P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1 : 50 000 Arkusz ŻYCHLIN (518) Warszawa, 2004 Autorzy: Ewa Krogulec**, Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Małgorzata Truszel*, Jan Wierchowiec**, Izabela Bojakowska*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Olimpia Kozłowska* Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny: Albin Zdanowski* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska* * − Państwowy Instytut Geologiczny, 00-975 Warszawa ul. Rakowiecka 4 ** − SEGI-PBG Sp. z o.o., 02-867 Warszawa ul. Baletowa 30 Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2004 Spis treści I.Wstęp (M.Truszel, E Krogulec, J.Wierchowiec) ................................................................ 3 II.Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (E Krogulec, J.Wierchowiec) .................... 3 III.Budowa geologiczna (E.Krogulec, J.Wierchowiec) ........................................................ 7 IV. Złoża kopalin (M.Truszel, E.Krogulec, J.Wierchowiec) ................................................ 8 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (M.Truszel,E.Krogulec, J.Wierchowiec) ........... ..... 10 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (M.Truszel, E.Krogulec, J.Wierchowiec 11 VII. Warunki wodne (M.Truszel,E.Krogulec, J.Wierchowiec) ............................................ 12 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................ 16 1. Gleby (J.Lis, A.Pasieczna) ....................................................................................... 16 2. Osady wodne (Izabela Bojakowska)………………………………………………. 18 3. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach (H. Tomassi-Morawiec) ......................... 20 IX. Składowanie odpadów (O. Kozłowska) .......................................................................... 22 X. Warunki podłoża budowlanego (M.Truszel,E.Krogulec, J.Wierchowiec )...................... 32 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (M.Truszel,E.Krogulec, J.Wierchowiec) ...................... 33 XII. Zabytki kultury (E.Krogulec, J.Wierchowiec) .............................................................. 36 XIII. Podsumowanie (M.Truszel, E.Krogulec, J.Wierchowiec) ........................................... 39 XIV. Literatura........................................................................................................................ 40 2 I. Wstęp Arkusz Żychlin Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wy- konany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w 2003 roku. Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamiesz- czone na arkuszu Żychlin Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w roku 1999 w SEGI–PBG Sp. z o.o. w Warszawie (Krogulec, Wierchowiec, 1999). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja…, 2002) oraz niepublikowany aneks do Instrukcji dotyczący wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach infor- macyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dla opracowania mapy zebrano i wykorzystano materiały pochodzące z Centralnego Archiwum Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Wydziału Ochrony Środowiska Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego - Oddział Zamiejscowy w Płocku, Powiatowych Inspektoratów Ochrony Środowiska, Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych, Państwowej Służby Ochrony Zabytków, Instytutu Upraw, Nawożenia i Glebo- znawstwa w Puławach, Ministerstwa Ochrony Środowiska w Warszawie oraz urzędów rejo- nowych i gminnych. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego na szczeblu regionalnym i lokalnym. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opra- cowanych dla komputerowej bazy o złożach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Żychlin leży między 52o10’ a 52o20’ szerokości geograficznej północ- nej i między 19o30’ a 19o45’ długości geograficznej wschodniej. Arkusz Żychlin położony jest w obrębie województwa mazowieckiego – powiat Gostynin (gminy: Pacyna, Szczawin Kościelny) oraz łódzkiego – powiat Kutno (gminy: Żychlin, Bedlno, Krzyżanów, Oporów, Strzelce, Zduny). Według podziału fizycznogeograficznego J. Kondrackiego (1998) omawia- ny teren położony jest w całości w obrębie Równiny Kutnowskiej (figura 1). Jest to płaska, 3 pochylona w kierunku południowym, równina denudacyjna o wysokości średniej wynoszącej około 110 m n.p.m. Fig. 1. Położenie arkusza Żychlin na tle jednostek fizycznogeograficznych wg. J. Kondrackiego (1998). 1 – granice podprowincji, 2 – granice makroregionów, 3 – granice mezoregionów Pojezierza Południowobałtyckie Niziny Środkowopolskie Pradolina Toruńsko- Eberswaldzka: Nizina Południowowielkopolska: 315.36 – Kotlina Płocka 318.15 – Wysoczyzna Kłodawska Pojezierze Wielkopolskie: Nizina Północnomazowiecka: 315.57 – Pojezierze Kujawskie 318.61 – Wysoczyzna Płońska Nizina Środkowomazowiecka: 318.71 – Równina Kutnowska 318.72 – Rownina Łowicko-Błońska 318.73 – Kotlina Warszawska 4 Dominującym typem rzeźby powierzchni obszaru arkusza Żychlin jest wysoczyzna morenowa z różnorodnymi formami pochodzenia lodowcowego (Dzierżek, 1996). Największy obszar zajmuje wysoczyzna morenowa płaska, której powierzchnia roz- ciąga się na wysokości 105-115 m n.p.m. Wysoczyzna morenowa falista występuje jedynie w południowo-zachodniej części obszaru arkusza. Charakteryzuje się zróżnicowaną rzeźbą i wysokościami w granicach: 105-110 m n.p.m. Na obszarze wysoczyzny występują pagórki i wzgórza morenowe o wysokości względnej dochodzącej do 10 m (Szałamacha, 1996 a i b) Niewielki fragment południowej części obszaru arkusza zajmują równiny wodnolo- dowcowe występujące na wysokości około 100 m n.p.m. Związane są one z doliną Ochni i dolinami innych mniejszych rzek. Równiny wodnolodowcowe występujące w północnej części omawianego obszaru i towarzyszące obu brzegom doliny Przysowy, osiągają wyso- kość od 85 do 100 m n.p.m. (Szałamacha, 1996 a i b). W rejonie Dobrzelina w dolinie Słudwi oraz w okolicach Rakowa w dolinie Przysowy występują równiny zastoiskowe, położone na wysokości 90-95 m n.p.m., poniżej powierzchni tarasów nadzalewowych. W centralnej części omawianego obszaru na powierzchni wysoczyzny występują licz- ne zagłębienia powstałe po martwym lodzie. Obecnie wszystkie są podmokłe. Wysoczyzna morenowa poprzecinana jest dolinami mniejszych rzek, głównie Przyso- wy, Słudwi i Ochni. Dno najbardziej rozległej doliny rzeki Przysowy położone jest na wyso- kości 87,5-90,0 m n.p.m. Dobrze wykształcony taras nadzalewowy leży na wysokości od 2 do 5 m powyżej dna doliny. Znacznie węższa i płytsza jest dolina Słudwi, przepływającej w cen- tralnej części obszaru arkusza. Dno doliny położone jest na wysokości 115 m n.p.m., a wyso- kość tarasu nadzalewowego wynosi około 2 m ponad dno doliny (Szałamacha, 1996 a, b). Formy pochodzenia eolicznego występują przeważnie w północno-wschodniej części terenu. Są to równiny piasków przewianych i wydmy. Najwyższe z nich osiągają rzędne 100- 105 m n.p.m. i górują nad płaską i rozległą doliną Przysowy. Obszar arkusza Żychlin położony jest, zgodnie z podziałem zastosowanym w Atlasie hydrologicznym Polski (Stachy, 1986) w wielkopolsko-mazowieckim regionie klimatycznym. Specyficzną i niekorzystną cechą panujących na opisywanym terenie warunków klimatycz- nych jest mała średnia suma opadów rocznych, wynosząca 500-550 mm. Średnie roczne tem- peratury powietrza wynoszą 7,5-8,0oC (Stachy, 1986; Stan środowiska..., 1995 a, b, 1996). 5 Miasto Żychlin, zlokalizowane w dolinie Słudwi, liczy obecnie ponad 10 tys. miesz- kańców. Jest to największy w tym rejonie ośrodek przemysłowy, usługowy i handlowy. Mia- sto stanowi także centrum dobrze rozwiniętego regionu rolniczego. Największymi zakładami pracy w obrębie obszaru arkusza są: Zakłady Wytwórcze Maszyn Elektronicznych i Transformatorów EMIT, Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska oraz Zakłady Gospodarki Komunalnej w Żychlinie, gorzelnia w Śleszowie, cukrownia w Dobrze- linie, ponadto znajdują się tu liczne magazyny, spółdzielnie rolnicze i mniejsze zakłady prze- mysłowe. Z rozwojem przemysłu związana jest także gospodarka odpadami. W Żychlinie zloka- lizowane jest duże składowisko odpadów przemysłowych, a w miejscowości Pasieka składo- wisko odpadów komunalnych. Jest to jedno z lepiej zabezpieczonych składowisk tego typu, posiada uszczelnienie, czynny drenaż, zbiorniki odsiąków oraz system monitoringowy w po- staci sieci piezometrów. Od kilku lat na terenie gminy Żychlin prowadzona jest segregacja odpadów komunalnych, umożliwiająca ich powtórne wykorzystanie (Stan środowiska..., 1998). Poza rozwojem przemysłu związanego głównie z miastem Żychlin, obszar arkusza to przede wszystkim teren intensywnej gospodarki rolnej. Wśród upraw rolnych dominują zbo- ża: żyto i pszenica. Rozwinięte jest tu także sadownictwo i warzywnictwo. Funkcjonuje tu wiele gospodarstw ekologicznych, zlokalizowanych głównie w gminie Pacyna. Prowadzony jest także chów bydła, trzody chlewnej, drobiu i owiec. Na omawianym obszarze dominują gleby brunatne właściwe i wyługowane. W doli- nach rzek występują gleby bielicowe, a w starorzeczach i obniżeniach