Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz Tylawa (1055)

Warszawa 2007 Autorzy: Bogusław B ąk*, Anna Bli źniuk*, Olimpia Kozłowska*, Paweł Kwecko*, Adam Szel ąg*, Hanna Tomassi-Morawiec*

Główny koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny: Barbara Radwanek-Bąk* Redaktor tekstu: Marta Sołomacha*

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Spis tre ści: I. Wst ęp – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 4 III. Budowa geologiczna – R. Kopciowski, B. B ąk ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg...... 14 VII. Warunki wodne - A. Szel ąg, B. B ąk ...... 15 1. Wody powierzchniowe...... 15 2. Wody podziemne...... 16 VIII. Geochemia środowiska ...... 19 1. Gleby – A. Bli źniuk, P. Kwecko ...... 19 2. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 21 IX. Składowanie odpadów – O. Kozłowska ...... 24 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 25 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - A. Szel ąg, B. B ąk...... 26 XII. Zabytki kultury - A. Szel ąg, B. B ąk...... 31 XIII. Podsumowanie – B. B ąk, A. Szel ąg...... 32 XIV. Literatura ...... 33

I. Wst ęp

Arkusz Tylawa Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Tylawa Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie w 2002 r. (B ąk, Kopciowski, 2002). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami, na tle wybranych elementów hydrogeologii, geochemii śro- dowiska, geologii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę ona z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowane tre ści MGGP, a plansza B - nowe tre ści dotycz ące geochemii środowiska zapisane w warstwie informacyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”, a tak Ŝe w nowych warstwach informacyjnych - składowanie odpadów i system NATURA 2000. Przeznaczona jest ona głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, podkarpackich urzędów - Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Rzeszowie, Woje- wódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Rzeszowie, Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Zespołu Podkarpackich Parków Krajobrazowych oraz urz ę- dów powiatowych i gminnych.

3 Dane archiwalne zostały zweryfikowane w czasie prac terenowych. Klasyfikacj ę sozo- logiczn ą złó Ŝ uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Rzeszowie. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla kom- puterowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Tylawa rozci ąga si ę mi ędzy 21 o 30' a 21 o 45' długo ści geograficznej wschodniej oraz 49 o 20' a 49 o 30' szeroko ści geograficznej północnej i zajmuje powierzchni ę około 120 km 2. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym J. Kondrackiego (2000) omawiany obszar nale Ŝy do podprowincji Zewn ętrznych Karpat Zachodnich, mezoregionu Beskid Niski (fig. 1). Krajobraz Beskidu Niskiego jest typowy dla gór średnich i niskich. Tworz ą go rozległe grzbiety górskie, przebiegaj ące równolegle w kierunku od północnego zachodu ku południo- wemu wschodowi. Najwy Ŝszymi wzniesieniami na obszarze arkusza s ą Góra Czerszla (731,2 m n.p.m.) i Baranie (754,0 m n.p.m.) na granicy ze Słowacj ą oraz Góra śydowska (719,2 m n.p.m.), w zachodniej cz ęś ci arkusza. Grzbiety te od północno-zachodniej strony s ą porozcinane kilkoma gł ęboko wci ętymi dolinami potoków, dopływów rzeki Wisłoki. Od po- łudniowego wschodu obszar ten odwadniaj ą dopływy Jasiołki i Panny, nale Ŝą ce tak Ŝe do zlewni Wisłoki. Warunki klimatyczne Beskidu Niskiego s ą typowymi dla obszarów górskich Karpat, trudne i surowe, charakteryzuj ące si ę długimi zimami i krótkimi okresami letnimi (Dynow- ska, Maciejewski red., 1991; Warszy ńska, 1995). Charakteryzuj ą si ę opadami poni Ŝej 800 mm rocznie i średni ą roczn ą temperatur ą 6 oC. Według wieloletnich danych notuje si ę tu 130 dni z przymrozkami i 50 dni mro źnych, a przeci ętna długo ść zalegania pokrywy śnie Ŝnej wynosi 100 dni. Zró Ŝnicowanie morfologiczne terenu wpływa na lokalne zmiany klimatyczne i długo ść wegetacji. Osobliwo ści ą klimatyczn ą tych terenów s ą wiatry fenowe rymanowsko- dukielskie. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany arkusz le Ŝy w południowo-zachodniej cz ę- ści województwa podkarpackiego, na pograniczu dwóch powiatów, jasielskiego (gmina Krempna) i kro śnie ńskiego (gmina Dukla). Jest to teren słabo zaludniony. Najwi ększ ą miejscowo ści ą na obszarze arkusza jest Tylawa licz ąca około 400 mieszka ńców. Przez teren arku-

4 sza przebiega granica polsko – słowacka. Terytorium polskie zajmuje na nim nieco mniej ni Ŝ połow ę powierzchni.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Tylawa na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu, 3 – numer mezoregionu, 4 - granica pa ństwa Mezoregiony Pogórza Środkowobeskidzkiego: 513.64 – Pogórze Dynowskie, 513.67 – Kotlina Jasielsko- Kro śnie ńska, 513.68 – Pogórze Jasielskie, 513.69 – Pogórze Bukowskie Mezoregiony Beskidu Środkowego: 513.71 – Beskid Niski

Teren arkusza charakteryzuje si ę wysokimi walorami przyrodniczymi i krajobrazowy- mi. Bogactwem naturalnym s ą tutaj lasy. Obszar ten w wi ększo ści poro śni ęty jest zwartymi kompleksami leśnymi Beskidu Niskiego b ędącymi pozostało ści ą dawnej puszczy karpackiej. Tylko nieliczne jego fragmenty s ą wylesione i zaj ęte przez ł ąki i grunty uprawne, gdzie znajduj ą si ę nieliczne w tym rejonie wsie. Rzutuje to na zagospodarowanie terenu. U Ŝytki rolne zajmują jedynie około 20% powierzchni arkusza. Rolnictwo opiera si ę na rozdrobnionych gospodarstwach indywidualnych, w których przewa Ŝa uprawa zbó Ŝ i ziemniaków oraz ho- dowla bydła mlecznego i trzody chlewnej. Skala produkcji rolniczej jest stosunkowo niewiel-

5 ka, co wskazuje, Ŝe rolnicy ukierunkowali produkcj ę na samozaopatrzenie w Ŝywno ść . Poten- cjalne turystyczne mo Ŝliwo ści wykorzystywane s ą w niewielkim stopniu. ZauwaŜalny jest rozwój bazy turystycznej, a w ostatnim czasie powstaj ą gospodarstwa agroturystyczne. Przez omawiany obszar przebiega droga krajowa nr 9 ł ącz ąca Rzeszów z przej ściem granicznym w Barwinku, przez przeł ęcz Dukielsk ą na Słowacj ę oraz droga wojewódzka nr 897 z Tylawy do Koma ńczy. Ich uzupełnieniem jest sie ć dróg lokalnych.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Tylawa przedstawiono na podstawie Szczegóło- wej mapy geologicznej Polski (wydanie tymczasowe) w skali 1:50 000 ( Ślączka, 1967). Poło- Ŝenie obszaru arkusza na tle szkicu tektonicznego regionu przedstawia figura 2 ( śytko i in., 1988), natomiast uproszczon ą budow ę geologiczn ą wraz ze zgeneralizowanymi wydzielenia- mi litostratygraficznymi zawiera figura 3 (Marks i in., 2006). Przedczwartorz ędowe utwory na arkuszu Tylawa to naprzemianległe piaskowce i łupki osadzane od górnej kredy do miocenu w zmieniaj ącym swoj ą geometri ę basenie, rozdziela- nym niekiedy wyniesieniami podmorskimi zwanymi kordylierami. Rozległy basen karpacki zacz ął kurczy ć si ę w górnej kredzie, dziel ąc si ę na baseny resztkowe, wypełniane osadami, zamykane, fałdowane i wci ągane w struktury posuwaj ącego si ę generalnie ku północnemu wschodowi górotworu. Na obszarze arkusza Tylawa wyst ępuj ą dwie główne jednostki tektoniczne oddzielone od siebie płaszczyznami nasuni ęć tj. jednostka magurska oraz dukielska (fig. 2). W obr ębie jednostki magurskiej wydzielono podjednostk ę racza ńsk ą północn ą, tzw. stref ę Siar, która zajmuje około 65 % terenu omawianego arkusza. Jednostka dukielska obejmuje swym zasi ęgiem północno-wschodnie fragmenty obszaru arkusza. Istotn ą rol ę w budo- wie omawianego obszaru odgrywaj ą poprzeczne uskoki o charakterze zrzutowo-przesuwczym i głównym kierunku południowy zachód - północny wschód. Strefy uskokowe wykartowane na obszarze płaszczowiny magurskiej przechodz ą w wielu przypadkach na obszar jednostki dukielskiej. Wskazuje to, Ŝe płaszczowina magurska i dukielska przeszły wspólnie podolno- mioce ński okres rozwoju tektonicznego tj. fałdowania i uskokowania.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Tylawa na tle szkicu Geologicznego regionu w. K. śytki i in. (1988) 1 – jednostka śląska, 2 - fałdy przeddukielskie, 3 – jednostka dukielska, 4 – jednostka magurska, 5 – nasuni ęcia głównych jednostek tektonicznych, 6 – uskoki, 7 – granica pa ństwa

Ka Ŝda z wydzielonych jednostek strukturalnych stanowi jednocze śnie odr ębn ą seri ę stratygraficzn ą (stref ę facjaln ą) i charakteryzuje si ę nieco odmiennym wykształceniem osa- dów. Wynika to ze zró Ŝnicowania warunków sedymentacji w ró Ŝnych cz ęś ciach basenu karpackiego.

Jednostka magurska Najstarszymi utworami tej jednostki s ą piaskowce z niewielkim udziałem łupków i margle fukoidowe nale Ŝą ce do tzw. warstw inoceramowych (senon-paleocen) o mi ąŜ szo- ści około 600 m. Młodszymi utworami s ą łupki pstre (paleocen – eocen) o charakterystycznej czerwonej lub zielonej barwie (st ąd ich nazwa) o mi ąŜ szo ści 100-250 m. W dolnej cz ęś ci łup-

7 ków pstrych wyst ępuj ą średnio- i gruboławicowe piaskowce zaliczane do piaskowców ci ęŜ- kowickich (eocen). Ponad łupkami pstrymi rozwini ęte s ą łupki iłowcowe i mułowcowi (warstwy podmagurskie, eocen), barwy szarozielonej, silnie wapniste. Przechodz ą one ku górze w gruboławicowe piaskowce warstw magurskich o mi ąŜszo ści 300-800 m.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Tylawa na tle Mapy geologicznej Polski wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006) Czwartorz ęd; holocen: 3 - piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; 4 – koluwia osuwiskowe, 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne, plejstocen: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 21 - piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, Karpaty zewn ętrzne; Kenozoik; paleogen; oligocen: 116 – piaskowce, łupki, iłowce i rogowce, eocen-oligocen: 117 – piaskowce, łupki, zlepie ńce, margle, podrz ędnie iłowce i mułowce, eocen: 118 – piaskowce z cienkoławicowymi mułowcami i iłowcami, paleocen: 119 – piaskowce i łupki, Mezozoik-kenozoik; kreda-paleogen: 121 – piaskowce, mułowce i iłowce; Mezozoik; kreda górna: 122 – piaskowce, iłowce margle i zlepie ńce, 1 – nasuni ęcia jednostek tektonicznych, 2 - zasi ęg zlodowacenia sanu, 3 – sie ć rzeczna, 4 – granica pa ństwa

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski L. Marksa i in. (2006)

8 Ponad tym cz ęsto wyst ępuj ą tzw. warstwy nadmagurskie (oligocen). Od ni Ŝejległych warstw magurskich ró Ŝni ą si ę przede wszystkim wi ększym udziałem procentowym łupków w profilu. Udział ten w warstwach nadmagurskich miejscami dochodzi do 90%, a średnio wynosi około 70% i jest zdecydowanie wi ększy ni Ŝ warstwach magurskich, gdzie udział łup- ków nie przekracza 30%. Grzbiety górskie w zachodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza zbudowane s ą z piaskowców warstw magurskich i nadmagurskich.

Jednostka dukielska Opisy wydziele ń zestawiono na podstawie istniej ącej literatury lub na podstawie analo- gii do obszarów s ąsiednich. Najstarszymi utworami s ą warstwy łupkowskie (senon-paleocen). W swoim klasycznym wykształceniu dominuj ą ławice piaskowców z konwolucjami rozdzielone łupkami mułowcowymi o mi ąŜ szo ści około 800 metrów. Wyst ępuj ące powy Ŝej warstwy ci śnia ńskie (senon-paleocen), to gruboławicowe piaskowce gdzie udział łupków jest podrz ęd- ny. W górnych partiach piaskowce gruboławicowe mog ą zosta ć zast ąpione przez ciemne łup- ki mułowcowe stanowi ące odpowiednik warstw z Majdanu (paleocen). Młodsze utwory jednostki dukielskiej to warstwy hieroglifowe oraz łupki pstre (eocen). Utwory te w klasycznym wykształceniu to mi ękkie łupki ilaste barwy zielonej, stalowo - popielatej i ciemno-popielatej z nielicznymi wkładkami cienkoławicowych, drobnoziarnistych piaskowców glaukonitowych. Mi ąŜ szo ść ich wynosi około 1000 m. Lokalnie w obr ębie warstw hieroglifowych wyst ępuj ą łupki pstre najcz ęś ciej tworz ąc trzy poziomy. Zasadnicz ą cz ęść tego wydzielenia stanowi ą czerwone łupki ilaste, cz ęsto rozdzielone szarozielonymi łupkami litotypu warstw hieroglifowych. Powy Ŝej wyst ępuj ą margle globigerynowe (podme- nilitowe, eocen-oligocen). S ą to Ŝółtozielone, mi ękkie margle z obfit ą mikrofaun ą wapienn ą (głównie globigeryny). Kolejnym wydzieleniem s ą piaskowce z Mszanki (oligocen) reprezentowane zwykle przez piaskowce gruboławicowe, przekładane brunatnymi marglami. Warstwy menilitowe (oligocen) reprezentowane s ą przez kilka typów litologicznych jak rogowce, łupki menilitowe i margle krzemionkowe. Charakterystycznym utworem wyst ępu- jącym w obr ębie warstw menilitowych tej cz ęś ci jednostki dukielskiej s ą - piaskowce cergowskie. Jest to utwór piaszczysto-łupkowy zło Ŝony z piaskowców średnio- i gruboławicowych. Miejscami piaskowce cergowskie zast ąpione s ą przez łupki cergowskie.

9 Najmłodszymi utworami jednostki dukielskiej s ą warstwy kro śnie ńskie dolne (oligocen). Utwory te reprezentowane s ą przez naprzemianległe, szare średnio- i cienkoławicowe drobnoziarniste, laminowane, mikowe piaskowce oraz szare, wapniste łupki mułowcowe. Na powierzchni utworów starszych wyst ępuj ą miejscami osady czwartorz ędowe, tworz ąc ró Ŝnowiekowe, zró Ŝnicowane genetycznie i litologicznie pokrywy o zmiennych prze- strzennie mi ąŜ szo ściach. Ich rozmieszczenie na obszarze arkusza jest nieregularne. Zalegaj ą przewa Ŝnie w dnach dolin oraz w dolnych partiach zboczy. Najwi ększe ich nagromadzenie znajduje si ę w dolinie Jasiołki i Panny. S ą to dochodz ące do kilku metrów (maksymalnie oko- ło 7 m) pokrywy Ŝwirowe zwi ązane z tarasami holoce ńsko-plejstoce ńskimi oraz osady glin zwałowych zazwyczaj tak Ŝe o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej kilku metrów (do 4 m). Wyj ątek stanowi ą koluwia osuwiskowe, o mi ąŜ szo ściach dochodz ących nawet do kilkunastu metrów, które miejscami zajmuj ą znaczne powierzchnie stoków przede wszystkim w rejonie wyst ę- powania łupków pstrych i warstw inoceramowych np. w okolicach Ropianki i Polan.

IV. Zło Ŝa kopalin

W obr ębie arkusza Tylawa znaczenie surowcowe maj ą obecnie tylko Ŝwiry i piaski. Znajduje si ę tu 9 udokumentowanych złó Ŝ – z których wi ększo ść jest lub była eksploatowana (tabela 1). W latach 80. wykre ślono z ewidencji zasobów kopalin wyczerpane zło Ŝe ropy naftowej „Ropianka”, a w ostatnich latach tak samo złoŜa kruszyw naturalnych „Trzciana” i „Ty- lawa” zostały po ich wyeksploatowaniu wykre ślone z ewidencji zasobów kopalin (Czaja- Jarzmik, 1994, Przeniosło, Malon, 2006). Wyst ąpienia kruszyw naturalnych w obr ębie arkusza Tylawa zwi ązane s ą głównie z osadami rzecznymi dolin Jasiołki i Panny oraz Wilszni (dopływ Wisłoki). Koncentruj ą si ę one w północno-wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru, w pobli Ŝu wsi Tylawa i Trzciana, a jedynie mały fragment zło Ŝa „Polany” wyst ępuje w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza w okolicy wsi Polany. Rozległy obszar zło Ŝowy dolin Jasiołki i Panny obejmuje zarówno osady zwi ązane ze starymi, plejstoce ńskimi tarasami erozyjno-akumulacyjnymi zlodowace ń północnopolskich, jak i osady zalewowych i nadzalewowych tarasów holoce ńskich (Rutkow- ski, 1992). Nale Ŝą tu rozpoznane w kategorii C 2 zło Ŝe „Dukla” (Turza, 1972), oraz w kategorii C 1 zło Ŝa „Trzciana II-pole C”, (Bardel, Piskało, 1997), Trzciana II-pole D” (Bardel, Piska- dło, 1998 a), „Trzciana II–pole E” (Bardel, Piskadło, 1998 b), „Jasiołka–Panna” (karta rejestracyjna – Surmacz, 1988), „Drymak–pole A” (Bardel, Piskadło, 2001 a), „Drymak-pole B” (Bardel, Piskadło, 1998 c) i „Drymak–pole C” (Bardel, Piskadło, 2001b).

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geolo- Stan Kategoria Nr Wiek kom- giczne bilanso- zagospodaro- Wydobycie Zastosowanie rozpozna- Klasyfikacja złó Ŝ złoŜa Rodzaj pleksu litolo- we wania (tys. t) kopaliny Przyczyny kon- Nazwa zło Ŝa nia na kopaliny giczno- (tys. t) zło Ŝa fliktowości zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2005 (Przeniosło, 2006) 1 - 4 A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Polany Ŝ Q 1138 C1 N - Skb, Sd 4 B K 2 Dukla Ŝ Q 4504 C2 Z - Skb, Sd 4 B K Trzciana II - Pole 3 Ŝ Q 292 C G 45 Skb, Sd 4 B K C 1 Trzciana II - Pole 4 pŜ Q 956 C G brak danych Skb, Sd 4 B K D 1 Trzciana II – Pole 5 pŜ Q 1005 C N - Skb, Sd 4 B K E 1

11 11 6 Jasiołka- Panna Ŝ Q 0 C1* Z - Skb, Sd 4 B K 7 Drymak – Pole A Ŝ Q 1552 C1 N - Skb, Sd 4 B K 8 Drymak – Pole B Ŝ Q 347 C1 G brak danych Skb, Sd 4 B K 9 Drymak - Pole C Ŝ Q 2131 C1 N - Skb, Sd 4 B K Trzciana Ŝ Q - C1 ZWB - - - - - Tylawa Ŝ Q - C1 ZWB - - - - - Ropianka R Tr-Cr - C ZWB - - - - -

Rubryka 3: p Ŝ – piaski i Ŝwiry, Ŝ – Ŝwiry, R – ropa naftowa Rubryka 4: Q - czwartorz ęd, Tr – trzeciorz ęd, Cr - kreda

Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych – C 1, C 2, C 1* - karta rejestracyjna Rubryka 7: Z – zaniechane, G - zagospodarowane, N – niezagospodarowane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu ( zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: Sd - kopaliny skalne drogowe, Skb - kruszywa budowlane Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne: licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: B - konfliktowe Rubryka 12:K – ochrona krajobrazu (Ja śliski Park Krajobrazowy)

Zło Ŝa „Trzciana II – pole C”, „Trzciana II - pole D” i „Trzciana II – pole E” zostały w znacznej cz ęś ci udokumentowane w obszarze rozległego zło Ŝa „Dukla” rozpoznanego i udokumentowanego w kategorii C 2 w 1972 roku. Zło Ŝa „Dukla”, „Trzciana II-pole C”, „Trzciana II-pole D” le Ŝą tylko cz ęś ciowo w granicach opisywanego arkusza (pozostała część na obszarze arkusza Nowy śmigród). Zło Ŝa „Trzciana II-pole D”, „Trzciana II-pole E” charakteryzuj ą si ę niekorzystnym stosunkiem N/Z i du Ŝym zapyleniem (tabela 2), przekraczaj ą- cym zawarto ści dopuszczalne według zalecanych kryteriów bilansowo ści (Rozporz ądzenie…, 2001). Kopalina wymaga wi ęc dodatkowego płukania. Tabela 2 Podstawowe parametry geologiczno- zło Ŝowe złó Ŝ kruszyw naturalnych (Ŝwirowo-piaskowych) Zło Ŝa Parametr Trzciana II Trzciana II Jasiołka- Dukla Drymak A Drymak B Drymak C Pole D Pole E Panna Powierzchnia zło Ŝa [ha] 94,5 11,68 11,86 2,32 13,03 15,00 37,97 0,0 – 4,5 3,5-5,1 2,1-5,1 0,0 – 0,5 0,7 – 5,2 0,3 – 2,2 0,7 – 2,2 Grubo ść nadkładu (N) [m] śr. 1,9 śr. 4,06 śr. 3,53 śr. 0,25 śr. 2,54 śr. 0,8 śr. 1,3 2,6-6,2 4,6-5,2 3,1-5,1 2,5 – 3,3 4,7 – 6,7 0,6 – 3,2 1,1 – 6,0 Mi ąŜ szo ść zło Ŝa (Z) [m] śr 3,9 śr 5,01 śr. 4,34 śr. 2,94 śr. 5,99 śr. 1,9 śr. 2,68 Stosunek N/Z śr.0,48 0,81 0,81 0,08 0,42 0,49 0,5 Punkt piaskowy [%] 28,6* 46,9 46,5 18,1 20,5 15,7 19,2 (ziarna do 2 mm) Zawarto ść : - pyłów mineralnych [%] 5,9 34,2 33,7 1,6 śr. 4,8 3,7 3,7 - nadziarna (> 80mm)[%] 21,6 20,3 21,0 20,8 28,0 27,4 25,7 Nasi ąkliwo ść [%] śr. 2,6 4,1 4,4 3,57 śr. 2,6 2,7 2,7 Gęsto ść nasypowa [kG/m 3]: - w stanie lu źnym ( średnio) 1739 1739 1739 1553 1739 1739 1739 - w stanie utrz ęsionym ( średnio) 1961 1961 1961 1695 1961 1961 1961 zawarto ść ziarn do 2,5 mm

Kopalina eksploatowana w tych zło Ŝach mo Ŝe by ć przydatna dla budownictwa i drogo- wnictwa, w tym po uszlachetnieniu do produkcji betonów. Klasyfikacji sozologicznej omawianych złó Ŝ dokonano zgodnie z obowi ązuj ącymi wy- tycznymi dokumentowania złó Ŝ kopalin (Zasady..., 2002) oraz na podstawie analizy przyrodniczo-krajobrazowej. Pod k ątem ochrony ich zasobów (kruszywa naturalne Ŝwirowe i Ŝwiro- wo-piaszczyste), zaliczono je do kategorii 4 - złó Ŝ powszechnych, licznie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych. Pod k ątem ochrony środowiska zaliczono je do kategorii B – konflikto- wych, z uwagi na poło Ŝenie w bezpo średnim s ąsiedztwie lub cz ęś ciowo w granicach Ja śli- skiego Parku Krajobrazowego oraz obszarów NATURA 2000.

12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Tylawa wydobycie kruszyw naturalnych koncentruje si ę ju Ŝ od kilkudziesi ęciu lat na kilkukilometrowym odcinku dolin rzek: Jasiołki i Panny w miejscowo- ściach: Trzciana i Tylawa, obejmuj ąc te Ŝ fragment obszaru arkusza Nowy śmigród. Na obszarze tym planowana jest w przyszło ści budowa zbiornika retencyjnego. Eksploatacj ą obj ęto aktualnie po kilka hektarów powierzchni terenu w zło Ŝach „Trzcia- na II-pole C”, „Trzciana II-pole D” oraz „Drymak-pole B”. Prowadzi j ą spółka prywatnych przedsi ębiorców na mocy wa Ŝnych koncesji na wydobycie (aktualizowanych w 2006 roku, wa Ŝnych do 2013 r. Obszary i tereny górnicze dla złó Ŝ: „Trzciana II-pole C” i „Trzciana II- pole D” s ą nieco wi ększe od powierzchni udokumentowanych złó Ŝ, natomiast dla zło Ŝa „Drymak-pole B” obszar górniczy jest nieco mniejszy, a teren górniczy wi ększy. Eksploatacja prowadzona jest cz ęś ciowo spod wody (wyrobiska wgł ębne), na ogół koparkami czerpako- wymi i podsi ębiernymi. Zakład przeróbczy znajduje si ę przy zło Ŝu „Trzciana II-pole D”. Zło- Ŝa „Trzciana II-pole D” oraz „Drymak-pole B” s ą eksploatowane okresowo. W 2004 r. wydo- byto z nich odpowiednio 0,9 i 99,8 tys. t. Skala wydobycia ł ącznie z trzech złó Ŝ jest trudna do okre ślenia z uwagi na brak pewnych danych na temat jej wielko ści. W roku 2004 było to oko- ło112 tys. ton. Wydobycia zaniechano, z powodu wyczerpania zasobów kruszywa, w zło Ŝach „Jasioł- ka-Panna”, „Trzciana” i „Tylawa” (dwa ostatnie skreślono ju Ŝ z ewidencji zasobów kopalin). W latach 70. i 80. XX w. eksploatowane te Ŝ było du Ŝe zło Ŝe Ŝwiru „Dukla”, na którego terenie cz ęś ciowo udokumentowane s ą zło Ŝa „Trzciana II-pole C” i „Trzciana II-pole D”. W wyniku długoletniej eksploatacji prowadzonej przez ró Ŝnych przedsi ębiorców, dolina rzek Jasiołki i Panny uległa znacznym przekształceniom, a koryta ich były wielokrotnie zmieniane. Obszar dawnej i obecnej eksploatacji kruszywa naturalnego znajduje si ę w obr ębie projektowanego zbiornika retencyjnego „Trzciana”. Na terenie obj ętym arkuszem Tylawa prowadzono w przeszło ści eksploatacj ę zło Ŝa ropy naftowej „Ropianka”. Pod koniec lat siedemdziesiątych zaniechano eksploatacji, a zło Ŝe wybilansowano. W Ropiance, przy drodze do Polan pozostał po nim kiwon i tablica upami ęt- niaj ąca zało Ŝenie tu, w 1885 r. praktycznej szkoły wiercenia kanadyjskiego.

13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy surowcowe obszaru arkusza Tylawa s ą ograniczone, gdy Ŝ znaczna jego cz ęść znajduje si ę obecnie w obr ębie Magurskiego Parku Narodowego i Ja śliskiego Parku Krajobrazowego. Zło Ŝa ropy naftowej i gazu ziemnego s ą w znacznym stopniu wybrane. Perspektywy odkrycia nowych zło Ŝowych koncentracji w ęglowodorów, głównie ropy naftowej wi ąŜą si ę z zachodni ą stref ą zanurzania si ę fałdowych struktur jednostki dukielskiej pod płaszczowin ę magursk ą. Kolektorem perspektywicznym s ą tu piaskowce cergowskie, izolowane od powierzchni seri ą łupków menilitowych (Jabczy ński i inni, 1990). Dla kopalin skalnych nie wyznaczono obszarów perspektywicznych. Na wi ększo ści ta- rasów rzek Jasiołki i Panny rokuj ących perspektywy surowcowe dla kruszyw naturalnych znajduj ą si ę ju Ŝ udokumentowane zło Ŝa. Wyznaczenie obszarów perspektywicznych na pozo- stałych fragmentach tarasów obu rzek nie jest celowe ze wzgl ędu na szczupło ść miejsca (zw ęŜ enie dolin), istniej ącą zabudow ę mieszkaln ą, infrastruktur ę (drogi, mosty, linie energe- tyczne) oraz ochron ę przyrody (obszary NATURA 2000, park krajobrazowy, rezerwat „Prze- łom Jasiołki”, gleby ochronne). Wychodnie piaskowców magurskich obejmuj ące południowo-zachodni fragment terenu arkusza nie posiadaj ą w tym rejonie znaczenia surowcowego (Peszat [red.], 1976 i 1984; Pe- szat i in. 1985; Bromowicz, 1993). Brak jest tu punktów eksploatacyjnych i śladów po starych kamieniołomach. W pracy Cz. Peszata i in. (1985), we wschodniej cz ęś ci omawianego arkusza, na połu- dniowo-zachodnich stokach góry Piotruś wyznaczono obszar perspektywiczny dla mi ąŜ szego pakietu piaskowców cergowskich. Dobrze odsłoni ęty profil piaskowców cergowskich jest widoczny w rezerwacie „Przełom Jasiołki” u podnó Ŝa góry Piotru ś. Opisywany obszar perspektywiczny znajduje si ę w zwartym kompleksie le śnym, na terenie Ja śliskiego Parku Kra- jobrazowego w bezpo średnim s ąsiedztwie wspomnianego rezerwatu. W zwi ązku z tym autorzy zrezygnowali z jego wyznaczenia w niniejszym opracowaniu. Perspektywy surowcowe dla kopalin ilastych s ą niewielkie i wi ąŜą si ę z wyst ępowa- niem iłołupków z warstw kro śnie ńskich pod niewielkim nadkładem utworów czwartorz ędo- wych. Wobec zmiennej mi ąŜ szo ści i jako ści tych utworów oraz braku prac zwiadowczych nie ma podstaw do prawidłowego wytypowania obszarów perspektywicznych, ani tym bardziej prognostycznych.

14 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Tylawa le Ŝy w obr ębie zlewni Morza Bałtyckiego i stanowi wycinek zlewni górnej Wisły. Wzdłu Ŝ granicy pa ństwa biegn ącej grzbietami Beskidu Niskiego przebiega europejski dział wodny pomi ędzy zlewiskiem morza Bałtyckiego i Czarnego. Hydro- graficznie teren ten poło Ŝony jest w obr ębie zlewni drugiego rz ędu rzeki Wisłoki, prawo- brze Ŝnego dopływu Wisły (Podział..., 1980).. Najwi ększym ciekiem powierzchniowym na tym terenie jest Jasiołka, przepływaj ąca przez północno-wschodni ą cz ęść arkusza. Rzeka ma swoje źródła w Beskidzie Niskim przy granicy ze Słowacj ą (poza granicami arkusza). W swym górnym biegu ma ona charakter górski i płynie dolin ą o charakterze przełomu. Jej wi ększymi dopływami s ą Panna i Mszanka. Zachodni ą cz ęść obszaru arkusza odwadnia potok Wilsznia wpadaj ący do Wisłoki ju Ŝ na obszarze s ąsiedniego arkusza Nowy śmigród. Stan czysto ści wód powierzchniowych na tym terenie badano dla potrzeb ogólnej oceny jako ści wód powierzchniowych. Badania prowadzono wg jednolitego programu Pa ństwowe- go Monitoringu Środowiska (Rozp. Ministra Środowiska dnia 11.02.2004 r., Dz. U. Nr.32, poz. 284) uwzgl ędniaj ącego wymagania Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/WE (Stan środowiska...., 2006). Ocena stanu czysto ści (klasa) opiera si ę na okre śleniu stopnia jako ści wód uj ętych w 8 grupach wska źnikowych: fizycznych, tlenowych, biogennych, zasolenia, biologicznych, mikrobiologicznych, zanieczyszcze ń przemysłowych, zawarto ści metali. Spo śród rzek przepływaj ących przez arkusz Tylawa systematyczn ą kontrol ą jako ścio- wą, w celu ochrony wód przed zanieczyszczeniami, obj ęto jedynie rzek ę Jasiołk ę (Stan śro- dowiska..., 2006). Badania były prowadzone w dwóch punktach pomiarowo-kontrolnych zlokalizowanych poni Ŝej Jedlicza oraz przy uj ściu do Wisłoki (oba poza granicami arkusza). W monitorowanych punktach wody rzeki odpowiadały wymaganiom okre ślonym dla III klasy (zadowalaj ącej jako ści). Głównymi wska źnikami degraduj ącymi jej jako ść s ą barwa oraz po- nadnormatywne zawarto ści: azotu, fosforanów i bakterii grupy coli. Głównym czynnikiem degraduj ącym wody rzek i potoków tego obszaru s ą niekontro- lowane zrzuty ścieków komunalnych z indywidualnych gospodarstw, które głównie zlokalizowane s ą wzdłu Ŝ dolin rzecznych. Na obszarze omawianego arkusza projektowane s ą dwa zbiorniki retencyjne. Jeden - „Trzciana w dolinie Jasionki (cz ęś ciowo na terenie s ąsiaduj ącego od północy arkusza Nowy śmigród) oraz drugi, „Krempna” w dolinie Wisłoki, prawie w cało ści na terenie arkusza No- wy śmigród (tylko jego niewielki fragment w dolinie Wilszni wchodzi na omawiany obszar).

15 W północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza znajduje si ę strefa ochrony po średniej dla uj ęcia wód powierzchniowych w Szczepa ńcowej na rzece Jasiołce.

2. Wody podziemne

Arkusz Tylawa poło Ŝony jest w karpackim rejonie hydrogeologicznym – nr XIV, ma- kroregionie południowym (Paczy ński, 1995). Arkusz jest słabo i nierównomiernie rozpozna- ny hydrogeologicznie. Wydzielono tutaj trzy u Ŝytkowe poziomy wodono śne - czwartorz ędo- wy, czwartorz ędowo-trzeciorz ędowy i trzeciorz ędowy (fliszowy) (Witek, 2002). Czwartorz ędowy poziom wodono śny zwi ązany jest z plejstoce ńskimi i holoceńskimi osadami rzecznymi dolin Jasiołki i Wilszni, sto Ŝkami napływowymi, a lokalnie te Ŝ z utworami zwietrzelinowymi. Zbudowany jest on głównie z otoczaków, Ŝwirów i piasków o ró Ŝnej granulacji, lokalnie zaglinionych. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej nie przekracza zwykle 5 m. Wyst ępuj ące w nich wody maj ą charakter porowy, a zwierciadło ma charakter swobodny i stabilizuje si ę na gł ęboko ści do 5 m pod powierzchni ą terenu. Zasilanie wód tego poziomu odbywa si ę poprzez bezpo średni ą infiltracj ę opadów atmosferycznych, a tak Ŝe bocznych do- pływów z utworów fliszowych i okresow ą infiltracj ę wód powierzchniowych. W obr ębie dolin rzecznych istnieje tu wi ęź hydrauliczna wód podziemnych i powierzchniowych. Poten- cjalna wydajno ść pojedynczych studni ujmuj ących ten poziom jest niezbyt wysoka, waha si ę od 2 m3/h do 5 m 3/h (Witek, 2002). Poziom ten - podstawowy dla zaopatrzenia ludno ści w wod ę, ujmowany jest studniami wierconymi i kopanymi. Poziom czwartorz ędowo-trzeciorz ędowy wyst ępuje na niewielkich obszarach dolin Ja- siołki w rejonie Tylawy oraz Wilszni w okolicach Polan (Witek, 2002). Buduj ą go utwory czwartorz ędowe dolin rzecznych (strop) oraz pod ścielaj ących je wodono śnych piaskowcowo- łupkowych utworów fliszowych (sp ąg). Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej wynosi około 15 m, a średni współczynnik filtracji 1 m/24 h. Najwi ększe rozprzestrzenienie w granicach arkusza ma fliszowe (trzeciorz ędowe) pi ętro wodono śne. Tworzy ono specyficzny, z punktu widzenia hydrogeologicznego, zespół warstw wodono śnych zbudowanych głównie z piaskowców i łupków (w ró Ŝnych proporcjach). Ca- ło ść osadów jest zwykle silnie zaanga Ŝowana tektonicznie, co sprawia, Ŝe brak jest ci ągło ści poziomów wodono śnych, jakkolwiek strefy zawodnione nie tworz ą układów izolowanych. Dzi ęki licznym sp ękaniom poszczególnych ogniw litostratygraficznych tworz ą one jeden wspólny poziom wodono śny. W osadach fliszowych wyst ępuj ą wody szczelinowo-porowe i warstwowe stanowi ące zazwyczaj pierwszy poziom wodono śny.

16 Trzeciorz ędowy poziom wodono śny zwi ązany jest na tym obszarze z utworami fliszo- wymi warstw kro śnie ńskich dolnych, magurskich, piaskowców cergowskich i cz ęś ciowo pia- skowców i radiolarytów warstw menilitowych dwóch jednostek, dukielskiej i magurskiej. Wykształcony jest jako piaskowce grubo- i średnioławicowe z łupkami ilasto-marglistymi oraz piaskowce cienkoławicowe z przeławiceniami łupków. Poziom wodono śny stanowi strefa sp ękanych piaskowców o mi ąŜ szo ści do 40-80 m. Najsilniej przepuszczalna strefa przypo- wierzchniowa si ęga do gł ęboko ści 40 m, a jej przepuszczalno ść wynosi 1,4x10 -6 m/sek (Cho- waniec i in., 1983). Zwierciadło wody zalega na ró Ŝnych gł ęboko ściach i w strefie przypowierzchniowej ma charakter swobodny lub lekko napi ęty, a na wi ększych gł ęboko ściach napi ęty. Średnia mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej wynosi 15 m. Poziom ten zasilany jest w drodze bezpo średniej infiltracji opadów atmosferycznych na wychodniach sp ękanych pia- skowców, a tak Ŝe przez pokryw ę zwietrzelinow ą.

Pod wzgl ędem hydrochemicznym s ą to wody typu HCO 3-Ca i HCO 3-Ca-Mg o minera- lizacji 200-400 mg/dm 3 (Chowaniec i in., 1985). Potencjalne wydajno ści pojedynczych uj ęć z utworów fliszowych jest zró Ŝnicowana i waha si ę w przedziale 0,1-5,4 m 3/h; nie przekracza- jąc na ogół 2 m 3/h. Do najwi ększych nale Ŝą uj ęcia: osady le śnej Baranie (5,4 m3/h) i w Tyla- wie (4,6 m3/h). Na mapie zaznaczono tylko reprezentatywne uj ęcia wód podziemnych o wydajno ści jednostkowej powy Ŝej 2 m 3/h. Lokalnie, gdy w podło Ŝu dominuj ą serie łupkowe i łupkowo-margliste, warunki hydrogeologiczne pogarszaj ą si ę zdecydowanie. Wodono śno ść tych utworów jest niewielka, niektó- re ich partie bywaj ą bezwodne. Wody podziemne wyst ępuj ące na obszarze arkusza Tylawa charakteryzuj ą si ę na ogół bardzo dobr ą (poziom fliszowy) i dobr ą jako ści ą (poziom czwartorz ędowy) (klasa I i IIa). Niewielkie przekroczenia norm jako ściowych dla jonów manganu wyst ępuj ą w dolinie Ja- siołki poni Ŝej Tylawy sprawia, Ŝe wody wymagaj ą tam prostego uzdatniania. Na arkuszu Tylawa najbardziej zagro Ŝone s ą wody poziomu czwartorz ędowego w dolinie Wiszni i Jasiołki. Wyst ępuj ą one płytko pod powierzchni ą i nie maj ą ci ągłej pokrywy izo- luj ącej. Potencjalnymi ogniskami zanieczyszcze ń s ą wi ększe skupiska ludno ści (Barwinek, Trzciana, Tylawa, Mszana, Polany, Olchowiec), stacje paliw, ścieki komunalne. Trzeciorz ędowy poziom wód podziemnych w utworach fliszu Karpat zewn ętrznych posiada niski stopie ń zagro Ŝenia zanieczyszczeniami. Fliszowy poziom wodono śny jest odwadniany przez źródła. Grupuj ą si ę one głównie w górnych partiach zboczy. S ą to głównie źródła typu warstwowego i szczelinowo-warstwowego, o zró Ŝnicowanej wydajno ści nieprzekraczaj ącej z reguły 1 dm 3/s. Źródła bardziej wy-

17 dajne, znajduj ące si ę w pobli Ŝu zabudowa ń wiejskich, stanowi ą cz ęsto uj ęcia dla indywidualnych gospodarstw domowych (Witek, 2002). W granicach arkusza Tylawa nie wyznaczono Głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) (Kleczkowski i in., 1990). Jedynie dolina Jasiołki, nale Ŝą ca go GZWP 433 – Dolina rzeki Wisłoka, (poza arkuszem) le Ŝy w obszarze wysokiej ochrony wód (OWO) (fig. 4).

Fig. 4. Poło Ŝenie arkusza Tylawa na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 - obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 - obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO) dla współwyst ępowania wód słodkich i mineralnych, 4 – granica GZWP w o środku porowym, 5 – granica pa ństwa Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 432 - Dolina rzeki Wisłok – czwartorz ęd (Q); 433 - Dolina rzeki Wisłoka, czwartorz ęd (Q)

18 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń okre ślone w Załączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytko- wania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 1055 – Tylawa, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90 o C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia: As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectro- metry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

19 Tabela 3 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 1055- dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Tylawa bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 1055- Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Tylawa

Metale N=5 N=5 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-6 6 <5 Ba Bar 200 200 1000 43-91 75 27 Cr Chrom 50 150 500 5-17 12 4 Zn Cynk 100 300 1000 33-77 55 29 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 5-13 10 2 Cu Mied ź 30 150 600 18-38 21 4 Ni Nikiel 35 100 300 8-31 26 3 Pb Ołów 50 100 600 20-25 23 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-0,08 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 1055-Tylawa 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 5 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 5 wy Prawo wodne, Cr Chrom 5 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 5 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 5 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 5 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 4 1 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 5 2) Pb Ołów 5 grupa B - grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 5 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 1055-Tylawa do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem te renów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 5 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

20 Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A i B (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej gru- pie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.), jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści kadmu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą arsen, bar, chrom, cynk, kobalt, mied ź, nikiel, ołów. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 4 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Do grupy B zaklasyfikowano próbk ę gleby z punktu 3 z uwagi na wzbogacenie w mied ź. Koncentracja wskazanego pierwiastka ma charakter antropogeniczny. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas

21 pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej) (fig. 5). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 35 do około 50 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 45 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma mieszcz ą si ę w zakresie od około 40 do około 60 nGy/h, przy przeci ętnej warto ści wynosz ącej około 50 nGy/h. W granicach Polski le Ŝy tylko północna cz ęść arkusza Tylawa. Obszar ten zbudowany jest głównie z paleoge ńskich piaskowców i łupków warstw magurskich, przewarstwionych warstwami hieroglifowymi (piaskowce, łupki, margle) z łupkami pstrymi i zielonymi. W cz ę- ści wschodniej odsłaniaj ą si ę te Ŝ inne utwory paleoge ńskie: piaskowce z Mszanki, piaskowce i łupki cergowskie oraz łupki warstw menilitowych. Lokalnie obserwuje si ę wychodnie pia- skowców i łupków warstw ropianieckich (wiek: kreda-paleocen). W dolinach rzek wyst ępuj ą holoce ńskie mułki, piaski i Ŝwiry rzeczne. Pomierzone dawki promieniowania gamma w profilu zachodnim wykazuj ą bardzo niewielkie zró Ŝnicowanie, co wynika z monotonnej budowy geologicznej w tym rejonie (domi- nacja piaskowców i łupków warstw magurskich). W profilu wschodnim najni Ŝsze dawki promieniowania (35-40 nGy/h) zwi ązane s ą z wyst ępuj ącymi na południowym kra ńcu profilu łupkami, iłowcami i piaskowcami warstw podmagurskich, a najwy Ŝsze (50-60 nGy/h) – z wychodniami warstw ropianieckich oraz warstw hieroglifowych z łupkami pstrymi i zielonymi.

22 2 nGy/h kBq/m Dawka promieniowania gamma enie cezu radionuklidów poczarnobylskiego ęŜ St 0 10 20 30 40 50 60 70 0 1 2 3 4 5 6 5484778 5482779 5480774 5478766 5476782 5474621 5484778 5482779 5480774 5478766 5476782 5474621 m m

2 nGy/h kBq/m Dawka promieniowania gamma enie cezu radionuklidów poczarnobylskiego ęŜ St 0 10 20 30 40 50 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 5480859 5480859 m m

Fig. 5. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkuszy Tylawa (na osi rz ędnych opis siatki kilometrowej arkusza)

23 St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahaj ą si ę w przedziale do około 0,7 do około 3,5 kBq/m 2 wzdłu Ŝ profilu zachodniego, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego - od około 2,0 do około 5,0 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Na terenie obj ętym arkuszem Tylawa nie wyznaczono miejsc predysponowanych do lokalizacji składowisk odpadów. Podstaw ę do oceny mo Ŝliwo ści składowania odpadów, przy opracowywaniu tej warstwy tematycznej mapy, stanowiło Rozporz ądzenie Ministra Środowi- ska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Cały teren arkusza, analizowany w obr ębie granic pa ństwa, obj ęty jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizacji składowisk odpadów wynikaj ącym z ochrony przyrody na obszarach specjalnej ochrony siedlisk – Ostoja Magurska (PLH 180001), Jasiołka (PLH 180011), Trzcianna (PLH 180018), obj ętych programem Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, a tak Ŝe w specjalnym obszarze ochrony siedlisk i ptaków proponowanym przez organizacje pozarz ą- dowe - Beskid Niski (PLH 180002). Teren ten pokrywa si ę równie Ŝ z zasi ęgiem mi ędzynaro- dowego obszaru w ęzłowego Beskidu Niskiego (Liro i in., 1998). Na analizowanych pod k ątem mo Ŝliwo ści lokalizowania składowisk odpadów obszarach istniej ą tak Ŝe dodatkowe uwarunkowania środowiskowe, powoduj ące zaliczenie tych rejonów do terenów, na których nie nale Ŝy lokalizowa ć Ŝadnych obiektów uci ąŜ liwych dla środowiska lub zdrowia ludzi, ze wzgl ędu na: • poło Ŝenie w granicach Magurskiego Parku Narodowego (cz ęść zachodnia), • poło Ŝenie w granicach czterech rezerwatów przyrody (dwa florystyczne, jeden krajobrazowy i jeden torfowiskowy), • poło Ŝenie w obr ębie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w dolinach rzek: Jasiołki, Panny, Mszanki, potoku Wilsznia ich dopływów i innych mniejszych rzek i po- toków, • projektowane zbiorniki retencyjne: „Trzciana” w dolinie Jasiołki i „Krempna” w dolinie Wisłoki, • obecno ść zwartych kompleksów le śnych o powierzchni powy Ŝej 100 ha (około 80% powierzchni terenu),

24 • poło Ŝenie w obszarach źródliskowych oraz w strefie 250 m od nich, • spadki terenu przekraczaj ące 10 ° (znaczny procent powierzchni wył ączonej bezwzgl ęd- nie, poniewa Ŝ jest to obszar górzysty), • połoŜenie w strefach osuwisk, • poło Ŝenie w strefie ochrony po średniej uj ęcia wód powierzchniowych zlokalizowanego w Szczepa ńcowej na rzece Jasiołce (wschodnia cz ęść terenu arkusza), • zabagnienia i podmokło ści. Mało sprzyjaj ąca dla lokalizacji składowisk odpadów jest tak Ŝe sytuacja geologiczna. Na powierzchni terenu odsłaniaj ą si ę głównie oligoce ńskie i paleoce ńskie piaskowce niekiedy przeławicone łupkami, iłowcami, zlepie ńcami i rogowcami. W dnach dolin i w ni Ŝszych cz ę- ściach stoków wyst ępują czwartorz ędowe osady rzeczne i soliflukcyjno-deluwialne. Najbli Ŝsze tereny, na których z punktu widzenia optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego dopuszczalna jest lokalizacja składowisk odpadów, zostały wy- znaczone na arkuszach: Lutowiska (1066) i Bukowsko (1056).

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na arkuszu Tylawa wyró Ŝniono tereny o korzystnych i niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo, warunkach geologiczno-in Ŝynierskich oraz zaznaczono obszary udokumentowanych kartograficznie osuwisk (Chowaniec, 1975, Bober, 1984). Waloryzacji warunków podło Ŝa budowlanego dokonano po wył ączeniu: obszarów obj ętych Magurskim Parkiem Na- rodowym, Ja śliskim Parkiem Krajobrazowym, terenów le śnych, gleb chronionych oraz udokumentowanych złó Ŝ kopalin. Wy Ŝej wymienione obszary obejmuj ą wi ększo ść omawianego terenu. Obszary o warunkach korzystnych obejmuj ą grunty spoiste: zwarte, półzwarte i twardo- plastyczne oraz niespoiste, średniozag ęszczone, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodyna- miczne, w rejonach, gdzie nachylenie zboczy nie przekracza 20%, a poziom wód gruntowych znajduje si ę poni Ŝej 2 m. W granicach arkusza stosunkowo korzystne warunki istniej ą na nie- du Ŝych obszarach obejmujących fragmenty doliny Mszanki, Jasiołki-Panny, na terenach o niewielkim nachyleniu, gdzie w strefie przypowierzchniowej wyst ępuj ą czwartorz ędowe gliny zwietrzelinowe in situ z rumoszem skalnym. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo, dotycz ą gruntów słabono śnych, gdzie gł ęboko ść zalegania zwierciadła wód gruntowych nie przekracza 2 m, obszarów obj ę- tych powierzchniowymi ruchami masowymi oraz terenów o spadkach przekraczaj ących 20%

25 (np. stoki góry Dział koło Polan). W obr ębie arkusza znajduje si ę kilkana ście osuwisk i stref osuwiskowych w wi ększo ści drzemi ących np. w okolicach Ropianki i Polan oraz Trzciany. Zgrupowane s ą one na wychodniach skał fliszowych o przewadze łupków głównie w śród cienkoławicowych warstw inoceramowych, a nade wszystko łupków pstrych. Wobec zagro Ŝeń zjawiskami geodynamicznymi (osuwiskami) przy planowaniu zabu- dowy na całym obszarze konieczne jest przeprowadzanie ekspertyz geologiczno-in Ŝy- nierskich. Najskuteczniejszym sposobem unikania zniszcze ń, jakie wynikaj ą z powstania ru- chów masowych, jest omijanie terenów predysponowanych do powstawania tych ruchów i wykluczenie z ich zasi ęgu działalno ści gospodarczej. W dolinach Jasiołki-Panny, Mszanki i innych potoków wyst ępuje zagro Ŝenie powodzi ą zwi ązane głównie z gwałtownym wezbraniem wód po nawalnych opadach deszczu. W przypadku zrealizowania planowanych zbiorników retencyjnych w rejonie ich brze- gów zagro Ŝenia osuwiskowe zapewne ulegn ą intensyfikacji.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Arkusz Tylawa poło Ŝony jest w górzystych rejonach Polski południowej. Walory przyrodnicze panuj ące na tym obszarze sprawiły, Ŝe nieomal cały jego obszar obj ęty jest ochron ą w postaci parku narodowego, rezerwatów przyrody, parku krajobrazowego, obszaru chronionego krajobrazu i u Ŝytku ekologicznego (Alexandrowicz, red., 1989; Alexandrowicz, Popra- wa, red., 2000) (tabela 4). Park narodowy stanowi najwy Ŝsz ą form ę ochrony przyrody w Polsce. Obejmuje on obszar wyró Ŝniaj ący si ę szczególnymi warto ściami: przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi. Ochronie podlega w nim cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Zachodnia cz ęść obszaru arkusza Tylawa znajduje si ę w obr ębie Magurskiego Parku Narodowego (MPN), którego całkowita powierzchnia wynosi 19 339 ha. Został on powołany decyzj ą Rady Ministrów w 1994 r. obejmuj ąc reprezentatywn ą cz ęść Beskidu Niskiego (m. in. poro śni ęte lasami fragmenty głównego grzbietu karpackiego przy granicy ze Słowacj ą, obszar źródliskowy rzeki Wisłoki, masyw Magury W ątkowej). Granice parku charakteryzuj ą si ę bardzo nieregularnym przebiegiem. Stanowi ą kompromis mi ędzy d ąŜ eniami ludno ści miejscowej do gospodarczego wykorzystywania terenu a realizowanymi przez Park zadania- mi ochrony przyrody.

26 Tabela 4 Wykaz rezerwatów, stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieo Ŝywionej i u Ŝytków ekologicznych Nr obiektu Forma ochro- Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu Miejscowo ść na mapie ny Powiat dzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Dukla 1 R Mszana, Ropianka 1990 Fl – „Wadernik” (10,72) kro śnie ński Dukla K – „Przełom Jasiołki” 2 R Daliowa 1976 kro śnie ński (123,41) Dukla Fl – „Modrzyna” 3 R Barwinek 1953 kro śnie ński (17,84) Dukla T – „Torfowisko w Zyn- 4 R Zyndranowa * kro śnie ński dranowej” (41,16) Dukla O – osłoni ęcie warstw 5 S Polany * kro śnie ński magurskich Dukla O – piaskowce z 6 S Mszana * kro śnie ński Mszanki Dukla 7 U Mszana 2000 B – „Moczeliska” (2,13) kro śnie ński Dukla B - „Czarna Młaka” – 8 U Zyndranowa 2000 kro śnie ński (9,16) Dukla B - „Deszczanka” – 9 U Zyndranowa 2000 kro śnie ński (5,8) Rubryka 2: R – rezerwat, U – u Ŝytek ekologiczny, S – stanowisko dokumentacyjne przyrody nieo Ŝywionej Rubryka 5: * - obiekt projektowany Rubryka 6: - rodzaj rezerwatu: Fl – florystyczny, K – krajobrazowy, T – torfowiskowy - rodzaj obiektu: B – bagno, O - odsłoni ęcie

W parku wyst ępuj ą liczne rzadkie ro śliny, w tym 40 gatunków ustawowo chronionych. Około połow ę jego powierzchni, do wysoko ści 530 m n.p.m., zajmuje pi ętro pogórza, w którym wyró Ŝniono lasy gr ądowe, olszyn ę karpack ą, ł ęgi i bory jodłowe. Wy Ŝej wyst ępuje pi ętro regla dolnego, zasiedlone przez zespół buczyny karpackiej. W chwili utworzenia Magurskiego Parku Narodowego powstała równie Ŝ jego otulina o powierzchni 22 697 ha. W jej skład wchodz ą grunty zabudowane, grunty u Ŝytkowane rolni- czo oraz lasy b ędące własno ści ą osób fizycznych, prawnych i Skarbu Pa ństwa. Parki krajobrazowe s ą obszarami chronionymi ze wzgl ędu na warunki przyrodnicze, hi- storyczne i kulturowe, które tworzy si ę w celu zachowania, popularyzacji i upowszechniania tych warto ści w warunkach racjonalnej gospodarki. Tereny le Ŝą ce w granicach parku pozosta- ją wprawdzie w gospodarczym wykorzystaniu, poddawane s ą jednak pewnym ograniczeniom w celu zachowania warto ści przyrodniczych i krajobrazowych. Naturalnym przedłu Ŝeniem MPN w kierunku wschodnim jest utworzony w 1992 r. Ja śliski Park Krajobrazowy. Na obszarze 25 288 ha chroni on wschodni ą cz ęść Beskidu Niskiego, w tym obszar źródliskowy Jasionki, i Wisłoka, stanowi ąc równocze śnie od strony wschodniej naturaln ą otulin ę Magur-

27 skiego Parku Narodowego. Obszary le śne parku to unikatowe, naturalne zbiorowiska buczyny karpackiej porastaj ącej najwy Ŝsze wzniesienia pogranicza Polsko-Słowackiego. Charaktery- stycznym elementem tych terenów s ą zespoły ł ąkowo-pastwiskowe dawnych, nieistniej ących dzi ś wsi. Szata ro ślinna na tym obszarze ma charakter przej ściowy mi ędzy Karpatami Wschodnimi i Zachodnimi. Gatunki wschodniokarpackie reprezentuj ą m.in. sałatnica le śna, kostrzewa górska, smotrawa okazała, za ś typowo zachodniobeskidzkie - przytulia okr ągłolist- na. Obszary parków s ą jedn ą z najbogatszych w Beskidzie Niskim ostoj ą fauny, w której równie Ŝ zaznacza si ę wyra źnie obecno ść gatunków wschodniobeskidzkich, migruj ących przez niskie przeł ęcze. Lasy, ze wzgl ędu na sw ą niedost ępno ść s ą ostoj ą nied źwiedzia brunatnego, rysia, oraz wilka. Bogata jest równie Ŝ awifauna parku licz ąca 137 gatunków, w tym tak rzadkie jak orlik krzykliwy, uznany za symbol parku, orzeł przedni, puchacz, trzmielojad, bocian czarny, drozd obro Ŝny i inne. Fragment arkusza w okolicach Mszany i Tylawy znajduje si ę na terenie Obszaru Chro- nionego Krajobrazu Beskidu Niskiego. Obszary chronionego krajobrazu obejmuj ą wyró Ŝnia- jące si ę krajobrazowo tereny o ró Ŝnych typach ekosystemu, odznaczaj ące si ę niewielkim stopniem zniekształcenia środowiska przyrodniczego, których zadaniem jest ochrona terenów o walorach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Ich zagospodarowanie powinno zapewni ć stan wzgl ędnej równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych. Wyst ępuj ące na terenie Ja śliskiego Parku Krajobrazowego naturalne stanowiska cisa pospolitego chronione s ą w postaci rezerwatów przyrody. Tworzy si ę je w celu zachowania w stanie niezmienionym ekosystemów uznawanych za naturalne, zapewniaj ących ró Ŝnorod- no ść genetyczn ą organizmów oraz regeneracj ę procesów ekologicznych. W granicach obszaru arkusza utworzono dwa takie rezerwaty: „Wadernik” w rejonie Mszany i Ropianki oraz „Mo- drzyna” w Barwinku. Rezerwatem przyrody „Przełom Jasiołki” jest malowniczy odcinek tej rzeki pomi ędzy wzgórzami: Ostra i Piotru ś w Daliowej (tabela 4). Ochron ę ekosystemu zwi ązanego z rozwojem torfowiska karpackiego ma zapewnić proponowane utworzenie rezerwatu „Torfowisko w Zyndranowej”. Uzupełnieniem systemu obszarów chronionych s ą uŜytki ekologiczne. S ą to zasługuj ące na ochron ę pozostało ści ekosystemów, zwykle otoczone terenami zmienionymi przez czło- wieka, które nie mog ą by ć u Ŝytkowane gospodarczo. W granicach arkusza ustanowiono trzy takie obiekty - tereny cenne przyrodniczo, podmokłe, z bogat ą ro ślinno ści ą, stanowi ące ostoj ę dzikiego ptactwa i zwierz ąt (tabela 4).

28 W nawi ązaniu do utworzonego w 1995 roku systemu ochrony europejskiego dziedzic- twa przyrodniczego, utworzono w Polsce Krajow ą Sie ć Ekologiczn ą (ECONET-Polska) (Li- ro, 1998) (fig. 6). Cały omawiany obszar znajduje si ę w zasi ęgu mi ędzynarodowego obszaru węzłowego Beskidu Niskiego (44M). Kwalifikacja taka wskazuje na unikaln ą rol ę i du Ŝą ran- gę tego obszaru w skali ponadnarodowej w aspekcie przyrodniczym.

Fig. 6. Poło Ŝenie arkusza Tylawa na tle systemów ECONET (Liro, 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 44M – Obszar Beskidu Niskie- go; 2 – granica pa ństwa

Europejska Sie ć Ekologiczna NATURA 2000 to spójna sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych, pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych, składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. Sie ć NA- TURA 2000 tworz ą dwa typy obszarów: specjalne obszary ochrony siedlisk (SOOS) tworzone na podstawie Dyrektywy Siedliskowej (dla ochrony siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków ro ślin i zwierz ąt), oraz obszary specjalnej ochrony ptaków (OSOP) tworzone na podstawie Dyrektywy Ptasiej (dla ochrony siedlisk ptaków). W granicach niniejszego arkusza do sieci Natura 2000 zakwalifikowano cztery obszary ochrony siedlisk (tabela 5).

29 „Ostoja Magurska” (PLH 180001) pokrywa si ę w wi ększo ści z terenem Magurskiego Parku Narodowego. Tworzy ona jeden kompleks (głównie le śny) b ędący wa Ŝną ostoj ą fauny puszcza ńskiej z du Ŝymi drapie Ŝnikami (nied źwied ź, wilk, ry ś). Jest to równocze śnie obszar wyst ępowania szeregu chronionych, rzadkich i zagro Ŝonych ro ślin. Na jego obszarze wyst ę- puj ą biocenozy o naturalnym składzie gatunkowym. Szczególnie cennymi s ą typowo wy- kształcone i dobrze zachowane buczyny i jaworzyny. Ro ślinno ść ostoi ma charakter przej- ściowy pomi ędzy Karpatami Zachodnimi i Wschodnimi. Tabela 5 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 Nazwa obsza- Poło Ŝenie centralnego Po- Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach Typ ru punktu obszaru wierzch- arkusza Kod Lp. obsza- i symbol nia ob- obszaru Długo ść Szeroko ść Kod ru oznaczenia na szaru Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS mapie (ha) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLH Ostoja 21 o30’26’’ 49 o31’42’’ Pl092 1 B 20084,5 podkarpackie jasielski Krempna 180001 Magurska ( S) E N PL062 PLH 21 o41’47’’ 49 o35’08’’ 2 K Jasiołka ( S) 686,73 PL092 podkarpackie kro śnie ński Dukla 180011 E N PLH 21 o35’23” 49 o32’40” jasielski N. śmigród 3 B Łysa Góra ( S) 2743,79 PL092 podkarpackie 180015 E N kro śnie ński Dukla PLH 21 o40’27” 49 o30’31” 4 B Trzciana ( S) 2624,83 PL092 podkarpackie kro śnie ński Dukla 180018 E N

Rubryka 4: S - specjalny obszar ochrony siedlisk

Obszar siedliskowy „Jasiołka” (PLH 180011) obejmuje odcinek rzeki Jasiołki wraz jej dolin ą. Zachowana ma by ć tutaj naturalna dolina rzeczna z typowymi zbiorowiskami nad- rzecznymi (fragmenty lasów ł ęgowych); obszar wa Ŝny dla zachowania kilku gatunków zwierz ąt: skójki gruboskorupowej, brzanki i kumaka górskiego. Powstałe po Ŝwirowniach zbiorniki wodne s ą miejscem rozrodu ró Ŝnych gatunków płazów. Obszar „Trzciana” (PLH 180018) poło Ŝony jest na terenie Beskidu Niskiego, przy drodze Dukla-Barwinek. Obejmuje on tereny, na których stwierdzono wyst ępowanie 2 gatunków nietoperzy z zał ącznika II Dyrektywy Siedliskowej jak równie Ŝ ich Ŝerowiska. Niewielki skrawek w północnej cz ęś ci arkusza nale Ŝy do obszaru „Łysa Góra” (PLH 180015). Cały obszar kontynuuje si ę w kierunku północnym na arkuszu Nowy śmigród obejmuj ąc masyw pofałdowanego wzgórza Łysa Góra (641 m n.p.m.). Teren poro śni ęty jest lasem - starodrzewem jodłowo-bukowym z bardzo obfitym wyst ępowaniem cisa pospolitego. W jarach, zwłaszcza po północnej stronie, zlokalizowane s ą płaty jaworzyn. Znajduje si ę tu tak Ŝe bogate stanowisko nadobnicy alpejskiej, gatunku z Zał ącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Kompleks le śny otaczaj ą ł ąki (w du Ŝej cz ęś ci ostatnio nieu Ŝytkowane) i pola uprawne.

30 Na wniosek organizacji pozarz ądowych planowane jest utworzenie kolejnych obszarów. „Ostoja Ja śliska” (PLH 180014) obejmowałaby m. in. tereny Ja śliskiego Parku Krajobrazo- wego w rozległych obszarach źródliskowych Jasiołki i Wisłoka. Teren stanowi stref ę przej- ściow ą pomi ędzy dwiema jednostkami geomorfologicznymi ła ńcucha Karpat Zachodnich i Wschodnich z dobrze zachowanymi biocenozami le śnymi o naturalnym składzie gatunkowym (buczyny, jaworzyny). Jest wa Ŝną ostoj ą fauny puszcza ńskiej z du Ŝymi drapie Ŝnikami (nied źwied ź, wilk, ry ś). Obszar charakteryzuje si ę tak Ŝe bogactwem ptaków, zwłaszcza drapie Ŝnych, a przeł ęcz dukielska jest wa Ŝnym szlakiem migracyjnym ptaków. Kolejnym ma by ć specjalny obszar ochrony ptaków „Beskid Niski (PLB 180002). Informacje na ten temat za- czerpni ęto ze strony Ministerstwa Środowiska http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/index.php . Wa Ŝnym, dominuj ącym elementem krajobrazu na arkuszu Tylawa s ą lasy. Ich zwarte skupiska pokrywaj ą około 90% powierzchni arkusza. Najliczniej wyst ępuj ącymi gatunkami są buk zwyczajny, jodła pospolita, sosna, a w dalszej kolejno ści d ąb, brzoza, jawor, klon i olcha. Zdecydowana ich cz ęść zaliczana jest do lasów ochronnych, tj. obszarów le śnych podlegaj ących ochronie ze wzgl ędu na spełniane funkcje (lasy: wodochronne, glebochronne, uzdrowiskowo-klimatyczne, krajobrazowe, masowego wypoczynku ludno ści). Innymi elementami podlegaj ącymi ochronie s ą gleby wysokich klas bonitacyjnych. Ge- neralnie na obszarze arkusza przewa Ŝaj ą gleby brunatne i bielicowe wytworzone ze skał fliszowych, średniej jako ści. Gleby chronione klas II-IVa spotyka si ę tylko w północnej cz ęś ci arkusza w okolicach Mszany. Na pozostałych terenach wyst ępuj ą liczne ł ąki i pastwiska (brak łąk o podło Ŝu organicznym) wykorzystywane w małym stopniu z uwagi na upadaj ące paster- stwo.

XII. Zabytki kultury

Wykopaliska archeologiczne na s ąsiednich terenach wskazuj ą, Ŝe dzi ęki dogodnym wa- runkom naturalnym ju Ŝ w czasach prehistorycznych prowadził t ędy, przez Przeł ęcz Dukielsk ą i dalej dolin ą Wisłoki w kierunku na Sandomierz, trakt transkarpacki z Niziny Naddunajskiej i Siedmiogrodu. Udokumentowane ślady osadnictwa z okolic Dukli (kilka kilometrów na północ od omawianego obszaru) datuj ą si ę na IX-X w., kiedy to obszar Beskidu Niskiego le Ŝał na kra ń- cach ponadplemiennego zwi ązku Wi ślan. Wzmianki w źródłach historycznych odnosz ące si ę do miejscowo ści w granicach arkusza Tylawa nie wykraczaj ą poza wiek XIV, kiedy zało Ŝono najstarsze z nich: Mszan ę (1366 r.) i Zyndranow ą (1399 r.). Intensywny rozwój osadnictwa na prawie wołoskim datuje si ę na XV i XVI w., a najwi ększ ą rol ę odegrało osadnictwo wołoskie.

31 Powstaj ą takie miejscowo ści jak: Polany, Olchowiec, Tylawa, Barwinek. Na pocz ątku XVII w. z rolników pochodzenia ruskiego oraz pasterzy wołoskich wykształciła si ę na terenie całego Beskidu Niskiego społeczno ść Łemków (Beskid..., 2001; Warszy ńska, red., 1995). Z nielicznych zachowanych zabytków sakralnych w obrębie arkusza, do najciekaw- szych nale Ŝy cerkiew greckokatolicka z ikonostasem (obecnie kościół rzymsko-katolicki) z 1787 r. w Tylawie czy zabytkowy Ŝelazny krzy Ŝ z 1863 r. w Polanach. W kilku wsiach (Mszana, Zyndranowa, Olchowiec) zachowały si ę nieliczne: chaty łemkowskie, spichlerze, ku źnia. Interesuj ącym obiektem jest te Ŝ kamienny mostek w Olchowcu. Du Ŝym o środkiem kultury Łemkowskiej jest wie ś Zyndranowa. Znajduje si ę tu muzeum kultury łemkowskiej obejmuj ące ekspozycj ę etnograficzno–historyczn ą oraz militaria zachowane po rozegranej w 1944 roku bitwie dukielskiej. W 1985 roku wybudowano tu now ą cerkiew prawosławn ą, a corocznie obchodzone jest tu folklorystyczne świ ęto łemkowskie „Od Rusa do Jana”. Okres I i II wojny światowej przypominaj ą liczne rozsiane po okolicy cmentarze wo- jenne, zbudowane według zindywidualizowanych planów architektonicznych, posiadaj ące znaczne walory artystyczne. Do najlepiej tu zachowanych nale Ŝy cmentarz Ŝołnierzy pole- głych w czasie I wojny światowej w Barwinku. Przy drodze do Olchowca, w przysiółku Ropianka, znajduje si ę kiwon przypominaj ący istniej ącą tu od XIX w. kopalni ę ropy naftowej (zamkni ęta w latach 70-tych ubiegłego w.) oraz tablica upami ętniaj ąca powstanie w 1885 r. praktycznej szkoły wiercenia kanadyjskiego.

XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty zasi ęgiem arkusza Tylawa le Ŝy w wi ększo ści na terenie Magurskiego Parku Narodowego i Ja śliskiego Parku Krajobrazowego. Brak jest tu o środków miejskich i wi ększych wsi, nie ma te Ŝ zakładów przemysłowych. Cały region posiada wybitne walory przyrodnicze, o znaczeniu mi ędzynarodowym. Jest to region o ciekawym folklorze i zabyt- kach łemkowskich. Czynniki te decyduj ą w zasadniczy sposób o kierunkach zagospodarowa- nia tego terenu, sprzyjaj ąc rozwojowi turystyki, rekreacji i wypoczynku, pod warunkiem zachowania środowiska przyrodniczego w jak najmniej zmienionej formie. Równocze śnie jednak konieczne jest wzbogacenie infrastruktury turystycznej, zwłaszcza bazy noclegowej i gastronomicznej oraz uregulowania gospodarki wodno-ściekowej. W granicach arkusza znajduj ą si ę (zatwierdzone i proponowane) obszary chronione w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000- „Ostoja Magurska”, „Jasiołka”, „Łysa

32 Góra”, „Trzciana”, „Ostoja Ja śliska” i „Beskid Niski”. Poci ąga to za sob ą szereg ogranicze ń i ukierunkowa ń w prowadzeniu gospodarki na tych terenach. Rozwój działalno ści wydobywczej mo Ŝe by ć prowadzony poza terenem parku narodowego oraz w wyj ątkowych przypadkach na terenie parków krajobrazowych i dotyczy eksploatacji otworowej złó Ŝ ropy naftowej i gazu ziemnego oraz powierzchniowej eksploatacji kruszyw naturalnych w dolinie Jasiołki - Panny, z udokumentowanych ju Ŝ złó Ŝ. Zło Ŝa kruszyw naturalnych maj ą istotne znaczenie w skali regionalnej. Wydobycie kruszyw naturalnych, które rozwija si ę w ostatnim okresie coraz intensywniej, w dłu Ŝszym okresie czasu mo Ŝe stanowi ć zagro Ŝenie dla stanu doliny Jasiołki i Panny (przekształcenie krajobrazu obni Ŝenie pod- stawy erozji). Na omawianym obszarze planowana jest budowa zbiornika wodnego o charakterze rekreacyjno-retencyjnym, który zniweluje zagro Ŝenia wywołane eksploatacj ą kruszyw naturalnych. Na terenie obj ętym arkuszem Tylawa nie wyznaczono miejsc predysponowanych do lokalizacji składowisk odpadów głównie z uwagi na poło Ŝenie w obr ębie obszarów specjalnej ochrony ptaków i siedlisk, obj ętych programem Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, jak równie Ŝ proponowanych przez organizacje pozarz ądowe oraz w granicach Magurskiego Parku Narodowego.

XIV. Literatura

ALEXANDROWICZ Z., (red.), 1989 - Ochrona przyrody i krajobrazu Karpat polskich. PWN, Warszawa - Kraków. ALEXANDROWICZ Z., POPRAWA D., (red), 2000 – Ochrona georó Ŝnorodno ści w Pol- skich Karpatach z map ą chronionych i proponowanych do ochrony obszarów i obiek- tów przyrody nieo Ŝywionej 1:400 000. Wyd. Kartograf. Polskiej Agencji Ekologicz- nej SA. Warszawa. BARDEL L., PISKADŁO R., - 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii

C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „ Trzciana – pole C”. Arch. Urz. Marszałkowskiego. Rzeszów. BARDEL L., PISKADŁO R., - 1998 a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii

C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Trzciana – pole D”. Arch. Urz. Marszałkowskiego. Rzeszów. BARDEL L., PISKADŁO R- 1998 b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii

C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Trzciana – pole E”. Arch. Urz. Marszałkowskiego. Rzeszów.

33 BARDEL L., PISKADŁO R., - 1998 c – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii

C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Drymak – pole B”. Arch. Urz. Marszałkowskiego. Rzeszów. BARDEL L., PISKADŁO R., - 2001 a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii

C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Drymak – pole A”. Arch. Urz. Marszałkowskiego. Rzeszów. BARDEL L., PISKADŁO R., - 2001 b– Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii

C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „ Drymak – pole C”. Arch. Urz. Marszałkowskiego. Rzeszów. BĄK B., KOPCIOWSKI R., 2002 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski, arkusz Tylawa. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa. BOBER L., 1984 - Rejony osuwiskowe w polskich Karpatach fliszowych. Biul. Inst. Geol., nr 340, t. XXIII, Warszawa. BROMOWICZ J., 1993 - Prognozy poszukiwawcze piaskowców magurskich na podstawie znajomo ści ich zbiornika sedymentacyjnego. Gosp. Sur. Min., t. 9, z. 3., Kraków. BESKID Niski-przewodnik., 2001 – Oficyna Wyd. „Rewasz”. Pruszków. CHOWANIEC J. [red.] - 1975 - Katalog osuwisk - województwo rzeszowskie. Arch. Pa ństw. Inst. Geol. Kraków. CHOWANIEC J., OSZCZYPKO N., WITEK K., 1983 – Hydrogeologiczne cechy warstw kro śnie ńskich centralnej depresji karpackiej. Kwart. Geol., t. 27, nr 4. Wyd. Geol., Warszawa. CHOWANIEC J., GIERAT-NAWROCKA D., WITEK K., 1985 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Jasło. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. CZAJA–JARZMIK B., - 1994 – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych z uwzgl ędnie- niem elementów ochrony środowiska; gmina Dukla, gmina Krempna. Arch. Urz. Marszałkowskiego. Rzeszów. DYNOWSKA I., MACIEJEWSKI M., (red) 1991 – Dorzecze górnej Wisły. PWN, Warsza- wa-Kraków. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 - Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JABCZY ŃSKI Z., KOZIKOWSKI Z., LENK T., DUDEK J., JAWOR E., BIELAWSKI A., CISEK B., NYCZ R., WAŁ ĘCKI I., JUCHA S., SKARBEK K., 1990 - Ilo ściowa ocena zasobów prognostycznych ropy naftowej i gazu ziemnego w Karpatach Pol-

34 skich i wyznaczonych w ich obr ębie strefach perspektywicznych. Technika Poszuk. Geolog. Geosynoptyka i Geotermia, nr 3-4/90, Kraków. KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 - Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. In Ŝ. AGH., Kraków. KONDRACKI J., 2000 - Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. LIRO A., 1998 – Strategia wdra Ŝania Krajowej Sieci Ekologicznej, ECONET-Polska. Wyd. Fundacji IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., [red], 2005 - Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. PESZAT Cz., (red), 1976 - Piaskowce karpackie, ich znaczenie surowcowe i perspektywy wykorzystania. Zesz. Nauk. AGH, Geologia, t. 2, z. 2, Kraków. PESZAT Cz., (red), 1984 - Atlas geologiczno-surowcowy woj. kro śnie ńskiego w podziałce 1:50 000. Arch. Katedry Surowców Skalnych, AGH. Kraków. PESZAT CZ., BROMOWICZ J., BUCZEK-PUŁKA M., 1985 - Perspektywy dokumentowania złó Ŝ i racjonalnego wykorzystania piaskowców województwa kro śnie ńskiego. Zesz. Nauk. AGH, Geologia, t. 11, z. 4. PODZIAŁ hydrograficzny Polski 1:200 000 cz ęść II, 1980 - Inst. Meteorol. i Gosp. Wodnej, Warszawa. PRZENIOSŁO S., MALON A., (red), 2006 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2005 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dn. 18.12.2001 w sprawie kryteriów bilansowo- ści złó Ŝ kopalin. Dz. Ustaw153, poz. 1774. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r. , poz. 1359. RĄCZKOWSKI i in., 1992– Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 arkusz: Jasło wraz z tekstem obja śniaj ącym, CAG PIG, Warszawa. RUTKOWSKI J., 1992 - Kruszywa naturalne Karpat i ich przedpola. Zesz. Nauk. AGH, Geo- logia. t. 8, z. 4, Kraków.

35 STAN środowiska w województwie podkarpackim w 2005 roku – Woj. Inspektorat Ochr. Środowiska, Rzeszów. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993, - Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. PIG. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 - Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. PIG. Warszawa. SURMASZ R., 1988 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Jasiołka-Panna”. Rzeszów. Arch. Urz. Marszałkowskiego. Rzeszów. ŚLĄCZKA A., 1967 - Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Tyla- wa (wydanie tymczasowe). Pa ńst. Inst. Geol. Warszawa.

TURZA M., 1972 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dukla”, Arch. PG Kraków. WARSZY ŃSKA J., [red.], 1995 – Karpaty polskie. Przyroda, człowiek i jego działalno ść . Uniw. Jagiell., Kraków. WITEK K., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Tylawa. Arch. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZASADY dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 2002 – Min. Środ., Warszawa śYTKO K., GUCIK S., RYŁKO W., OSZCZYPKO N., ZAJ ĄC R., GARLICKA I., 1988 - Map of the tectonic elements of the western outer Carpathians and their foreland 1:500 000. (w): Geological atlas of the western outer Carpathians and their foreland. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.