otworów w okolicy Żychlin-Dobrzelin w spągu glin zwałowych leży poziom mułków zastoiskowych, które są bardzo zwarte i zawierają otoczaki skał północnych oraz laminy piasków pylastych. Miąższoś warstwy mułków wynosi 2-10 m (Szałamacha, 1996). Przyjmuje się, że współczynnik filtracji dla glin wynosi k=1x10-7 m/s. Gliny te stanowią podłoże o dobrej charakterystyce geotechnicznej, spełniającej wymagania dla posadowienia składowisk jedynie odpadów obojętnych. Głębokość do zwierciadła wód gruntowych przekracza 15 m, a często znajduje się znacznie głębiej. Miejscami w obrębie glin mogą pojawiać się wody zawieszone. Należy jednak zwrócić uwagę na spękania w obrę- bie pakietu glin i na etapie badań podłoża pod ewentualne składowisko uwzględnić pogorsze- nie izolacyjności w obrębie występowania stref tych spękań. Pod względem geomorfologicznym gliny te budują wysoczyznę morenową płaską (wysokości względne do 2 m, nachylenie do 2°), oraz falistą – jedynie w części południowo- zachodnim krańcu arkusza (wysokości względne 2-5 m, nachylenie do 5°). Wyznaczone obszary charakteryzują się odpowiednimi warunkami hydrogeologicz- nymi, ze względu na ochronę wód podziemnych. Wody podziemne są dobrze izolowane od wpływów antropogenicznych miąższym pakietem glin. Stopień zagrożenia głównego użyt- kowego poziomu wodonośnego jest w rejonie wyznaczonych obszarów bardzo niski, niski i średni, dzięki dobrej i bardzo dobrej izolacji piętra wodonośnego od powierzchni terenu (No- wak, 2002). Jako najkorzystniejsze lokalizacje należy wskazać, te w obrębie których miąższość glin zwałowych udokumentowana jest profilem otworu wiertniczego (Tabela 5) lub przekro- jami geologicznymi (Szałamacha, 1996), stwierdzającymi prostą budowę geologiczną, przy braku zaburzeń glacitektonicznych i braku zaburzeń ciągłości pakietu izolacyjnego. Dodat- kowo o ich wskazaniu decydują:

- niewielka intensywność zabudowy (najczęściej jest to zabudowa luźna pojedynczych gospodarstw wiejskich), lub zupełny jej brak, - niewiele warunkowych ograniczeń przyrodniczych i infrastrukturalnych, - dobrze rozwinięta sieć szlaków komunikacyjnych (drogi lokalne, kolej). W obrębie arkusza Żychlin tereny szczególnie predysponowane do lokalizacji składo- wisk odpadów obojętnych występują w rejonie Żychlin – Dobrzelin i na północny wschód od Wojszyc oraz na północ od Grzybowa (otw. 4, 6, 10, 19, 22, 23, 26, 27). Ze względu na dużą ilość otworów dokumentujących obecność warstwy izolacyjnej jako szczególnie predyspo- nowany należy wskazać południowy i południowo-zachodni fragment obszaru arkusza. Lito- logia podłoża pozwala na zakwalifikowanie tych terenów pod składowiska odpadów obojęt- nych O. Jednak należy zaznaczyć, że znaczna miąższość glin zwałowych i korzyste warunki geośrodowiskowe, stwarzają możliwość lokalizowania tu składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne K (w tym komunalnych) pod warunkiem zastosowania dodatkowych uszczelnień. Na mapie wskazano również obszary, gdzie można spodziewać się znacznej zmienno- ści w budowie geologicznej lub przykrycia pakietu glin miąższą warstwą osadów piaszczystych. Sytuacje takie mogą mieć miejsce w okolicy Drzewosze Wielkich, Bedlna, Krecisz oraz w północno-wschodniej części terenu mapy. Rejony te należy traktować jako najmniej odpo- wiednie do lokalizacji składowisk odpadów w obrębie całego arkusza Żychlin. Słabsze wła- ściwości podłoża dokumentują profile w miejscowościach Tretki (otw. 8) i w okolicach Ży- chlina (otw. 2). W wyniku analizy czynników przyrodniczych i infrastrukturalnych wyznaczone obszary podzielono na rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (na podstawie rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych wynikających z przyjętych obszarów ochrony): - b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów użyteczności publicznej, - p – przyrody i dziedzictwa kultury, - w – wód podziemnych, - z – złóż kopalin. Lokalizacja składowisk w tych obszarach wymaga dodatkowych uzgodnień z odpowiednimi władzami i służbami.

Na mapie wyznaczono ograniczenie lokalizacji składowisk w odległości 1 km od zwartej lub gęstej zabudowy miejscowości Żychlin i Dobrzelin. W południowo-zachodniej części wytyczono strefę ograniczeń wynikających z istniejącego tam obszaru najwyższej

ochrony ONO zbiornika GZWP 226 – Krośniewice-Kutno, nie posiadającego dokumentacji hydrogeologicznej (Kleczkowski A.S., 1990). Z uwagi na to, że omawiany teren jest ubogi w surowce mineralne, nie występują tu żadne wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogłyby stanowić nisze do składowania od- padów. Tabela 5 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie wydzielonych POLS Nazwa Nr otworu Profil geologiczny Miąższość Głębokość [m p.p.t.] do zwier- archiwum na mapie warstwy ciadła wody podziemnej (wy- i dokumen- izolacyjnej stępującego pod warstwą izola- archiwal- tacyjnej B cyjną) ny nr Strop litologia nawiercona ustalona otworu [m] 1 2 3 4 5 6 7 5180042 1 0,00 Gleba 17,7 18,0 b.d. 0,30 Glina piaszczysta 7,00 Glina zwałowa 18,00 Piasek 27,50 Glina zwałowa 66,50 Muły 67,20 Piasek 71,00 Glina zwałowa 71,70 Ił 72,50 Glina zwałowa 76,20 Piasek 110,0 Piasek 120,0 Piasek 129,0 Żwir z otoczakami 130,5 Wapienie B.H. 2 0,00 Gleba 3,3 3,5 0,2 5180046 0,20 Glina piaszczysta 3,50 Żwir z otoczakami 9,500 Pył ilasty B.H. 3 0,00 Piasek 11,0 17,0 b.d. 518001 6,00 Glina zwałowa 17,00 Piasek 19,00 Glina pylasta 21,50 Glina 30,00 Piasek 33,00 Glina 35,50 Muły 40,00 Piasek B.H. 4 0,00 Gleba, 11,5 16,5 2,0 518002 0,40 Piasek 4,50 Glina zwałowa 16,50 Piasek pylasty, zagliniony 24,50 Piasek B.H. 5 0,00 Gleba 12,0 16,5 b.d. 5180022 0,40 Piasek 4,50 Glina zwałowa 16,50 Żwir 24,50 Piasek pylasty

27,50 Piasek 42,50 Glina zwałowa 53,80 Ił warwowy 56,50 Glina zwałowa 68,70 Piasek 95,90 Ił 105,70 Piasek pylasty 109,20 Glina zwałowa 113,70 Wapienie B.H. 6 0,00 Gleba 64,2 64,5 9,0 5180035 0,30 Glina zwałowa 9,00 Glina zwałowa 16,00 Ił 21,50 Glina piaszczysta 49,70 Ił 51,00 Muły 53,20 Glina zwałowa 64,50 Piasek 67,50 Piasek B.H. 7 0,00 Gleba 21,2 b.d. b.d. 5180143 0,30 Glina zwałowa 16,00 Ił 21,50 Glina zwałowa B.H. 8 0,00 Gleba 8,0 1,6 1,6 5180115 0,50 Piasek 10,0 5,0 1,60 Piasek 2,00 Glina 4,40 Glina 5,00 Glina 10,00 Piasek 12,00 Glina zwałowa 18,00 Piasek 26,00 Glina zwałowa B.H. 9 0,00 Glina piaszczysta 17,5 17,5 b.d. 5180017 6,00 Glina zwałowa 13,80 Muły 16,40 Glina 17,50 Piasek kwarcowy 20,80 Piasek kwarcowy 32,00 Piasek gliniasty 35,00 Glina 40,20 Ił piaszczysty B.H. 10 0,00 Gleba 25,5 26,0 b.d. 5180019 0,50 Glina zwałowa 26,00 Piasek 30,50 Glina piaszczysta 33,50 Piasek B.H. 11 0,00 Gleba 25,5 26,0 11,0 5180128 0,50 Glina zwałowa 11,00 Glina zwałowa 26,00 Piasek 30,50 Glina piaszczysta 33,50 Piasek B.H. 12 0,00 Glina piaszczysta 17,0 2,0 b.d. 5180160 6,00 Glina zwałowa 13,80 Muły 16,40 Glina 17,00 Piasek kwarcowy 20,80 Piasek kwarcowy

32,00 Piasek gliniasty B.H. 13 0,00 Gleba 29,5 30,0 12,7 5180054 0,50 Glina 12,70 Glina piaszczysta 30,00 Piasek ze żwirem 32,00 Pył 34,00 Piasek B.H. 14 0,00 Gleba 25,4 25,7 b.d. 5180167 0,30 Glina 4,60 Ił piaszczysty 25,70 Piasek 35,00 Ił piaszczysty B.H. 15 0,00 Gleba 26,5 27,0 19,2 5180125 0,50 Glina pylasta 2,00 Glina piaszczysta 11,00 Glina zwałowa 27,00 Piasek 39,00 Ił pstry B.H. 16 0,00 Gleba 12,0 14,0 4,4 5180126 0,50 Piasek 2,00 Glina zwałowa 14,00 Otoczaki 16,00 Piasek 25,00 Glina 29,00 Piasek pylasty B.H. 17 0,00 Glina piaszczysta 15,6 15,6 b.d. 5180020 15,60 Piasek kwarcowy 18,50 Ił piaszczysty 26,00 Piasek kwarcowy B.H. 18 0,00 Piasek 14,8 17,0 6,5 5180129 2,20 Glina zwałowa 4,70 Glina piaszczysta 5,00 Glina zwałowa 17,00 Piasek 22,00 Glina piaszczysta 23,30 Piasek 29,00 Glina zwałowa B.H. 19 0,00 Glina piaszczysta 31,4 b.d. b.d. 5180157 30,90 Glina 31,40 Muły 39,00 Piasek kwarcowy Q 41,00 Ił 43,00 Tr 46,30 Muły 47,50 Ił 50,50 Muły 65,30 Ił 67,00 Piasek kwarcowy 73,10 Węgiel brunatny 76,00 Piasek kwarcowy 77,70 Ił 88,90 Piasek kwarcowy Węgiel brunatny

B.H. 20 0,00 Gleba 40,0 71,0 16,0 5180098 0,50 Piasek 3,00 Glina zwałowa Q 16,00 Ił Tr 35,00 Piasek 43,00 Ił 49,00 Węgiel brunatny 68,00 Piasek 71,00 Ił 75,00 Węgiel brunatny B.H. 21 0,00 Gleba 40,9 41,5 14,5 5180060 0,60 Glina piaszczysta 4,00 Glina zwałowa 26,50 Glina ciężka 41,50 Piasek pylasty Q 47,20 Ił 59,60 Tr 63,00 Węgiel brunatny 70,00 Ił 71,50 Węgiel brunatny 75,50 Piasek Ił B.H. 22 0,00 Nasyp 71,8 90,0 5,4 5180086 0,20 Glina piaszczysta 5,00 Glina zwałowa 25,00 Glina piaszczysta 46,00 Glina zwałowa Q 72,00 Ił 80,00 Tr 84,00 Piasek 90,00 Ił 96,00 Piasek 116,00 Zwietrzelina Wapienie margliste B.H. 23 0,00 Gleba 54,5 55,0 25,0 5180132 0,50 Glina piaszczysta 4,00 Glina zwałowa 55,00 Piasek 56,00 Glina zwałowa 71,00 Piasek B.H. 24 0,00 Glina 31,4 31,4 b.d. 5180156 30,90 Muły 31,40 Piasek kwarcowy 39,00 Ił 43,00 Muły 46,30 Ił B.H. 25 0,00 Gleba 17,3 17,7 b.d. 5180016 0,400 Glina piaszczysta 17,70 Piasek pylasty 22,40 Piasek 25,40 Muły 33,50 Piasek B.H. 26 0,00 Glina piaszczysta 38,5 38,5 15,0 5180055 3,50 Glina zwałowa Q 35,90 Ił Tr 38,50 Żwir kwarcowy Rumosz skalny

39,10 Wapienie J 41,70 Wapienie 44,50 B.H. 27 0,00 Gleba 37,5 38,0 10,6 5180105 0,50 Glina zwałowa Q 36,00 Ił Tr 38,00 Żwir z otoczakami 39,00 Wapienie J 54,00 Łupki 56,00 Wapienie 61,00 Łupki 62,00 Wapienie 63,00 Łupki 70,00 Wapienie 73,00 Łupki 80,00 Wapienie

B.H. 28 0,00 Gleba 29,0 29,5 9,0 5180075 0,50 Glina zwałowa 29,50 Piasek 32,00 Glina zwałowa 39,00 Pył ilasty B.H. 29 0,00 Gleba 29,0 29,5 9,5 5180085 0,50 Glina zwałowa 29,50 Piasek B.H. 30 0,00 Gleba 21,7 22,0 8,5 5180073 0,30 Glina piaszczysta 5,00 Glina zwałowa 22,00 Piasek 28,00 Żwir B.H. 31 0,00 Nasyp 26,0 27,0 5,6 5180062 1,00 Glina 4,00 Głazy narzutowe 4,40 Glina 5,60 Glina 6,00 Głazy narzutowe 6,60 Glina 25,00 Glina 27,00 Piasek 36,00 Pył B.H. 32 0,00 Gleba 19,8 20,0 8,3 5180072 0,20 Glina zwałowa 20,00 Piasek 22,60 Glina ciężka 25,00 Muły 41,50 Piasek z otoczakami 50,00 Pył ilasty 54,00 Piasek ilasty 56,00 Ił B.H. 33 0,00 Gleba 21,5 22,0 7,0 5180090 0,50 Glina zwałowa 22,00 Piasek 25,00 Pył 42,00 Piasek 43,00 Pył piaszczysty 50,00 Ił piaszczysty 52,00 Ił B.H. 34 0,00 Gleba 22,5 23 14 5180099 0,50 Glina zwałowa

23,00 Piasek 25,00 Muły 42,20 Piasek 56,00 Iłowce B.H. 35 0,00 Glina piaszczysta 21,8 21,8 b.d. 5180026 2,00 Glina 21,80 Piasek 28,50 Muły 34,80 Piasek 52,60 Ił warwowy 54,60 Piasek 83,40 Ił 86,80 Piasek ze żwirem 113,00 Glina 114,30 Piasek 127,30 Muły 130,00 Ił pylasty B.H. 36 0,00 Gleba 17,3 17,3 b.d. 5180021 0,30 Glina zwałowa 17,30 Piasek kwarcowy 61,30 Muły 61,40 Ił 61,70 Margle ilaste 81,00 Wapienie 82,70 Margle ilaste B.H. 37 0,00 Gleba 24,9 24,9 b.d. 5180014 0,50 Glina zwałowa 24,90 Piasek 25,90 Żwir 26,90 Piasek 48,90 Łupki

Objaśnienia: B.H. – Bank Hydro b.d. – brak danych

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania odpadów obojętnych należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich - projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpo- wiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, któ- rych wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie

uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawiane na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za- sięgi występowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do- brą naturalną izolację dla położonych niżej poziomów wodonośnych. Innym elementem nie- zwykle istotnym w racjonalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym są informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów wodnych zawarte w ramach omawianej warstwy tematycznej mapy. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia główne- go użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Żychlin Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Nowicki, 2000). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowym podziale przyjmując następujące kryteria oceny: stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej od- porności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych, stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych, stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego ale ograniczonej dostępności: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne („dostępność obszaru” jako jeden z elemen- tów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych od 2000 roku), bez ognisk zanieczyszczeń lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń, stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego bez ognisk zanieczyszczeń, stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odpor- ności poziomu i ograniczonej dostępności. Jak wynika z przytoczonych wyżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też ob- szarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów.

X. Warunki podłoża budowlanego

W ramach prac związanych z wykonywaniem Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 dokonano oceny geologiczno-inżynierskich warunków podłoża budowlanego. Warunków tych nie analizowano dla lasów, łąk na glebach pochodzenia organicznego, gruntów rolnych zaliczanych do klas bonitacyjnych od I do IVa zajmujących na omawianym terenie duże powierzchnie oraz dla obszarów występowania złóż kopalin. Wyróżniono dwa podstawowe wydzielenia: obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Do obszarów o korzystnych warunkach budowlanych zaliczono tereny występowania gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntów niespoistych, najczęściej średniozagęszczonych o zwierciadle wód podziemnych położonym na głębokości przekraczającej 2 m. Rejony występowania gruntów słabonośnych, a także miejsca podmokłe i zabagnione, gdzie głębokość zwierciadła wód gruntowych nie przekracza 2 m, zaliczono do obszarów o warunkach niekorzystnych dla budownictwa. Korzystne warunki budowlane panują w rejonie Żychlina, Pniewa Małego, na północ- ny wschód od Wojszyc oraz na północ od Grzybowa. Zwierciadło wody podziemnej występu- je tu na dość znacznej głębokości i stabilizuje się kilka lub kilkanaście metrów poniżej powierzchni terenu. Na powierzchni terenu występują głównie grunty spoiste: zwarte i półzwar- te, rzadziej grunty niespoiste, średniozagęszczone, mało skonsolidowane pochodzące ze zlo- dowacenia Warty. Znacznie gorsze warunki budowlane istnieją w dolinach rzek. Szczególnie niekorzyst- ne warunki panują w szerokiej, podmokłej dolinie Przysowy oraz Słudwi, gdzie osadziły się holoceńskie piaski rzeczne, namuły mineralne i torfy. Na całej długości wspomnianej doliny występują obszary podmokłe, liczne rowy melioracyjne i drobne cieki okresowe. Jest to obszar, gdzie zwierciadło wody podziemnej występuje nie głębiej niż 2 m p.p.t. Podobna sytu- acja ma miejsce na niewielkim odcinku doliny Słudwi na południowy zachód od Żychlina.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na terenie arkusza Żychlin okolice rzeki Przysowy podlegają ochronie prawnej w ramach obszaru chronionego krajobrazu Dolina Przysowa. Obszar ten wyznaczono celem zachowania równowagi ekologicznej pomiędzy terenami o znikomej aktywności biologicznej

a strefami czynnymi biologicznie, bogatymi w zieleń (Stan środowiska..., 1995 a). Równie piękną i rozległą jest dolina Ochni, która w przyszłości może stanowić obszar chronionego krajobrazu. Na obszarze arkusza Żychlin uznano za pomniki przyrody żywej tylko 4 drzewa: lipy drobnolistne i dąb szypułkowy rosnące w okolicy Żychlina (tabela 6). Tabela 6 Wykaz pomników przyrody

Rok Forma Gmina L.p. Miejscowość zatwierdze- Rodzaj obiektu ochrony Powiat nia 1 2 3 4 5 6 Żychlin Pż 1 P Dobrzelin 1976 Kutno 1 lipa drobnolistna Żychlin Pż 2 P Żychlin 1985 Kutno 1 lipa drobnolistna Żychlin Pż 3 P Żychlin 1977 Kutno 1 dąb szypułkowy Żychlin Pż 4 P Żychlin 1987 Kutno 1 lipa drobnolistna

Rubryka 2: P – pomnik przyrody Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: Pż – pomnik przyrody żywej

Ochronie podlegają gleby klasy bonitacyjnej od I do IV a, przeznaczone do użytkowa- nia rolniczego, powszechnie występujące na całym terenie arkusza Żychlin. W dolinach rzek, a przede wszystkim w dolinie rzeki Przysowy, dominują łąki na glebach pochodzenia organicznego. Lasy zajmują niewielkie obszary. Występują w postaci niewielkich kompleksów w rejonie doliny Przysowy oraz w okolicach miejscowości Kurów Parcele. W Polsce, w ramach tworzenia Europejskiej Sieci Ekologicznej, realizowany jest program krajowej sieci – ECONET-Polska, którego celem jest opracowanie spójnego systemu obszarów o walorach przyrodniczych, mających najwyższą rangę krajową i międzynarodową (Liro, 1998). Dolina rzeki Przysowy, czyli teren położony w północno-wschodniej części obszaru arkusza Żychlin, według krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska, położony jest w korytarzu ekologicznym o znaczeniu krajowym – 40k-Słudwi.

Fig. 5 Położenie arkusza Żychlin na tle systemów ECONET (Liro, 1998) i CORINE (Dyduch-Falniowska, 1999).

System ECONET 1 – biocentra i strefy buforowe, 2 – obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym: 20M-Obszar Puszczy Kampinowskiej , 3 – obszar węzłowy o znaczeniu krajowym: 07K–Obszar Pojezierza Gostyńskiego: 4 – kory- tarz o znaczeniu krajowym jego numer i nazwa: 39k–Bzury, 40k–Słudwi; System CORINE 5 – ostoje przyrodnicze o znaczeniu europejskim – obszarowe: 209–Lasy Włocławsko-Gostyńskie, 269– Dolina Bzury, 274–Stawy Łowicz, Mysłaków, 269a–Stawy Rybne Walenice, 283–Stawy Rybne Psary, 284–Stawy Rybne Okręt i Rydwan, 285–Dolina Wisły Środkowej.

Równolegle z programem ECONET-Polska, w ramach gromadzenia informacji przy- rodniczej, zgodnie ze standardem Unii Europejskiej, realizowany jest w Polsce program CORINE, tj. Koordynacji Informacji o Środowisku (Dyduch-Falniowska, 1990). Obejmuje on wytypowanie ostoi przyrodniczych o znaczeniu europejskim, inwentaryzację i opis bogactwa

przyrodniczego Polski oraz zainicjowanie prac nad krajowym systemem informacyjnym ochrony przyrody. Obszar arkusza Żychlin leży poza wytypowanymi w tym programie osto- jami przyrodniczymi (figura 5).

XII. Zabytki kultury

Miasto Żychlin otrzymało prawa miejskie przed 1397 rokiem, od tego okresu rozpo- czął się jego rozwój. Jednakże od przełomu XVI i XVII wieku notowany jest powolny upadek miasta, który zakończył się przejściową utratą praw miejskich w latach 1870-1924. Żychlin od początku swego powstania pełnił funkcję ośrodka rzemieślniczo-handlowego. W drugiej połowie XIX wieku nastąpił rozwój przemysłu spożywczego, a w XX wieku przemysłu elek- trotechnicznego. Najciekawszym zabytkiem miasta jest późnobarokowy, wielokrotnie remontowany i przebudowywany kościół z klasycystyczno-barokowym ołtarzem. Zachowała się także dzwonnica pochodząca z pierwszej połowy XIX wieku oraz plebania i bożnica z 1880 roku. Nieco starszy niż kościół jest dwór, pochodzący z XVIII wieku, ale gruntownie przebudowa- ny w XIX i XX wieku. Na uwagę zasługuje także klasycystyczna kaplica grobowa Orsettich z pierwszej połowy XIX wieku. W mieście zachował się do dnia dzisiejszego układ urbani- styczny z XV-XIX wieku. Wiele interesujących obiektów zabytkowych zlokalizowanych jest w miejscowości Dobrzelin. Do najciekawszych należą: zespół cukrowni z I połowy XIX wieku, usytuowany na terenie parku willowego oraz XIX-wieczny dwór otoczony parkiem. W Śleszynie znajduje się XIX-wieczny dwór na terenie 5 ha parku dworskiego, w Śleszynie Małym zachował się w dobrym stanie prawie dziesięcio hektarowy park dworski z początków XX wieku. W Zarębowie do obiektów zabytkowych zalicza się dwór, kaplicę oraz spichlerz otoczone ośmiohektarowym parkiem dworskim. Jedną z najstarszych miejscowości opisywanego obszaru jest wieś Bedlno, pochodzą- ca z XV wieku. W XIX wieku wieś ta miała duże znaczenie. W tym czasie powstał tu park dworski towarzyszący dworowi i zabudowaniom folwarcznym. Po 1945 roku została roze- brana większość budynków gospodarczych. W latach 60-tych przeprowadzono generalny remont dworu. W Oporowie na listę zabytków wpisany został zespół obiektów, w skład których wchodzą: tzw. domek rewajcarski wraz z rządcówką, czworakami, domkiem ogrodnika i pa-

wilonem parkowym. Wszystkie obiekty pochodzą z XVIII-XX wieku i położone są na terenie parku o powierzchni 10 ha. Z gotyckiego zamku z XV wieku zachowały się jedynie ruiny. Kilka obiektów zabytkowych: w tym dwór, rządcówka oraz kuźnia z końca XIX wieku, znajduje się na terenie parku dworskiego o powierzchni 8 ha w miejscowości Pobórz. Ruiny zabytkowych dworów z przełomu XIX/XX wieku oraz starsze, zachowały się w parkach dworskich w kilku miejscowościach: Plecka Dąbrowa, Pniewo, Wojszyce oraz Ruszki. Zabytkowe kościoły, wpisane na listę zabytków znajdują się we wsiach: Plecka Dą- browa, Oporów oraz Śleszynie. Na obszarze arkusza Żychlin zlokalizowanych jest także kilka parków o zabytkowym charakterze, dotychczas nie wpisanych do rejestru zabytków, jednakże w przyszłości obiekty te zostaną zinwentaryzowane i odpowiednio zabezpieczone. Znajdują się one w następują- cych miejscowościach: Suserz, Słup, Słomków, Jadwigów, Model, Trębki, Świechowice, Chochołów, Drzewoszki Wielkie, Szewce Nagórne oraz Zarębowie. Zestawienie najważniejszych obiektów zabytkowych z obszaru arkusza Żychlin przedstawiono w poniższej tabeli 7. Tabela 7 Wykaz ważniejszych obiektów zabytkowych

Gmina Rok zatwier- L.p. Miejscowość Rodzaj obiektu Województwo dzenia 1 2 3 4 5 Bedlno 1 Bedlno 1979 park dworski łódzkie Bedlno zespół pałacowo folwarczny 2 Bedlno 1979 łódzkie z przełomu XIX – XX w. Bedlno zespół dworsko-folwarczny 3 Plecka Dąbrowa 1978 łódzkie z przełomu XIX – XX w. Bedlno kościół parafialny p.w. Zwiastowania 4 Plecka Dąbrowa 1967 Najświętszej Marii Panny - XVII w., łódzkie dzwonnica przy kościele - XVII w. Bedlno 5 Plecka Dąbrowa 1978 park dworski łódzkie Bedlno dwór wchodzący w skład zespołu dwor- 6 Plecka Dąbrowa 1978 łódzkie skiego. Bedlno 7 Pniewo 1988 park dworski łódzkie Bedlno zespół dworsko – folwarczny 8 Pniewo 1989 łódzkie z przełomu XIX – XX w Bedlno 9 Wojszyce 1967 dwór z XVIII w. odbud. w 1959 r. łódzkie Bedlno 10 Wojszyce 1994 park dworski łódzkie

Bedlno 11 Ruszki 1980 dwór z przełomu XIX – XX w. łódzkie Bedlno 12 Ruszki 1980 park dworski łódzkie Oporów 1967 13 Oporów park dworski łódzkie Oporów 1967 kościół p.w. Św. Marcina 14 Oporów łódzkie styl – gotyk, XV w. Oporów 1967 15 Oporów klasztor o. O. Paulinów, XV w. łódzkie Oporów 1967 zamek styl – gotyk XV w. (budowla z 16 Oporów łódzkie cegły), czworak z I poł. XIX w. Oporów 1976 17 Oporów domek ogrodnika z I poł. XIX w. łódzkie Oporów 18 Oporów 1967 park dworski łódzkie Oporów dwór, rządcówka, kuźnia 19 Pobórz 1979 łódzkie z końca XIX w. Oporów 20 Pobórz 1979 dom oficjalisty koniec XIX w. łódzkie Oporów 21 Pobórz 1979 park dworski łódzkie Żychlin kościół p.w. Św. Piotra i Pawła 22 Żychlin 1967 łódzkie z 1782 r. Żychlin dzwonnica przy kościele 23 Żychlin 1967 łódzkie z Ipoł. XIX w. Żychlin budynek mieszkalny z oficynami 24 Żychlin 1992 łódzkie z I poł. XX w. Żychlin kaplica grobowa rodziny Orsettich na 25 Żychlin 1967 łódzkie cmentarzu grzebalnym Dobrzelin 26 Dobrzelin 1967 park dworski z I poł. XIX w. łódzkie Dobrzelin 27 Dobrzelin 1967 dwór z I poł. XIX w. łódzkie Dobrzelin kościół parafialny 28 Śleszyn 1967 łódzkie p.w. Św. Aleksandra z 1836 r. Dobrzelin 29 Śleszyn 1967 dwór z I poł. XIX w. łódzkie Dobrzelin 30 Śleszyn Mały 1980 dwór z 20 lat XX w. łódzkie Dobrzelin 31 Śleszyn Mały 1991 park dworski łódzkie Dobrzelin dwór z pocz. XX w. 32 Zarębów 1988 łódzkie w zabytkowym parku Dobrzelin 33 Zarębów 1988 kapliczka dworska z pocz. XX w. łódzkie Dobrzelin spichlerz z pocz. XX w., 34 Zarębów 1988 łódzkie (obecnie zdewastowany)

Rubryka 4: data wpisania do Rejestru Zabytków

XIII. Podsumowanie

Obszar objęty arkuszem Żychlin charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem pod względem sposobu zagospodarowania przestrzennego. Najbardziej zurbanizowane są rejony większych miejscowości: Żychlina i Dobrzelina, w których zlokalizowane są liczne zakłady przemysłowe. Pozostała część terenu ma charakter typowo rolniczy. Na terenie arkusza udokumentowano trzy złoża surowców zaliczanych do kopalin pospolitych (surowce ilaste ceramiki budowlanej i kruszywo naturalne drobne). Są to złoża o bardzo małych zasobach w większości wyeksploatowanych. Wyznaczone obszary perspektywiczne kruszywa naturalnego piaskowego i piaskowo-żwirowego stwarzają potencjalne możliwości do udokumentowania kilku niewielkich złóż w rejonie Balikowa i Stradzewa. Prawnie chronione są trzy lipy i jeden dąb w gminie Bedlin. Ochronie krajobrazowej w granicach obszaru arkusza podlega dolina rzeki Przysowy w ramach utworzonego obszaru chronionego krajobrazu Dolina Przysowy. Obszar ten wydzielono celem zachowania równowagi ekologicznej, pomiędzy terenami o znikomej aktyw- ności biologicznej a strefami czynnymi biologicznie, bogatymi w zieleń. Równie malowniczą i rozległą jest dolina Ochni. Władze lokalne proponują rozsze- rzenie zasięgu obszaru chronionego krajobrazu również na okolicę tej doliny. W wielu miejscowościach na terenie arkusza znajdują się obiekty zabytkowe wpisane do rejestru zabytków. Są to najczęściej parki dworskie z zachowaną w różnym stanie tech- nicznym architekturą dworsko-folwarczną oraz zabytkowe kościoły. Głównym wodonośnym poziomem użytkowym są wody w piaszczystych utworach czwartorzędowych, w mniejszym stopniu w wapieniach i marglach kredowych. Aktywizacja społeczno-gospodarcza opisywanego terenu powinna polegać na dalszym rozwoju rolnictwa w formach nie zagrażających środowisku przyrodniczemu wraz z rozwojem przemysłu spożywczego. Na obszarsze arkusza Żychlin istnieją generalnie korzystne warunki do lokalizowania jedynie składowisk odpadów obojętnych - dzięki obecności miąższej (średnio 20-30 m) warstwy glin zwałowych zlodowaceń środkowopolskich, o dobrych właściwościach izolacyjnych. O odpowiednich warunkach pod składowiska odpadów decyduje także niewielka ilość elementów ograniczeń bezwarunkowych i warunkowych. Wytypowane obszary należy brać pod uwagę również przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji niż składowiska odpadów, gdyż wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim.

XIV. Literatura

BARANIECKA M. D., 1979 – Objaśnienia do Mapy geologicznej Polski, arkusz Płock. Wyd. Geol., Warszawa. BARANIECKA M. D., SKOMPSKI S., 1976 – Mapa geologiczna Polski, arkusz Płock. Wyd. Geol. Warszawa. CIECHANOWSKA E., 1983 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Płock. Wyd. Geol., Warszawa.

CIEŚLA E., 1992 a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego „Wojszyce I” wraz z projektem zagospodarowania złoża. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

CIEŚLA E., 1992 b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego „Wojszyce-Kazimierówka” wraz z projektem zagospodarowania złoża. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. DYDUCH-FALNIOWSKA A. i in., 1999 – Ostoje przyrody w Polsce (CORINE). Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. DOBSIK B., 1978 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za kruszywem naturalnym w po- wiecie Kutno. Kombinat Geologiczny Południe w Katowicach. DZIERŻEK J. (red.), 1996 – Rzeźba i osady czwartorzędu Polski środkowej, przewodnik do ćwiczeń terenowych z geomorfologii i geologii czwartorzędu. Wydział Geologii Uni- wersytetu Warszawskiego, Warszawa. GAŁĄZKA J., 1956 – Sprawozdanie z badań geologicznych wykonanych dla określenia wa- runków występowania serii żwirowej w województwie warszawskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie. GRZYWACZ A., 1973 – Dokumentacja hydrogeologiczna ujęcia wód podziemnych z utwo- rów czwartorzędowych i trzeciorzędowych rejonu płockiego. Urząd Wojew. Płock. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2002. Państw. Inst. Geol., Warszawa. JAŚKIEWICZ Z., 1955 – Karta rejestracyjna złoża surowców ilastych w cegielni Izabelin. Wojewódzki Zarząd Przemysłu Terenowego Materiałów Budowlanych w Srebrnej k/Łodzi. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kra- ków. KONDRACKI J., 1998 - Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KROGULEC E., WIERCHOWIEC J., 1998 – Objaśnienia do mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000, arkusz Żychlin. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KWAPISZ B., 1970 - Sprawozdanie z prac zwiadowczych za kruszywem naturalnym w po- wiecie Kutno. Przeds. Geol. w Kielcach. LATKA A., 1997 – Ocena zasobów i jakości wód podziemnych województwa płockiego. Pracownia Geologii i Ochrony Środowiska „GEO-ART”. Arch. Urzędu Wojew., Płock. LICHWIEROWICZ I., 1990 a – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych, wyrobisk i składowisk odpadów w systemie INGSURMIN miasta i gminy Żychlin-Dobrzelin, woj. płockie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LICHWIEROWICZ T., 1990 b – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych, wyrobisk i składowisk odpadów w systemie INGSURMIN gminy Bedlno, woj. płockie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LICHWIEROWICZ T., 1990 c – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych, wyrobisk i składowisk odpadów w systemie INGSURMIN gminy Krzyżanów, woj. płockie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fundacja ICUN Poland, Warszawa. MIKULSKI Z., BAJKIEWICZ-GRABOWSKA E. (red.), 1996 – Ekologiczne podstawy zagospodarowania dolin rzecznych (na przykładzie Wisły pod Płockiem). Wyd. Retro- Art, Warszawa NIEĆ M. (red.), 1994 – Zalecane kryteria bilansowości złóż kopalin. Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Warszawa. NOWICKI Z., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Żychlin. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSENDOWSKA E., 1990 a – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych, wyrobisk i skła- dowisk odpadów w systemie INGSURMIN gminy Oporów, woj. płockie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

OSENDOWSKA E., 1990 b – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych, wyrobisk i skła- dowisk odpadów w systemie INGSURMIN gminy Pacyna, woj. płockie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S., 2002 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg. stanu na 31.XII. 2001r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. RAPORT o stanie środowiska w województwie łódzkim w latach 1999-2001, 2002 – Biblio- teka Monitoringu, Łódź. PODZIAŁ hydrograficzny Polski, 1980 – Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, War- szawa. RŰHLE E. (red.), 1986 – Mapa geologiczna Polski, skala 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STACHY J. (red.), 1986 – Atlas hydrologiczny Polski. Wydawnictwa Geologiczne. Warsza- wa. STAN środowiska przyrodniczego w województwie płockim, 1998 - Biblioteka Monitoringu Środowiska, Płock. STAN środowiska przyrodniczego w województwie płockim, część I - przyroda, 1995 a - Biblioteka Monitoringu Środowiska, Płock. STAN środowiska przyrodniczego w województwie płockim, część II - wody, 1995 b - Bi- blioteka Monitoringu Środowiska, Płock. STAN środowiska przyrodniczego w województwie płockim, część IV - ziemia, 1996 - Bi- blioteka Monitoringu Środowiska, Płock. STAŚKIEWICZ E., 1977 – Zestawienie wyników prac geologiczno-poszukiwawczych za złożami iłów do produkcji wyrobów cienkościennych w województwie płockim. Arch. Urzędu Wojew. w Płocku. SZAŁAMACHA B., 1996 a – Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusza Żychlin. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZAŁAMACHA B., 1996 b – Szczegółowa mapa geologiczna Polski, arkusza Żychlin. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TUROWSKI M., 1961 – Dokumentacja torfowisk doliny rzeki Przysowa. Polska Akademia Nauk, Warszawa. URBAŃSKI Z., 1970 – Orzeczenie geologiczne o wynikach badań przeprowadzonych w celu

udokumentowania w kat. C2 złoża kruszywa naturalnego w rejonie miejscowości Sta-

nisławowskie Górki, Stradzew Górki i Żeronice. Przedsiębiorstwo Geologiczne Kiel- ce.

WYTYCZNE dokumentowania złóż kopalin stałych w kategoriach D1 do A. Komisja Zaso- bów Kopalin, Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Warszawa 1991. ZLOKALIZOWANIE i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska (dla województwa płockiego). Instytut Melio- racji i Użytków Zielonych, Falenty 1996.