P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz Tylawa (1055) Warszawa 2007 Autorzy: Bogusław B ąk*, Anna Bli źniuk*, Olimpia Kozłowska*, Paweł Kwecko*, Adam Szel ąg*, Hanna Tomassi-Morawiec* Główny koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny: Barbara Radwanek-Bąk* Redaktor tekstu: Marta Sołomacha* * Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ISBN Copyright by PIG and M Ś, Warszawa, 2007 Spis tre ści: I. Wst ęp – B. B ąk, A. Szel ąg ................................................................................................. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – B. B ąk, A. Szel ąg .................................... 4 III. Budowa geologiczna – R. Kopciowski, B. B ąk ................................................................. 6 IV. Zło Ŝa kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ................................................................................... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg .................................................. 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg.............................. 14 VII. Warunki wodne - A. Szel ąg, B. B ąk ................................................................................ 15 1. Wody powierzchniowe........................................................................................... 15 2. Wody podziemne.................................................................................................... 16 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................... 19 1. Gleby – A. Bli źniuk, P. Kwecko ............................................................................. 19 2. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ........................................ 21 IX. Składowanie odpadów – O. Kozłowska .......................................................................... 24 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. B ąk, A. Szel ąg ....................................................... 25 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - A. Szel ąg, B. B ąk......................................................... 26 XII. Zabytki kultury - A. Szel ąg, B. B ąk................................................................................. 31 XIII. Podsumowanie – B. B ąk, A. Szel ąg................................................................................. 32 XIV. Literatura ......................................................................................................................... 33 I. Wst ęp Arkusz Tylawa Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgod- nie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na ar- kuszu Tylawa Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie w 2002 r. (B ąk, Kopciowski, 2002). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami, na tle wybranych elementów hydrogeologii, geochemii śro- dowiska, geologii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę ona z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowane tre ści MGGP, a plansza B - nowe tre ści dotycz ące geochemii środowiska zapisane w warstwie informacyjnej „Ochrona po- wierzchni Ziemi”, a tak Ŝe w nowych warstwach informacyjnych - składowanie odpadów i system NATURA 2000. Przeznaczona jest ona głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przyrod- niczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, podkarpackich urzędów - Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Rzeszowie, Woje- wódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Rzeszowie, Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Zespołu Podkarpackich Parków Krajobrazowych oraz urz ę- dów powiatowych i gminnych. 3 Dane archiwalne zostały zweryfikowane w czasie prac terenowych. Klasyfikacj ę sozo- logiczn ą złó Ŝ uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Rzeszowie. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla kom- puterowej bazy danych o zło Ŝach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Tylawa rozci ąga si ę mi ędzy 21 o 30' a 21 o 45' długo ści geograficznej wschodniej oraz 49 o 20' a 49 o 30' szeroko ści geograficznej północnej i zajmuje powierzchni ę około 120 km 2. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym J. Kondrackiego (2000) omawiany obszar nale Ŝy do podprowincji Zewn ętrznych Karpat Zachodnich, mezoregionu Beskid Niski (fig. 1). Krajobraz Beskidu Niskiego jest typowy dla gór średnich i niskich. Tworz ą go rozległe grzbiety górskie, przebiegaj ące równolegle w kierunku od północnego zachodu ku południo- wemu wschodowi. Najwy Ŝszymi wzniesieniami na obszarze arkusza s ą Góra Czerszla (731,2 m n.p.m.) i Baranie (754,0 m n.p.m.) na granicy ze Słowacj ą oraz Góra śydowska (719,2 m n.p.m.), w zachodniej cz ęś ci arkusza. Grzbiety te od północno-zachodniej strony s ą porozcinane kilkoma gł ęboko wci ętymi dolinami potoków, dopływów rzeki Wisłoki. Od po- łudniowego wschodu obszar ten odwadniaj ą dopływy Jasiołki i Panny, nale Ŝą ce tak Ŝe do zlewni Wisłoki. Warunki klimatyczne Beskidu Niskiego s ą typowymi dla obszarów górskich Karpat, trudne i surowe, charakteryzuj ące si ę długimi zimami i krótkimi okresami letnimi (Dynow- ska, Maciejewski red., 1991; Warszy ńska, 1995). Charakteryzuj ą si ę opadami poni Ŝej 800 mm rocznie i średni ą roczn ą temperatur ą 6 oC. Według wieloletnich danych notuje si ę tu 130 dni z przymrozkami i 50 dni mro źnych, a przeci ętna długo ść zalegania pokrywy śnie Ŝnej wynosi 100 dni. Zró Ŝnicowanie morfologiczne terenu wpływa na lokalne zmiany klimatyczne i długo ść wegetacji. Osobliwo ści ą klimatyczn ą tych terenów s ą wiatry fenowe rymanowsko- dukielskie. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany arkusz le Ŝy w południowo-zachodniej cz ę- ści województwa podkarpackiego, na pograniczu dwóch powiatów, jasielskiego (gmina Krempna) i kro śnie ńskiego (gmina Dukla). Jest to teren słabo zaludniony. Najwi ększ ą miej- scowo ści ą na obszarze arkusza jest Tylawa licz ąca około 400 mieszka ńców. Przez teren arku- 4 sza przebiega granica polsko – słowacka. Terytorium polskie zajmuje na nim nieco mniej ni Ŝ połow ę powierzchni. Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Tylawa na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu, 3 – numer mezoregionu, 4 - granica pa ństwa Mezoregiony Pogórza Środkowobeskidzkiego: 513.64 – Pogórze Dynowskie, 513.67 – Kotlina Jasielsko- Kro śnie ńska, 513.68 – Pogórze Jasielskie, 513.69 – Pogórze Bukowskie Mezoregiony Beskidu Środkowego: 513.71 – Beskid Niski Teren arkusza charakteryzuje si ę wysokimi walorami przyrodniczymi i krajobrazowy- mi. Bogactwem naturalnym s ą tutaj lasy. Obszar ten w wi ększo ści poro śni ęty jest zwartymi kompleksami leśnymi Beskidu Niskiego b ędącymi pozostało ści ą dawnej puszczy karpackiej. Tylko nieliczne jego fragmenty s ą wylesione i zaj ęte przez ł ąki i grunty uprawne, gdzie znaj- duj ą si ę nieliczne w tym rejonie wsie. Rzutuje to na zagospodarowanie terenu. U Ŝytki rolne zajmują jedynie około 20% powierzchni arkusza. Rolnictwo opiera si ę na rozdrobnionych gospodarstwach indywidualnych, w których przewa Ŝa uprawa zbó Ŝ i ziemniaków oraz ho- dowla bydła mlecznego i trzody chlewnej. Skala produkcji rolniczej jest stosunkowo niewiel- 5 ka, co wskazuje, Ŝe rolnicy ukierunkowali produkcj ę na samozaopatrzenie w Ŝywno ść . Poten- cjalne turystyczne mo Ŝliwo ści wykorzystywane s ą w niewielkim stopniu. ZauwaŜalny jest rozwój bazy turystycznej, a w ostatnim czasie powstaj ą gospodarstwa agroturystyczne. Przez omawiany obszar przebiega droga krajowa nr 9 ł ącz ąca Rzeszów z przej ściem granicznym w Barwinku, przez przeł ęcz Dukielsk ą na Słowacj ę oraz droga wojewódzka nr 897 z Tylawy do Koma ńczy. Ich uzupełnieniem jest sie ć dróg lokalnych. III. Budowa geologiczna Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Tylawa przedstawiono na podstawie Szczegóło- wej mapy geologicznej Polski (wydanie tymczasowe) w skali 1:50 000 ( Ślączka, 1967). Poło- Ŝenie obszaru arkusza na tle szkicu tektonicznego regionu przedstawia figura 2 ( śytko i in., 1988), natomiast uproszczon ą budow ę geologiczn ą wraz ze zgeneralizowanymi wydzielenia- mi litostratygraficznymi zawiera figura 3 (Marks i in., 2006). Przedczwartorz ędowe utwory na arkuszu