 column De terugkeer van het inkomensbeleid

In een ver verleden wachtte ik voor iedere mers gelijk zou blijven. Uit de cbs-cijfers blijkt Prinsjesdag vol smart op de jaarlijkse inkomens­ dat de feitelijke koopkrachtontwikkeling van de nota van het ministerie van Sociale Zaken en uitkeringsgerechtigden -1% bedroeg, terwijl de Werkgelegenheid. Dat was telkens smullen werknemers er 0,4% op vooruitgingen. Rond deze voor een liefhebber van statistieken. Tientallen gemiddeldes was er echter een grote spreiding. tabellen en grafieken schetsten de inkomens­ Een werknemer die zijn werk verloor ging er zo’n verdeling en de inkomensontwikkeling voor 20% op achteruit, terwijl een op de tien werk­ allerlei bevolkingsgroepen. Daarmee kon je op nemers een koopkrachtstijging van minimaal de voet volgen hoe de inkomensongelijkheid 18% wist te realiseren, bijvoorbeeld dankzij het in Nederland zich ontwikkelde, welke groepen vinden van een andere baan. Voor uitkeringsge­ erop vooruitgingen en wie hadden ingeleverd. rechtigden was de spreiding bijna even groot. Dat het ministerie in 1992 stopte met deze Nu Diederik Samsom erin is geslaagd om in­ jaarlijkse publicatie, zag ik in een column in komensnivellering weer boven aan de politieke s&d van precies twintig jaar geleden als een agenda te krijgen, wreekt zich dat de koop­ bevestiging van het feitelijke einde van het in­ krachtplaatjes van het cpb als kompas voor het komensbeleid. Althans, het inkomensbeleid had inkomensbeleid worden gebruikt. Het nieuws niet langer tot doel om de inkomensverschillen dat een inkomensafhankelijke zorgpremie een te matigen, maar stond voortaan ten dienste van fors nivellerend effect heeft, zou misschien toch andere beleidsterreinen. minder weerstand hebben opgeroepen als men In plaats van de jaarlijkse overzichten van de erbij had verteld dat de gemiddelde uitkerings­ feitelijke inkomensontwikkeling werd alleen gerechtigde er tussen 2007 en 2011 geen cent nog gebruikgemaakt van de koopkrachtplaatjes op vooruit is gegaan, terwijl de 25% hoogste van het Centraal Planbureau, die de toekomstige inkomens, ondanks de crisis, 3,2% koopkracht­ inkomenseffecten van het voorgenomen beleid stijging hebben geboekt. proberen te schatten. Die koopkrachtplaatjes Om de inkomens- en koopkrachteffecten van nemen de bestaande inkomensverdeling als het regeringsbeleid te beoordelen, zouden we er uitgangspunt en laten vervolgens zien welke verstandiger aan doen om achteraf vast te stellen effecten het overheidsbeleid heeft op de koop­ welk effect de optelsom van alle overheidsmaatre­ kracht van verschillende inkomensgroepen. gelen plus de economische ontwikkeling heeft ge­ Uit de dynamische koopkrachtoverzichten had, in plaats van die effecten van tevoren tot op 3 die het cbs achteraf presenteert, weten we dat de procent nauwkeurig proberen te voorspellen. de werkelijke, gerealiseerde koopkrachtontwik­ Als de feitelijke inkomensontwikkeling afwijkt keling vooral door persoonlijke factoren wordt van wat de regering wenselijk vindt, kan zij ach­ bepaald ¬ zoals het verliezen of vinden van teraf altijd nog corrigerend optreden. Uiteindelijk een baan, het krijgen van kinderen, huwelijk en zou het politici er toch om te doen moeten zijn echtscheiding, pensionering et cetera. Om een wat het beleid daadwerkelijk oplevert in plaats voorbeeld te geven: het cpb verwachtte (in de van wat er van tevoren van wordt verwacht. mev 2011) dat in 2011 de koopkracht van uitke­ ringsgerechtigden onder de 65 jaar met een kwart paul de beer procent zou dalen en de koopkracht van werkne­ Redacteur s&d s & d 11/12 | 2012  interventie

den — waardoor de staatsschuld in 2008 omhoog Werkgevers betaalden spoot en waarvan de commissie-De Wit bevestigde dat er te veel betaald was — maar kort nu haar te weinig eigen gepensioneerden. Dat zijn politieke keuzes, geen economische restricties. Elke discussie heeft zijn eigen frames. Zo ook de Een tweede bedenking bij premieverhogingen pensioendiscussie. Allerwegen wordt die voor- is dat deze ten koste zouden gaan van het netto- gesteld als een generatieconflict. Dat ‘conflict’ is loon van actieve deelnemers — zij zouden de ver- evenwel van ondergeschikt belang. Het dramati- hoging de facto dus opbrengen. En daarmee zijn sche tekort van pensioenfondsen wordt namelijk we dan toch weer terug bij het generatieconflict. veroorzaakt doordat werkgevers jarenlang te wei- Deze redenering geldt grosso modo voor nieuw op nig premie hebben betaald. Diezelfde werkgevers te bouwen rechten van huidige werknemers, maar komen daar nu veel te makkelijk mee weg. pertinent niet voor herstelpremie voor in het verle- Het pensioen maakt doorgaans onderdeel den te weinig betaalde premie door de werkgever. uit van het arbeidscontract. In de pensioenover- Die dalen gewoon bij de werkgever neer als een eenkomst zegt de werkgever de werknemer een kostenpost. Die kunnen zij niet doorgeven aan de pensioen toe. Deze toezeggingen worden nu op werknemer. En indien werkgevers premieverho- flagrante wijze geschonden. En dat terwijl werkge- gingen en bijstortingen wel in mindering konden vers jarenlang een premie hebben betaald die niet brengen op de lonen, waarom zijn ondernemingen kostendekkend was. Oud-minister Kamp erkende er dan zo faliekant tegen? Menig onderneming dat recentelijk: ‘In de periode 1984 tot 1992 is de probeert zich met listigheden te onttrekken aan pensioenpremie voor overheidswerknemers bij bijstortingen (Boskalis, Philips, ibm, ecn, Optas, wet verlaagd tot onder het kostendekkend niveau.’ Unisys). En vno-ncw wordt niet moe te pleiten Naar schatting van onder anderen Bernard van voor gefixeerde premies. Dit doen zij niet omdat Praag is sinds 1995 in totaal € 100 mrd te weinig het allemaal niets uitmaakt, maar omdat daarmee premie betaald (het werkgeversdeel is meestal deelnemers en niet de aandeelhouders opdraaien twee derde van de premie). voor te lage premies in het verleden. En net zoals werkgevers andere toezeggingen Daarover gaat de huidige discussie niet; netjes behoren te voldoen, zou je verwachten dat het discours is een repeterende breuk met als de premies, althans het werkgeversdeel, verhoogd steekwoorden rekenrente, generatieconflict en worden om in ieder geval de nominale toezeg- solidariteit. Maar de werkelijke tegenstelling is die 4 gingen na te komen. Quod non. Er zijn twee veel tussen werkgevers en werknemers. Werkgevers gehoorde bezwaren tegen premieverhogingen. hebben een pensioen toegezegd, hebben daar veel Ten eerste zouden bedrijven de premieverhoging te weinig voor betaald, dumpen de risico’s bij de niet aankunnen. Hier worden willen en kunnen deelnemers en blijven als klap op de vuurpijl in het door elkaar gehaald. Zolang bedrijven dividend bestuur zitten. Daar moeten alle deelnemers — betalen (waartoe zij niet verplicht zijn), kan er ook jong en oud — zich eens mee bezighouden. pensioenpremie betaald worden. Zo wilde tnt het tekort van zijn pensioenfonds niet aanvul- david hollanders len, ondanks de wettelijke verplichting daartoe Econoom verbonden aan het Amsterdams Instituut voor en ondanks een nettowinst van € 641 mln. En de Arbeidsstudies (UvA) en business school TiasNimbas. overheid kon wel met € 30 mrd abn amro red- Verder is hij junior-fellow van Netspar.

s & d 11/12 | 2012 interventie

overheden de mogelijkheid kunnen bieden hun Beleidsautonomie beleidsautonomie te herstellen zonder dat de gezamenlijke munt opgegeven hoeft te worden. Het denken over de problemen binnen de eu vindt Te denken valt aan een per land af te stemmen mix plaats in een ideologisch vacuüm. Het enige reële van semi-permanente controles op de uitstroom antwoord op de eurocrisis lijkt een one size fits all- van kapitaal en een permanente reserve-eis op de pakket van bezuinigingen en lastenverzwaringen instroom van kapitaal. te zijn. Maar ingrijpende overheidsbezuinigingen Het invoeren van een reserve op de instroom leiden via een afname in consumptie en productie van kapitaal houdt in dat het verplicht wordt en een oplopende werkloosheid juist weer tot een gesteld om een percentage van elke grensover- afname van de overheidsinkomsten, waardoor schrijdende transactie op een renteloze rekening telkens weer een nieuwe ronde van bezuinigingen bij de centrale bank van het ontvangende land te onvermijdelijk lijkt. plaatsen. Indien het bedrag dat met de transactie De Europese beleidskeuzes — zoals het niet te- is gemoeid wordt verplaatst vóór een van tevoren rugdraaien van deregulering van grensoverschrij- vastgestelde datum, vervalt het apart gezette dende kapitaalstromen en het vasthouden aan de percentage aan de overheid van het ontvangende harde doelstelling van maximaal 3% begrotingste- land. Deze maatregel zal het desbetreffende land kort voor alle landen binnen de eurozone — wor- minder aantrekkelijk maken voor speculatieve den momenteel onvoldoende betwist. De nadruk kapitaalstromen, en tegelijkertijd de kosten van op begrotingsevenwicht op korte termijn in Europa kapitaalvlucht verhogen. biedt geen uitweg uit de crisis, maar vormt juist Om de uitstroom van kapitaal tijdelijk te ver- de allergrootste bedreiging voor het voortbestaan hinderen dan wel te beperken kunnen Europese van de euro en het project van Europese integratie overheden een verscheidenheid aan maatregelen als geheel. De ‘noodzakelijke’ overheidsbezuini- implementeren. Dit kan bijvoorbeeld door mid- gingen hebben de economische recessie in Europa del van beperkingen op de handel in de euro, verdiept, en hebben geleid tot een onhoudbaar waaronder een ban op shortselling, restricties op hoge werkloosheid in de zuidelijke lidstaten. de inwisselbaarheid van de munt en op de uitvoer De autonomie van de afzonderlijke lidstaten van bankdeposito’s. Coördinatie en supervisie op wordt momenteel zeer beperkt door de afspraken multilateraal niveau — door eu-instituties moge- in het kader van de emu om grensoverschrijdend lijk in samenwerking met het imf — is in dat geval kapitaal volledig te dereguleren en doordat het cruciaal om te waarborgen dat de maatregelen niet vanwege de euro niet meer mogelijk is de eigen verworden tot permanente vormen van protectio- munt te devalueren of om zelfstandig de rente- nisme. Idealiter zullen deze instituties ook nauw stand te beïnvloeden. De huidige crisis heeft even- betrokken zijn bij het ontwerpen van de voor elke wel aangetoond dat één rentestand en één begro- lidstaat meest effectieve mix van controles. tingstekortdoelwit voor zeventien landen averechts Het idee van kapitaalcontroles is niet zo 5 werken wanneer de ontwikkeling en kracht van onorthodox als misschien lijkt. Vanaf 1944 tot de de economieën van de deelnemende landen ver late jaren tachtig maakten vrijwel alle westerse uiteenlopen. Bovendien vormt kapitaalvlucht een landen gebruik van kapitaalcontroles. De controles altijd aanwezige bedreiging zolang grote hoeveel- werden gezien als een doelbewust compromis tus- heden kapitaal binnen de eurozone kosteloos en sen de vereisten van binnenlands interventionisme onmiddellijk kunnen worden verplaatst. en internationaal liberalisme. Het idee erachter Een oplossing voor dit probleem zou her- was het verschaffen van voldoende autonomie om invoering van kapitaalcontroles op nationaal in eigen land stabiliteit en welvaart te bevorde- niveau kunnen zijn. Dergelijke kapitaalcontroles ren binnen een breder multilateraal systeem van binnen een Europees raamwerk zouden Europese internationale handel. In de praktijk leidde dit tot s & d 11/12 | 2012 interventie

een periode van ongekende welvaartsgroei in de van deze retoriek is nog altijd pvv-leider Wilders westerse wereld die door velen gezien wordt als de met zijn boek Marked for Death. Islam’s War Against ‘gouden eeuw van het kapitalisme’. the West and Me (mei 2012). De herwonnen autonomie zal met name de Het boek wist nauwelijks de aandacht te trek- overheden van surpluslanden zoals Duitsland en ken van Nederlandse media en politici. Analyse Nederland de ruimte verschaffen om te investeren ervan is toch gewenst, want het bevat een nieuw in de groei van hun economie. Als deze investerin- element: Wilders presenteert er de oplossing voor gen groot genoeg zijn, zal dit een impetus vormen het ‘islamprobleem’. Hij en zijn partij tonen zich voor grote en kleine ondernemers om eveneens te hiermee definitief als anti-democratisch. Wilders investeren, en een impuls geven aan de consu- schaart zich er bovendien mee in een bredere mentenuitgaven. Een tweede uitkomst van deze antidemocratische beweging die ook andere West- investeringen is dat een deel onvermijdelijk zal Europese landen bedreigt. overvloeien naar andere Europese landen en Wilders debiteert in het boek zijn inmiddels aldaar zal fungeren als een stimulans voor groei. bekende anti-islamstandpunt: de islam is geen re- Op de middenlange termijn is het bovendien aan- ligie, maar een agressieve ideologie. Verder maakt nemelijk dat dit expansionaire beleid zal leiden tot hij dat bizarre onderscheid tussen de ideologie van een onevenredige toename van de inflatie in de de islam enerzijds en de moslims anderzijds. Hij surpluslanden, en daarmee tot een afname in de stelt alles tegen de islam te hebben, maar niets op enorme concurrentieverschillen binnen de eu. zich tegen moslims. Deze brengen, zo stelt hij vast, Het grootste obstakel is evenwel niet technisch godzijdank, nog niet allemaal voor de volle 100% maar ideologisch van aard. De Azië-crisis, de crisis de agressieve ideologie van de islam tot uitvoering. op de Amerikaanse huizenmarkt en de eurocri- Niets nieuws tot zover. sis hebben de mankementen aangetoond van Van belang is evenwel Wilders’ oplossing als neoliberale economische globalisering. Markten reactie op het islamprobleem. In het dertiende zijn niet zelfregulerend en marktactoren kunnen hoofdstuk van zijn boek formuleert hij deze als onbedoeld een crisis veroorzaken door te vervallen volgt (in vertaling): ‘De moslims moeten de Islam tot kuddegedrag waarbij zij handelen op basis van verslaan’ (p. 212). ‘Als zij (de moslims) zich konden (verwacht) gedrag van andere actoren in plaats bevrijden van het juk dat Islam heet, als zij ermee van op basis van macro-economische fundamen- op zouden houden Mohammed als rolmodel te be- ten. De herinvoering van kapitaalcontroles zal schouwen, als ze af konden van de hatelijke Koran, Europese overheden helpen bij het bedwingen dan zouden ze in staat zijn geweldige dingen te van de huidige crisis en hopelijk een volgende bewerkstelligen’ (p. 112). voorkomen. Willen moslims deel uitmaken van de samen- leving, dan moeten ze de Koran en de profeet kim de jong Mohammed dus afzweren. Maar laten de Koran 6 Master in de politicologie. ba scriptie: The International en de profeet nu juist de kern van het islamitische Monetary Fund From Crisis Management to Crisis geloof vormen… Het onderscheid van Wilders Prevention: A Case for Capital Controls. tussen moslims die nog niet voor 100% voor de ware agressieve islam gaan en zij die dat wel doen, blijkt bij nadere beschouwing dus loos te zijn: zijn Toch weer Wilders oplossing geldt voor alle moslims. Hij streeft naar de verdwijning van de islam van de aardbodem, of De pvv van Geert Wilders heeft de laatste verkie- in elk geval uit Europa. zingen dan wel verloren en aan macht ingeboet, Moslims kunnen blijkbaar pas functioneren in dit betekent niet dat de wereldwijde anti-islamre- een westerse (de Nederlandse) samenleving wan- toriek verstomd is. Verre van dat. Woordvoerder neer ze hun geloof afleggen (en dan paradoxaal

s & d 11/12 | 2012 interventie genoeg geen moslims meer zijn). De pvv heeft net democraat: het streven naar een onverdeelde als vergelijkbare Europese partijen als het Vlaams samenleving die op dit moment naar haar aard Belang en het Front National, kennelijk een dui- nog verdeeld is. Deze verdeeldheid is het gevolg delijk idee over wie wel tot de samenleving mogen van externe saboteurs, moslims, die daarom van behoren en wie hiervan moeten worden uitgeslo- deze samenleving moeten worden uitgesloten. Is ten. Men hoeft geen politieke filosofie te hebben dat gebeurd, dan zal de Nederlandse samenleving gestudeerd om in deze redeneringen het politieke weer één zijn, zo is het credo. programma van het totalitarisme te herkennen. We hebben in de Nederlandse context te maken Met de voorgestelde oplossing van het ‘islam- met een partij die discrimineert en die onderscheid probleem’ wordt een belangrijk democratisch maakt tussen twee soorten burgers. Zij vormt inzicht geschonden: de acceptatie dat de samenle- hierdoor een gevaar voor de democratie. Daarom ving per definitie intern verdeeld is, maar dat deze is aandacht voor deze partij nooit overbodig, hoe verdeeldheid geïnstitutionaliseerd is. Minder- prettig het ook kan lijken haar bestaan te negeren. heden hebben een stem binnen het parlement, gelovigen en niet-gelovigen hebben dezelfde jan jaap de ruiter rechten. Dit elementaire democratische inzicht Arabist verbonden aan de Universiteit van Tilburg wordt genegeerd door de pvv en andere rechts- populistische partijen in Europa. bart verheijen Met de presentatie van de oplossing voor het Historicus en filosoof en als aio verbonden aan de ‘islamprobleem’ betoont Wilders zich een anti- Radboud Universiteit te Nijmegen

7

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht

Onwillekeurig overviel je als lezer het gevoel dat informateur Wouter Bos ‘een Louis van Gaaltje’ deed toen hij zich als columnist vrolijk maakte over hoe de Haagse journalistiek had gegist naar de uitkomsten van de coalitie-onderhandelingen tussen vvd en PvdA. ‘Ben ik nou zo slim of zijn jullie zo dom?’ Vermoedelijk wenst ook Bos in retrospectief dat de verslaggeving rond het kabinet-Rutte ii iets meer variatie kende dan het elkaar snel opvolgende stilte-juichen-afbranden. Ook de commentaren in dit nummer kennen een substantiële kritische onderstroom in hun reactie op de eerste stappen van het kabinet-Rutte ii. Enerzijds de technocratie die door de sterke bezuinigingsdrift op de loer ligt: wie het hardste kan rekenen heeft het meeste gelijk. Anderzijds het verlies aan contact met 8 de maatschappij; men ziet ‘het verhaal’ niet. Het is de last van de macht, dat het niet goed is of het deugt niet wat je doet. Wanneer beide partijen nu nog aan het onderhandelen waren, had de s&d-redactie zeker gevraagd of de heren zich ervan bewust waren dat het land zich in een penibele situatie bevond.

s & d 11/12 | 2012 foto peter hilz | hollandse hoogte 9

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht (1) Snelle bevalling, krachtige naweeën

Het tweede kabinet-Rutte heeft geen gezamenlijkheid van nature en moet het dus hebben van een aantal concrete doelen. Op zich hoeft dat geen probleem te zijn. Ook met het uitruilen van wensen en het elkaar ‘wat gunnen’ is niets mis, al is het voor een bewindspersoon geen lol om wetsvoorstellen te verdedigen die hij zelf nooit had willen bedenken.

j.th.j. van den berg

Soms zou het goed zijn ook in Nederland het Die spoed was ook de belangrijkste recht­ aantreden van een kabinet te verbinden aan een vaardiging om haar ‘in radiostilte’ te laten verlo­ parlementaire investituur, zoals dat in België en pen: de democratie kan beslotenheid verdragen, elders gebeurt.1 Een kabinet bestaat daar niet, maar geen dag langer dan nodig. Volslagen totdat het door een vertrouwensvotum van het stilte bleek echter een nadeel te hebben: de parlement is aanvaard. In Nederland volstaat de deelnemers eraan konden niet voorzien waar beëdiging ten overstaan van de koningin. Het vandaan het onheil zou komen. Blijkbaar ¬ ook debat over de regeringsverklaring heeft bij ons al weten wij dat eigenlijk al vanaf de tijd van de een onduidelijke status, tenzij aanstonds een Republiek2 ¬ kan effectieve politieke besluit­ motie van wantrouwen wordt aangenomen. vorming het niet stellen zonder beredeneerde Mede daardoor struikelde het nieuwe gezelschap lekkages. 10 nogal onhandig de Tweede Kamer binnen. Het Hoe groot het verschil ook moge zijn met de was er al, maar het was er ook een beetje niet. Dit kabinetsformatie van 1981, die zelfs leidde tot alles nadat de kabinetsformatie voor Nederland­ een kabinetscrisis tussen beëdiging en eerste se begrippen met grote spoed was verlopen. parlementaire confrontatie, in beide gevallen is zo’n vroegtijdig oproer politiek nogal gênant.3 Over de auteur J.Th.J. van den Berg is emeritus hoog­ Nog voordat het kabinet goed en wel in de leraar aan de Universiteiten van Leiden en Maas- Kamer is verschenen, heeft het al gezagsver­ tricht, oud-lid van de Eerste Kamer en oud-directeur lies moeten incasseren; het geldt helaas meer van de Wiardi Beckman Stichting. Ook was hij direc- speciaal ook voor de premier. Het overkwam in tievoorzitter van de vng. 1981 premier Van Agt, het gold nu voor premier Noten zie pagina 15 Rutte.

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht J.Th.J. van den Berg Snelle bevalling, krachtige naweeën

Ging het bij de zorgpremie eigenlijk wel om bedrijf’ van Financiën onder leiding van zijn ‘nivellering’? Het voorstel was immers om op de minister en met stilzwijgende goedkeuring van zorgverzekering het sociale-premiesysteem van de minister-president. de algemene volksverzekeringen toe te passen. De PvdA stond erbij en keek ernaar en bleek Die zijn weliswaar beperkt inkomensafhanke­ ook niet bij machte om tijdig aansluiting te lijk, maar ‘nivellerend’ kan men ze niet noe­ vinden. Natuurlijk deed d66 geen serieuze men. Ook niet in vergelijking met het huidige poging de grootste oppositiepartij erbij te systeem, dat weliswaar werkt met nominale betrekken: de sympathie lag toch al meer bij premies maar de lage inkomens weer tegemoet­ rechts; GroenLinks kon voor het alibi zorgen. komt met (omslachtige) zorgtoeslagen. De Allemaal waar. Zoals het ook waar was dat als de drukte erover was dus mateloos overdreven. Dat PvdA erbij was gaan zitten, het hele akkoord er De Telegraaf er schik in had, is nog te begrijpen. waarschijnlijk niet was gekomen. Daarvoor zou Dat het nos journaal al zijn zelfbeheersing het aantal deelnemers te groot en te divers zijn verloor, is kwalijk. geworden. Daar zat ook niet de grootste misser. Die zat in de al te trage reactie op de crisis, met alleen maar gedachten aan zo spoedig mogelijk het onrustbarende begin: crisis en te houden verkiezingen. Er was geen poging het lenteakkoord initiatief te grijpen voordat d66 het zou doen. De geschiedenis van de kabinetsformatie 2012 begon op 21 april toen de coalitie van vvd, pvv en cda het niet eens kon worden over een aan­ Met de PvdA erbij was het vullend bezuinigingsprogramma om uitvoering Lenteakkoord er waarschijnlijk te geven aan de Europese eis het tekort op de overheidsuitgaven niet verder op te laten lopen nooit gekomen dan tot 3%. Al te overhaast koos het kabinet- Rutte i voor ontbinding van de Tweede Kamer en verkiezingen. Juist vanuit zijn minderheids­ Dat had voor de PvdA rampzalig kunnen positie had het serieus kunnen en moeten aflopen. Het Lenteakkoord had voor enigszins overwegen of basisverbreding niet meer voor moedig uitgevallen politieke leiders het begin de hand lag, gelet ook op de ernst der tijden. kunnen zijn van een coalitie die met dat pro­ Overigens zat ook de fractie van de Partij van de gramma van ‘vreugde en leed’ de verkiezingen Arbeid aanstonds op die haastige koers. had kunnen ingaan. De kiezer had geweten wat Tegelijk gebeurde er iets ernstigers. Hoewel hem en haar te wachten stond; de kiezer had iedereen was gewaarschuwd dat d66 bij een niet hoeven af te gaan op onduidelijke beloften. crisis zou proberen een alternatief bezuini­ In dit soort situaties wint courage het vrijwel gings- en hervormingsplan vanuit de Kamer altijd. De PvdA had intussen aan de verkeerde 11 tot stand te brengen, bleef de PvdA opmerkelijk kant van de scheidslijn gestaan, op een hoop passief. Zonder PvdA immers ging d66 samen geveegd met sp en pvv, als een sp light. met GroenLinks en ChristenUnie aan het werk De PvdA werd gered doordat de leiders van en binnen een dag of drie lag er met steun van de Kunduzcoalitie niet durfden doorzetten en vvd en cda het aangekondigde programma, zelfs binnen een week al afstand begonnen te dat in meer hervorming voorzag dan wat het nemen van wat zij hadden afgesproken. Als al­ kabinet had gepresteerd, dat de Europese drie- liantie buiten het parlement was de samenwer­ procentsnorm in acht nam en dat een aantal king spoedig in lucht opgelost. Zo verhoedden onbeschaafde maatregelen van Rutte i terug­ anderen dat Diederik Samsom in een curieuze nam. Dit alles geholpen door het ‘loodgieters­ traditie kwam te staan van historische vergis­ s & d 11/12 | 2012 De last van de macht J.Th.J. van den Berg Snelle bevalling, krachtige naweeën

singen, zoals Troelstra die maakte in 1918 en waaraan de PvdA structureel lijdt maar waar zij Den Uyl in 1977.4 Tot zijn verontschuldiging in recente jaren veel schade van ondervindt. Hij moet erbij worden gezegd dat hij nog maar net liet doeltreffend zien dat een politieke leider fractievoorzitter was in de Tweede Kamer. Maar, alleen maar succesvol kan zijn als hij responsief in het weekend na 21 april kan hij onmogelijk is, wat betekent dat hij zich echt moet inleven in erg intelligent zijn geadviseerd. de zorgen en verwachtingen van zijn kiezers. Hij Twee observaties terzijde. De move van d66 liet tegelijk zien dat hij dat kon door afstand te is niet alleen een teken van haar verrechtsing, houden van populisme en grofheid: de vechter deze is ook een illustratie van de ongeliefdheid5 voor de goede zaak die hij is, manifesteerde zich van de Partij van de Arbeid, die haar in recente als een staatsman. Waarmee hij alsnog de echte jaren ook bij de collegevorming in gemeenten rivaal van Rutte werd (die daar zoals zo velen niet en provincies ernstig parten is gaan spelen en op had gerekend) en Emile Roemer reduceerde waarvan het conflict in de stad Groningen het tot een vriendelijke maar niet zeer competente zoveelste voorbeeld is. Er zou meer aandacht dorpspoliticus. Zo compenseerde hij zelfs ten moeten worden gegeven aan de interne cultuur dele het ontbreken van elke alliantie van links, van de partij en haar externe omgangsvormen. waarvoor overigens ook de sp geen stap verzette. De tweede observatie geldt de invloed die Intussen ¬ dat hielp ook ¬ zocht GroenLinks de Europese Unie en vooral de bewaking van het hoofdzakelijk in automutilatie en vergooide de euro intussen uitoefenen op crisisbeheer­ zij alle talenten van haar lijsttrekker Jolande Sap. sing en -beslechting in de Europese lidstaten. De verkiezingsuitslag liet al snel twee dingen In België werd ruim de tijd genomen voor de zien: de PvdA was, wat de Belgen noemen, in- kabinetsformatie (eigenlijk al vanaf 2007), contournable (onontkoombaar)6 als toekomstige totdat de Europese druk in 2011 te sterk werd. coalitiepartner. Hoe moeilijk ook, de coalitie In Nederland bleek dit voorjaar eveneens de zou voorts alleen maar kunnen bestaan uit vvd tijd voorbij waarin partijen de kabinetscrisis en PvdA. Het enige niet helemaal theoretische konden doorstaan met maanden lang nietsdoen. alternatief was een combinatie geweest van Dat had d66 beter door dan de PvdA, die bleef PvdA, sp, cda en d66; maar dat zou weinig meer steken bij de ‘onnodig strenge’ norm van 3%. Dit dan een noodkabinet hebben opgeleverd met terwijl de Nederlandse regering die ongeveer weinig uitzicht op een regeerperiode van vier heeft uitgevonden en deze norm aan Grieken­ jaar. Dat was echter wel wat nu moest worden land en andere lidstaten vanaf 2010 stelselmatig nagestreefd. dwingend heeft voorgehouden, met steun van Was dit nu ook reden om GroenLinks en sp de PvdA vanuit de oppositie. Geen wonder dat zo onbekommerd aan de kant te zetten? Ten het regeerakkoord van Rutte ii er geen woord opzichte van GroenLinks was de houding be­ meer aan vuil maakt. grijpelijk, daar was men onvermijdelijk vooral 12 met zichzelf bezig. Jegens de sp lag dat minder voor de hand. Mij is niet gebleken dat vanuit de de wonderbare herrijzenis van fractie van de PvdA op vereist niveau contact is de partij van de arbeid gemaakt met Emile Roemer om de uitslag te be­ Diederik Samsom heeft vervolgens zelf gezorgd spreken. Er is, zover ik weet, evenmin gekeken voor een onverwachte herrijzenis in de cam­ of op een andere manier een band met de sp viel pagne voor de Tweede Kamerverkiezingen op 12 vast te houden. september. Nu was er duidelijk wél een ‘team- Wat had er meer voor de hand gelegen dan Samsom’ dat hem intelligent ondersteunde en de sp, bijvoorbeeld Jan de Wit, te adviseren met adviseerde. Een team dat ook in de gaten had dat hulp van de stemmen van de PvdA-fractie de er iets moest worden gedaan aan dat ‘ongeliefde’, kandidatuur voor het voorzitterschap van de

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht J.Th.J. van den Berg Snelle bevalling, krachtige naweeën

Tweede Kamer te aanvaarden? Dan was hij het die informateurs nu eigenlijk voor nodig waren ongetwijfeld geworden. De PvdA kwam met een geweest. De Kamer had net zo goed op 20 sep­ eigen kandidaat, Khadija Arib, die een meer dan tember direct een formateur (en dus toekomstig bekwaam en onafhankelijk volksvertegenwoor­ premier) kunnen benoemen. Zes gesprekspart­ diger is maar daarom nog geen Kamervoorzit­ ners is misschien wat veel als je met slechts ter. Het verschafte de sp een te gemakkelijk alibi twee partijen bent. Toegegeven: het is een detail. haar klassieke verongelijktheid bot te vieren.7 Veel drastischer vernieuwing van de kabi­ netsformatie is een andere geweest. Niet langer werd daar de moraal van de Albert Cuypmarkt doorbreking van de vicieuze cirkel als gehanteerd, bestaande in het zo lang mogelijk opdracht niet kiezen, totdat de beste prijs of de onvermij­ De vicieuze cirkel van steeds turbulentere delijke aankoop zich zou aandienen. Niet langer verkiezingen en steeds kortere regeerperiodes werd geformeerd met behulp van elimineren die Nederland teistert sedert 2002, moest in van alternatieven als startbezigheid, die lange het najaar bij voorkeur worden doorbroken tijd in beslag kan nemen.9 Nee, de keuze van door vestiging van een hechte coalitie. Wat des partners ging vooraf aan de onderhandelingen, te moeilijker was, omdat die moest worden zoals dat ook in grotemensenlanden gebeurt. gevormd door twee partijen die aan weerszijden Een vernieuwing die niet zonder risico’s was van de belangrijkste scheidslijn in de Neder­ landse politiek staan. Volgens het traditionele patroon in Nederland zouden dan eerst andere De band met de sp had op de een mogelijkheden moeten worden beproefd alvo­ rens toe te komen aan wat iedereen van stond of andere manier moeten worden af aan als onvermijdelijk had gezien. Vervol­ vastgehouden gens had dan met gekreun en gesteun aan de nieuwe coalitie moeten worden gewerkt, totdat zo ongeveer iedereen zich met de komst ervan maar die, zodra geslaagd, een verademing bleek. zou hebben verzoend. Nog even in gynaecolo­ De koningin zal het met genoegen hebben gische termen: een lange zwangerschap en een aangezien, want ieder kan weten dat haar het pijnlijke geboorte. gebrek aan tempo in de coalitievorming vanaf Zo is het niet gegaan. De Kamer wilde zelf de 1980 heeft geërgerd. regie over de formatie en had daartoe op initia­ Het resultaat kwam na een kleine twee tief van d66 een slonzig artikeltje 139a in haar maanden, de portefeuilleverdeling en perso­ reglement van orde opgenomen.8 Dat zou haar nele keuzes inbegrepen. Pijnlijk detail: nu ging niet gered hebben; dat deed wel de interventie het eens, zonder koningin, zoals d66 altijd had van de nog net dienstdoende voorzitter, Gerdi gewild maar slordig had geregeld, en nu werd 13 Verbeet en de griffier, Jacqueline Biesheuvel, het Kunduzakkoord in grote lijnen overge­ die een nauwkeurig scenario hadden gemaakt nomen en nog mocht d66 niet meedoen aan van wat er moest gebeuren. Zo kon de Tweede het soort coalitie dat zij zelf ooit, in 1994, had Kamer inderdaad de leiding nemen en ook met uitgevonden. Het verklaart misschien de hoge vereiste spoed handelen. zuurgraad van Pechtolds optreden tijdens en Precies acht dagen na de verkiezingen kon­ na de kabinetsformatie. Hij zal, na april, wel den vvd en PvdA aan het werk onder leiding niet hebben gerekend op veel liefde van de kant van twee informateurs, door de Tweede Kamer van de Partij van de Arbeid; dat ook de vvd hem daartoe aangewezen. Aan het einde van de niet meer zag staan, moet het lijden hebben formatie kon men zich in ernst afvragen waar versterkt. s & d 11/12 | 2012 De last van de macht J.Th.J. van den Berg Snelle bevalling, krachtige naweeën

Niet toevallig vond Willem Drees in zijn uitruil, vroeger en nu tijd de keuze van ministeries en de juiste Er is veel te doen geweest over de vraag of de bemanning ervan veel belangrijker dan de vele zogenoemde uitruil als methode om tot een woorden van een regeerakkoord. In de eerste akkoord te komen beter of slechter was dan de naoorlogse jaren wist hij dan ook de hand formulering van het compromis, de tegemoet­ te leggen op de meeste sociaaleconomische koming halverwege. Enerzijds werd er gedaan ministeries. Daarvoor liet hij het buitenland, de of uitruil een nieuwe methode van werken was, defensie, verkeer en waterstaat en het onderwijs bovendien veel vruchtbaarder omdat partijen graag over aan de kvp.11 De uitruil vond plaats in ‘elkaar iets gunden’; anderzijds werd het nieuwe de keuze van de ministeries. Onmiskenbaar is kabinet overladen met kritiek, alsof de coalitie de betekenis van diverse ministeries een andere nooit had mogen worden gevormd met dit dan in de jaren veertig en vijftig van de vorige soort modieuze technieken ‘van de consultant’, eeuw. De keuze zou nu een andere zijn, daarge­ waarmee informateur Wouter Bos nog even een laten dat veel meer dan vroeger voorstellen en sneer kreeg. Bij de kabinetsformatie passen niet besluiten de medewerking vragen van diverse alleen geen wettelijke regels, er horen ook geen ministeries en dat het gewicht van de collectivi­ bestuurskundige doctrines bij. Het hangt van teit in het kabinet veel groter is geworden. de omstandigheden af en van het soort vraag­ Over het regeerakkoord valt veel te zeggen; stukken ter oplossing, voor welke aanpak het ik laat het hier achterwege. Anderen zijn daartoe best kan worden gekozen. Bij de formatie geldt beter geëquipeerd. Ik stel wel vast dat het hier maar één doctrine (net als in het buitenland): er zij een kabinet en wel zo spoedig mogelijk. Uitruil is trouwens niet nieuw. Er was al Bij de formatie geldt maar één veel van te zien in het regeerakkoord van 1994 doctrine: er zij een kabinet en wel van PvdA, vvd en d66. Het bleek daar effectief, al hebben in de jaren daarna leden van beide zo spoedig mogelijk Kamers, behorend tot de coalitie, wel geleden onder de consequenties. Het is geen lol om wets­ voorstellen te verdedigen die je zelf nooit had en daar dreigt te bezwijken onder de technocra­ willen bedenken.10 Aan de onderhandelingstafel tische verleiding12; iets waar ook ‘Paars’ onder te is het acceptatievermogen een stuk groter dan leiden had. in de eenzaamheid van het woordvoerderschap. Eén voorbeeld ter illustratie: er wordt ge­ Uitruil is nog in een ander opzicht niet streefd naar gemeenten met meer dan honderd­ nieuw. De coalities van kvp en PvdA in de duizend inwoners en het decentralisatiebeleid jaren veertig en vijftig stonden of vielen niet wordt daarop afgestemd. Maar er wordt niet tot 14 zozeer met bewuste ‘uitruil’, maar met een zeer herindeling gedwongen. Dat is een technocrati­ beperkt regeerakkoord en vervolgens een sterk sche en tegelijk nogal hypocriete opvatting. Men beroep op de individuele verantwoordelijkheid kan ervoor kiezen ook ingewikkelde beleids­ van de ministers in het kabinet. Die genoten vraagstukken bij gemeenten neer te leggen; dat daarbij ruime vrijheid, maar het betekende dat daar dan een zekere schaal van bestuur en amb­ coalitiepartners nogal wat te slikken kregen telijke ondersteuning bij hoort, is te begrijpen. van ministers die niet de hunne waren. Dat Maar dan kan de vraag naar herindeling geen kwam materieel op hetzelfde neer als de huidige vrijblijvende zaak meer zijn. Dan is de regering ‘uitruil’. Veel vrijheid om zich daar als coalitie­ ook gehouden de herindelingswet (Wet Arhi) te fracties aan te onttrekken was er niet; je werkte wijzigen en zelf de leiding te nemen. Maar dat zal immers samen? uiteindelijk tot een gedenatureerd gemeentelijk

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht J.Th.J. van den Berg Snelle bevalling, krachtige naweeën bestel leiden: tot welke gemeente van honderd­ gezamenlijkheid van nature heeft en het moet duizend inwoners moet Texel dan behoren of hebben van een aantal concrete doelen. Voor het Urk, laat staan Schiermonnikoog of Sluis? overige houden Kamerfracties het best gepaste Dan ligt het meer voor de hand zowel iets afstand van het kabinet en van elkaar en moeten bescheidener te zijn met decentralisaties en de kleur en visie uit de Kamer en de fracties tegelijk te differentiëren in aan gemeenten op te komen.14 Daar heeft de PvdA het traditioneel dragen taken. Dan kan verregaande decentrali­ moeilijk mee. satie samengaan met grote gemeenten, maar die Bemoedigend is dat de politieke leidsman in hoeven hun omgeving niet helemaal op te vre­ de Tweede Kamer is gebleven en dus woordvoer­ ten. Zij kunnen de ingewikkelde taken uitvoe­ der van de Partij van de Arbeid kan blijven en ren, zowel voor zichzelf als voor in rust voort­ niet van al het kabinetsbeleid. Voor het welslagen bestaande kleinere buurgemeenten. Hooguit is van de coalitie is dat een risico; voor het overle­ dan de vraag of er voor het gemeentebestuur een ven van PvdA én vvd is het essentieel. Het jaar minimale schaal nodig is. Elke stad en elk dorp, 2002 kan als afschrikwekkend voorbeeld gelden. laat staan eiland, heeft zijn geschiedenis; die kan Voor de positie van het kabinet zit er een niet voor willekeurig bestuurlijk of ambtelijk voordeel extra aan: het heeft meer ruimte om gerief worden genegeerd. verbindingen te maken met andere fracties dan die van de coalitie. Dat zal nodig zijn om niet alleen zaken te kunnen doen met de Tweede regering en parlement: vrijheid en Kamer maar ook met de Eerste Kamer. Want ­incasseringsvermogen het overtuigen van de Eerste Kamer ¬ daar Het nieuwe kabinet heeft een belangrijke kwa­ had Han Noten groot gelijk in15 ¬ begint in de liteit die weliswaar geen garantie voor succes Tweede Kamer. Juist daar is breder steun nodig levert, maar die wel recht doet aan de plaats van dan van vvd en PvdA alleen. Het kan nog heel het parlement. Het bestaat voor twee derde uit nieuwe parlementaire omgangsvormen met ministers met parlementaire ervaring vooraf en, zich meebrengen na de intrigerende ervaringen op twee bewindslieden na, nationaal-politiek er­ met een kabinetsformatie nieuwe stijl. Weder­ varen ministers. Vicepremier Asscher en minister zijds zal er ook incasseringsvermogen worden Lilianne Ploumen moeten het primair hebben gevraagd, want er zit weinig dichtgespijkerd. van hun talent en professionele ervaring. Het is Het kabinet mag struikelend zijn begonnen. niet zoals in 2007 toen de PvdA haar eigen Kamer­ Maar ach, ooit struikelde het kabinet-De Quay leden niet goed genoeg achtte voor het minister­ vanaf 1959 een heel jaar lang over bijna elke kie­ schap, met diverse ongelukken als resultaat. zelsteen op zijn weg, voordat het echt op gang Het tweede kabinet-Rutte is, wat Troelstra kwam en in 1963 zelfs met glorieus verkiezings­ zou hebben genoemd, ‘een kabinet van gemeng­ resultaat eindigde.16 Voor wie het hoofd koel de samenstelling’.13 Dat betekent dat het geen houdt is er nog weinig verloren. 15

Noten verraad. De geheimhouding van beëdiging door de koningin. staatszaken ten tijde van de Repu- K.L.L.M. Dittrich, M.J. Cohen 1 Ilse van den Driessche, Politieke bliek (1600-1750), ’s Gravenhage en V. Rutgers, Het einde van een ministeriële verantwoordelijkheid. 1991, pp. 355-372. tijdperk: verslag van de kabinets- Het Nederlandse begrip in rechts- 3 Het kabinet-Van Agt ii viel formaties 1981 en 1982, Maas­ vergelijkend perspectief, Deventer reeds uiteen bij de voorberei­ tricht 1982. 2005, pp. 99-100. ding van de regeringsverklaring 4 Zoals ik dan ook met al te grote 2 G. de Bruin, Geheimhouding en in oktober 1981 maar na de voorbarigheid schreef in een s & d 11/12 | 2012 De last van de macht J.Th.J. van den Berg Snelle bevalling, krachtige naweeën

column voor de website Parle- nr. 7/8, pp. 69-75. mee op een kabinet dat zowel ment en Politiek: ‘Een traditie van 10 Als voormalig lid van de Eerste ‘burgerlijke’ als ‘socialistische’ strategische blunders’, 4 mei Kamer heb ik nog droeve her­ ministers herbergde. Colijn 2012. Mijn blunder bestond in inneringen aan de behande­ gebruikte dezelfde term voor mijn te sterke vertrouwen in de ling aldaar van de Algemene een kabinet dat zowel ‘confes­ houdbaarheid van de ‘Kunduz- Nabestaandenwet in 1995 en sionele’ als ‘seculiere’ ministers coalitie’; ik dichtte haar meer de wijziging van de Ziektewet bevatte. Kabinetten derhalve vooruitziende blik toe dan in het voorjaar van 1996, beide over de grenzen van klassieke waarover zij later bleek te be­ producten van ‘uitruil’. Van de breuklijnen heen, zoals nu het schikken. eerste was de politieke bedoe­ kabinet-Rutte ii. G.Puchinger 5 J.Th.J. van den Berg, ‘Ongeliefd ling nog wel aanvaardbaar, (red.), Dagboek kabinetsformatie en verre van onmisbaar. De maar de uitwerking niet, on­ 1918 door H. Colijn, Amsterdam Partij van de Arbeid in 2010’, in: danks amendementen van Ella 1993. s&d, 67 (2010), nr. 10/11, Kalsbeek in de Tweede Kamer; 14 Interessant in dit verband is het pp. 12-21. bij de tweede was de politieke verschil van opvatting tussen 6 Van den Berg, s&d, 67 (2010), opzet discutabel. Monika Sie Dhian Ho en Patrick 10/11, p. 13. 11 H. Daalder, Gedreven en behoed- van Schie, directeuren van res­ 7 Jan Marijnisssen, Politieke zaam. Willem Drees 1886-1988. pectievelijk de Wiardi Beckman benoemingen, in: nrc Handels- De jaren 1940-1948, Amsterdam Stichting en de Prof. dr. B.M. blad, 26 september 2012, 15. Hij 2003, pp. 412-414. Drees’ keuzes Teldersstichting, over de vraag schrijft, heel elegant, niet over werden overigens bekriti­ of een regering als zodanig over sp en Kamervoorzitterschap seerd door de jurist en latere een visie moet beschikken. Sie (hoewel dat overduidelijk de PvdA-minister van Justitie, L.J. vindt van wel, Van Schie vindt aanleiding is voor zijn column) Donker, die meer aandacht had van niet. De laatste meent dat maar over sp en benoemingen gewild voor ‘constitutioneele en de partijen die de regering vor­ in de ser. Maar het verdriet is bestuursvragen’. Daalder, Gedre- men over een (verschillende) onmiskenbaar. De verongelijkt­ ven en behoedzaam, p. 304. visie moeten beschikken, maar heid wordt gespaard voor het 12 Eerder daarover: J.Th.J. van den niet de regering zelf. In dit geval beleid; wel zo chic natuurlijk. Berg, ‘Sociaaldemocratie, ge­ ben ik het meer eens met Van 8 Zelf behoorde ik tot degenen die meentelijk bestuur en de vloek Schie dan met Sie. Zie Trouw De vreesden dat het met de parle­ van de technocratie’, in: Frans Verdieping, zaterdag 17 novem­ mentaire regie zou mislopen: Becker en Menno Hurenkamp ber 2012, pp. 2-3; zie ook het we­ J.Th.J. van den Berg, Epiloog, in: (red.), Lokale politiek als laborato- kelijks commentaar van Hans Koning, Kamers, kabinetsformatie, rium. In de voetsporen van Wibaut Goslinga in: Trouw De Verdieping, Den Haag 2012, pp. 79-85. Ik en Drees. WBS-Jaarboek 2009, zaterdag 24 november, 4. bleek buiten Kamervoorzitter pp. 101-117. Zie ook: Marijke 15 Han Noten, ‘Senaatsmeerder­ en griffier te hebben gerekend. Linthorst, ‘Lessen uit decen­ heid is lang niet zeker’, in: nrc Voorts was de situatie na de tralisatie. Wethouders over de Handelsblad, 26 september 2012, 16 verkiezingen redelijk overzich­ taakverdeling tussen rijk en p. 15. telijk. gemeenten’, in: s&d, 69 (2012), 16 J.W. Brouwer en J. Rademakers 9 Over formeren en elimineren nr. 9/10, pp. 7-13. (red.), Regeren zonder rood. Het als fase daarin: J.Th.J. van den 13 In de jaren tussen 1918 en 1940 kabinet-De Quay 1959 ¬ 1963. Berg, ‘Het merkwaardige karak­ kwam deze term in zwang, Parlementaire geschiedenis van ter van Nederlandse kabinets­ nadat Troelstra hem al had ge­ Nederland na 1945, deel 7, Amster­ formaties’, in: s&d, 60 (2003), bruikt in 1914. Hij duidde daar­ dam 2007.

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht (2) Van Rutte i naar Rutte ii: zoek de verschillen

Onder Paars en in de periode-Bos conformeerde de PvdA zich haast ongemerkt aan het liberale mens- en maatschappijbeeld. Hoe dat heeft kunnen gebeuren, is nooit goed verwerkt. Met haar deelname aan Rutte ii lijkt de PvdA in eenzelfde soort val te lopen. Committeert ze zich niet veel te veel aan het regime dat door Rutte i was ingezet?

wout cornelissen

‘Doe dit de mensen in ons land niet aan, doe dit De sinds het aantreden van datzelfde kabinet in onze partij niet aan, doe dit ons land niet aan.’ naam van ‘de crisis’ alsmaar aangevoerde ‘nood­ Met deze woorden waarschuwde Ernst Hirsch zaak’ van bezuinigingen en ‘hervormingen’ Ballin, toen nog minister van Justitie, tijdens het wordt al nauwelijks meer weersproken. cruciale cda-congres op 2 oktober 2010 tegen Vooral voor linkse politiek vormt deze ge­ de deelname van zijn partij aan een coalitie met wenning een probleem: juist zij heeft zich altijd de vvd, gedoogd door de pvv. Waar hij bovenal begrepen als een beweging die beseft dat het voor waarschuwde, was de sluipende gewen­ anders kan, dat er een andere wereld mogelijk ning die zou gaan optreden. Gewenning aan een is, dat we ons een betere wereld wensen. Juist manier van omgaan met medeburgers waaraan zij strijdt tegen de sluipende gewenning aan we volgens hem niet zouden moeten willen het bestaande voor zover dit sociale onrecht­ wennen. vaardigheid in stand laat of in de hand werkt. We zouden kunnen zeggen dat het effect van Linkse politiek is alleen mogelijk indien wordt 17 een dergelijke gewenning erin bestaat dat we beseft dat politiek het domein van de vrijheid is op een zeker moment gaan vergeten dat we ons en niet van de noodzaak, van de verbeelding en ooit op een andere manier tot onze medebur­ niet van de cynische berusting ‘dat het nu een­ gers verhielden, of dat het zelfs nog maar denk­ maal niet anders kan’. Zij verliest haar bestaans­ baar is dat we ons op een andere manier tot hen recht zodra het geldende antwoord op de vraag verhouden. Maar gewenning mist in de politiek naar de rechtvaardige samenleving vanzelfspre­ ook op andere terreinen haar uitwerking niet. kend wordt aanvaard of zodra deze vraag zelfs helemaal niet meer wordt gesteld. Over de auteur Wout Cornelissen is redacteur van s&d Nu er een nieuw kabinet is aangetreden, Noten zie pagina 22 lijken we alweer te zijn vergeten hoeveel morele s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Wout Cornelissen Van Rutte i naar Rutte ii: zoek de verschillen

weerzin en maatschappelijke weerstand de vor­ zij verdient, verhult het liberale mensbeeld dat ming van het kabinet Rutte i opriep. Het klap­ erachter schuilgaat: de ‘hardwerkende Neder­ pen van het Catshuisberaad, de (kortstondige) lander’, ofte wel: de meest succesvolle (lees: vol­ euforie rond het sluiten van het ‘Lenteakkoord’, gens de geldende maatstaf meest renderende) het zetelverlies voor de pvv bij de verkiezingen Nederlander is de enige die ontzag verdient. Het en de (nog kortstondigere) euforie rond het is de Nederlander die ‘het’ heeft gemaakt en om sluiten van het regeerakkoord voor het kabinet die reden ‘alles’ kan maken. Keerzijde daarvan Rutte ii hebben hun werk gedaan. Politici en is dat de niet-hardwerkende Nederlander in parlementaire pers horen we opgelucht zeggen toenemende mate als profiteur of zelfs parasiet dat het in Nederland eindelijk weer mogelijk is wordt gezien. Denk aan de nauwelijks verholen een tweepartijenkabinet te vormen, een ‘stabiel pleidooien voor eigenrichting (staatssecretaris kabinet’ dat ‘de rit uitzit’, waarmee de tien roe­ Fred Teeven), de criminalisering van asielzoe­ rige jaren sinds de revolte van Pim Fortuyn in kers en werklozen, het tanende gezag van de 2002 kunnen worden afgesloten. kunsten en de wetenschap. Ten slotte, en dat is Maar een wens is nog geen feit. Alsof er van grote betekenis, worden ook de overheid en in 2010 niet iets fundamenteel veranderd is de politiek zelf gezien als parasitair op de vrije in de Nederlandse politiek, alsof het sinds de markt van met elkaar concurrerende individuen verkiezingen van 2012 gelukkig weer business as en samenlevingen. usual is. Er wordt onvoldoende beseft hoe door het kabinet-Rutte i een heuse regime change in gang is gezet. Eerst wanneer we dit tot ons laten In naam van ‘eigen verantwoor­ doordringen, kunnen we uitmaken in hoeverre het beleid van Rutte ii daadwerkelijk een breuk delijkheid’ wordt de overheid betekent met dat van Rutte i. steeds verder ontmanteld

de regime change van rutte i Wat opviel tijdens de formatie van het We kunnen spreken van een regime change kabinet Rutte i was de optredende ‘spelver­ zodra een veranderde manier van denken over ruwing’ (Hans Goslinga). Terwijl de koningin de de beste samenleving en de rol van de overheid fractievoorzitters van de verschillende partijen in de inrichting daarvan ook daadwerkelijk gaan nog ontving, bleken de drie hoofdrolspelers doorwerken in beleid, wetgeving en recht. De Rutte, Verhagen en Wilders een persconferentie beleidsvoornemens van Rutte i werden met te hebben belegd waarin ze aankondigden het shock and awe-tactieken over het land uitgerold, samen te willen gaan doen. Partijen die samen waardoor het nauwelijks mogelijk bleek om over een parlementaire meerderheid beschik­ 18 gezamenlijk verzet te bieden tegen het kabinets­ ken en die een ‘ferme wil’ (aldus informateur beleid als geheel, anders dan op deelterreinen. Ruud Lubbers) tonen om samen een coalitie te Dit verzet kwam nooit echt van de grond omdat vormen, zetten hoe dan ook hun zin door. De rol de wortel van het probleem niet werd aange­ van de koningin en haar vaste adviseurs in de pakt: de fundamentele verandering die zich formatie werd daarbij alleen maar als storend bleek te hebben voltrokken in het denken over ervaren. cda-strateeg Hans Hillen zinspeelde de verhouding tussen staat en samenleving. openlijk op het aftreden van de tot ‘de oudere In naam van de ‘eigen verantwoordelijk­ generatie’ behorende koningin Beatrix en op het heid’ (lees: eigen schuld) van mensen wordt de einde van de termijn van vicevoorzitter van de overheid steeds verder ontmanteld. De meri­ Raad van State Herman Tjeenk Willink.1 In feite tocratische idee dat iedereen krijgt wat hij of zinspeelde hij op het einde van het ancien régime.

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Wout Cornelissen Van Rutte i naar Rutte ii: zoek de verschillen

Wat het regeer- en gedoogakkoord zelf macht leken aan te tasten (minimumstraffen), betreft viel de nadruk op de forse bezuinigingen op het gebied van het vreemdelingenrecht op, van maar liefst € 18 mrd. In het al aangehaal­ werden voorstellen gedaan die rechtstreeks in de interview zegt Hillen dat hij voor het nieuwe strijd waren met internationale verdragen (de kabinet niet het radicalisme of de rechtsstate­ strafbaarstelling van illegaliteit). lijkheid als grootste probleem ziet, ‘maar de Ten slotte kwam alles wat geen (direct) ren­ draai die de samenleving moet maken om de dement oplevert, in een steeds kwader daglicht internationale concurrentiepositie zeker te stel­ te staan, zoals de kunsten, de wetenschap en de len, dus die 18 miljard ombuigen. Dat betekent publieke omroep, maar denk ook aan ontwik­ dat er een aantal herschikkingen moet komen kelingssamenwerking (hoewel het budget die in de verzorgingsstaat ontzettend hard zul­ daarvoor nog wel binnen de symbolische grens len aankomen. En daar draagvlak voor vinden van 0,7% van het bbp bleef vallen). Deze zaken in de samenleving is de grootste uitdaging worden in steeds mindere mate als publieke voor dit kabinet. We moeten een stevige shock goederen gezien, als zaken die het algemeen be­ toepassen.’ lang dienen. Ideologisch was deze verschuiving Het eerste vlak waarop deze ‘shock’ zicht­ al gaande, maar omdat nu de financiële daad bij baar werd, was in het expliciete streven naar het woord werd gevoegd, bleken de gevolgen een ‘kleinere overheid’. Dit bleek ten eerste uit van deze manier van denken duidelijk. de vermindering van het aantal ministers en ministeries. Gevolg is dat de checks and balan- van gedoogconstructie naar ces die tot dan toe tussen ministers en tussen ­gunconstructie ministeries met tegengestelde deelbelangen bestonden, werden weggenomen. Juist omdat De vraag die we willen beantwoorden is in veiligheid en rechtsstaat zo vaak op gespannen hoeverre het sluiten van het regeerakkoord voor voet met elkaar staan, had de overheveling van het kabinet-Rutte ii een verandering betekent de verantwoordelijkheid voor de politie van ten opzichte van de door het kabinet-Rutte i Binnenlandse Zaken naar Justitie en de herdo­ ingezette regime change. ping van dit laatste departement tot Veiligheid Tijdens de verkiezingscampagne gaf Diede­ en Justitie nooit mogen plaatsvinden. Voor de rik Samsom aan dat hij een einde wilde maken samenvoeging van Verkeer & Waterstaat en aan twee jaar van ‘rechts rotbeleid’ en ‘rancu­ Milieu geldt iets soortgelijks. Ook de reeds door neus revanchisme’ en benadrukte hij dat cda Rutte i voorgenomen fusie van de provincies en vvd niet wisten hoe snel ze de ‘schandvlek’ Noord-Holland, Utrecht en Flevoland paste in van regeren met de pvv moesten uitwissen. dit streven. Ernstig was daarnaast het voorne­ Zowel hijzelf als Mark Rutte kreeg gezien de men om onder het mom van een ‘kleinere over­ verkiezingsuitslag ¬ ‘twee reuzen’ kopte het heid’ ook het aantal politici terug te brengen. ad adequaat ¬ veel krediet van de kiezer. Na 19 Het tweede element kwam tot uiting in het de verkiezingen werd al snel duidelijk dat ze aanschuren tegen de randen van de rechts­ aanstuurden op de vorming van een kabinet van staat, waardoor met recht de vraag kon worden PvdA en vvd. Een andere mogelijke coalitie ¬ gesteld of het kabinet Rutte i qua intentie wel sp, PvdA, d66, cda ¬ is niet geprobeerd. Vanaf grondwettelijk was. Immers, in onze consti­ het moment dat oud-partijleider Wouter Bos en tutie vervatte fundamentele rechten (non- demissionair minister Henk Kamp naar voren discriminatiebeginsel, vrijheid van godsdienst) werden geschoven als informateurs ¬ beiden werden op het spel gezet, op het gebied van het zijn vertrouwelingen van de twee politieke strafrecht werden vergaande voorstellen gedaan hoofdrolspelers ¬ werd duidelijk dat het me­ die de onafhankelijkheid van de rechterlijke nens was: Rutte ii moest en zou er komen. s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Wout Cornelissen Van Rutte i naar Rutte ii: zoek de verschillen

Echter, doordat PvdA en vvd zonder enige Kamp niet voor niets is losgelaten en vervangen aarzeling inzetten op samenwerking met door de formule dat er een ‘stabiel kabinet’ moet elkaars politieke tegenstrever, roepen zij de ver­ komen.3 denking over zich af dat het ze louter ging om Hoewel niet kan worden ontkend dat de het winnen van de verkiezingen en niet om de PvdA bij deze uitruil op individuele terreinen politieke inhoud. Vervolgens werd de druk om wel degelijk bepaalde zaken heeft ‘binnen­ tot een akkoord te komen ook nog eens vergroot gehaald’ (een verblijfsvergunning voor min­ doordat de Kamer wilde voorkomen dat alsnog derjarige asielzoekers die lang in Nederland de gang naar de koningin moest worden ge­ zijn werd geregeld met het ‘kinderpardon’, de maakt: de formatie mocht niet meer mislukken. bevordering van internationale rechtsorde en De beste garantie voor het slagen van de mensenrechten werd weer expliciet opgeno­ formatie leek te bestaan in ‘elkaar wat gunnen’. men in regeerakkoord, het integratiebeleid is Na de gedoogconstructie van Rutte i kunnen we ondergebracht bij Sociale Zaken), moet worden nu spreken van de gunconstructie van Rutte ii. geconstateerd dat ze dat heeft gedaan binnen Uit de reconstructies van de formatie die in de een regime dat is gedicteerd door de vvd. Als Volkskrant en nrc Handelsblad werden gepubli­ gevolg hiervan lijken deze individuele overwin­ ceerd, blijkt dat het ‘gunnen’ tot stand kwam ningen niet veel meer te zijn dan vormen van door per beleidsterrein af te spreken dat als één symboolpolitiek. partij 80% zou krijgen, de ander 20% zou mogen claimen. Maar de keuze voor een mathemati­ het regime van rutte ii sche maatstaf verhult dat er in de politiek reële botsingen dienen plaats te vinden op het gebied Wanneer we het regeerakkoord van Rutte ii van waarden. Hans Goslinga sprak terecht van naast dat van Rutte i leggen, kunnen we zien in een cynisch akkoord.2 Dit cynisme lijkt recht­ hoeverre de door het vorige kabinet ingezette streeks te zijn overgenomen van Rutte i: waar regime change door het nieuwe kabinet wordt cda en vvd in het vorige kabinet de handen gecontinueerd. Het rigide bezuinigingsbeleid in onschuld konden wassen door de vinger te van Rutte i (€ 18 mrd) en het daaropvolgende wijzen naar hun ‘gedoogpartner’, kunnen PvdA Lenteakkoord (€ 12 mrd) worden door Rutte ii en vvd dit telkens doen door te wijzen naar hun onverkort voortgezet (€ 16 mrd). Waar de PvdA ‘gunpartner’. in de campagne nog pleitte voor een soepeler omgang met de Europese begrotingsregels, heeft zij zich met dit akkoord er juist volledig De PvdA blijft opereren binnen het aan gecommitteerd. In feite heb je daarmee als sociaal-democratische partij die een keynesi­ regime dat is gedicteerd door de vvd aanse stimuleringspolitiek zou moeten voeren 20 alles al uit handen gegeven. Probleem is echter dat het er niet zozeer Ook Jeroen Dijsselbloems aankondiging om gaat dat twee partijen ‘elkaar’ iets moeten als minister van Financiën ‘bikkelhard’ te kunnen ‘gunnen’, maar dat zij gezamenlijk een zullen optreden in Europa getuigt van weinig afweging dienen te maken in naam van het sociaal-democratisch gedachtegoed, gezien de algemeen belang. Daar komt bij dat dit kabinet ontwrichtende uitwerking van deze politiek in de Eerste Kamer niet over een meerderheid in de Zuid-Europese samenlevingen. Ook is op beschikt, en dus niet bij voorbaat kan reke­ geen enkele manier duidelijk hoe de Europese nen op ‘een vruchtbare samenwerking met de besluitvorming over de euro gedemocratiseerd Staten-Generaal’ (Tweede én Eerste Kamer) ¬ kan worden. Nu de nationale regeringen Europa een formulering die door ‘verkenner’ Henk zijn ‘ingetrokken’, zoals Luuk van Middelaar dit

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Wout Cornelissen Van Rutte i naar Rutte ii: zoek de verschillen proces zo adequaat heeft beschreven,4 zijn de van illegaliteit. Dat het kennelijk nodig was om nationale parlementen achtergebleven. Over dit daarbij nog wel te vermelden dat het verlenen democratisch tekort rept het regeerakkoord met van particuliere hulp aan illegalen niet strafbaar geen woord. wordt gesteld, is een teken aan de wand. Verder krijgen migranten voortaan pas recht op een bijstandsuitkering of stemrecht bij gemeente­ Wellicht blijkt het ontbreken raadsverkiezingen na zeven jaar in plaats van vijf jaar legaal verblijf in Nederland. We kunnen van een meerderheid in de zo langzamerhand spreken van tweederangs Eerste Kamer juist een zegen burgerschap. Wat ten slotte de ‘hervorming’ van de verzor­ gingsstaat betreft: onder Rutte i werden nog veel ingrepen tegengehouden door de pvv. Het is on­ Op het vlak van het streven naar een kleinere verteerbaar dat de PvdA juist op haar core busi­ overheid worden de veranderingen die door ness (sociale zekerheid en arbeidsmarkt) zoveel Rutte i zijn ingezet niet teruggedraaid. Veilig­ aan de vvd heeft ‘gegund’. Het is de PvdA die nu heid en Justitie blijven in één hand. Hetzelfde de bescherming tegen ontslag gaat afbreken, de geldt voor Verkeer en Milieu, waar het laatste ww-duur fors verkort en de hoogte van de ww- steeds het onderspit dreigt te delven. Je zou uitkering verlaagt en de aow-leeftijd nog sneller verwachten dat de PvdA van voormalig milieu- laat oplopen dan in het Lenteakkoord al het geval activist Samsom zich juist op dit punt had was. We moeten de cynische conclusie trekken willen profileren. Landbouw verdwijnt van dat de verzorgingsstaat op deze terreinen in de gevel van het ministerie van Economische betere handen was bij de pvv dan bij de PvdA, Zaken. Het megalomane streven naar een fusie terwijl de PvdA wat de rechtsstaat betreft ¬ we tussen provincies wordt doorgezet. Daar komt constateerden het al ¬ nauwelijks verbetering het streven naar ‘opschaling’ van gemeentes nu laat zien ten opzichte van de pvv. bij. Dit laatste wordt verkocht met het argument dat de overheid ‘dichter bij de burger’ wordt sociaal-democratie en ‘de smalle gebracht, maar gaat dit werkelijk op voor een ­marges’ gemeente van honderdduizend inwoners of meer? De afstand tot het bestuur zal er alleen Dat de PvdA zich heeft uitgeleverd aan het re­ maar door groeien, en de eerste jaren zullen de gime van de vvd, toont aan in welke diepe mo­ vele reorganisaties geen geld opleveren, maar al­ rele crisis zij verkeert, zowel op het niveau van leen geld en energie kosten. Nu al slagen rijkere ideeën als op het niveau van de democratisch ge­ gemeentes er wél en armere gemeentes er níet legitimeerde daadwerkelijke machtsuitoefening in om zwembaden en muziekscholen open te in naam van die ideeën. De sociaal-democratie 21 houden. Ook op het gebied van de sociale voor­ dient zich in beginsel kritisch te verhouden tot zieningen zal de ongelijkheid tussen gemeentes ieder heersend regime, maar bovenal tot het gaan toenemen. huidige, waarbinnen de overheid haar taak om Ook op het vlak van de rechtsstaat is er in naam van het algemeen belang van sociale sprake van voortzetting van het beleid van Rutte rechtvaardigheid de sociaaleconomische orde i, met name op het terrein van het strafrecht en vorm te geven steeds meer verzaakt in naam van het vreemdelingenrecht. Staatssecretaris Fred het liberale mensbeeld van de concurrerende Teeven mag zijn harde lijn voortzetten. Het is mens. Daartegenover dient de sociaal-democra­ triest te constateren dat ook de PvdA zich nu tie een relationeel mensbeeld te plaatsen: men­ heeft gecommitteerd aan de strafbaarstelling sen zijn van nature schatplichtig aan anderen.5 s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Wout Cornelissen Van Rutte i naar Rutte ii: zoek de verschillen

Is er dan geen enkele hoop? De vroege voorzitter van het curatorium hiervan. Sociaal- weerstand tegen de invoering van de inkomens­ democratische waarden als bestaanszekerheid, afhankelijke zorgpremie bood dit jonge kabinet verheffing, betekenisvol werk en solidariteit een uitweg. Samsom was zo grootmoedig om hebben niets aan belang of aan actualiteit inge­ toe te geven dat zijn streven om het vertrouwen boet, maar worden door dit regeerakkoord juist in de politiek te herstellen er juist toe had geleid zwaar beproefd. dat het vertrouwen in de politiek was afgeno­ Het lijkt er sterk op dat de periode-Wouter men. Tevens lijkt er een eerste stap te zijn gezet Bos, waarin de PvdA zich steeds verder confor­ naar een constructieve samenwerking met de meerde aan het liberale mens- en maatschap­ oppositie. Wellicht blijkt het ontbreken van een pijbeeld, nog steeds niet is afgesloten. Waar meerderheid in de Eerste Kamer juist een zegen: het cda in 2010 al wel de Balkenende-balans Rutte ii zal zich moeten ontwikkelen tot een opmaakte, moet een eerlijke evaluatie van de minderheidskabinet dat steeds op zoek moet erfenis van de periode-Bos binnen de PvdA nog naar voldoende draagvlak in beide Kamers. beginnen, zowel in ideologisch opzicht (het Tijdens zijn congrestoespraak kondigde de sociaal-liberalisme van de Derde Weg) als in vicepremier namens de PvdA, Lodewijk Asscher, partij-organisatorisch opzicht (het gevaar van aan dat hij gebruik wil maken van ‘de smalle te groot persoonlijk mandaat van de partijleider marges van de politiek’. Deze uitspraak van Den zonder sterke checks and balances). Uyl, die vaker wordt aangehaald, moet echter Wie tijdens het partijcongres van de PvdA wel goed worden begrepen. Je moet namelijk goed luisterde, kon merken dat het grootste wel weten naar welk regime je stapsgewijs wilt applaus niet de ‘partijtop’ ten deel viel, maar toewerken. Heb je dat niet voor ogen, dan blijf je senator Klaas de Vries, die met zijn lied ‘Geef aanpassingen verrichten binnen de kaders van mij een land’ ¬ denk terug aan de woorden van het bestaande regime, maar wordt de samen­ Hirsch Ballin ¬ een bijtend commentaar ver­ leving op lange termijn niet veranderd in de zorgde op het zojuist aanvaarde regeerakkoord, gewenste richting. met name dankzij de door hem niet zonder Hiervoor is het nodig om allereerst een reden met nadruk gezongen woorden: ‘Geef mij sociaal-democratisch antwoord te bieden op een land waar mensen mensen zijn en nimmer de vraag naar de beste samenleving, en naar de illegalen!’ Kennelijk werd de hoop op zo’n land rol van de overheid in de inrichting daarvan. slechts nog bij wijze van entertainment en niet Om dit antwoord te vinden is het gewenst om langer door de leidende sociaal-democratische te putten uit het Van waarde-project van de politici verwoord. En dat moeten zij zich ernstig Wiardi Beckman Stichting ¬ Asscher was zelf aantrekken.

22 Noten 3 Verkenner Henk Kamp spreekt naar Europa. Geschiedenis van een in zijn eindverslag van ‘een begin (Historische Uitgeverij: 1 ‘Beatrix is te voorzichtig’, Tele- stabiel kabinet’ (p. 4); http:// Groningen, 2009). graaf, 11 september 2010, p. 3. www.tweedekamer.nl/ima­ 5 Voor een schets van zo’n rela­ 2 Hans Goslinga. ‘Rutte en ges/Verslag_verkenner_ tioneel mensbeeld, zie Rutger Samsom persten zich in prag­ Kamp_18092012_118-229238. Claassen, ‘De bindingsangst matisch keurslijf’, Trouw, 10 pdf. van sociaal-democraten’, s&d november 2012. 4 Luuk van Middelaar, De passage 2011/11-12, pp. 61-70.

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht (3) Het risico van consensus bij kabinetsformaties

Traditioneel zijn PvdA en vvd de meest geprononceerde tegenstanders in de Nederlandse politiek. Door zich echt als zodanig te presenteren hebben beide een verrassend goed verkiezingsresultaat bereikt. Maar datzelfde verkiezingsresultaat dwong hen ook tot samenwerking. Dat dit zo snel lukte komt omdat vvd en PvdA toch ook veel gemeen hebben.

paul bordewijk

De eerste keer dat de sdap regeringsverant­ bestreden. De ‘Doorbraak’ werd zelfs een woordelijkheid had kunnen gaan dragen, in belangrijker doelstelling dan de realisatie van 1913, was dat niet met de confessionelen maar het socialisme.1 Daarmee ontkende de PvdA de met de liberalen. Het laatste kabinet dat niet tus­ legitimiteit van de confessionele partijen. sentijds ten val is gekomen, bestond uit libera­ Daarbij zijn PvdA en vvd wel elkaars ideo­ len en sociaal-democraten (Paars i). Liberalen én logische tegenpolen, maar nauwelijks elkaars socialisten baseren zich op de volkssoevereini­ electorale concurrenten. Electorale concurrentie teit, en zijn niet van huis uit anti-revolutionair. ondervindt de PvdA vooral van de sp; de vvd Ze willen ook niet dat de wetgever verboden van de pvv en het cda. In de politieke praktijk vaststelt die alleen op godsdienstige overwegin­ van alledag leidt het optreden van de electorale gen berusten. concurrent eerder tot ergernis dan dat van de Belangrijker nog is waarschijnlijk dat beide ideologische tegenpool. 23 partijen elkaars legitimiteit erkennen. PvdA en vvd zijn beide fundamenteel democratische consensus partijen, die vinden dat er bij verkiezingen iets te kiezen moet zijn. Dat moet dan gaan over Ze waren het bij deze formatie ook over veel het te voeren beleid en niet over godsdienst. De eens. Hoewel Samsom in het begin van zijn PvdA heeft vanaf haar oprichting het principe campagne waarschuwde dat we de economie van partijvorming op basis van godsdienst niet kapot moesten bezuinigen, hoorde je daar later weinig over. Tijdens de campagne heeft de Over de auteur Paul Bordewijk is publicist PvdA zijn keynesiaanse veren afgeschud. Van Noten zie pagina 27 links tot rechts onderschreef men uiteindelijk s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Paul Bordewijk Het risico van consensus bij kabinetsformaties

in de politiek de noodzaak om ‘het huishoud­ moet dragen. En beide partijen hebben gekozen boekje op orde te brengen’, waarbij ‘het aanzet­ voor een sociaal leenstelsel bij de studiefinan­ ten van de geldpers’ taboe was. Opvallende dis­ ciering, een consensus die wat meer toevallig sidenten daarbij waren de oud-ministers Johan lijkt. Er zijn ook momenten geweest waarop de Witteveen (vvd, geb. 1921) en Bert de Vries (cda PvdA zo’n stelsel juist afwees. geb. 1938). Dat mensen van een (voor)vorige Bij de snelle overeenstemming tussen vvd generatie een dissident geluid laten horen, is en PvdA moet ook een grote rol gespeeld hebben typerend voor een beleidsparadigma. Maar Wit­ dat Rutte en Samsom beiden hun partij een teveen en De Vries hebben wel gelijk. zeer goede verkiezingsuitslag hebben bezorgd. De theorie van Keynes werd ingeruild voor Daaraan konden ze het gezag ontlenen om over het monetarisme van Friedman, waarop ook de en weer concessies te doen, althans dat dachten architectuur van de emu is gebaseerd, 2 en dat ze. De snelheid waarmee aanvankelijk het re­ dwingt tot bezuinigingen om de geldhoeveel­ geerakkoord door de twee fracties geaccepteerd heid niet te veel te laten groeien, ook bij een zeer werd, illustreert dat ook. gematigde inflatie. Door de crisis in Zuid-Europa is dat bezuinigingsbeleid nog aangescherpt. Consensus was er ook inzake de modellen Dat nivellering leidt tot hogere van het Centraal Planbureau, waarin een essen­ tieel onderdeel is dat sociale uitkeringen ten bestedingen vind je in de modellen koste gaan van arbeidsparticipatie en uitein­ delijk werkgelegenheid.3 Omdat de PvdA meer van het cpb niet terug dan de Kunduzcoalitie vast wilde houden aan de ww, scoorde de PvdA slecht bij de doorrekening van haar verkiezingsprogramma. Dat was geen Er was een grote maatschappelijke druk om reden om het debat aan te gaan met het cpb: de niet te blijven doormodderen van de ene kabi­ PvdA accepteerde (net als de sp) dat haar verkie­ netscrisis naar de andere, maar om eindelijk zingsprogramma werd getoetst aan een model eens met een kabinet te komen van verstandige waarbij het beter scoorde naarmate het meer mensen, dat zich er vooral op zou richtten leek op dat van de vvd. Dat mensen met een laag gezamenlijk Nederland door de crisis heen te inkomen minder sparen dan mensen met een helpen. Het heeft ook grote voordelen om te hoog inkomen, en dat dus nivellering net als onderhandelen met twee partijen die ongeveer bestaanszekerheid leidt tot hogere bestedingen, even groot zijn, in plaats van met meerdere vind je in de modellen van het cpb niet terug. partijen van ongelijke grootte. Anders dan In het lastige Europa-dossier staan PvdA en Balkenende in 2006, toonde Rutte zich ook niet vvd dichter bij elkaar dan de meeste potentiële gegriefd dat de verkiezingsuitslag hem dwong 24 coalitiepartners. Ze willen de euro handhaven met de PvdA in zee te gaan. zonder de Europese superstaat van Verhofstadt en Cohn-Bendit.4 Wel is de PvdA wat meer groepsdenken voor integratie dan de vvd, wat opmerkelijk is omdat de vvd-achterban profiteert van de Het is Samsom en Rutte gelukt om snel tot over­ Poolse zzp’ers die hun huis verbouwen terwijl eenstemming te komen, mede doordat ze lang dat mensen in de traditionele achterban van de ‘radiostilte’ in acht namen om te voorkomen PvdA hun baan kost. dat het proces werd verstoord door kritiek van Zowel PvdA als vvd is ook doordrongen van buiten. Twee jaar eerder was de formatie van de noodzaak de zorgkosten terug te dringen, al ‘paars-plus’ daarop juist misgelopen. Maar het verschillen ze van mening wie de lasten daarvan betrekkelijke isolement van de onderhandelaars

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Paul Bordewijk Het risico van consensus bij kabinetsformaties leverde wel risico’s op. Naarmate de druk om we rule this country het eens te worden toeneemt, wordt het gevaar groter dat er processen van groepsdenken en Een ander risico van kabinetsformaties is dat bestuurlijke verstrikking optreden, met beleids­ het coalitieakkoord wordt gebruikt voor op fiasco’s als gevolg.5 zichzelf staande wensen van één coalitiepartner, Ook bij eerdere formaties zijn er daar­ waarvoor in de Kamer geen meerderheid is. De door fouten gemaakt. Bij het vierde kabinet- confessionele partijen hebben zo jarenlang de Balkenende werd afgesproken dat wanneer de meerderheid van de bevolking godsdienstig ge­ woningcorporaties niet bereid waren vrijwillig ïnspireerde verboden opgelegd. d66 probeerde bij te dragen aan de wijkaanpak, ze middels een op die manier zijn ‘kroonjuwelen’ te realiseren. heffing daartoe gedwongen zouden worden. In De kabinetsformatie dient er dan toe het sys­ de financiële bijlage was de opbrengst daarvan teem van checks and balances uit te schakelen. alvast ingeboekt maar was men vergeten dat be­ Deze keer lijkt dat gebeurd te zijn bij het drag dan ook weer voor de wijkaanpak beschik­ verbod op wilde dieren in circussen. Waarom baar te stellen. Wouter Bos was niet bereid dat te moet je dat in een regeerakkoord regelen? Als corrigeren, waarmee hij minister Ella Vogelaar er toch al een meerderheid voor is, is het niet een valse start bezorgde.6 nodig. Als die meerderheid er niet is, wat is dan Toen bij de miniformatie in april de de legitimiteit van een verbod waar 77 Kamerle­ Kunduzpartijen een nieuwe gedoogcoalitie den vóór stemmen omdat het was opgenomen vormden, werden in de haast allerlei dingen in een document van 81 bladzijden dat ze twee afgesproken waar men later spijt van had, zoals uur hebben mogen lezen? de forensentaks. Bij het nieuwe kabinet lijkt Er moet ook een meerderheid in de Eerste de snelle en geïsoleerde totstandkoming nog Kamer zijn. Een voordeel van de minderheids­ veel meer fouten te hebben opgeleverd. Alleen positie in de Eerste Kamer is dat het de coalitie al het feit dat erop is teruggekomen, bewijst kan behoeden voor bestuurlijke arrogantie, in dat de consequenties van de inkomensafhan­ de trant van ‘we rule this country’. Het kabinet kelijke ziektekostenpremie niet goed waren zal ervoor moeten zorgen dat de meerderheid doorzien. Maar de manier waarop de PvdA zich in de Tweede Kamer breder is dan alleen de bereid toonde mee te helpen aan een oplossing coalitie. Daarvoor is onderhandelingsruimte hiervoor, hebben we in kabinetten van PvdA en nodig, maar die is er minder naarmate de cda nooit gezien. Daaruit bleek juist de kracht afspraken in het regeerakkoord gedetailleerder van de tandem Rutte-Samsom: zij willen geen zijn. Het kabinet kan lelijk klem komen te zitten vechtkabinet. wanneer een van de partijen met een concessie Inmiddels blijkt een maatregel die bedoeld een oppositiepartij binnen wil halen terwijl de was om de woningcorporaties in staat te stellen andere coalitiepartij op zijn strepen blijft staan. meer huur te ontvangen, bij de studenten­ 25 huisvesting averechts uit te pakken, zodat er al de identiteit van de coalitiepartners bouwplannen zijn afgeblazen. Dat kan niet de bedoeling zijn geweest. En er worden veron­ Een derde risico is dat het zo goed gaat met een derstellingen gehanteerd over de besparings­ kabinet dat beide partijen zich ermee vereenzel­ winst bij samenvoeging van gemeenten die vigen en de kiezer de verschillen niet meer ziet. niet in overeenstemming zijn met de manier Er ontstaat dan wat Thomassen naar aanleiding waarop bij de verdeling van het gemeentefonds van Paars noemde een karteldemocratie,7 een met schaaleffecten rekening wordt gehouden. democratie waarin niets meer te kiezen valt De vraag is of men hier ook op zal durven omdat alle partijen hetzelfde willen. Paars heeft terugkomen. zo Fortuyn gebaard, die goed in de gaten had s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Paul Bordewijk Het risico van consensus bij kabinetsformaties

dat wanneer de grote partijen geen keuze meer tot economische krimp, die gepaard gaat met bieden op sociaaleconomisch terrein, andere een hogere werkloosheid. Door krimp dalen de items de kiezers in beweging kunnen brengen, belastinginkomsten, en door een hogere werk­ zoals het ongenoegen over de multiculturele loosheid stijgen de lasten. Daardoor komt het samenleving. cpb voor 2017 uit op een overheidstekort van De vraag is nu opnieuw of PvdA en vvd in 1,7% bbp in plaats van de beoogde 0,5% en een staat zijn hun eigen identiteit uit te dragen zon­ werkloosheid van 6,25%.8 Je kunt moeilijk stel­ der dat dat ten koste gaat van de constructieve len dat we dan uit de crisis zijn. Zonder doorvoe­ sfeer in het kabinet. Wat daarbij kan helpen is ring van de maatregelen in het regeerakkoord dat Samsom als eerste PvdA-leider niet in het verwacht het cpb in 2017 een werkloosheidsper­ kabinet zit. Ministers (en wethouders) heb­ centage van 5%. ben als taak collegiaal te besturen, Kamerleden dienen juist de eigen partij-identiteit zichtbaar te maken. Dat blijkt vooral bij de algemene Het resultaat: 1,6%-punt minder beschouwingen. Een politiek leider die vicepre­ mier is komt daarbij niet aan het woord, een staatsschuld over de ruggen van politiek leider van een coalitiepartij die fractie­ honderd­duizend werklozen voorzitter is wel. Verder zijn er, anders dan in de jaren negen­ tig, links en rechts van de coalitiepartijen sterke Als we de kranten mogen geloven zijn de partijen die als electorale concurrent optreden. onderhandelaars tamelijk achteloos aan de door Dat maakt het regeren een stuk moeilijker. Dat het cpb voorspelde negatieve effecten van het zal vooral blijken wanneer de veronderstel­ regeerakkoord voorbijgegaan. Het is ook goed lingen waarop het regeerakkoord is gebaseerd voorstelbaar dat men geen zin had om nog een niet uitkomen en het tekort groter uitvalt, of nieuw pakket van € 15 mrd bij elkaar te sprok­ wanneer de Europese commissie niet tevreden kelen om alsnog op een tekort van 0,5% bbp uit is met de mate waarin het tekort wordt terugge­ te komen. Ondanks de negatieve inverdienef­ drongen, en meer bezuinigingen eist, op straffe fecten verwacht het cpb al een daling van de van een boete. overheidsschuld als percentage van het bbp vanaf 2014. Maar het is bepaald niet zo dat zonder de sterker uit de crisis? maatregelen in het regeerakkoord de staats­ Dit kabinet heeft als mantra ‘sterker uit de crisis schuld onhoudbaar was geworden. In dat geval komen’. Dat ‘sterker’ lijkt me niet het eerste pro­ zou volgens het cpb de overheidsschuld zijn bleem, de vraag is: komen we wel uit de crisis? opgelopen tot 72,4% bbp in 2016, om daarna 26 Wat het kabinet vooral doet is bezuinigen, om in 2017 weer te dalen naar 72,2%, terwijl het het oplopen van de staatsschuld te voorkomen, regeerakkoord ons brengt op 70,6%.9 Dema­ en daarmee de staatsschuld financierbaar te gogisch geformuleerd: we bereiken 1,6 pro­ houden. centpunt minder staatsschuld over de ruggen Maar daarmee zijn we nog niet uit de crisis. van honderdduizend werklozen en ten koste Het regeerakkoord bevat voor € 15 mrd (2,3% van een uitgeklede collectieve sector, waarbij van het bbp) aan bezuinigingen en lastenver­ dementerende bejaarden en arbeidsgehandicap­ zwaringen ¬ het verschil is vaak een kwestie ten het kind van de rekening zijn. En dan tellen van definitie. Men hoopte zo het tekort tot we daarbij de verborgen werkloosheid onder 0,5% bbp te reduceren. Door de bezuinigingen zzp’ers en ontmoedigden niet eens mee. dalen echter de bestedingen en dat leidt weer Het cpb verwacht ook dat door het beleid het

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Paul Bordewijk Het risico van consensus bij kabinetsformaties saldo van de betalingsbalans nog eens met 0,5% ontslagen wordt heeft minder lang recht op ww. van het bbp omhooggaat, van 11% naar 11,5%. De ontwikkelingen op de arbeidsmarkt zijn dus Het planbureau wees er al eerder op dat we de nadelig voor de koopwoningmarkt en leiden tot Europese norm van 6% die geldt voor het saldo een behoefte aan meer huurwoningen. van de betalingsbalans zwaar overschrijden.10 Ook de kabinetsmaatregelen op de koop­ Het is typisch voor de monetaristische consen­ woningmarkt leiden tot een lagere vraag. De sus dat niemand zich hier druk over maakt. hypotheekrenteaftrek was een onding, omdat Stond er maar een boete op een overschrijding die in een tijd van stijgende prijzen de vraag van deze norm, dan zou er een volstrekt ander verder opjoeg, en omdat deze de progressie beleid worden gevoerd, dat meer welvaart en in de inkomstenbelasting neutraliseerde. Nu minder werkloosheid zou opleveren, maar wel wordt de aftrekbaarheid beperkt in een tijd van een hogere staatsschuld. dalende prijzen, en wordt ter compensatie de Het grote risico van het regeerakkoord is dat progressie in de inkomstenbelasting vermin­ niemand kan zeggen of de voorspellingen van derd. Ook op deze wijze wordt dus de vraag het cpb ook zullen uitkomen. De ervaring is dat naar koopwoningen verminderd, met als gevolg het cpb het conjunctuurverloop onderschat: in minder woningbouw. een oplopende conjunctuur onderschat men de De huurverhogingen die zijn overeenge­ groei, in een dalende conjunctuur onderschat komen kunnen wel tot een hogere vraag naar men de krimp. Dat zou kunnen komen omdat koopwoningen leiden, omdat het voor sommige allerlei psychologische factoren in de modellen huurders aantrekkelijker wordt om te kopen. Ze van het cpb noodzakelijkerwijze niet worden moeten dan wel de bank voldoende zekerheid meegenomen. kunnen verschaffen. Maar het afromen van de hogere huuropbrengst gebeurt op zo’n manier dat woningcorporaties moeten snijden in hun arbeidsmarkt en woningmarkt bouwprogramma, wat weer nadelig is voor de Die risico’s ontstaan vooral door de interactie arbeidsmarkt, en huizen moeten gaan verko­ tussen de arbeidsmarkt en de woningmarkt. pen, waarmee het aanbod op de koopmarkt Voor de arbeidsmarkt is van belang dat er weer toeneemt. gebouwd wordt. Voor de woningmarkt is van Wil men uit deze spiraal geraken, dan zou belang dat er meer vraag naar woningen komt. op de arbeidsmarkt én op de woningmarkt Voor de koopmarkt ontstaat die vraag wanneer minder hard moeten worden ingegrepen dan mensen voldoende bestaanszekerheid ervaren nu is afgesproken. Ik vrees echter dat beide op de arbeidsmarkt. Het is nu veel lastiger om regeringspartijen te veel aan elkaar vastzitten een vaste baan te krijgen dan vroeger. Daar­ om zich nu nog zo’n beleidswijziging te kunnen naast staan bestaande banen op de tocht door permitteren, ook niet wanneer het overheids­ de crisis, door de bezuinigingen bij de overheid saldo verslechtert ten opzichte van in de huidige 27 en de versoepeling van het ontslagrecht. En wie projectie.

Noten 2012. dp11-11.asp). 2 F.W. Scharpf, Monetary Union, 3 P. Bordewijk, ‘Verder achteruit’, 1 Zie de lezing van Ph. Van Praag Fiscal Crisis and the Preemption of in Sociaal bestek, december 2012. tijdens het symposium van de Democracy. MPIfG Discussion 4 D. Cohn-Benditt en G. Verhof­ wbs-werkgroep Geschiedenis Paper 11/11. Max-Planck-Institut stadt, Voor Europa! Een manifest. over de verkiezingscampagnes f∑r Gesellschafstforschung, De Bezige Bij, Antwerpen 2012. van sdap en PvdA door de jaren Keulen juli 2011 (http://www. 5 I.L. Jannis, Victims of Groupthink. heen, Den Haag 9 november mpifg.de/pu/dp_abstracts/ A Psychological Study of Foreign- s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Paul Bordewijk Het risico van consensusvorming bij kabinetsformaties

policy Decisions and Fiascoes. 6 E. Vogelaar en O. Bosma, Twintig 8 Actualisatie analyse economische Houghton Mifflin, Boston 1972; maanden knettergek. Dagboek van effecten financieel kader Regeerak- P. ’t Hart, P. de Jong en A.F.A. een ministerschap. Balans, Am­ koord. Uitgevoerd op verzoek van Korsten, Groepsdenken in het sterdam 2009. de Minister-President. cpb Notitie openbaar bestuur. Cruciale beslis- 7 J. Thomassen, ‘Politieke verande­ 12 november 2012, p. 3. singen in kleine groepen. Samsom ringen en het functioneren van 9 Ibid. p. 12. H.D. Tjeenk Willink, Alphen de parlementaire democratie in 10 cpb, Analyse economische effecten aan de Rijn 1991; J. de Vries en Nederland’, in J. Thomassen, K. financieel kader Regeerakkoord. P. Bordewijk, Rijdende treinen Aarts en H. van der Kolk (red.), Uitgevoerd op verzoek van de infor- en gepasseerde stations. Over Sre- Politieke veranderingen in Neder- mateurs, 29 oktober 2012, p. 9. brenica, de kredietcrisis en andere land 1971-1998. Kiezers en de smalle beleids­fiasco’s. Van Gennep, Am­ marges van de politiek. Sdu uitge­ sterdam 2009. vers, Den Haag 2000: 203-217.

28

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht (4) Voorbij het debat over de hypotheekrenteaftrek

Het regeerakkoord grijpt stevig in op de woningmarkt, maar het effect van de opgetelde maatregelen zal eerder negatief dan positief zijn. Als voor jonge mensen weer mogelijkheden worden gecreëerd om huizen te kopen, zou dat in elk geval het grootste probleem oplossen.

taco van hoek

Een recordaantal woningen staat te koop in meer aan de hand. Tijdens de crisis is een beleid Nederland. Opvallend is dat er in de koopsector gevoerd waarin stapsgewijs de kredietmoge­ nauwelijks leegstand voorkomt. Huishoudens lijkheden voor starters zijn ingeperkt. Dit is ten die hun huis willen verkopen zijn zittende eerste het gevolg geweest van de introductie in eigenaren-bewoners die na de verkoop wil­ 2007 van de nieuwe Gedragscode Hypothecaire len verhuizen, en daarmee zijn ze niet alleen Financiering waarin woonlastennormen wer­ aanbieders van woningen, maar tegelijkertijd den opgenomen die de kredietruimte voor alle ook vragers. In de huidige marktomstandighe­ groepen kopers heeft ingeperkt. den willen de verkopers echter eerst zekerheid Starters zijn daarnaast echter ook getrof­ hebben over de verkoop van hun huis voordat fen door een bijzondere actie van de Autoriteit ze zelf tot aankoop overgaan. Aangezien velen Financiële Markten. Na de introductie van de zo handelen komt de carrousel niet op gang. gedragscode hebben de banken aanvankelijk Degenen die dit dilemma kunnen doorbreken gebruikgemaakt van een bepaling hierin die het zijn de starters. Zij hoeven niet te verkopen, mogelijk maakte om met name jonge, goed op­ maar alleen te kopen. Als zij starterswoningen geleide kopers wat extra krediet te verstrekken. 29 kopen, worden de verkopende eigenaren in Het ging om de bepaling ‘comply or explain’ die staat gesteld zelf tot koop over te gaan, waarna er huiselijk gezegd op neerkomt dat je ofwel de vervolgens de hele keten in beweging wordt opgestelde woonlastennormen precies toepast gebracht. of ervan mag afwijken als dat goed valt uit te Dat de starters het in de afgelopen jaren leggen. De banken stelden zich op het stand­ hebben laten afweten, heeft uiteraard te maken punt dat jonge, goed opgeleide mensen gunstige met het slechte economische klimaat. Maar er is inkomensperspectieven hebben en dat om die reden aan deze groep wat meer krediet kan wor­ Over de auteur Taco van Hoek is directeur van het den verstrekt dan aan anderen. Anders gezegd: ­Economisch Instituut voor de Bouw (eib) de 28-jarige academicus kan wat meer lenen s & d 11/12 | 2012 30

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Taco van Hoek Voorbij het debat over de hypotheekrenteaftrek dan de 45-jarige secretaresse, ook al hebben ze een van de aanvragers 35 jaar of jonger is. Dit is hetzelfde inkomen in het lopende jaar. Deze dan de norm en de banken zijn niet in overtre­ interpretatie van de gedragscode is door de afm ding zolang zij binnen deze norm opereren. echter afgewezen en de banken zijn zelfs beboet Er zij ook op gewezen dat dit niet betekent dat voor deze ‘overtredingen’. Het gevolg is dat deze hierdoor betekenisvolle risico’s worden toege­ praktijken in 2009 zijn gehalveerd en in 2010 en voegd. Binnen drie jaar zit het jonge huishou­ 2011 geheel zijn verdwenen. den alweer op de norm die gemiddeld geldt en In 2011 zijn de woonlastennormen zelfs nog enkele jaren later zit men daar duidelijk onder. restrictiever geworden, de leencapaciteit werd Dit heeft te maken met periodieke salarisverho­ gemiddeld voor iedereen met nog eens 5% gingen die jonge mensen ontvangen totdat zij ingeperkt. Voor starters hebben deze stappen het eindsalaris op hun functieniveau bereiken. ertoe geleid dat hun kredietruimte zwaar is Voor hoogopgeleiden bedraagt deze mediane ingeperkt, voor sommige groepen met wel 25%. (representatieve) salarisstijging zelfs 4% per jaar Het gevolg van het stapsgewijs aanscherpen van bovenop de stijging van het contractloon via de kredietregels is dat de vraag naar woningen de cao. Dit terwijl de hypotheeklasten een vast telkens daalde, en zo de vraaguitval naar wonin­ nominaal bedrag vormen. gen versterkt werd die het slechte economische klimaat toch al opriep. Tegenwicht had nog kunnen komen van de Sommige groepen starters kunnen renteontwikkeling. De rente op staatsleningen 25% minder lenen dan voorheen is de laatste jaren namelijk fors gedaald en ook de hypotheekrentes in ons omringende landen zijn duidelijk gedaald. Hierdoor is de hypo­ Een daling van de hypotheekrente zou de theekrente in Nederland in enkele jaren met woningvraag belangrijk stimuleren. Als de rente een vol procentpunt toegenomen ten opzichte met één procentpunt omlaag kan richting het van landen als Duitsland, België, Frankrijk en niveau dat in de buurlanden geldt, dan zorgt het Verenigd Koninkrijk. In Zembla werd on­ dit voor een verlaging van de hypotheeklasten langs nog aandacht besteed aan deze zaak. Ook met 20%. Het bevorderen van concurrentie het Economisch Instituut voor de Bouw heeft de en het ontwikkelen van een goede markt voor hypotheekmarkt eerder dit jaar uitgebreid on­ institutionele beleggers zijn hier de te nemen derzocht en geconcludeerd dat de hoogte van de acties. Bij het laatste gaat het om het ontwikke­ hypotheekrente zich onvoldoende laat verklaren len van een goed functionerende obligatiemarkt door hogere kapitaalkosten van de banken. met vastgoed van woningen als dekking. Het product moet liquide zijn en een laag risicopro­ fiel hebben. Landen als Denemarken laten zien eenvoudige maatregelen bieden dat op deze wijze een aantrekkelijk beleggings­ 31 ­soelaas product voor institutionele beleggers ontstaat. Het probleem van de buitenproportionele Het kabinet kan hiertoe samen met De Neder­ restricties op de leencapaciteit van de starters landsche Bank en banken en pensioenfondsen is eenvoudig op te lossen. De sleutel ligt bij de stappen zetten. minister van Financiën. Deze kan met de ban­ Langs deze lijnen is het mogelijk de woning­ ken afspreken om de comply or explain-regel markt weer in beweging te krijgen. Bijkomend van concrete inhoud te voorzien ¬ bijvoorbeeld voordeel van de extra vraag door thans nog door deze zin te vervangen door de bepaling dat gerantsoeneerde starters is dat dit ook positief banken een leeftijdsgebonden toeslag mogen doorwerkt voor de vraag naar koopwoningen toepassen van 15% voor huishoudens waarvan van starters die geen last hebben van te weinig s & d 11/12 | 2012 beeld studio ak-27 De last van de macht Taco van Hoek Voorbij het debat over de hypotheekrenteaftrek

kredietruimte, maar die er toch voor kiezen om voorstander is van beperking van de renteaf­ nog te wachten met kopen. Dat heeft alles te ma­ trek. Ter motivering gaven de respondenten aan ken met de prijsontwikkeling. Het lagere prijs­ dat de hypotheekrenteaftrek leidde tot (forse) niveau van woningen dat inmiddels is bereikt, prijsstijgingen, dat deze mensen zou aanzetten is in beginsel gunstig voor de woningvraag. tot het niet aflossen van schulden en dat vooral Zolang de prijzen echter nog in een dalende lijn de hogere inkomens van het systeem zouden zitten, zullen starters die geen urgente verhuis­ profiteren. wens hebben hun beslissing kunnen uitstellen De gedachte dat het bestaan van hypotheek­ en wachten tot de bodem in de prijzen lijkt te renteaftrek verantwoordelijk zou kunnen zijn zijn bereikt. voor de jaarlijkse prijsontwikkeling is theoretisch Het mobiliseren van ‘gerantsoeneerde’ hoogst curieus, maar diverse hoogleraren heb starters en uiteraard ook een daling van de ik het met grote stelligheid horen betogen. Het hypotheekrente zouden een cruciale rol kun­ is net zoiets als beweren dat de prijzen jaarlijks nen spelen. De extra vraag die hierdoor wordt stijgen omdat wij btw hebben in plaats van opgeroepen zal een opwaarts effect hebben op dat prijzen stijgen als we de btw verhogen. de prijzen en daarmee komt prijsstabilisatie in Ook enige studie van de prijsontwikkelingen zicht. De algemene condities voor stabilisatie en prijsniveaus van koopwoningen in de ons van de woningprijzen zijn nu bovendien gun­ omringende landen leidt overigens tot een stig. Het nieuwe woningaanbod is enorm terug­ duidelijke verwerping van deze ‘prijshypothese’. gevallen en ligt al enkele jaren duidelijk onder De gedachte dat mensen niet aflossen op hun de trendmatige groei van het aantal huishou­ hypotheken is niet juist. Nederlanders lossen dens. De woningmarkt gaat vanuit het aanbod wel degelijk af, alleen doen ze dit in de vorm verkrappen. Aan de andere kant komen de jonge van fiscaal begunstigde spaar- en beleggings­ huishoudens op een gegeven moment in bewe­ hypotheken. Van de mensen die voor het eerst ging. Hun inkomen stijgt met hun leeftijd en de een huis kopen heeft slechts 15% een volledige wens om een geschikte woning te bemachtigen aflossingsvrije hypotheek. neemt ook toe naarmate men langer in de wacht Dat vooral de hoogste inkomens zouden zit. In dit licht is een beperkte positieve impuls profiteren van de renteaftrek blijkt ook niet waarschijnlijk al voldoende om een omgekeerde uit de feiten. Beperking van de renteaftrek beweging op de woningmarkt in te zetten. is een herverdeling die gunstig uitpakt voor oudere huishoudens met hogere inkomens en lage hypotheken, en die ongunstig uitpakt hypotheekrenteaftrek: feiten en voor jonge huishoudens die nog aan het begin ­fabels staan van hun carrière op de woningmarkt en De geringe aandacht voor het functioneren van de arbeidsmarkt. Jonge huishoudens hebben 32 de Nederlandse hypotheekmarkt in zowel de hoge hypotheken in relatie tot hun inkomen media als in het politieke debat staat in scherp en daarmee ook een hoge renteaftrek in relatie contrast met de ongekende aandacht voor tot het inkomen, terwijl huishoudens met hoge de hypotheekrenteaftrek. Het lijkt wel of de inkomens die lang geleden een huis gekocht hypotheekrenteaftrek de oorzaak is van de crisis hebben hypotheken hebben die zelfs absoluut op de woningmarkt en dat een goed functio­ gezien duidelijk lager zijn dan die van jonge nerende woningmarkt alleen mogelijk is door huishoudens met middeninkomens. beperking van de renteaftrek. Het meest curieuze argument voor beper­ Uit een enquête die de nos vlak voor de king van de hypotheekrenteaftrek is dat hier­ verkiezingen heeft laten uitvoeren bleek ook door de woningmarkt in beweging zou worden dat driekwart van de Nederlanders inmiddels gebracht. Hogere netto woonkosten die de

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Taco van Hoek Voorbij het debat over de hypotheekrenteaftrek woningvraag niet drukken maar juist stimule­ kunnen blijven, omdat deze wordt doorgevoerd ren? Het zou allemaal gaan om ‘vertrouwen’. De met kleine stapjes. Ook hier geldt dat koop­ burgers waren zo bezorgd over de renteaftrek krachteffecten dan wel sterk kunnen worden dat er hoe dan ook duidelijkheid moest komen. gespreid, maar dat dit niet geldt voor de effecten Dat kan best zo zijn maar het zegt alleen nog op de woningvraag. Hier zorgen anticipatie- niets over wat er dan moest gebeuren. Handha­ effecten voor een snelle doorwerking. Dit bleek ven, beperken of afschaffen van de hypotheek­ ook al uit de analyses van het Centraal Planbu­ renteaftrek ¬ het kan allemaal ‘duidelijk’ zijn. reau in Keuzes in kaart ¬ de doorrekening van Het volgende argument is dan dat de de verkiezingsprogramma’s. hypotheekrenteaftrek ‘onhoudbaar’ is en iets Een gemiste kans vind ik hierbij dat het cpb dat onhoudbaar is kan uiteraard geen vertrou­ vrijwel alleen aandacht besteedt aan welvaarts­ wenwekkende oplossing zijn. Maar waarom effecten op zeer lange termijn. Wat betekenen is de hypotheekrenteaftrek onhoudbaar? De de plannen nu voor starters die tegen kre­ dietrestricties oplopen, of voor mensen die hun woning willen verkopen? En welke plannen De beperking van de hypotheek­ brengen de projectontwikkeling en bouwinves­ teringen weer op gang met een hogere baanze­ renteaftrek drukt de woningvraag kerheid voor werknemers en nieuwe kansen en de bouwproductie voor werkloze bouwvakkers? Op deze laatste punten heeft het Economisch Instituut voor de Bouw de keuzes van de diverse suggestie is dat de omvang van de renteaftrek in partijen in kaart gebracht. De beperking van de de toekomst steeds meer zal toenemen. Ik heb renteaftrek drukt de woningvraag en de bouw­ dit onderzocht en het blijkt dat de renteaftrek productie. Deze effecten zullen het sterkst zijn bij ongewijzigd beleid juist zal dalen. Dit komt gedurende een transitiefase en daar krijgen we door de vergrijzing en door het vrijvallen van op korte termijn al mee van doen. De beperking de spaarhypotheken vanaf 2015 ¬ de eerste van de renteaftrek heeft in feite dezelfde effec­ spaarhypotheken dateren immers van 1985. Het ten als een structurele stijging van de rente zelf. gaat het om een aflossing van € 200 mrd in de De stijging van de woonkosten ontstaat doordat periode tussen 2015 en 2030. bij minder renteaftrek een hogere netto rente Ten slotte zijn er de verzachtende argumen­ moet worden betaald. Doordat wonen duurder ten bij het inperken van de hypotheekrenteaf­ wordt proberen consumenten een deel van trek. Zo zouden de negatieve effecten van het deze dure woonconsumptie in te ruilen voor afbouwen van de renteaftrek op de woningvraag dan relatief aantrekkelijker geprijsde andere kunnen worden voorkomen als de opbrengst consumptie. De meeste huishoudens kunnen maar wordt teruggesluisd via de inkomsten­ deze verandering in het consumptiepakket 33 belasting. Tot in kringen van de Vereniging niet meteen realiseren omdat ze al een eigen Eigen Huis en de makelaars schijnen ze daarvan huis hebben. De enige manier voor hen om overtuigd te zijn. Dit is echter een misvatting. hun woonlasten enigszins terug te dringen is Zelfs de koper die via de inkomstenbelasting door af te zien van stappen die hun woonsitu­ volledig wordt gecompenseerd, zal in de tijd atie verbeteren. Ze kunnen verhuizing naar een een stuk relatief dure woonconsumptie inrui­ betere, duurdere woning uitstellen, en ook de len voor relatief aantrekkelijk geprijsde andere renovatie van de woning kan worden uit- of consumptiemogelijkheden. afgesteld of eenvoudiger worden uitgevoerd. Zo Een andere redenering is dat de effecten van wordt de gestegen woonquote in de tijd weer beperking van de hypotheekrenteaftrek klein deels tenietgedaan. s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Taco van Hoek Voorbij het debat over de hypotheekrenteaftrek

Op lange termijn zijn de effecten op de sociale huurder betaalt gemiddeld ruim € 400 woningvraag en de bouwinvesteringen vrij be­ per maand voor een woning met een Woz- scheiden. Maar wat gebeurt er in de tussentijd waarde van € 160.000. In de vrije sector betaalt op weg naar een nieuw evenwicht? Elk jaar is er een koper met renteaftrek hiervoor bijna € 600 een groep huishoudens die zijn ‘extra woning­ per maand. De sociale huurder die zijn inkomen vraag’ beperkt of uitstelt. Dit leidt tot lagere in de tijd ziet groeien en meer woonkwaliteit kwaliteitsgroei van de woningvoorraad. Dat zou willen realiseren door te verhuizen naar een is zeker niet dramatisch; het gaat om ‘minder koopwoning, moet hiervoor in feite twee keer meer’. Voor de bouwproductie zijn de gevolgen betalen. Ten eerste ziet hij de kosten stijgen om evenwel buitenproportioneel groot. Dit komt dezelfde kwaliteit woning te bemachtigen. Voor doordat de bestaande woningvoorraad er al de extra kwaliteit moet vervolgens uiteraard ook is. Het ‘meer’ vormt ¬ met uitzondering van nog een keer worden betaald. Zo moet de sociale onderhoudswerk ¬ de woningbouwproductie. huurder die in dit voorbeeld 25% meer kwaliteit Zo zorgt een groei van de kwaliteit gedurende (een 25% duurdere woning) zou willen realise­ tien jaar met 1% in plaats van 1,5% per jaar voor ren ¬ een woning dus van € 200.000 in plaats een daling van de woningbouwinvesteringen in van een woning van € 160.000 ¬ hiervoor bijna deze periode met ruim 30%. 100% extra woonkosten betalen. Bezien vanuit de huidige problemen op de Als de huren worden opgetrokken naar een woningmarkt is beperking van de renteaftrek meer marktconform niveau dan wordt deze geen deel van de oplossing, maar een deel van verhuisbelasting afgebouwd en zullen huishou­ het probleem. Dat de beperking van de hy­ dens in de sociale huursector sneller verhuizen potheekrenteaftrek op lange termijn zekere naar een woning in de vrije huursector of de doelmatigheidswinsten oplevert is juist, maar koopsector en daarbij meer woonkwaliteit gaan dat doet niets af aan het feit dat de effecten op de realiseren. Dit stimuleert de woonconsumptie, woningvraag negatief zijn. de woningvraag en de bouwproductie. Uiter­ aard moet bij dit beleid wel worden bedacht dat huurders in de sociale sector zo met huurstij­ hervormen: de sociale huursector en ging worden geconfronteerd. Dit heeft negatieve de overdrachtsbelasting koopkrachteffecten voor deze groep. Voor de Liberalisatie van de huren in de gereguleerde woningvraag en de doorstroming op de woning­ sector heeft een stimulerend effect op de wo­ markt is een dergelijk beleid echter wel gunstig. ningvraag. Dit is een opmerkelijk resultaat. Je De overdrachtsbelasting is ook een (stevige) zou verwachten dat hogere huren en daarmee verhuisbelasting, maar dan in de koopsector. hogere woonkosten ¬ net als bij beperking van De koper die van een woning van € 160.000 wil de renteaftrek ¬ juist tot minder wooncon­ doorstromen naar een woning van € 200.000 34 sumptie zouden leiden. De achtergrond hiervan betaalt 25% meer voor 25% meer kwaliteit. De zit in het systeem van prijsregulering. Bij een overdrachtsbelasting ¬ die met het regeerak­ vergelijking tussen huishoudens blijkt dat soci­ koord permanent is verlaagd van 6% naar 2% ¬ is ale huurders minder woonkwaliteit realiseren echter niet van toepassing op deze extra kwaliteit, dan huishoudens in de koopsector bij eenzelfde maar op de gehele transactieprijs. Het is dan ook inkomensniveau. Dit verschil in woonkwaliteit niet verwonderlijk dat kopers niet vaak verhuizen neemt bovendien toe met het inkomen. en dat ze dit doen in relatief grote sprongen. Er is sprake van een hoge verhuisbelasting bij Liberalisatie van de huren en verlaging of af­ het verlaten van de sociale huursector, zowel bij schaffing van de overdrachtsbelasting zijn maat­ verhuizing naar een koopwoning als naar ver­ regelen die de dynamiek op de woningmarkt en huizing naar een woning in de vrije sector. De de arbeidsmarkt vergroten. De woningvraag en

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Taco van Hoek Voorbij het debat over de hypotheekrenteaftrek de bouwinvesteringen worden erdoor gestimu­ Een punt van aandacht is bovendien nog de leerd en er zijn daarnaast ook positieve wel­ verhuurdersbelasting, die hoger lijkt uit te pak­ vaartseffecten op lange termijn. ken dan de extra huurinkomsten die de corpora­ ties kunnen realiseren. Dit beperkt de cashflow en de investeringscapaciteit van de corporaties het regeerakkoord in de komende jaren. In het regeerakkoord is het Lenteakkoord Ten slotte wordt er wel een maatregel aan­ goeddeels overgenomen en daarbovenop zijn gekondigd voor de starters. Naar verluidt zou aanscherpingen aangebracht. Voor de hypo­ hiervoor € 20 mln zijn vrijgemaakt, waarmee theekrenteaftrek is naast de verplichte annuïtai­ extra startersleningen tegen zachtere voor­ re renteaftrek voor nieuwe hypotheken bepaald waarden kunnen worden verstrekt. Het is dat het tarief waartegen renteaftrek mogelijk is nog onduidelijk of hun leencapaciteit nu ook geleidelijk wordt verlaagd van 52% naar 38%. vanuit de woonlastennormen wordt verruimd. De maatregel uit het Lenteakkoord, waar­ Hier ligt een sleutel om de negatieve effecten bij aflossen verplicht wordt en waardoor de van het beleid op de woningvraag en de bouw­ renteaftrek jaarlijks afneemt, zorgt al voor bijna productie alsnog te keren en om te zetten in een halvering van de renteaftrek over de loop­ een netto stimulans. Deze oplossing ¬ waarbij tijd van een hypotheek. Door de aanvullende banken bij het verstrekken van hypotheken tariefmaatregel wordt de effectieve renteaftrek weer inkomensperspectieven mogen meewe­ in totaal met ruim 50% ingekort voor midden­ gen ¬ stond in het verkiezingsprogramma inkomens en met meer dan 60% voor hogere van de vvd en ik heb geen aanwijzingen dat de inkomens. Deze maatregelen hebben een stevig PvdA hier tegen zou zijn. negatief effect op de woningvraag en de bouw­ De zorgen rond de bouwproductie liggen productie in de komende jaren. uiteraard vooral bij de werkgelegenheid. Met Daartegenover staat dat het tarief voor de name oudere bouwvakkers die langs de kant overdrachtsbelasting structureel wordt verlaagd komen te staan zullen niet eenvoudig weer in naar 2% en dat de liberalisatie van de huren het arbeidsproces worden opgenomen als de versterkt wordt doorgezet. Deze maatregelen vraag straks weer aantrekt. Beleid dat de vraag hebben een positief effect op de woningvraag en naar woningen niet afremt maar ondersteunt, de bouwproductie. Per saldo zijn de negatieve voorkomt zo niet alleen dat mensen tijdelijk effecten van de beperking van de renteaftrek werkloos worden, maar helpt ook om structu­ groter dan de positieve effecten van de andere rele werkloosheid te voorkomen onder oudere maatregelen, zodat het overheidsbeleid het her­ werknemers in de bouw. En zo komen we ster­ stel op de woningmarkt zal temperen in plaats ker en socialer uit de crisis, om maar eens een van stimuleren. populaire slogan aan te halen. 35

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht (5) Goed werk is bruggen onderhouden

Het regeerakkoord breekt de baanzekerheid en sociale zekerheid af door het ontslagrecht te versoepelen en de ww-duur aanmerkelijk te bekorten, en maak te weinig werk van werkzekerheid. Welk probleem probeert het kabinet met deze hervormingen eigenlijk op te lossen?

ronald dekker

In de Verenigde Staten verkeert de publieke voerd op de arbeidsmarkt. De pensioenleeftijd infrastructuur in deplorabele staat. Bruggen gaat (sneller) omhoog, de duur van de werkloos­ worden niet of matig onderhouden en daardoor heidsuitkering wordt bekort en het ontslagrecht moeten sommige bruggen worden gesloten voor wordt gewijzigd. Deze hervormingen worden (zwaar) verkeer. Soms gebeurt dat te laat en stort steevast als noodzakelijk gepresenteerd, maar een brug in. In discussies over publieke institu­ hoe ‘noodzakelijk’ zijn hervormingen van ar­ ties wordt ook vaak gesproken over de noodzaak beidsmarktinstituties eigenlijk? van periodiek onderhoud; wanneer instituties niet goed meer functioneren of wanneer het nederland is al bijna kampioen doel waarvoor ze zijn opgericht geen legitiem doel meer is. Het veranderen en onderhouden Algemeen kan worden gesteld dat de Nederland­ van die instituties noemen we ‘hervormen’. se arbeidsmarkt goed presteert op alle relevante Daarbij ligt de nadruk in het politieke bedrijf (te) indicatoren. De werkgelegenheid is hoog, de vaak op veranderen en minder vaak op onder­ werkloosheid laag, de arbeidsproductiviteit is 36 houd. Er komt nieuwe wetgeving in plaats van hoog en door de relatief harmonieuze arbeids­ de uitvoering van de bestaande wetgeving te ver­ verhoudingen is er weinig arbeidsonrust. Welk beteren. Er worden bruggen geslagen in plaats probleem behoeft een oplossing? van de bestaande bruggen te onderhouden. Is het ∑berhaupt mogelijk om de Nederlandse In het recent gesloten regeerakkoord wordt arbeidsmarkt nog beter te laten werken? In een drietal relatief grote hervormingen doorge­ theorie kan dat natuurlijk altijd. Zeker voor een theoretisch angehauchte econoom is er nog een Over de auteur Ronald Dekker is arbeidseconoom en hoop te verbeteren voordat de arbeidsmarkt lijkt doet onderzoek naar flexibiliteit en zekerheid op de op een perfect werkende markt. Maar wanneer arbeidsmarkt bij ReflecT, Universiteit van Tilburg we de Nederlandse arbeidsmarkt vergelijken met Noten zie pagina 43 ‘echte’ arbeidsmarkten in andere landen, dan is

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Ronald Dekker Goed werk is bruggen onderhouden de ruimte voor verbetering zeer beperkt. Het aan­ In antwoord op deze veranderingen voelen tal landen dat we nog kunnen inhalen is gering. ondernemingen de noodzaak om ‘de factor Vermoedelijk kunnen we iets leren van landen arbeid’ aan te passen aan snel wijzigende om­ als Noorwegen en Oostenrijk, die structureel een standigheden. Om op deze manier flexibel te nog lagere werkloosheid hebben en ook op de an­ kunnen zijn, heeft de onderneming een breed dere arbeidsmarktuitkomsten zeer goed scoren. scala aan mogelijkheden. Bedrijven kunnen hun Wat niet voor de hand ligt is dat verdergaan­ flexibiliteit intern numeriek organiseren, onder de flexibilisering van de Nederlandse arbeids­ meer door middel van overwerk, deeltijdwerk, markt ons dichter bij betere arbeidsmarktuit­ ‘min/max’-contracten2 en jaarurenmodellen3. komsten brengt. Sterker: nog verdergaande Een andere vorm van flexibiliteit is func­ flexibilisering leidt tot dalende investeringen tioneel. Dat wil zeggen dat werkenden in een in scholing en duurzame inzetbaarheid van de bedrijf op verschillende manieren inzetbaar beroepsbevolking.1 Met alle gevolgen vandien zijn. Onlangs was in een programma van cnn4 voor de innovatie- en concurrentiekracht van de een werknemer van Philips te zien die gekwali­ Nederlandse economie. ficeerd was voor drie verschillende functies bin­ Verder is het goed functioneren van de nen het bedrijf. Zij ontleende daaraan een grote arbeidsmarkt natuurlijk niet alleen van ar­ werkzekerheid, terwijl ze zeer flexibel inzetbaar beidsmarktinstituties afhankelijk. Dat is een was voor Philips. Hieraan gerelateerd kan de belangrijke reden waarom de arbeidsmarkt­ organisatie zelf ook flexibel zijn door processen maatregelen in landen als Spanje en Grieken­ land zo weinig effect hebben. Er is daar sprake van een dieper liggend probleem dat te maken Verdere flexibilisering van de heeft met gebrekkig beroepsonderwijs, oneven­ wichtige financiële markten en daarmee een arbeidsmarkt leidt tot dalende slecht vestigings- en ondernemingsklimaat. investeringen in scholing De vraag is nu: hoe zorg je dan dat het economische beleid en meer specifiek het arbeidsmarktbeleid toekomstgericht en toe­ flexibel te maken en functies makkelijk aan te komstbestendig wordt? Immers, de economie passen. Maar in de discussies over flexibiliteit verandert en is veel dynamischer geworden. En op de arbeidsmarkt ligt de nadruk bijna exclu­ de arbeidsmarkt moet die dynamiek faciliteren sief op externe numerieke flexibiliteit. Hieron­ door meer flexibiliteit met betrekking tot arbeid der wordt naast alle flexibele contractvormen te bieden aan bedrijven, toch? (tijdelijk, uitzend-, oproep- et cetera) en het werken met zzp’ers ook versoepeling van het ontslagrecht verstaan. is flexibiliseren noodzakelijk? In de discussie lijkt er geen rem te staan op 37 Het valt niet te ontkennen dat bedrijven in de de wens naar meer externe numerieke flexibi­ eenentwintigste eeuw te maken hebben met een liteit, met name vanuit werkgeverskring. Dat is omgeving die meer dan voorheen gekenmerkt in zekere zin begrijpelijk maar zelfs in landen wordt door volatiliteit. De vraag naar producten, met nog flexibeler arbeidsmarkten dan de onze de voorkeuren van consumenten, ‘wie je concur­ (Denemarken, Verenigd Koninkrijk) verstomt renten zijn’, deze zaken zijn structureel min­ deze roep om verdere flexibilisering niet. Dit der voorspelbaar geworden. De belangrijkste rupsjenooitgenoeg-gedrag van werkgevers­ oorzaken van de gestegen volatiliteit zijn meer organisaties wordt politiek ondersteund door internationale concurrentie door globalisering liberaal georiënteerde politieke partijen, in en snellere technologische ontwikkelingen. Nederland met name d66 en de vvd. s & d 11/12 | 2012 38

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Ronald Dekker Goed werk is bruggen onderhouden

Gedragen door de werkgeverslobby en de moeten de kosten en opbrengsten van het ge­ politieke steun is er op de Nederlandse arbeids­ bruik van flexibele arbeid voor de korte en lange markt steeds meer flexibiliteit toegestaan: de termijn goed worden gewogen. Op de korte flexibele schil is gegroeid en er zijn afspraken termijn biedt flexibele arbeid aan ondernemin­ gemaakt die ontslag vergemakkelijken zonder gen de mogelijkheid om twee risico’s in te dam­ dat het ontslagrecht fundamenteel is versoe­ men. Ten eerste wordt het risico op leegloop peld. De groei van de flexibele schil lijkt met name te zijn ontstaan in de laatste tien jaar en in dezelfde periode hoefden werknemers niet Ongeveer een kwart van de langer bezwaar te maken tegen ontslag voor hun recht op een werkloosheidsuitkering. Veel werkende beroepsbevolking ontslagen vinden nu plaats via zogenoemde heeft flexibel werk vaststellingsovereenkomsten, hetgeen in prin­ cipe ‘met wederzijds goedvinden’ inhoudt. De vraag is nu wat dit betekent voor de wer­ verminderd omdat het makkelijker wordt om kenden in de flexibele schil. Het gaat hierbij om het arbeidsvolume in te krimpen wanneer er ongeveer een kwart van de werkende beroepsbe­ minder werk te doen is. Ten tweede verlaagt het volking in Nederland. De positie in de flexibele gebruik van flexibele arbeid het risico op (lang­ schil is voor een werkende onproblematisch wan­ durige) loondoorbetaling bij ziekte. Verder zijn neer deze vrijwillig wordt ingenomen. Niemand er andere kostenvoordelen van flexibele arbeid maakt zich zorgen om de ondernemende zzp’er omdat het nog vaak voorkomt dat tijdelijk per­ met een hoog uurtarief en veel opdrachten. Zelfs soneel (al dan niet via een uitzendbureau) een wanneer de positie in de flexibele schil onvrij­ lager loon krijgt voor hetzelfde werk. Tegenover willig is, betekent dat niet per se een probleem. deze risico- en kostenvoordelen staan hogere Immers de flexibele schil fungeert voor sommige transactiekosten omdat vaker over arbeids­ werkenden als opstap naar meer stabiele arbeids­ voorwaarden moet worden gesproken bij een relaties. Maar dat ‘doorstroomperspectief’ is wel grotere flexibele schil. cruciaal voor hoe problematisch het verblijf in de Op de wat langere termijn zijn er, naast flexibele schil wordt ervaren. de transactiekosten, nog wat andere nadelen Perspectief op verbetering kan bestaan van het gebruik van (veel) flexibele arbeid. uit de genoemde doorstroom naar vast werk, Bedrijven met veel flexkrachten hebben meer maar ook uit ‘ontwikkeling’ van het menselijk moeite met echte innovaties, productiviteits­ kapitaal door opleiding. Daarmee wordt niet ontwikkeling en hebben vaker te maken met alleen de kans op doorstroom naar vast werk bedrijfsongevallen.6 vergroot, maar ook de arbeidsmarktperspectie­ Bedrijven zijn geneigd op basis van de directe ven in brede zin. Een probleem met de flexibele kortetermijnvoordelen te veel flexibele arbeid 39 schil op de Nederlandse arbeidsmarkt is dat te gebruiken. Dat dit ook voor hen te veel is, beide perspectieven op verbetering aan erosie kan worden geïllustreerd met de uitruil tussen onderhevig zijn. Zo is in de laatste tien jaar de de voordelen van snel kunnen ‘downsizen’ bij doorstroomkans naar vast werk vanuit de flexi­ vraaguitval en de nadelen van het minder snel bele schil substantieel gedaald en wordt er voor kunnen ‘opschalen’ wanneer de vraag weer aan­ werkenden in de flexibele schil aanmerkelijk trekt. Een goed voorbeeld is het hightech-bedrijf minder in scholing geïnvesteerd.5 asml, dat regelmatig in het nieuws komt omdat Daarnaast is het ook goed te beschouwen wat het grote hoeveelheden mensen ‘moet laten de voor- en nadelen van een grote flexibele schil gaan’. Vaak is dan al direct duidelijk dat ze de zijn voor individuele ondernemingen. Hierbij betreffende mensen een jaar later weer hard no­ s & d 11/12 | 2012 beeld studio ak-27 De last van de macht Ronald Dekker Goed werk is bruggen onderhouden

Maatregelen regeerakkoord

Ontslagrecht > De preventieve ontslagtoets via de kantonrechter vervalt per 1 juli 2014. Vanaf die datum moet een werkgever die een werknemer wil ontslaan zich melden bij de Uit- voeringsorganisatie Werknemersverzekeringen. De uwv toetst binnen vier weken of inderdaad is voldaan aan de criteria voor rechtmatig ontslag. Het uwv-advies is niet bindend; de werkgever kan dit naast zich neerleggen en de werknemer toch ontslaan. > De werkgever is bij een onvrijwillig ontslag of het niet verlengen van een tijdelijk contract een vergoeding voor scholing verschuldigd in de vorm van een transitiebud- get van een kwart maandsalaris per gewerkt dienstjaar (met een maximum van vier maandsalarissen). Zowel vast personeel als tijdelijke medewerkers met minimaal een jaarcontract hebben recht op dit transitiebudget. > Nadat een werknemer ontslag heeft gekregen, kan hij zelf naar de kantonrechter stappen. Als de werkgever bij het ontslag is afgeweken van een negatief uwv-advies, kan de rechter het ontslag ongedaan maken. Indien de rechter een ontslag onterecht vindt of in hoofdzaak aan de werkgever te verwijten, kan hij ook een ontslagvergoe- ding toekennen van maximaal een half maandsalaris per dienstjaar, met een grens van € 75.000.

ww > De ww-duur wordt per 1 juli 2014 maximaal 24 maanden; de eerste 12 maanden ge- relateerd aan het laatstverdiende loon en de 12 maanden daarna gerelateerd aan het wettelijk minimumloon. > In de eerste tien jaar bouwen werknemers per gewerkt jaar één maand ww-recht op, daarna een halve maand per gewerkt jaar. > Voor 55-plussers die ontslagen worden gaat de inkomensvoorziening voor oudere werklozen gelden, zonder partner- of vermogenstoets en met sollicitatieplicht. > Het financiële voordeel dat werkgevers hebben door hervorming van het ontslagrecht wordt verrekend door verhoging van de ww-premie.

Pensioenleeftijd > De aow-leeftijd wordt per 1 januari 2013 geleidelijk verhoogd tot 66 jaar in 2018 en 67 jaar in 2021 en vervolgens gekoppeld aan de stijging van de levensverwachting. 40 > Voor mensen die per 1 januari 2013 deelnemen aan een vut- of prepensioenregeling komt er een overbruggingsregeling. > Er komt een doorwerkbonus voor werknemers van 61 tot 65 jaar met een laag inkomen.

Veel maatregelen in het regeerakkoord zijn nog niet uitgewerkt. Onduidelijk is bijvoor- beeld hoe het transitiebudget moet worden besteed. Onduidelijk is ook of er nog aanvul- lende maatregelen genomen worden om de positie van flexwerkers te versterken. De sociale partners zijn uitgenodigd mee te denken over de precieze invulling en uitwerking van de maatregelen in het akkoord. Er is € 250 mln beschikbaar om binnen het gegeven kader nog aan de maatregelen te sleutelen.

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Ronald Dekker Goed werk is bruggen onderhouden dig zullen hebben, maar dit lukt dan maar voor arbeidsmarkt voor laagopgeleiden zodanig ge­ een beperkt deel. Dat betekent dat asml hoge flexibiliseerd dat deze hier nog nauwelijks duur­ wervingskosten moet maken en bovendien zame bestaanszekerheid aan kunnen ontlenen. potentieel omzet verliest. Op basis van een afgewogen langetermijn­ andere hervormingen wel nodig beslissing is het dus helemaal niet onlogisch om bedrijven beperkingen op te leggen bij het Er zijn weliswaar geen echte ‘generieke’ proble­ gebruik van flexibele arbeid, ook wanneer we men bij het functioneren van de Nederlandse alleen naar bedrijfsbelangen kijken. Want zo’n arbeidsmarkt als geheel, maar er spelen wel verdere verruiming van de mogelijkheden voor degelijk specifieke problemen op de arbeids­ flexibele arbeid lijkt werkgevers te helpen, maar markt, die te maken hebben met een gebrekkige het is helpen van de regen in de drup. Een nog werkzekerheid voor specifieke groepen. Deze verdere verruiming van de mogelijkheden tot specifieke problemen vragen om specifieke inzet van flexibele arbeid heeft, in combinatie oplossingen. met kortzichtig werkgeversgedrag, negatieve Het eerste probleem, dat ook expliciet in het gevolgen voor de kwaliteit van arbeid, voor de regeerakkoord wordt genoemd, is de positie van innovatie, de productiviteit en daarmee voor oudere werklozen. Let wel: dat is iets ander dan de concurrentiekracht van de Nederlandse de positie van oudere werknemers. De arbeids­ economie. participatie van oudere werknemers stijgt al Voor het beleid betekent dit dat mogelijke aanpassingen aan de ontslagbescherming in samenhang moeten worden beschouwd met de Leg bedrijven beperkingen op wat mogelijkheden voor het gebruik van flexibele betreft de flexibele arbeid die zij arbeidscontracten en het werken met zzp’ers. Daarmee hoeft de wetgever niet te schromen inhuren om grenzen te stellen aan de (externe) flex­ wensen van bedrijven. In veel landen om ons zeker tien jaar gestaag, maar de problemen ont­ heen is het bijvoorbeeld volstrekt normaal dat staan wanneer oudere werknemers hun baan een werkgever een reden moet aangeven om verliezen. Dan blijven ze vaak lang werkloos, een flexibel contract aan te bieden. Verder kan kiezen ze soms noodgedwongen en onvrijwil­ de Nederlandse overheid meer werk maken lig voor een niet al te riant bestaan als zzp’er, van handhaving bij sommige uitwasssen op de of trekken ze zich terug van de arbeidsmarkt. flexarbeidsmarkt, bijvoorbeeld bij ‘draaideur­ Dat is in het licht van de vergrijzing en de wens constructies’. Daarnaast moet beleid worden om de arbeidsparticipatie hoog te houden geen ontwikkeld om de negatieve gevolgen van gewenste ontwikkeling. flexibele arbeid voor de betrokken werkenden te Maatregelen in dit verband moeten vooral 41 beperken, bijvoorbeeld door betere toegang tot preventief zijn en aansluiten bij de bestaande scholing, meer doorstroomperspectief of meer regelingen om oudere werknemers actief te werkzekerheid en verbeterde toegang tot sociale houden, ofwel bij hun huidige werkgever ofwel zekerheidsarrangementen. via werk-naar-werk begeleiding. Het treurige Zonder een dergelijk beleid drijft het schip van het regeerakkoord is dat juist voor dit soort van de flexibilisering verder en zal dit slechts beleid minder middelen beschikbaar lijken te door de wal van de arbeidsmarktkrapte worden komen. En wat erger is: er worden voorstellen gekeerd. Maar dan is in de tussentijd structureel gedaan om de ontslagbescherming terug te te weinig geïnvesteerd in scholing, kennis en brengen, waarmee een belangrijke prikkel om kunde voor grote groepen werkenden, en is de ouderen in dienst te houden deels wegvalt. s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Ronald Dekker Goed werk is bruggen onderhouden

Het tweede specifieke probleem is de groei relatief weinig om deze disbalans te herstel­ van het aantal flexwerkers, en dan met name de len. Voor het transitiebudget geldt hetzelfde. groei van het aandeel flexwerkers dat langdurig Boven­dien, het transitiebudget geldt alleen voor of zelfs structureel afhankelijk is van flexibele werknemers met een relatief langdurig tijdelijk contracten en/of marginaal ondernemerschap. contract, is zeer bescheiden van omvang en Deze groei heeft zijn oorzaak in de ruimhartige komt bovendien te laat, namelijk wanneer de manier waarop de Nederlandse overheid en so­ ciale partners met flexibele contractvormen zijn omgegaan en met de stapeling van kosten en Er zou wat moeten gebeuren risico’s op vaste contracten. Een groot risico (op aan de disbalans tussen vast en hoge kosten) wordt gevormd door de loondoor­ betaling bij ziekte, die bij een vast contract tot flexwerk bij de loondoorbetaling vierentwintig maanden kan oplopen. Dat lijkt voor veel werkgevers een belangrijke prikkel bij ziekte om vaker te kiezen voor een tijdelijk contract of uitzendcontract. Groepen werkenden die voor­ arbeidsrelatie al is beëindigd. Ook hier zou een heen relatief laaggeschoold werk deden op basis serieuze inspanning verwacht mogen worden van een vast contract in de industrie, worden nu voor het beter toegankelijk maken van scholing geconfronteerd met werkgevers in de diensten­ in de breedste zin van het woord. Taalcursussen, sector die geen vaste contracten meer in de aan­ ervaringscertificaat-trajecten (evc) en gerichte bieding hebben voor deze groep, tenzij er sprake (om)scholing zouden met voorrang beschikbaar is van serieuze krapte op de arbeidsmarkt. moeten zijn voor de meest kwetsbare flexwer­ In tegenstelling tot vroeger hebben deze kers. Wellicht kan dat worden gefinancierd mensen nu een zeer beperkte werkzekerheid door het afromen van de bestaande sectorale en daaraan gekoppeld ook betrekkelijk weinig o&o-fondsen. Dat zal niet zonder slag of stoot inkomenszekerheid. Dat wordt nog versterkt gaan omdat de sociale partners, die het beheer door de gebrekkige manier waarop binnen over deze fondsen voeren, niet altijd bereid zijn het sociale-zekerheidssysteem kan worden om middelen af te staan voor intersectorale omgegaan met de zeer flexibele arbeidspatro­ scholing. nen die worden afgewisseld met periodes van Het derde specifieke probleem van de werkloosheid. Iemand die vanuit de bijstand Nederlandse arbeidsmarkt betreft de groep een baan accepteert via het uitzendbureau loopt mensen die valt onder de Wet Werken naar daarbij een serieus risico dat, wanneer het werk Vermogen (nu: Participatiewet). Het gaat om ophoudt, het een maand duurt voordat het recht mensen die langdurig en structureel afhanke­ op uitkering effectief herleeft. In die maand is er lijk zijn van sociale zekerheid of ‘beschermd’ 42 dan geen inkomen. werk als bron van inkomenszekerheid. Het is Door dit proces van herhaalde werkloosheid een belangrijke uitdaging om deze mensen en gebrekkige investeringen in duurzame in­ meer duurzame werkzekerheid en zelfs baan­ zetbaarheid lopen met name laagopgeleide flex­ zekerheid te bieden op de reguliere arbeids­ werkers grotere risico’s om in een neerwaartse markt. Te vrezen valt dat de Participatiewet spiraal op de arbeidsmarkt terecht te komen. uit het regeerakkoord met een quotum en Ook voor deze doelgroep zijn de maatregelen boeteregeling voor bedrijven onvoldoende soe­ in het regeerakkoord teleurstellend. Er gebeurt laas biedt. Ervaringen in het buitenland hebben niets aan de disbalans tussen vast en flex met geleerd dat quotaregelingen voor mensen met betrekking tot de loondoorbetaling bij ziekte. een grote afstand tot de reguliere arbeidsmarkt De voorstellen over het ontslagrecht doen niet of nauwelijks helpen.

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Ronald Dekker Goed werk is bruggen onderhouden

Wat hier nodig is, is een ‘business model’ echt gestalte krijgt, zal dat vermoedelijk ook voor een inclusieve arbeidsmarkt, waarbij bijdragen aan het functioneren van de reguliere de overheid en het bedrijfsleven de werkge­ arbeidsmarkt. Wanneer we erin slagen om men­ versrisico’s structureel gaan delen. Dat kan sen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt bijvoorbeeld vorm krijgen in publiek-private effectief naar werk te bemiddelen, moet dat ook samenwerking in zogenoemde Werk bv’s. lukken voor mensen die al op de arbeidsmarkt Deze functioneren zoals veel bedrijven in de actief zijn, maar bijvoorbeeld dreigen werkloos sociale werkvoorziening nu al functioneren. te worden. Dan is werkzekerheidsbeleid vooral Mensen zijn bij een dergelijke Werk bv in vaste werk-naar-werk begeleiding. dienst en worden (langdurig) gedetacheerd bij Het regeerakkoord breekt baanzekerheid reguliere werkgevers. Nu is de gemeentelijke en sociale zekerheid af door het ontslagrecht overheid daarmee volledig verantwoordelijk te versoepelen en de ww-duur aanmerkelijk te voor de werkgeversrisico’s. In de Werk bv bekorten, en maakt te weinig werk van werkze­ zouden inlenende bedrijven en uitzendorga­ kerheid. Dat is niet dienstig voor de duurzame nisaties risicodragend moeten participeren. inzetbaarheid van met name oudere werkne­ In verschillende arbeidsmarktregio’s kan deze mers en staat daarmee op gespannen voet met verdeling verschillend uitpakken, afhankelijk de verhoging van de pensioenleeftijd. De brug­ van de samenstelling van het arbeidsaanbod en gen die in het regeerakkoord geslagen worden de arbeidsvraag in zo’n regio. gaan ‘van niets naar nergens’ en er is te weinig aandacht voor werkzekerheid. Werken aan Een betere arbeidsmarkt is een arbeidsmarkt werkzekerheid heeft namelijk meer te maken waar meer mensen meer inkomenszeker­ met het verstandig verbinden van bestaande heid aan kunnen ontlenen. Er is behoefte aan ‘bruggen’ en het goed onderhouden daarvan, een structureel werkzekerheidsbeleid voor dan met het slaan van nieuwe bruggen voor een de genoemde probleemgroepen. Wanneer dit niet-bestaand probleem.

Noten 3 Dat wil zeggen dat een aantal inventarisatie van de kosten en uren per jaar wordt afgesproken baten van flexibele arbeid’, in: 1 Kleinknecht, A., ‘Is labour mar­ (bijvoorbeeld in een cao) en dat P. de Beer (Ed.), Flexibilisering: ket flexibility harmful to inno­ het aantal uren per week kan va­ De balans opgemaakt, pp. 57-88, vation?’, in: Cambridge Journal riëren, terwijl de beloning min Amsterdam: De Burcht, Weten­ of Economics 22(3), pp. 387-396. of meer constant blijft. schappelijk Bureau voor de Vak­ 2 Dat wil zeggen: contracten 4 cnn, Fareed Zakariah gps: ‘Glo­ beweging. waarin een minimum en een bal Lessons: Putting America to 6 Ibid. maximum aantal uren per week Work’, dd. 23 oktober 2012. zijn gespecificeerd. 5 Dekker, R., ‘De flexbalans: Een 43

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht (6) Een progressief buitenlands beleid is nog ver weg

Het klinkt mooi, twee sociaal-democraten op Buitenlandse Zaken. Maar wie goed kijkt, ziet dat de greep van de vvd op Nederlands mondiale agenda ijzersterk is. Ploumen en Timmermans zullen maatschappelijke steun hard nodig hebben.

frans bieckmann

Het nieuwe regeerakkoord biedt in theorie aan­ van het beleid nodig: politiek in de zin van zienlijke ruimte voor een eigen, sociaal-demo­ het veranderen van machtsverhoudingen die cratische invulling van het buitenlands beleid. onrechtvaardigheid in stand houden. Voor het eerst sinds Max van der Stoel (1973- Uitgangspunt van de buitenlandresolutie 1977 en 1981-1982) is er weer een sociaal-demo­ is het streven naar ‘een ander, rechtvaardiger craat minister van Buitenlandse Zaken (Frans Europa, en naar een andere, rechtvaardigere Timmermans). En voor het eerst sinds 1977 mondialisering’. Dat brengt met zich mee dat ‘ten zijn allebei de bewindslieden op de apenrots minste vier negatieve gevolgen van een ongebrei­ afkomstig van de PvdA ¬ met Lilianne Ploumen delde marktwerking worden bestreden’: de grote op Ontwikkelingssamenwerking. Ook hoopvol: crisisgevoeligheid van het mondiale financiële Ontwikkelingssamenwerking en Buitenlandse systeem; de toenemende ongelijkheid in de Handel zijn samengevoegd. wereld; de structurele onderwaardering van waar­ De begin 2012 door het PvdA-congres aan­ den als natuur en leefomgeving, de kwaliteit van genomen buitenlandresolutie1 (waaraan zowel de arbeid, en sociale cohesie; en de ondergraving 44 Ploumen als Timmermans meewerkte) biedt van het vermogen (de beleidsautonomie) van richting voor nadere invulling, op interna­ democratische samenlevingen om de door hen tionaal economisch terrein, ten aanzien van gewenste groeistrategie, verzorgingsstaat en soci­ mondiale publieke goederen en de noodzake­ ale arrangementen te kiezen en onderhouden. lijke drastische hervormingen in de organisatie op het ministerie van Buitenlandse Zaken. Al die buitenlandse handel versus ontwik- dossiers hebben een veel ‘politiekere’ ­invulling kelingssamenwerking

Over de auteur Frans Bieckmann is hoofdredacteur Maar de condities waaronder deze vernieuwing van The Broker moet worden gerealiseerd zijn niet gunstig. Noten zie pagina 48 De vvd heeft de afgelopen jaren een duide­

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Frans Bieckmann Een progressief buitenlands beleid is nog ver weg lijke draai aan het buitenlands beleid gegeven worden ondersteund, in het bijzonder die van waarbij het Nederlandse kortetermijnbelang het midden- en kleinbedrijf’, stelt het regeer­ voorop is gesteld. ‘Economische diplomatie akkoord. Het geeft haar inspraak in het beleid (blijft) een zware component in het werk van ten aanzien van veel meer landen dan alleen de ambassades’, stelt het regeerakkoord. Het ligt vijftien partnerlanden waar haar voorganger dus in de lijn der verwachtingen dat de vvd het nog zeggenschap over had. De vraag is alleen onderbrengen van Buitenlandse Handel bij de of dat fonds voor het Nederlands midden- en minister van Ontwikkelingssamenwerking ook kleinbedrijf is of voor het midden- en kleinbe­ in deze termen beziet. Als het aan de vvd ligt is drijf elders. Henk Kamp denkt alvast dat het het huidige samenvoegen van Ontwikkelings­ voor Nederland is, en het is aan Ploumen om samenwerking en Buitenlandse Handel een daartegen te vechten. volgende zet in het langzaam ‘opeten’ van het ontwikkelingsbudget en de inzet van diploma­ ten en ministers ten bate van het Nederlands Zal het Timmermans en Ploumen economische belang. Niet helemaal toevallig is Ploumen minister lukken om geen verlengstuk van voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelings­ vno-ncw te worden? samenwerking, en niet omgekeerd. ‘Hiermee wordt het belang van samenhang tussen beide beleidsterreinen bevestigd. Dit geldt bijvoor­ Ploumen krijgt ook een budget van € 250 beeld voor het vergroten van de mogelijkheden mln per jaar voor ‘internationale veiligheid’, van het midden- en kleinbedrijf om te inves­ waarmee zij een militaire bijdrage kan finan­ teren in zich ontwikkelende landen, en ook cieren aan internationale vredesoperaties. Dat voor het creëren van nieuwe coalities tussen is een belangrijke stap richting grotere beleids­ bedrijven, ngo’s en particulieren zoals die om coherentie ¬ de in de ontwikkelingssector en hiv/aids in Afrika te bestrijden.’ Een tekst die vooral ook door de PvdA al heel lang bepleite net zo goed onder het vorige kabinet geschreven samenhang tussen het ontwikkelingsbeleid had kunnen zijn. En de vraag is of de PvdA deze en andere onderdelen van het Nederlandse trend kan keren. Of Timmermans en Ploumen buitenland­beleid die van invloed kunnen zijn kunnen voorkomen dat ze een verlengstuk van op de armoede­bestrijding in ontwikkelings­ vno-ncw worden. landen.2 Maar ook hier geldt dat internationale De komende drie jaar gaat er € 750 mln en veiligheid heel goed alleen als nationaal belang vanaf 2017 € 1 mrd per jaar van het budget voor kan worden uitgelegd en dat ontwikkelings­ ontwikkelingssamenwerking af, dat ook in het samenwerking dus juist voor het karretje van vorige kabinet al met ruim € 1 mrd was gekort. anderen kan worden gespannen. Daarmee heeft Nederland afscheid genomen Standvastigheid en onderhandelingskracht 45 van een jarenlange traditie om minimaal 0,7% zullen cruciaal zijn om de potentiële voordelen van het bnp aan ontwikkelingssamenwerking van de combinatie van Ontwikkelingssamen­ te besteden. Voeg daarbij dat ook het internatio­ werking en Buitenlandse Handel onder een nale klimaatbeleid van dit verlaagde os-budget PvdA-minister daadwerkelijk binnen te halen. moet worden betaald en dat per jaar € 40 mln Het gebrek aan concrete uitwerking in het wordt bezuinigd door ambassades te sluiten. regeerakkoord betekent dat er steeds weer op­ Ploumen wordt ook minister van Buitenland­ nieuw politieke gevechten over moeten worden se Handel, inclusief een ‘revolverend fonds’ van geleverd. En nog belangrijker misschien: dat € 250 mln per jaar van 2014 tot 2016. ‘Hieruit heel veel binnen het ambtenarenapparaat en via kunnen investeringen in ontwikkelingslanden de daar invloedrijke lobby’s zal worden beslecht. s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Frans Bieckmann Een progressief buitenlands beleid is nog ver weg

Ploumen en Timmermans zullen zich India et cetera. In midden-inkomenslanden daarom moeten verzekeren van voldoende past directe ontwikkelingshulp of bilaterale steun binnen de PvdA en van maatschappelijke begrotingssteun niet meer: de verantwoorde­ organisaties. Die Nederlandse ontwikkelingsor­ lijkheid om hun armen te steunen ligt bij de ganisaties en andere maatschappelijke organisa­ bovenlagen in die samenlevingen. Armoede ties zijn, uitzonderingen daargelaten, nog nau­ kan in die landen vaak alleen door interne welijks geëquipeerd om een brede Nederlandse politieke of maatschappelijke strijd worden achterban op de been te brengen voor een stevig verminderd, niet door ontwikkelingshulp. tegenwicht. Een meer politieke rol en het or­ De strijd kan hooguit ondersteund worden ganiseren van een maatschappelijke beweging via Nederlandse en internationale maat­ binnen Nederland zou een voorwaarde kunnen schappelijke organisaties die zich inzetten zijn die minister Ploumen aan een toekomstige voor mensen- en arbeidsrechten, persvrij­ medefinancieringsprogramma voor Neder­ heid, democratisering of emancipatie van landse ontwikkelingsorganisaties kan stellen.3 minderheden. Hoe dan ook zullen Ploumen en Timmermans maatschappelijk draagvlak moeten creëren om tegenwicht tegen de vvd en werkgevers te De Europese landbouwsubsidies organiseren. Alleen dan heeft een ‘coherente’ agenda op het terrein van handel en economie, zouden eindelijk eens moeten internationale veiligheid en mondiale publieke worden afgebouwd goederen kans van slagen.

> Een samenhangende financieel-economische agenda agenda gebaseerd op de uitgangspunten In de agenda van Ploumen en Timmermans in de PvdA-buitenlandresolutie, met onder zouden de volgende zes thema’s leidend moeten meer een strakkere regulering van specula­ zijn: tief kapitaal en toezicht op internationale > Gelijke kansen als leidraad van beleid ¬ een banken, het ondersteunen van een financial principe dat ook in liberale kring omarmd transaction tax, maatregelen tegen belasting­ wordt. Dat sluit aan bij een brede stroming vlucht door multinationals naar bijvoorbeeld in het internationale economische debat, die belastingparadijs Nederland, en strengere en het thema van ongelijkheid prominent op de dwingende regels voor het multinationale mondiale agenda wil plaatsen. Ook voor de bedrijfsleven en hun toeleveranciers als het vvd onverdachte internationale instituties gaat om maatschappelijk verantwoord onder­ als de Wereldbank en het imf en het week­ nemen. Beleid dat zeker op tegenstand van 46 blad The Economist pleiten voor grotere aan­ de vvd zal stuiten. Ploumen en Timmermans dacht voor ongelijkheid. In veel delen van de zullen zich ook sterk moeten maken voor wereld groeien de verschillen tussen de ho­ het afbouwen van voor ontwikkelingslanden gere lagen van de maatschappij ¬ al dan niet schadelijke Europese landbouwsubsidies, een inclusief een groeiende middenklasse ¬ en thema dat de vvd iets meer moet aanspre­ grote groepen armen. Vrij algemeen wordt ken, en dat door het ontbreken van het cda erkend dat dit de economische groei ver­ in het kabinet grotere kans van slagen heeft. traagt. Bovendien woont 70% van de armste > Een beleidskader voor buitenlandse handels­ mensen in de wereld niet meer in arme lan­ delegaties. Het volstaat niet om in de zijlijn den, maar in midden-inkomenslanden, vaak eventuele mensenrechtenschendingen te be­ opkomende economieën: China, Brazilië, spreken of erop te wijzen dat Nederland van­

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Frans Bieckmann Een progressief buitenlands beleid is nog ver weg

zelfsprekend niet in zee gaat met bedrijven van een gezamenlijke strategie is nog geen die aan kinderarbeid doen. Het gaat erom dat sprake. Zo’n visie, gebaseerd op bovenstaande die delegaties expliciet ook ontwikkelings­ prioriteiten, zet de toon voor een breed bui­ samenwerkingsdoeleinden dienen in plaats tenlandbeleid voor de komende jaren. van eenzijdig de agenda van de premier, > Een duidelijker profilering van Nederland de koningin of werkgeversorganisaties te op het terrein van internationaal recht, volgen. Alles in redelijkheid: niet eenzijdig met Den Haag als ‘stad van vrede en inter­ de vvd-ondernemersagenda, noch uitslui­ nationaal recht’, met de tribunalen en het tend een meer ontwikkelingsgerichte koers, Internationale Strafhof, en kennisinstellin­ maar kijken waar die samen kunnen gaan. Je gen als het Institute for Global Justice. Een zou dergelijke bezoeken kunnen gebruiken dergelijke profilering veronderstelt ook een voor het bouwen van strategische coalities evenwichtiger beleid ten aanzien van Israël, en samenwerkingsverbanden om bepaalde Palestina en het Midden-Oosten en een veel mondiale publieke goederen te bevorderen. grotere nadruk op mensenrechten in het In handelsverband zijn dat bijvoorbeeld buitenlandbeleid. voedselzekerheid en water. Je kunt een bui­ > Ten slotte zou een ander internationaal tenlands bezoek aan pakweg Turkije, Brazilië veiligheidsbeleid helpen: een beleid waarin of Zuid-Afrika gebruiken om zoveel mogelijk ‘human security’ vooropstaat, waarin ont­ van je eigen Nederlandse landbouwproduc­ wikkelingsdoelen leidend zijn, en niet de ten of kennis daarover te verkopen, of je nationale belangen van Nederland, westerse kunt proberen met het betreffende land een bondgenoten of opkomende economieën gezamenlijke agenda te ontwikkelen om de elders.4 Opvallend in het regeerakkoord is mondiale voedselvoorziening efficiënter, dat blijkbaar de ‘breed inzetbare krijgsmacht’ rechtvaardiger en milieuvriendelijker te die eerdere kabinetten propageerden, van maken. tafel is. De PvdA was altijd voorstander van meer specialisatie, en dat lijkt nu te gebeu­ ren. Ploumen zou van haar invloed gebruik Timmermans maakte meteen kunnen maken om die specialisatie meer richting internationale vredesoperaties al een flinke draai door devn- voor ontwikkelingsdoelen te buigen. Dat ambities van de Palestijnen in heeft consequenties voor bijvoorbeeld het personeelsbeleid van Defensie en voor het de ijskast te willen zetten materieel: aan een jsf heb je niet veel in Oost-Congo.

> Een weloverwogen Nederlandse kabinetsbre­ Na het beschamende pro-Israëlbeleid onder 47 de visie op het ‘Post 2015’ proces: de discus­ zijn voorganger Uri Rosenthal, veroorzaakte de sie over welke mondiale doelen na 2015 de keuze van Timmermans als minister van Bui­ plaats moeten innemen van de Millennium tenlandse Zaken overal zuchten van opluchting. Doelstellingen, die in 2000 werden aangeno­ Hij was immers voorstander van het streven men door de Verenigde Naties en onder meer van de Palestijnen naar erkenning bij de vn als voorschreven dat in 2015 de wereldwijde ar­ een aparte staat. Dergelijke initiatieven zouden moede moest zijn gehalveerd. Verschillende de balans weer terugbrengen in de aanpak onderdelen van het Nederlandse ministerie van het voor heel veel buitenlanddossiers zo van Buitenlandse Zaken werken nu aan cruciale conflict tussen Israël en de Palestijnen. afzonderlijke lobby’s voor hun eigen thema’s, Timmermans maakte echter al in zijn eerste s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Frans Bieckmann Een progressief buitenlands beleid is nog ver weg

weken een flinke draai, en zette onder druk van zijn fractie in de Kamer het PvdA-standpunt zijn vvd-kabinetsgenoten de vn-ambities van zouden gaan verwoorden, en niet bij voorbaat de Palestijnen in de ijskast. Dat is nog te bil­ het compromis. lijken in een coalitie, waar het geven en nemen Het zal al met al geen eenvoudige en een is. Maar vervolgens werd zelfs fractievoorzitter vooralsnog een ongelijke krachtmeting zijn. Samsom van stal gehaald om ook de nieuwe Rutte ii betekent niet dat het nationalistische buitenlandwoordvoerder in de Tweede Kamer navelstaren van Rutte i verleden tijd is. De Désirée Bonis in het gareel te dwingen, toen prioriteiten in de Nederlandse maatschappij en zij vast wilde houden aan het PvdA-standpunt ook in de Nederlandse politiek liggen nog steeds zoals dat door haar voorganger Timmermans bij het Nederlandse belang. Maar met zorgvuldig namens de Kamerfractie was uitgedragen: manoeuvreren en waar nodig de hakken in het steun voor het streven van de Palestijnen om zand te zetten, kan de basis worden gelegd voor door de vn als staat te worden erkend. Terwijl een vernieuwing van de linkse internationalisti­ diezelfde Samsom juist beloofd had dat hij en sche traditie.

Noten iets te zeggen, zie bijvoorbeeld stelling nemen, coalities sluiten Uruzgan. met progressieve bewegingen, 1 Nico Schrijver e.a., Sociaaldemo- 3 Zoals de achtergrondnota bij het overstijgen van de traditi­ cratische Internationale Politiek, de PvdA buitenlandresolutie onele noord-zuid-invalshoek: PvdA, Amsterdam februari 2012. schrijft: ‘Een nieuw medefi­ het gaat erom samen met ge­ Zie vooral ook de achtergrond­ nancieringsstelsel zou zich lijkgezinden in noord en zuid te nota: Nico Schrijver e.a. , Met het meer moeten richten op het streven naar structurele veran­ gezicht naar de wereld. Nederland ondersteunen van mondiale deringen in noord en zuid.’ en sociaaldemocratische internati- sociale bewegingen en politieke 4 Frans Bieckmann, ‘Een werke­ onale politiek, PvdA, Amsterdam netwerken die zich hard maken lijk humanitaire agenda voor februari 2012 (http://www.wbs. voor verandering rond concrete Darfur’, in: s&d 2009/7-8, pp. nl/system/files/pvda_con­ mondiale problemen’ maar 46-53. (http://www.wbs.nl/ gres_achtergrondnota- daarbij altijd een connectie system/files/bieckmann_ resolutie-sociaaldemocratische- blijven leggen met de lokale frans_een_werkelijk_hu­ internationale-politiek.pdf). context en kwetsbare doelgroe­ manitaire_agenda_voor_ 2 Dat geldt ook en vooral voor pen als vrouwen. Daarbij gaat darfur_sd2009_7_8.pdf). de buitenlandse handel, over het om partij kiezen voor uitge­ vredesoperaties had os al wel sloten en onderdrukte groepen,

48

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht (7) Eindelijk duurzame groei?

Voor het eerst wordt in een regeerakkoord het milieubeleid in samenhang bekeken met het economische beleid. Dat is goed nieuws. Bij nadere beschouwing blijkt echter dat de uitruil tussen PvdA- en vvd-wensen niet zonder meer leidt tot een solide duurzaamheidsagenda.

heleen de coninck

Wat zou Diederik ervan hebben gemaakt? Als in grotendeels niet-duurzaam was. De negatieve duurzaamheid geïnteresseerd PvdA-lid wendde effecten van die groei ¬ de lucht-, water- en ik mijn aandacht bij het verschijnen van het bodemvervuiling, internationale milieupro­ regeerakkoord meteen naar het traditionele blemen als klimaatverandering, ruimtebeslag milieu- en natuurhoofdstuk. Ik vond het eer­ en landschapsverrommeling ¬ werden dan der dan ik gewend was: in plaats van als een in een milieu- en natuurparagraaf gedeeltelijk aanhangsel ergens achterin, stond ‘Duurzaam rechtgezet. groeien’ al in hoofdstuk iii in de titel. Milieube­ In die paragraaf werden maatregelen voor­ leid en economisch beleid geïntegreerd; mooi gesteld om luchtvervuiling binnen de perken werk! dacht ik. Verder lezend verbleekte mijn te houden, de energievoorziening te verduur­ optimisme enigszins. Er is toch nog een gerede zamen, klimaatdoelen te halen en natuur te kans dat we er met Rutte ii niet in slagen om beschermen. Terwijl de groeidoelstellingen die noodzakelijke stappen richting duurzame nauwelijks veranderden met de kleur van de ontwikkeling te zetten. coalitie, hing de ambitie van de milieu- en na­ Er gaan al jarenlang stemmen op om het tuurmaatregelen er juist vooral vanaf hoe groen economische beleid en duurzaamheidsbeleid te de coalitie wilde zijn. De kosten van de maatre­ 49 integreren. Te lang kwam milieubeleid neer op gelen werden ofwel door de overheid gedragen, symptoombestrijding van de kwalijke gevolgen in de vorm van subsidies, ofwel op de vervuiler van economische vooruitgang. In de economi­ afgewenteld, die ze waar hij kon weer doorbere­ sche paragraaf werd altijd ingezet op groei, die kende aan zijn afnemers. Als er meer groei was en daarmee meer mi­ Over de auteur Heleen de Coninck werkt bij het lieu- en natuureffecten, werd milieubehoud au­ ­Institute for Science, Innovation and Society aan de tomatisch kostbaarder. Dat leidde tot het imago Radboud Universiteit Nijmegen en is voorzitter van van milieubeleid als dure, linkse hobby in plaats de werkgroep Duurzame ontwikkeling bij de wbs van een noodzakelijke voorwaarde voor econo­ Noten zie pagina 52 mische voorspoed en een gezonde bevolking. De s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Heleen de Coninck Eindelijk duurzame groei?

groei als zodanig werd in regeerakkoorden niet Grote leefomgevingsproblemen ¬ luchtvervui­ aan de kaak gesteld. Selectieve of alternatieve ling door uitlaatgassen bijvoorbeeld ¬ worden groei staat wel in beginselprogramma’s, bij­ toch niet aangepakt. Positieve ontwikkelingen voorbeeld dat van de PvdA uit 1977, maar haalde op het ene terrein zijn uitgeruild tegen nega­ nooit het regeerakkoord. Het regeerakkoord van tieve ontwikkelingen op een ander terrein. Rutte ii is het eerste dat erkent dat groei anders De ambities op het gebied van verduurza­ kan en anders moet. ming van de energievoorziening onbreken bijvoorbeeld bij mobiliteit. Terwijl het zonne­ klaar is dat meer niet-gemotoriseerd en meer aangescherpt beleid collectief vervoer (de trein dus) een voorwaarde Het regeerakkoord toont op het gebied van de is voor de haalbaarheid van een duurzaam ener­ energievoorziening en het voorkomen van kli­ giesysteem, rept de mobiliteitsparagraaf vooral maatverandering een aangescherpt beleid, maar over het verbeteren van de omstandigheden ¬ gelukkig! ¬ vooralsnog zonder het instru­ voor de auto: meer asfalt, niks over verbeterin­ mentarium volledig op de kop te zetten, zoals gen in het openbaar vervoer of voor de fiets. eerdere kabinetten steeds deden. Gedurende de Elektrisch rijden wordt wel genoemd, maar afgelopen tien jaar wilde bij de wisseling van de het is wel duidelijk dat die optie voorlopig een wacht elk kabinet het hernieuwbare-energiebe­ symbolische bijdrage blijft leveren. leid van de voorgangers verbeteren. Daardoor moest er eerst een poos worden nagedacht en gerekend (en gebeurde er dus weinig tot niks Er is nauwelijks aandacht voor in de markt) waarna, bij de introductie van het de vele initiatieven van burgers, nieuwe beleid, de sector weer moest wennen aan de nieuwe regels. ondernemers en industrie Dit droeg in belangrijke mate bij aan de magere prestaties van Nederland op het gebied van duurzame energie en van de zwakke Er zijn meer voorbeelden. Het kabinet blijft hernieuwbare-energiesector in ons land; stimuleren dat schaarse biomassa inefficiënt producenten van windturbines hebben we niet wordt gebruikt. Op papier wordt wel gestreefd meer in Nederland, en ook de zonnepanelen naar een ‘biobased economy’: allerlei sectoren die nu overal verschijnen komen voornamelijk moeten overgaan van fossiele bronnen naar uit China en Duitsland. Het regeerakkoord van biomassa als grondstof, dus ook de farmacie, de Rutte ii is nog onduidelijk over de processen chemie, het transport, de verpakkingsindustrie die een duurzame energiehuishouding en een et cetera. En het kabinet zegt ook te hechten aan oplossing van de klimaatproblematiek naderbij het ‘cascaderen’ van het gebruik van biomassa 50 moeten brengen, maar er lijkt een wil te zijn. ¬ wat zoveel betekent als de schaarse biomassa Dan komt de weg er ook wel. gebruiken in de meest hoogwaardige produc­ ten. Maar dit streven is niet goed te rijmen met het via subsidies voor hernieuwbare energie uitruil positieve en negatieve blijven stimuleren van het meestoken van ­maatregelen biomassa in kolencentrales of het maken van Met een meer duurzame energiehuishouding groen gas. Die laatste toepassingen voegen im­ alleen komen we er echter niet. Er zijn sectoren mers veel minder economische waarde toe dan die zwaar bijdragen aan verslechtering van ons gebruik van biomassa in hoogwaardige produc­ milieu, die geen plaats hebben gekregen in het ten. Hoe verstandig is het om 16% duurzame hoofdstuk ‘Duurzaam groeien en vernieuwen’. energie in het Nederlandse energiegebruik

s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Heleen de Coninck Eindelijk duurzame groei? in 2020 af te spreken, als je je daarmee nu al wetenschap en vanuit allerlei initiatiefgroepen vastlegt op het inefficiënt gebruik van schaarse in de samenleving wordt geroepen om een biomassa? constructieve rol van Den Haag, de provincie en de gemeente. Het is aan de politiek om een visie te formuleren die veel breder is dan saldering gemiste kansen voor zonnepanelen. Het lijkt erop dat de samen­ Aan de kant van natuurbescherming wordt gelukkig weer aan de hoognodige Europese verplichtingen voldaan, maar worden tegelij­ Dit akkoord is hoe dan ook een kertijd de instituties ¬ zoals Staatsbosbeheer ¬ dusdanig aangepakt dat het bijna niet anders grote verbetering ten opzichte kan of de uitvoerbaarheid van hun natuurbe­ van dat van Rutte i schermingstaken komt onder druk te staan. In het regeerakkoord worden op dit punt heel specifieke keuzes gemaakt, juist ook door het leving zelf een fors, ongebruikt potentieel voor bij naam noemen van bijvoorbeeld Staatsbos­ verduurzaming herbergt. Dit regeerakkoord beheer. Over veel andere thema’s, soms niet de boort dit potentieel nauwelijks aan. minste, is het juist weer uitermate vaag. Neem Met een vaag maar veelbelovend ‘wij streven de zinsnede: ‘Het kabinet streeft naar een circu­ internationaal naar een volledig duurzame laire economie.’ Betekent deze uitspraak dat het energievoorziening in 2050’ erkent het regeer­ beleid nog moet worden ingevuld en dat er echt akkoord dat energie- en klimaatbeleid in een aandacht voor komt? Of dat er in de praktijk internationale context moeten worden gezien. niet veel aan gebeurt? Dat duurzaam innoveren als economische En wat gaat er gebeuren op het vlak van ener­ kans wordt gezien, betekent dat Nederland zijn giebesparing, industriebeleid, en co2-opslag? duurzame innovaties gaat exporteren. Waar het Het is zaak voor de PvdA-fractie in de Tweede Ka­ beleid van andere landen met vergelijkbare am­ mer om de voortgang op dergelijke, nauwelijks bities echter getuigt van verlicht eigenbelang, ingevulde dossiers goed in de gaten te houden, ziet Nederland internationale solidariteit ¬ zeker met vvd-ministers op de essentiële posten het helpen garanderen van mondiale publieke Economische Zaken en Infrastructuur & Milieu. goederen en goede relaties met het buitenland Wat echt verbazing wekt, en misschien wel ¬ als lastige kostenpost. de grootste gemiste kans is van dit regeerak­ Zonder te investeren in internationale koord, is de beperkte aandacht voor initiatieven relaties, via ambassades1 of ontwikkelings­ van onderaf. De industrie, ondernemers en samenwerking, zal het veel moeilijker worden burgers zelf zijn de afgelopen jaar steeds actiever om internationale markten te vinden voor onze geworden op het gebied van duurzaamheid ¬ duurzame vernieuwingen. De Nederlandse 51 van links tot rechts. Dit is goed nieuws voor mi­ beleidsvoornemens staan in schril contrast met lieueffecten op de korte termijn, maar misschien die van landen als Duitsland, Noorwegen en nog wel belangrijker voor de continuïteit van Groot-Brittannië, die ook bezuinigen, maar waar de duurzaamheidsinspanningen op de langere klimaatfinanciering serieus wordt genomen en termijn. Een publieke beweging is hard nodig die meer arme mensen in ontwikkelingslanden, voor legitimiteit van verdergaand milieubeleid. die nu nog in het donker zitten, in staat stellen Daar komt bij dat activerend burger- en on­ om toegang tot moderne energie te krijgen. dernemerschap een terrein is waar een liberale Dit akkoord is evenwel een grote verbete­ en een sociaal-democratische partij het prima ring ten opzichte van dat van Rutte i. Eindelijk over eens zouden kunnen worden. Vanuit de integreert een regeerakkoord de economische s & d 11/12 | 2012 De last van de macht Heleen de Coninck Eindelijk duurzame groei?

paragraaf met het milieuhoofdstuk. Een inte­ bereikt over duurzaam groeien en vernieuwen. grale visie, zou je zeggen. Misschien zelfs een Als de duurzaamheidswinst ¬ zoals het er eerste stap naar een ‘Groen Plan van de Arbeid’ nu naar uitziet ¬ wordt weggegooid met een waar Bertus Mulder op basis van een reeks vervuilend mobiliteits- en ruimtebeleid, en het recente boeken van internationale experts om geen onderdeel van de strategie is om de Ne­ vraagt2, of een verbintenis met groen-rechts, derlandse belangen in het buitenland geloof­ een beweging waar Mark Rutte in 2008 ge­ waardig te verdedigen, wordt het dweilen met charmeerd van was en waar de directeuren van de kraan open. Onhelder is of het gebrek aan de wetenschappelijke bureaus van de sociaal- invulling van diverse beleidsterreinen ruimte democraten en liberalen, Monika Sie Dhian Ho biedt voor meer ambitie, of dat het een recept en Patrick van Schie, het onlangs in Trouw ook is voor het in vergetelheid doen geraken van over eens leken te zijn.3 Maar het is onduide­ groene doelen. Er is kortom nog wel wat werk lijk of de partijen werkelijk consensus hebben te verzetten.

Noten van nieuwe, snelgroeiende nl/4500/Politiek/article/de­ markten, met name in ontwik­ tail/3349617/2012/11/17/PvdA- 1 Tientallen ambassades moeten kelingslanden. wil-kabinet-met-een-visie- mogelijk sluiten; ambassades 2 Bertus Mulder, ‘Tijd voor een vvd-moet-er-niet-aan-denken. die een belangrijke rol spelen groen Plan van de Arbeid’, in: dhtml. in het voor Nederlandse in­ s&d 2012/9-10. novaties toegankelijk maken 3 http://www.trouw.nl/tr/

52

s & d 11/12 | 2012 Over het voortbestaan van de politieke partij Vragen voor de commissie-Noten

Twee fundamentele ontwikkelingen kenmerken de transformatie van politieke partijen. Leden en leiders zijn machtiger geworden, de middenstructuren hebben een stap terug moeten doen. En door toegenomen nadruk op campagnes neemt de financiële afhankelijkheid van de staat steeds verder toe. Maar hoe politieke partijen zich zullen ontwikkelen ligt daarmee nog niet vast: dat hangt ook af van de andere keuzes die zij maken.

gerrit voerman

‘Dinosaurussen van de democratie’ zijn ze in enkele decennia aanstaande, maar dat is rijkelijk Duitsland genoemd, in Nederland ‘oude olifan­ overdreven. Partijen zijn nooit statische organi­ ten op weg naar hun laatste rustplaats’. De citaten saties geweest. In de kleine anderhalve eeuw dat stammen uit het begin van de jaren negen­tig, ze bestaan, hebben zij zich bij voortduring aange­ maar anno 2012 zijn de zorgen over de toekomst past aan de veranderende omstandig­he­den. van de partijen nog altijd even groot. De Raad In deze beschouwing wordt ingegaan op voor het Openbaar Bestuur voorspelde een paar de huidige positie van de politieke partijen.2 jaar geleden in het rapport Vertrouwen op democra- Cen­traal staat de wijze waarop zij de afgelopen tie dat wanneer partijen niets zouden doen, ‘hun decennia hebben gereageerd op het proces van 53 afbladdering zich onverminderd [zal] voortzet­ hun maatschappelijke onthechting (zoals dat ten’.1 Afgaande op zulke alarmerende bewoor­ tot uitdrukking komt in onder meer dalende dingen lijkt het einde van de poli­tieke partij al leden­tallen en een sterk toegenomen electorale volatiliteit ¬ de beweeglijkheid van de kiezers). Over de auteur Gerrit Voerman is hoogleraar Ontwik­ Mede op basis van hun organisa­to­rische reacties keling en functioneren van het Nederlandse en ¬ professionalisering, permeabilisering (het Europese partijstelsel en hoofd van het Documen- vervagen van de grenzen tussen partijorganisa­ tatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen van de tie en buitenwereld) en interne democratise­ Rijksuniversiteit Groningen. ring ¬ wordt de richting geschetst waarin de Noten zie pagina 58 partijen zich kunnen evolueren. s & d 11/12 | 2012 Gerrit Voerman Over het voortbestaan van de politieke partij

volwaardige regeringspartij, de pvv en de sgp historische evolutie van de politieke als officiële dan wel officieuze gedoogpartner. ­partijen Verder zorgt het kartel in financieel opzicht Partijen hebben zich altijd ontwikkeld. De los niet al te goed voor zichzelf, want de overheids­ gestructureerde, weinig leden tellende kader­ subsidies voor de Neder­landse partijen behoren partij, die aan het einde van de negentiende tot de laagste in West-Europa. In 2008 kregen eeuw ten tijde van het beperkte kiesrecht zij omgerekend per inwoner € 0,93, terwijl de vooral notabelen bijeenbracht, werd opgevolgd Duitse partijen bijna € 6 ontvingen per inwo­ door de massapartij. Deze werd gekenmerkt ner, en de partijen in IJsland zelfs zo’n € 11.5 door een hoog ledental, een uitgespro­ken ideologisch appèl en een straffe, hiërarchische erosie maatschappelijke fundering organisatie, waarmee zij sociaal en reli­gieus scherp afgebakende bevolkingsgroepen in het De evolutie van de politieke partijen wordt in politieke bestel integreerde. Een voor­beeld van hoge mate bepaald door hun zwakker wor­ zo’n massapartij was de Sociaal-Democratische dende band met de samenleving. Dit wordt Arbeiders Partij (sdap), een van de voorlopers zichtbaar in de teruglopende ledentallen, de van de in 1946 opgerichte PvdA. De massapartij doorgaans dalende opkomsten bij verkiezin­ maakte in de laatste decennia van de vorige gen en de afnemende partijloyaliteit, wat tot eeuw ruimte voor een derde type, dat vaak de uiting komt in een sterk toegenomen electorale kiezers­partij of de electoraal-professionele volatiliteit en de opkomst van populistische partij wordt genoemd. anti-establishmentpartijen. Een van de kenmerken van dit partijtype De traditionele regeringspartijen cda, vvd, is de marginale rol die de leden nog zouden d66 en PvdA haalden bij de Tweede Kamerver­ spelen. Politicologen onderscheiden daarbij kiezingen in 1986 samen nog ruim 91% van de doorgaans twee subtypes. De gevestigde par­ stemmen; in 2010 was dat nog maar zo’n 61%. tijen zouden zich als kartelpartijen zijn gaan Bij de verkiezingen in september van dit jaar gedragen door samen te spannen teneinde zich steeg dat overigens weer tot ongeveer 70%, enerzijds hulpbronnen van de staat toe te eige­ nen (zoals subsidies en politieke benoemingen) en anderzijds nieuwe concurrenten te weren. De overheidssubsidies voor de Het verzet dat zo’n politiek kartel opriep zou weer hebben geleid tot de opkomst van zogehe­ Nederlandse partijen behoren tot ten business firm parties, partijen opgericht door de laagste in West-Europa politieke ondernemers, die met een tegen het politieke establishment gerichte populistische 54 strategie kiezers mobiliseren, zonder een sterke maar dat is nog altijd beduidend minder dan ledenorganisatie op te bouwen.3 vijfentwintig jaar geleden. Ook wisselen kiezers Voor zover er in Nederland al sprake is van de laatste decennia steeds frequenter van partij. een politiek kartel, dan functioneert dat bepaald Met bijna 31% in 2002 en circa 22% in 1994 en in niet optimaal, gezien het gemak waarmee 2010 staan drie Nederlandse verkiezingen in de nieuwe partijen doordringen tot het parlement: toptien van de meest volatiele West-Europese­ maar liefst acht sinds 1994.4 Bovendien hebben verkiezingen sinds 1945.6 De recente Kamerver­ sinds 2002 vier partijen die niet behoren tot het kiezingen vielen met ruim 15% nog relatief­ mee. vermeende kartel van de traditionele regerings­ De maatschappelijke ontworteling van de partijen, een niet onaanzienlijke rol gespeeld partijen blijkt ook uit hun ledentallen. Ten tijde in de regering: de lpf en de ChristenUnie als van de verzuiling in de jaren vijftig telden de in

s & d 11/12 | 2012 Gerrit Voerman Over het voortbestaan van de politieke partij de Tweede Kamer vertegenwoordigde politieke subsidies dus een steeds grotere plaats in. In het partijen samen 600.000 tot 700.000 leden, algemeen werd de partijtop hierdoor minder begin dit jaar waren dat er 313.000.7 Vier jaar afhankelijk van de leden en meer van de staat.10 geleden was het cda-lid gemiddeld 67 jaar, het Permeabilisering is de respons op de PvdA-lid 58 jaar en het vvd-lid 51 jaar.8 In ieder problematischer wordende rekrutering van geval kan van de voormalige volkspartijen cda perso­neel.11 Het partijlidmaatschap had ooit en PvdA worden gezegd dat zij op weg zijn om seniorenpartijen te worden. Al met al zijn de afgelopen decennia de PvdA en cda zijn hard op weg om electorale en politieke onzekerheid voor par­ tijen aanzienlijk toegenomen, waar nog eens seniorenpartijen te worden de teloorgang van hun traditionele banden met de media en de fragmentering van en de een absoluut karakter: je was lid of niet. Maar toegenomen concurrentie binnen het me­ deze demarcatielijn is weg. Zo rekruteren de diabestel bijkomen. Partijen hebben hier de landelijke partijen op betrekkelijk grote schaal afgelopen decennia vaak op identieke wijze op niet-partijleden als kandidaten voor de ge­ gereageerd: met professionalisering, permea­ meenteraadsverkiezingen, omdat zij er in eigen bilisering en interne democratisering van de gelede­ren, vooral in plattelandsafdelingen, partijorganisatie. niet meer voldoende kunnen vinden. Voor de raadsver­kie­zingen in 2006 en in 2010 stelde ruim een kwart van de circa 2100 partijafdelin­ organisatorische respons van de gen kandi­daten voor die afkomstig waren van ­politieke partijen buiten de partij.12 Verder schakelen sommige In de eerste plaats zijn partijen hun verkiezings­ partijen tegen­woordig structureel niet-par­ campagnes steeds meer gaan professionali­se­ tijleden in bij de interne meningsvorming ¬ ren. Zij schakelden externe deskundigen in op geestverwante des­kun­digen bijvoorbeeld. Ook het gebied van electoraal onderzoek, politieke bieden partijen vaker andersoortige, lichtere marketing en media. Dat ging gepaard met een bindingsmogelijk­heden aan; de meeste kennen centralisering van de campagneorganisatie: het donateurs, vrijwilligers en sympathisanten zwaartepunt kwam steeds meer te liggen bij de ¬ categorieën die elkaar in de praktijk zullen lijsttrekker en zijn team. De partijorganisatie overlappen. Via de sociale media gaan partijen staat daarbij doorgaans op behoorlijke afstand, en hun politici virtuele relaties aan. Rechten ook al zit de partijvoorzitter vaak wel in het binnen de partij hebben deze geaffilieerden campagneteam.9 niet. De professionalisering, die in vergelijking Een derde strategische reactie is interne met andere landen nog betrekke­lijk beschei­ democratisering, die als doel heeft de par­ 55 den is gebleven, leidde tot hogere uitgaven. tij aantrekkelijker te maken voor leden en De inkomsten uit contributies bleven evenwel potentiële leden, de stem van de samenleving achter als gevolg van de krimpende ledenaan­ meer in de partij te laten doorklinken, en de hang. Vanaf het begin van de jaren zeventig partijleiding tot het afleggen van meer verant­ ontvangen partijen subsidies van de staat, eerst woording te dwingen.13 Na 2002 kregen in de indirect ¬ via hun nevenorganisaties ¬ later meeste partijen de individuele leden door de rechtstreeks. Het bedrag steeg van € 180.000 invoering van ledencongressen en ledenraad­ in 1972 tot bijna € 5 mln in 1999; zes jaar later plegingen de mogelijkheid direct te participe­ bedroeg het € 15 mln, en dat is het zo ongeveer ren in de besluit­vorming en de aanwijzing van nog steeds. In de totale inkomsten nemen de de partijleider, partijvoorzitter en Kamerkan­ s & d 11/12 | 2012 Gerrit Voerman Over het voortbestaan van de politieke partij

didaten. Anno 2012 kennen (afgezien van de rele formele affiliatie kunnen buiten de partij ledenloze pvv) alleen sgp, ChristenUnie en staande sympathisanten, of zij die zich daarvoor sp nog het model van indirecte zeggenschap om wat voor reden dan ook willen uitgeven, via congresafgevaardigden, terwijl de PvdA dan invloed uitoefenen op wat tegenwoordig de een gemengd systeem heeft: individuele leden meest cruciale functie van partijen is: de selectie hebben op het partijcongres stemrecht, maar van de partijleider, die voor de partij gezichts­ hun invloed is beduidend kleiner dat die van de bepalend is en wiens verkiezing dus van vitaal afdelingsgedelegeerden.14 belang is. Deze empowerment van de leden kan leiden tot de versterking van de autonomie van de direct verkozen lijsttrekker annex partijleider Met ‘primaries’ voor het en van de partijtop enerzijds en verzwakking van het middenkader anderzijds. Hoe reëel deze lijsttrekkerschap verdwijnt mogelijkheid is, blijkt uit een uitspraak van de scheidslijn tussen partij en Wouter Bos na zijn verkiezing tot PvdA-leider in de herfst van 2002: ‘Ik ben direct gekozen door maatschappij de leden. Dat geeft me een veel groter man­ daat om me onafhankelijk op te stellen tegen­ over het partijkader.’15 De nadruk in de partij Over de effecten van primaries verschillen verschuift zo van inhoud naar persoon, aldus politicologen van mening. Velen zijn het er wel de politicoloog Bart Tromp: ‘Deze plebiscitaire over eens dat het partijlidmaatschap zijn exclu­ keer ondermijnt in tendens de idee van een siviteit zal verliezen, omdat de band met het poli­tieke partij als een primair programmatisch uitoefenen van politieke invloed binnen de par­ georiënteerde organisatie.’16 Wel kunnen leden tij wordt verbroken.17 Negatieve gevolgen voor de partijleider in een referendum corrigeren: het ledental zijn dan ook waarschijnlijk. Ook de PvdA-leden stemden bijvoorbeeld in 2004 in ligt door primaries een verdere personali­sering een ledenraadpleging de keuze van Bos voor een van de partij en van de politiek in het algemeen direct gekozen burgemeester weg. voor de hand. De legitimatie van de partijleider ligt immers nu niet meer uitsluitend binnen maar deels ook buiten de partij, het­geen zijn primaries, partijleider en partij­ of haar autonome positie ten opzichte van de organisatie traditionele partijstructuren kan versterken. Inmiddels lijkt een volgende fase te zijn aange­ Daarbij kan zijn loyaliteit aan de partij onder broken. De in 2002 ingezette interne democra­ druk komen te staan: hij heeft er naast de partij­ tisering, waarbij de leden meer directe invloed leden immers nieuwe lastgevers bij gekregen, 56 kregen, heeft de grenzen van de partijorgani­ waarmee hij (bijvoorbeeld voor herverkiezing) satie bereikt. In de PvdA wordt, geïnspireerd eveneens rekening moet houden. door het voorbeeld van de Franse zusterpartij Deze (potentiële) versterking van de positie Parti Socialiste, momenteel serieus nagedacht van de partijleider komt bovenop de groeiende over de volgende stap: de invoering van prima- dominantie van de fractie over het partijbestuur, ries, waarmee sympathisanten ¬ niet-leden een ontwikkeling die al veel langer gaande is.18 dus ¬ de gelegenheid krijgen te participeren Tussen beide instanties bestaat een natuurlijke in de verkiezing van de lijsttrekker. Als het werkverdeling, waarbij de partij verantwoorde­ zover komt, wordt er een bom gelegd onder de lijk is voor de politieke opstelling op de langere organisatorische scheidslijn tussen partij en termijn en de fractie voor de dagelijkse stand­ maatschappij. Zonder enige vorm van structu­ puntbepaling. Dat het zwaartepunt steeds meer

s & d 11/12 | 2012 Gerrit Voerman Over het voortbestaan van de politieke partij naar de fractie is verschoven, heeft ook te maken het de partijen in toenemende mate moeite zal met de sterk toegenomen media-aandacht. Het kosten hun uitgebreide geografische vlechtwerk aantal geaccrediteerde parlementair journa­ van afdelingen ¬ dat hen direct met de samen­ listen in Den Haag is de afgelopen vijftig jaar leving verbindt ¬ overeind te houden, zal de gestegen van zo’n 30 in 1965 naar 260 in 2012 ¬ af­brokkelende traditionele partijorganisatie bijna negen keer zoveel.19 Door de continue en worden aangevuld met en misschien op termijn vaak kritische bericht­geving over politiek zijn wel deels worden vervangen door lichtere, meer politici gedwongen snel te reageren, wat een flexibele en poreuze, netwerkachtige struc­turen, grote mate van bewegingsvrijheid ten opzichte die mede rond inhoudelijke thema’s of rond van de partij vereist. Een andere factor die mee­ Kamerleden gecentreerd zijn en met internet speelt bij de fractiedominantie is de overheids­ als belang­rijk communicatiemiddel. subsidie voor de fractie en haar leden. Deze liep Deze toekomstschets is niet een futuristisch op van omgerekend € 150.000 in het midden gedachtespinsel van de auteur; elementen ervan van de jaren zestig tot € 23 mln in 2011. Deze vielen te vernemen in verschillende gesprek­ financiële steun bevorderde de professiona­ ken met de direc­teuren van de partijbureaus en lisering van de fractie en versterkte haar positie wetenschappelijke bureaus. De osmose tussen ten opzichte van de partijorganisatie. partij en maatschappij kan door een dergelijke Dit alles brengt een grote, eenzijdige oriën­ ontwikkeling worden be­vorderd, maar de tatie op de Haagse politieke besluitvorming interne verantwoordings­struc­turen zullen aan mee. Bij voorbaat ziet de partijtop af van intern betekenis inboeten. debat, uit angst dat de media eventuele onenig­­ heid breed zullen uitmeten. Deze verkramping tot slot doet zich nog sterker voor wanneer de partij in de regering zit ¬ bij de vvd is dat de afgelopen Partijen spelen een cruciale rol als makelaars jaren sterk zichtbaar geweest en ook de PvdA zal tussen maatschappij en staat. Dat deze interme­ de komende jaren ongetwijfeld hetzelfde beeld diaire functie steeds meer onder druk is komen vertonen, voor zover het zich al niet aftekent. te staan heeft niet alleen gevolgen voor de legi­ Fractiedominantie en zogeheten ‘parlementa­ timiteit van de partij, maar ook voor die van het risering’ van de partij zijn immers nauwelijks politieke bestel. Partijen zouden zich eigenlijk te stuiten. De veelal uit vrijwilligers bestaande ¬ of ze nu niet of wel hun organisatie tegen het partijbesturen zijn niet in staat aan de fractie­ licht houden (zoals de PvdA momenteel met de voorzitter of de premier weerwerk te bieden. commissie-Noten) ¬ op de volgende vragen Ook de bezoldigde partijvoorzitter lukt dat vaak moeten bezinnen: niet, zelfs niet wanneer die direct door de leden > Heeft men vrede met een mogelijke verdere is gekozen. marginalisering van het middenkader (onder meer door de invoering van primaries) of wil 57 men streven naar manieren om deze leden toekomst van de partij ¬ die de organisatorische ruggengraat van Al met al lijken de grote partijen in Nederland de partij vormen ¬ bij de partij te betrek­ zich steeds meer te ontwikkelen van ledenpar­ ken? Als men liever professionele expertise tijen tot electoraal-professionele, gecentrali­ inhuurt ter vervanging, moet die deskundig­ seerde organisaties, tot kiezerspartijen dus, heid zich dan richten op campagnes, op leden die permanent campagne voeren en waarin de of op andere zaken? persoon van de partijleider meer gewicht krijgt > Is de toenemende financiële afhankelijk­ en overheids­subsidies de ledencontributies als heid van de partij van de staat een gewenste voornaamste inkomstenbron aflossen. Omdat ontwikkeling, of een ontwikkeling die s & d 11/12 | 2012 Gerrit Voerman Over het voortbestaan van de politieke partij

men liever stilzwijgend bekijkt? Wat is de politiek ¬ in toom te houden, in het bijzon­ gewenste verde­ling van de voor een partij der wanneer de partij deel uitmaakt van de beschikbare gelden tussen ledenwerving regering? Hoe te voorkomen dat er na een en -behoud aan de ene kant en campagnes verkiezingsnederlaag weer een onder­zoeks­ aan de andere kant? Met andere woorden: rapport moet worden geschreven met als hoe verhoudt materieel­ gezien de partij als teneur dat de partij zich te zeer op het beleid vereniging van leden zich tot de partij als heeft geconcentreerd en te weinig op de sa­ campagne­organi­sa­tie? menleving, met alle (verstikkende) gevolgen > Hoe groot wil men de invloed van de leden voor het interne partijdebat? (en eventueel sympathisanten) binnen de partij laten zijn vis-à-vis de invloed van de Natuurlijk zijn als gevolg van externe omstan­ partij­leider (die hij aan zijn persoonlijk man­ digheden de opties van de partijen ten aanzien daat ontleent), in het bijzonder wat betreft van deze vraagstukken niet onbe­perkt, maar de vaststelling van de kandi­daten­lijst of het geheel en al een speelbal zijn zij ook weer niet. verkiezings­programma? De organisatorische ontwikkeling van de partij > Op welke wijze valt de parlementarisering is ook het gevolg van keuzes ¬ al dan niet van de partij ¬ de fixatie op de zich onder bewust gemaakt. de beruchte ‘kaasstolp’ afspelende Haagse

Noten 3 A. Krouwel, ‘De gedaantewisse­ Acta Politica 43 (2008), nr. 3/4, ling van politieke partijen. Een 235-253; idem, ‘One of Europe’s 1 rob, Vertrouwen op democratie theoretisch ontwikkelingsmo­ Most Volatile Elections’ (politi­ (rob: Den Haag, 2010), p. 60. del’, in: G. Voerman, red., Jaar- calreform.ie/2011/02/28/one- 2 Bewerkte en verkorte versie boek 2003 Documentatiecentrum of-europe%E2%80%99s-most- van de tekst van de oratie, uit­ Nederlandse Politieke Partijen volatile-elections/, bezocht op gesproken op 18 september aan (dnpp: Groningen, 2004), pp. 21 november 2012). de Rijksuniversiteit Groningen. 138-172. 7 G. Voerman en W.H. van Begin 2013 zal er een uitge­ 4 De politicoloog A. Krouwel is de Schuur, ‘De Nederlandse po­ breide versie van verschijnen. belangrijkste pleitbezorger van litieke partijen en hun leden Naast de hieronder vermelde de kartelthese in Nederland; (1945-2010)’, in: R. Andeweg en wetenschappelijke literatuur zie idem, ‘Op weg naar een J. Thomassen (red.), Democratie is deze tekst gebaseerd op ana­ populistische democratie’, in: doorgelicht. Het functioneren van lyses van de partijen zelf (door­ Frans Becker e.a. (red.), Politieke de Nederlandse democratie, Lei­ gaans afkomstig van partijcom­ partijen op drift. Het vierentwintig- den, 2011, pp. 203-220. missies die sinds 1994 na zware ste jaarboek van het democratisch 8 Ruud Koole en Joop van Hol­ verkiezingsnederlagen vrijwel socialisme (Amsterdam: Uitgeve­ steyn, ‘Religie of regio? Over de 58 standaard werden ingesteld rij De Arbeiderspers, 2003), pp. bloedgroepen van het cda’, in: om het verlies te onderzoeken), 72-96. Gerrit Voerman (red.), De con- en op de interviews die dit 5 A.P.M. Lucardie, G. Voerman en junctuur van de macht. Het Chris- voorjaar zijn gehouden met J.K. van Zonneveld, Partijfinan- ten Democratisch Appèl, 1980-2010 de directeuren van bijna alle ciering in Europa. Een vergelijkend (Amsterdam 2011), pp. 131-153, partijbureaus en wetenschap­ onderzoek naar regelingen voor 134 en noot 14 (p. 227). pelijke bureaus. Deze vraagge­ overheidssubsidie en giften voor 9 Philip van Praag, ‘De verkie­ sprekken gingen over de staat politieke partijen, Groningen: zingscampagne: professioneler waarin hun partij volgens hen dnpp, 2010. en feller’, in: Kees Aarts, Henk verkeert, en over de toekomst 6 Peter Mair, ‘Electoral Volatility van der Kolk en Martin Rosema, die zij voor hun partij wegge­ and the Dutch Party System: A red., Een verdeeld electoraat. De legd zien. Comparative Perspective’, in: Tweede Kamerverkiezingen van

s & d 11/12 | 2012 Gerrit Voerman Over het voortbestaan van de politieke partij

2006 (Utrecht: Het Spectrum, 2004 Documentatiecentrum Ne- a tailored analytical framework’. 2007), pp. 97-119. derlandse Politieke Partijen (Gro­ Paper presented at the espr Joint 10 L. Dragstra, Enige opmerkingen ningen: dnpp, 2005), 217-244; Sessions of Workshops, Univer­ over partijfinanciering: de regel- R. A. Koole, ‘Lijsttrekkerverkie­ sity of Antwerp, Belgium, 10-15 geving voor publieke en private zingen in Nederlandse politieke April 2012 (http://dev.ulb.ac.be/ financiering van politieke partijen partijen’, in: Beleid & Maatschap- sciencespo/dossiers_mem­ in Nederland en Duitsland (Nij­ pij, 2006, nr. 4, pp. 252-265. bres/sandri-giulia/fichiers/ megen: Wolf Legal Publishers, 14 De stemverhouding tussen af­ sandri-giulia-publication51.pdf). 2008). gevaardigden en individuele le­ 18 R.B. Andeweg, ‘Fractiocracy? 11 Nicole Bolleyer, ‘Inside the Car­ den wordt geregeld in een vast Limits to the ascendancy of the tel party: Party Organisation in percentage, te weten 75% voor parliamentary party group in Government and Opposition’, de afgevaardigden (van afdelin­ Dutch politics’, in: K. Heidar in: Political Studies 2009 (57), gen) en 25% voor de individuele en R. Koole, red., Parliamentary pp. 559-579. leden. party groups in European democra- 12 Gerrit Voerman en Marcel 15 Wouter Bos in Vrij Nederland, cies. Political parties behind closed Boogers, Rekrutering revisited: 28 juni 2003, p. 10. doors (Routledge: Londen/New de kandidaatstelling voor de ge- 16 B. Tromp, ‘De crisis der partijen York, 2000, pp. 89-105. meenteraadsverkiezingen van 2010 en enkele voorstellen deze te 19 Huub Wijfjes, ‘Haagse kringen, vergeleken met 2006 (Groningen/ overwinnen’, in: F. Becker e.a. Haagse vormen. Stijlverande­ Tilburg: dnpp/tspb, 2011). (red.), Politieke partijen op drift, ring in politieke journalistiek’, 13 G. Voerman, ‘Plebiscitaire par­ pp. 119-143; p. 132. in: Jo Bardoel e.a., (red.), Journa- tijen? Over de vernieuwing van 17 Giulia Sandri en Antonella Sed­ listieke cultuur in Nederland (aup: de Nederlandse partijorgani­ done, ‘Primaries and political Amsterdam, 2002), pp. 19-34, saties’, in: idem (red.), Jaarboek parties in Europe. A proposal for p. 24.

59

s & d 11/12 | 2012 standplaats: leuven

nmiddellijk na haar eclatante overwinning ‘zielig’, verweet hij hen dat ze helemaal niet Obij de lokale verkiezingen van 14 oktober begrepen hadden wat het Vlaamse volk wil en jongstleden — waarbij vooral het succes in dreigde hij er later mee dat zij ‘daarvoor nog wel Antwerpen van groot belang was — heeft de de rekening gepresenteerd zouden krijgen’. Het Nieuw-Vlaamse Alliantie (n-va) van kopman klinkt alsof alleen de n-va het echte Vlaamse volk Bart De Wever haar stijl en haar discours danig vertegenwoordigt en zij daarom gelegitimeerd aangescherpt. Zo was er op de verkiezingsavond is haar programma desnoods ook zonder de rest de symbolische inname van het stadhuis van door te voeren. Antwerpen met een mars door de stad, een Of De Wever met die houding zijn hand niet balkonscène en een overwinningsspeech waarin overspeelt, zal nog moeten blijken. Zolang hij het wel heel ongelukkig klonk dat ‘de stad mis- geen absolute meerderheid heeft, blijft hij immers schien wel van iedereen is, maar vanavond toch afhankelijk van zijn politieke tegenstanders. Zijn vooral van ons’. Zo was er bij lokale verkiezingen polariserende houding lijkt er in Antwerpen alvast ook de misplaatste oproep van Bart De Wever toe te leiden dat zijn tegenstanders weinig zin aan premier Elio Di Rupo om nu maar meteen te hebben om met hem in zee te gaan, waardoor de beginnen met onderhandelen over een nieuw en lokale coalitievorming een moeilijke oefening confederaal België — een oproep die klonk als dreigt te worden. een onverholen dreigement. Meest verontrustend is echter dat de populist Hoewel enkele tegenstanders zich naar aan- De Wever op het Vlaamse en Belgische niveau niet leiding van alle symboliek lieten verleiden tot een echt meer op zoek lijkt te zijn naar medestanders vergelijking met het fascisme uit de jaren dertig, voor het doorvoeren van zijn confederale plannen is die vergelijking zwaar overtrokken. Deze doet en eerder aanstuurt op een ultieme confrontatie onrecht aan het feit dat de n-va zich consequent bij de federale en Vlaamse verkiezingen van 2014. van elk racisme en extremisme distantieert en Zo kondigt hij nu al de ‘democratische revolte’ aan, miskent de grote verdienste van de n-va aan heeft hij laten weten dat hij ‘niet nog eens in een de spectaculaire nederlaag die het extremisti- kasteel gaat onderhandelen’ en omschrijft hij zijn 60 sche Vlaams Belang op 14 oktober heeft moeten partij als ‘een wekker die in 2014 afgaat’. incasseren. Hoewel een aantal Vlaamse analisten en politici Wat mij echter wel degelijk verontrust — en die retoriek blijft minimaliseren, laat ze aan duide- wat de nieuwe Bart De Wever in mijn ogen tot lijkheid niets te wensen over. De verkiezingen van een onversneden populist maakt — is het feit 2014 gaan over het voorbestaan van België en de dat hij zijn politieke tegenstanders hoe langer n-va maakt nu al duidelijk dat ze desnoods bereid hoe minder ernstig neemt als legitieme vertegen- is om het hele federale systeem te blokkeren om woordigers van het volk. In het voorzittersdebat zo haar wil eenzijdig te kunnen doorduwen. na de verkiezingen, bijvoorbeeld, was hij in zijn woorden en zijn lichaamstaal bijzonder agres- stefan rummens sief en misprijzend, vond hij zijn tegenstanders Hoofddocent aan de Katholieke Universiteit Leuven

s & d 11/12 | 2012 Eerst de crisis bezweren, dan hervormen

Onder de sluier van de economische crisis beweegt de Europese Unie richting nog meer integratie. Dat is vragen om problemen, want de roep om hervormingen wordt er onnodig door opgestuwd. Herstel eerst het vertrouwen in Spanje en Italië, kijk vervolgens of Griekenland en Portugal binnen de euro kunnen blijven, en kom dan nog eens terug met voorstellen voor meer Europa.

ben crum

Juist nu het Europese integratieproces zich in mingen te ontvlechten van de crisismaatregelen een van de grootste crises ooit bevindt, is het die op korte termijn noodzakelijk zijn om te van belang de problemen te ontvlechten opdat voorkomen dat landen zoals Griekenland en we ze niet groter maken dan ze zijn. Om te Spanje failliet gaan en halsoverkop de euro moe­ beginnen moet onderstreept worden dat het ten verlaten. In dat licht stemmen de voorstel­ Europese integratieproces meer omvat dan al­ len voor een ‘echte’ economische en monetaire leen de euro. Sterker nog, monetaire integratie unie die midden oktober werden gepresenteerd is een heel specifiek onderdeel dat grotendeels in het tussentijds verslag van de vier Europese losstaat van de gezamenlijke wetgeving ten presidenten (van de Europese Raad, de Europese aanzien van de gemeenschappelijke Europese Commissie, de Europese Centrale Bank en de markt. Als de euro faalt, hoeft dat niet het einde Eurogroep) mismoedig.1 Nog mismoediger van de Europese samenwerking te betekenen. stemde de reactie van de Nederlandse demis­ Het is echter evenmin gepast om de problemen sionaire regering, waarvan de bijdrage aan rondom monetaire integratie te gebruiken als de oplossing van de eurocrisis bleef steken 61 vehikel voor een enorme spong voorwaarts van in de mantra dat de landen die in zwaar weer het integratieproces als geheel. verkeren, keihard moeten bezuinigen en hun De voorstellen in ogenschouw nemend die economie moeten liberaliseren.2 momenteel circuleren ter stabilisering van de economische en monetaire unie, is het van voorstellen europese ‘presidenten’ belang om de noodzakelijke structuurhervor­ De voorstellen van de Europese Raad, de Euro­ Over de auteur Ben Crum is Universitair Hoofddocent pese Commissie, de Europese Centrale Bank en Politicologie aan de Vrije Universiteit de Eurogroep uit oktober zijn georganiseerd Noten zie pagina 64 rondom vier bouwstenen. De meest concrete s & d 11/12 | 2012 Ben Crum Eerst de crisis bezweren, dan hervormen

van deze vier betreft de bankenunie. Gegeven de landen in financiële nood veralgemeniseerd tot oorsprong van de huidige crisis ¬ de wanpres­ alle eurolanden. De vraag is echter of landen die taties in de financiële sector en de vergaande niet in onmiddellijke geldnood zitten zich aan maatschappelijke gevolgen daarvan ¬ is er alle dergelijke afspraken met Brussel zullen willen reden om het toezicht op deze sector Europees binden. te organiseren. Of dit toezicht zich tot een vol­ Het vierde element betreft ten slotte de ledige bankenunie zal ontwikkelen, valt nog te democratische legitimiteit ¬ het ontbreken bezien. De vraag is of echt alle banken, inclusief van voldoende parlementaire controle tussen bijvoorbeeld de Duitse Landesbanken, onder het het nationale en het Europese niveau. Voorals­ gemeenschappelijke regime moeten vallen. Nog nog blijft het tussentijds verslag hangen in het fundamenteler is de vraag hoe de kosten van herhalen van eerdere afspraken en lijkt dit punt, eventuele faillissementen onder dit gezamen­ ook gezien de beperkte lengte van de betref­ lijke regime worden verdeeld. Dat is bij uitstek fende tekst, eerder een symbolische schaamlap een vraag die pas zorgvuldig beantwoord kan dan een substantiële bouwsteen. worden als eerst de huidige crisisverschijnselen, Hoewel het tussentijds verslag aan de be­ zoals de nog steeds wankele Spaanse banken, staande urgentie van de problemen binnen de zijn weggewerkt. eu appelleert, slaan de voorstellen de plank mis. De tweede bouwsteen betreft een Europese Natuurlijk bieden de structurele hervormingen begrotingsunie. Op dit punt wordt in het tus­ die het onderwerp zijn van het rapport geen sentijds verslag gekozen voor de vlucht naar voren, met voorstellen voor gezamenlijke Europese schuldpapieren, de invoering van Institutionele hervormingen een aparte eurobegroting (naast de bestaande eu-begroting) die bekostigd wordt uit een moeten pas als laatste worden apart Europees belastinginstrument en die doorgevoerd onder de verantwoordelijkheid valt van een Europees ministerie van financiën. Het lijkt bijzonder onwaarschijnlijk dat deze plannen onmiddellijke uitweg uit de huidige problemen. voor meer geld naar Europa en het creëren van In de afwezigheid van een sluitende crisisaan­ een compleet financieel apparaat op supranati­ pak op de korte termijn heeft het verslag echter onaal niveau onder de huidige omstandigheden de neiging de noodzakelijke hervormingen op de benodigde politieke consensus kunnen onevenredig op te blazen. Het is mijns inziens rekenen. Belangrijker nog is dat deze plannen raadzaam eerst de directe problemen aan te meer gemotiveerd lijken te worden door een pakken, om pas daarna te bekijken welke insti­ drang om Europa verder op te tuigen dan dat ze tutionele hervormingen noodzakelijk zijn. Die 62 een directe bijdrage leveren aan het stabiliseren kunnen dan ook aanmerkelijk scherper worden van de economieën van de eurozone. toegesneden. De derde bouwsteen is de economische unie. Meest opvallend op dit punt is dat het eerst directe crisis aanpakken tussentijds verslag nadrukkelijk afstand neemt van algemeen geldende maatregelen (zoals de Het meest urgent op het moment van schrijven beperking van nationale begrotingstekorten tot is de situatie in Spanje waar een omvangrijke maximaal 3 of 0,5%) maar het zoekt in vergaan­ steunoperatie onontkoombaar lijkt. Voor zover de individuele contractafspraken met landen. In ik het kan beoordelen lijkt Spanje bovenal wezen wordt hiermee de technocratische trojka- gebaat bij de snelle instelling van een Europees aanpak die momenteel wordt toegepast op de afwikkelingsfonds waarmee de overheidsbegro­

s & d 11/12 | 2012 Ben Crum Eerst de crisis bezweren, dan hervormen ting wordt verlicht van de kosten die het land In de eerste plaats is het omwille van de moet maken voor het redden van zijn financiële democratische legitimiteit en de nationale sector. Dit is een oplossing die mogelijk ook nog politieke autonomie gewenst dat de primaire voor Ierland van waarde kan zijn om dat land verantwoordelijkheid voor het stabiliseren van weer de weg naar economische groei te laten de financiële en economische verhoudingen in vinden. Europa bij de nationale regeringen ligt. Waar De problematiek in Italië is van een fun­ regeringen daar niet toe in staat zijn, of waar het damenteel ander karakter. Hier gaat het in hen in het verleden aan inzet heeft ontbroken, wezen om een bestuursprobleem, en de meest moeten de andere eu-lidstaten hun de nodige passende oplossing hiervoor lijkt inderdaad te ondersteuning bieden om die politieke verant­ liggen in individuele hervormings- en prestatie­ woordelijkheid weer op te pakken. afspraken. Mario Monti is de ideale persoon om hierop toezicht te houden, niet zozeer als verte­ genwoordiger van de Italianen maar veeleer als Voor Griekenland en Portugal zit vertrouwenspersoon of speciaal vertegenwoor­ diger van Brussel (zoals de eu die ook wel in er waarschijnlijk weinig anders op andere politiek zwakke regio’s heeft aangesteld). dan de eurozone te verlaten Als het vertrouwen in de genoemde econo­ mieën kan worden hersteld, dan vrees ik dat er voor Griekenland en Portugal uiteindelijk wei­ In de tweede plaats is op Europees niveau nig anders op zit dan de eurozone te verlaten (en een sterkere economische coµrdinatie gewenst, dat kan dan ook zonder vrees voor een domino- zeker in tijden van crisis. In mijn ogen ligt het effect). Ik zie simpelweg niet hoe deze landen, meest fundamentele probleem in dit opzicht bij gegeven de structuur van hun economie, het de miskenning van het politieke karakter van de economisch groeivermogen kunnen vinden dat Europese beleidskaders en van de maatregelen noodzakelijk is om zich van de politieke leiband die worden opgelegd aan landen.3 Omdat de van Brussel te ontdoen. huidige bepalingen uiteindelijk het resultaat zijn van veelal moeizame intergouvernementele afspraken is er geen ruimte om te erkennen bestuursprobleem pas later onder dat ze veelal sterk ideologisch geladen zijn, laat handen nemen staan om een open discussie te voeren over de Deze crisisdiagnose onderstreept dat de euro- verschillende politieke ideeën over de richting problematiek voor verschillende landen van en de snelheid van de gewenste maatregelen. De verschillende aard is en zich dus ook niet leent te nemen maatregelen worden gelegitimeerd voor een universele oplossing. Maar als deze op basis van technocratische, economische crisissituaties eenmaal zijn aangepakt, dan is argumenten, maar nergens wordt er voor de 63 ook het structurele bestuursprobleem van de maatregelen publiekelijk politieke verantwoor­ eurozone van aanmerkelijk beperktere aard dan ding afgelegd. het tussentijds verslag van de vier Europese pre­ Essentieel is dus dat het politieke karakter sidenten doet voorkomen ¬ dat is tegelijkertijd van het economische en monetaire beleid wordt ook het enige opzicht waarin de reactie van het erkend, dat de bestuurlijke verantwoordelijk­ vorige kabinet niet misplaatst was, met zijn heid voor dit beleid zichtbaar wordt gemaakt nadruk op het belang van economische schok­ en dat het daarmee mogelijk wordt dat dit bestendigheid op het niveau van de lidstaten beleid onderwerp wordt van publieke politieke en zijn afkeer van het overhevelen van nieuwe meningsvorming en verantwoording. De meest bevoegdheden naar Europa. voor de hand liggende manier om dit te realise­ s & d 11/12 | 2012 Ben Crum Eerst de crisis bezweren, dan hervormen

ren is het politiek opwaarderen van de rol van in Griekenland) ‘speciale vertegenwoordigers’ de eurocommissaris voor monetaire zaken, die aanstelt die ter plaatse politiek verantwoordelijk momenteel al verantwoordelijk is voor de eco­ zijn en als direct aanspreekpunt fungeren voor nomische aanbevelingen aan alle lidstaten en het betrokken nationale parlement. die ook een van de drie partijen is die toezicht De hier voorgestelde strategie ziet af van de houden op de landen die verwikkeld zijn in introductie van vergaande nieuwe bevoegd­ steunoperaties. heden voor Brussel, in het bijzonder van het Daarbij kan gedacht worden in termen van optuigen van een Europese begrotingsunie. een ‘minister’, maar in de Europese context lijkt In plaats daarvan wordt een aantal gerichte een invulling in termen van een hoge vertegen­ en complementaire maatregelen voorgesteld woordiger (zoals we die reeds kennen voor het waarmee de angel uit de interne asymmetrie gemeenschappelijke buitenland- en veiligheids­ van de muntunie wordt gehaald. Tegelijkertijd beleid) passender. Deze hoge vertegenwoor­ komt deze strategie serieus tegemoet aan de diger voor economische zaken zou dan direct zorgen om de democratische legitimiteit van aanspreekbaar zijn voor het Europees Parle­ het Europese economische beleid: ten eerste ment, maar desgewenst ook verantwoording door de politieke verantwoordelijkheid zo veel kunnen afleggen in de nationale parlementen mogelijk op nationaal niveau te houden en ten van de lidstaten. Ook is voorstelbaar dat de hoge tweede door op Europees niveau de politieke vertegenwoordiger voor landen waar structure­ verantwoordelijkheid zichtbaar en daarmee le hervormingsoperaties plaatsvinden (zoals nu verantwoordbaar te maken.

Noten 2 Ministerie van Buitenlandse rocrisis: ‘Het democratisch di­ Zaken, ‘Appreciatie van het tus­ lemma van de muntunie’, s&d 1 Europese Raad, de voorzitter, senrapport Toekomst van de emu, 2012/5, pp. 54-61, en ‘De demo­ ‘Naar een echte economische Brief aan de Tweede Kamer, die- cratische prijs van de munt­ en monetaire unie. Tussentijds 1292/12, 15 oktober 2012. unie’, s&d 2012/7-8, pp. 92-94. verslag’, Brussel, 12 oktober 3 Zie hierover ook mijn eerdere 2012. bijdragen aan s&d over de eu­

64

s & d 11/12 | 2012 Wat voor Europa willen wij?

Slaan we inderdaad de weg in naar meer Europese integratie? En in welk Europa willen wij dan integreren: een Europa van de laagste kosten of een Europa waarin de economische en sociale samenhang en de solidariteit tussen de lidstaten vooropstaat? De vraag lijkt retorisch maar is meer dan dat. Als bijvoorbeeld Europees protectionisme nodig is voor de kwaliteit van leven van eu-burgers, is dat dan bespreekbaar?

marijke linthorst

Het doel van ‘Europa’ was ooit grensoverschrij­ met een zwakke economie wordt de munt lager dende lotsverbondenheid. Maar de onderlinge gewaardeerd. Op die manier wordt het verschil solidariteit is nu ver te zoeken. De rijke landen in economische kracht gecompenseerd: een hebben er genoeg van om armere landen te land dat minder efficiënt opereert heeft meer blijven financieren. En zelfs binnen afzonder­ productiekosten; het kost bijvoorbeeld meer lijke landen stellen regio’s hun afdrachten aan arbeidsuren dan in een efficiënt functionerende de centrale overheid ter discussie. Terwijl de economie om hetzelfde product te maken. Dit onvrede toeneemt halen politieke leiders alles nadeel wordt weggestreept tegen het feit dat uit de kast om de euro te redden. Ze erkennen de prijs van het product ook lager ligt omdat de wel dat het in de toekomst anders moet. Bij munt van het land goedkoper is. de totstandkoming van de euro zijn immers Binnen de eu is dit compensatiemechanisme ‘weeffouten’ gemaakt, die nu hersteld moeten vervallen. In de praktijk betekent dit dat econo­ worden. De vraag is allereerst of de voorgestelde misch zwakke landen nauwelijks in staat zijn te oplossingen werken en vervolgens of we dan concurreren met economisch sterke landen. Dat 65 eindigen bij het Europa dat we willen. is de laatste jaren ook gebleken. Sinds hun toe­ De eerste weeffout was één munt voor treding tot de eu is in de zuidelijke landen van landen in een totaal verschillende economische de eu de import vanuit de eu enorm toegeno­ situatie. In principe is de waarde van een munt men. In Griekenland steeg het importoverschot een graadmeter voor het economisch functi­ (het verschil tussen de waarde van de import en oneren van een land. Landen met een sterke de export) van 5,4% van het bruto binnenlands economie hebben een sterke munt, van landen product in 1999 (toen de euro werd ingevoerd) tot 9,7% van het bbp in 2007. Dit importover­ Over de auteur Marijke Linthorst is redacteur van s&d schot was vooral afkomstig uit Nederland en Noot zie pagina 70 Duitsland. De euro heeft Nederland veel wel­ s & d 11/12 | 2012 Marijke Linthorst Wat voor Europa willen wij?

vaart gebracht, maar wel deels op kosten van de vindt oneerlijke concurrentie plaats. Poolse zwakkere zuidelijke eu-landen. werknemers werken de facto (bijvoorbeeld om­ De tweede weeffout is dat de euro is inge­ dat zij veel meer uren maken) tegen een lager voerd in landen met een totaal verschillend salaris dan Nederlandse werknemers. sociaal beleid. Er zijn verschillende manieren om een economie vorm te geven. Eén daarvan is huidige oplossingen de volkomen vrije markt. In een dergelijk stelsel vindt de productie daar plaats waar de kosten De voorgestelde maatregelen zijn er allemaal het laagst zijn. Een andere vorm is een geregu­ op gericht om het vertrouwen van de financiële leerde markteconomie. De vrije markt is hier markten in de zwakkere eurolanden te herstel­ aan banden gelegd. Welke voorwaarden worden len. Een belangrijke maatregel is de vorming gesteld verschilt per land. van het Europees Stabiliteitsmechanisme, een In Nederland zijn werkgevers bijvoorbeeld fonds waarmee kapitaal verschaft kan worden verplicht om zich te houden aan een mini­ aan de banken van zwakkere landen. Het esm mumloon en bij te dragen aan de kosten voor moet de afhankelijkheid van de kapitaalmarkt volksverzekeringen en werknemersverzeke­ verminderen. Maar het is vooral bedoeld om ringen. Dat betekent dat de kosten voor een een signaal aan diezelfde markt af te geven: de werknemer in Nederland hoger zijn dan in een euro blijft overeind. land waar werkgevers deze kosten niet hoeven te dragen. Een Europese Gemeenschap zoals die de stichters voor ogen stond (met convergentie Een Pools bouwbedrijf hoeft zich van economische prestaties) zou zich dus heb­ ben moeten richten op het creëren van verge­ in Duitsland niet te houden aan lijkbare voorwaarden binnen de Unie. Daar is de minimumlooneisen uit de cao geen sprake van. De situatie binnen de eu is dat in ieder land afzonderlijk een verschillende gereguleerde markt bestaat, maar dat binnen Een volgende maatregel die wordt voorge­ de eu als geheel de vrijemarkteconomie heerst. steld is het invoeren van ‘eurobonds’. Niet de Landen mogen geen belemmeringen opwerpen afzonderlijke landen staan dan meer garant voor buitenlandse bedrijven (er moet bijvoor­ voor de door hen afgesloten leningen, maar de beeld Europees worden aanbesteed). eurozone als geheel. Voor de zwakke economie­ Daarbij mogen zij ook geen voorwaarden ën in de eu zijn eurobonds een uitkomst. In de stellen aan de manier waarop deze bedrijven huidige situatie bepalen de financiële markten produceren. Zo oordeelde het Europese Hof de kredietwaardigheid van een land. Als zij van Justitie dat een Pools bouwbedrijf zich in een land als Spanje niet vertrouwen, stijgt de 66 de Duitse deelstaat Neder-Saksen niet hoeft te rente op de leningen die Spanje moet afsluiten. houden aan de minimumlooneisen die in deze Daarmee worden de (zware) bezuinigingen die deelstaat volgens de bouw-cao gelden. In Grie­ Spanje heeft doorgevoerd in één klap tenietge­ kenland huren ondernemers Bulgaarse werkne­ daan. Eurobonds kunnen Spanje verzekeren van mers in omdat zij voor de prijs van één Griekse een stabiele rente. werknemer acht Bulgaren kunnen krijgen. Hoe Het esm levert vooral het risico op dat de moet de Griekse bevolking op deze manier ooit verstrekte leningen (Nederland neemt deel de crisis te boven komen? En hoe verhouden voor € 40 mrd) niet worden terugbetaald. Maar deze ontwikkelingen zich tot de doelstelling ook de eurobonds zijn niet onomstreden. De om de levensstandaard en de kwaliteit van het stabiele rente binnen de eurozone heeft tot bestaan te verbeteren? Maar ook in Nederland gevolg dat de rente voor alle landen hetzelfde

s & d 11/12 | 2012 Marijke Linthorst Wat voor Europa willen wij? wordt. Voor landen als Nederland en Duitsland Neem de pensioenen. Nederland is een van betekent dit dat de rentelasten hoger worden, de weinige eu-landen waar voor pensioenen voor landen als Griekenland en Spanje dat de wordt gespaard. In de meeste andere landen rentelasten dalen. De rijkere landen subsidiëren geldt een omslagstelsel zoals wij dat voor de hiermee feitelijk de financieringskosten van de aow kennen: de huidige generatie werkenden armere landen. Om te voorkomen dat de gesub­ betaalt voor de uitkering van de mensen die nu sidieerde landen ‘achterover gaan leunen’ moet gepensioneerd zijn. De verwachting daarbij is er een Europese autoriteit komen die ervoor dat de toekomstige generatie werkenden dat zorgt dat de begroting op orde komt en blijft en ook zal doen voor de mensen die dan gepensio­ dat de bezuinigingen worden doorgevoerd zoals neerd zijn. Mede door de vergrijzing betekent afgesproken. dit dat de kosten voor de inkomens van ouderen Dat Nederland een hogere rente moet gaan in veel eu-landen een forse aanslag op de betalen lijkt me overkomelijk. Maar de grote begroting zullen zijn. Als Frankrijk, Duitsland, vraag is natuurlijk of de maatregelen afdoende Spanje, België, Portugal en Italië ervoor pleiten zijn. Ik vrees van niet. De maatregelen zijn puur de pensioenen niet aan te passen, maar deels gericht op het geruststellen van de financiële te financieren door de ‘geldpers aan te zetten’, markten en wijzigen niets aan de onderliggende is Nederland dan in staat daar weerstand aan mankementen: het verschil in economische bieden? slagkracht en het verschil in sociaal beleid. Dat Er zijn maar weinig landen binnen de eu gebeurt wel met de jongste voorstelen van Van die een kapitaaldekking voor hun pensioenen Rompuy. Hij pleit ervoor om het begrotings- en hebben opgebouwd, dus veel medestanders zal belastingbeleid binnen de eurozone te harmo­ Nederland niet hebben. Als inderdaad besloten niseren en ook het sociaaleconomisch beleid wordt tot een dergelijke financiering van de van de verschillende landen beter op elkaar af te pensioenen kan dat leiden tot inflatie. Door de stemmen.1 verbondenheid van de eurolanden heeft dat Als deze voorstellen doorgang vinden, rechtstreeks gevolgen voor de waarde van de zijn de gevolgen voor Nederland ingrijpend. Nederlandse pensioenen. In dat geval subsi­ Op dit moment lopen de belastingen die in dieert de Nederlandse burger de financiering de verschillende eu-landen worden geheven van de pensioenen van de burgers van andere sterk uiteen. Het ligt voor de hand dat een eu-landen. gemeenschappelijke belastingpolitiek ergens ‘in het midden’ uitkomt. Dit betekent op korte de opstelling van het kabinet termijn een teruggang in welvaart voor de Nederlandse burgers. Het is een illusie te den­ De vvd-PvdA-coalitie staat wat positiever ken dat de sociale voorzieningen in landen als tegenover Europa dan het vorige kabinet. De Duitsland en Nederland op afzienbare termijn euro moet versterkt, maar niet ‘tegen elke 67 ook zullen gelden in de zwakkere economieën prijs’; financiële steun is mogelijk, maar niet binnen de eu. structureel. Dit houdt volgens het kabinet in Maar daar blijft het niet bij. In de presentatie dat er geen nieuwe leningen aan Griekenland van zijn voorstellen benadrukte Van Rompuy worden verstrekt en er van (gedeeltelijke) dat tegenover een grotere gezamenlijke verant­ kwijtschelding van schulden geen sprake kan woordelijkheid ook een strenger gezamenlijk zijn. Het is de vraag hoe houdbaar dit stand­ toezicht op de begrotingen staat. Daarmee sug­ punt zal zijn. In Buitenhof van 25 november zei gereert hij dat de eu het ontstaan van schulden de directeur van het Centraal Planbureau, Coen in de toekomst niet meer zal toestaan. Of hij Teulings, dat kwijtschelding van in ieder geval daar gelijk in heeft is allerminst zeker. een deel van de Griekse schulden onvermij­ s & d 11/12 | 2012 Marijke Linthorst Wat voor Europa willen wij?

delijk is. Zonder kwijtschelding zal niemand de eu, maar ook daarbuiten. Een Nederlands in de Griekse economie willen investeren bedrijf dat vierduizend banen ‘outsourcet’ naar uit angst dat winsten worden afgeroomd om een land met lage lonen incasseert een stevige de schulden af te lossen. Zo komt de Griekse winst. De kosten van de outsourcing worden economie er nooit bovenop. Maar ook de gedragen door de overheid (en dus door de bur­ noordelijke landen zullen de gevolgen voelen gers) van het land waar het bedrijf gevestigd is. als het kabinet aan zijn standpunt vasthoudt. Het komt er dus op neer dat de voordelen van de Een deel van de welvaart die Nederland aan de vrije concurrentie neerslaan bij private instel­ eu te danken heeft, komt voort uit de export lingen en bedrijven, terwijl de kosten ervan naar de zwakkere landen. Zonder extra mid­ (in de vorm van hogere werkloosheid en lagere delen zullen de zuidelijke landen niet meer in lonen en voorzieningen) worden opgebracht staat zijn goederen uit de noordelijke landen te door overheden en burgers. importeren. Op den duur wordt daarmee het uiteenvallen van de euro, mogelijk in een sterke noordelijke De Europese Unie moet meer zijn munt en een zwakkere zuidelijke euro, onver­ mijdelijk. Het is de enige manier waarop de dan een vrijhandelszone zwakkere economieën in staat zijn hun concur­ rentiekracht te vergroten. Ook deze optie brengt Het is geen wonder dat in een dergelijke overigens verlies van welvaart in de sterke situatie de eu op weinig draagvlak kan rekenen. economische landen met zich mee. De grotere Burgers uit de rijke landen verliezen hun baan concurrentiekracht van de zuidelijke landen aan goedkopere werknemers uit de eu en wor­ gaat ten koste van de exportmogelijkheden van den daarnaast geconfronteerd met lastenver­ de noordelijke landen. De enige mogelijkheid zwaringen: het is uitermate onzeker of de lenin­ om de eurozone zoals deze nu bestaat intact te gen ooit zullen worden afgelost. Voor de burgers houden is door het convergeren van de econo­ van de zuidelijke landen geldt dat zij nauwelijks mieën van de afzonderlijke lidstaten. De meeste het hoofd meer boven water kunnen houden. politici zijn huiverig om dit openlijk te beplei­ De jeugdwerkloosheid is in Spanje opgelopen ten. Op korte termijn kost het geld en, vooral, tot 50%, in Griekenland tot 58%. In Griekenland er is bij de bevolking van de eu-landen geen worden basisscholen gesloten omdat de scholen draagvlak voor. de kosten voor de verwarming in de winter niet kunnen opbrengen. Geen beste uitgangspositie om de economie van Griekenland weer concur­ terug naar de oude idealen rerend te maken. Bij de totstandkoming van de Europese Ge­ Als we willen dat de eu (weer) draagvlak 68 meenschap werd het opheffen van de handels­ krijgt onder de burgers dan moet zij méér zijn barrières gezien als een middel om tot een dan een vrijhandelszone, waarvan de voordelen hoger doel te komen, zoals het bevorderen van ook nog eens neerslaan bij private instellingen de sociale en economische samenhang binnen en bedrijven, terwijl de lasten door overheden, de Gemeenschap. In de huidige eu lijkt het en dus door de burgers, gedragen worden. Eu­ opheffen van de handelsbarrières van middel ropa moet terug naar zijn idealen: een harmoni­ tot doel geworden te zijn. De eu heeft de mond sche, evenwichtige en duurzame ontwikkeling vol van het gelijke speelveld dat in de Unie zou van de economische activiteit binnen de eu, een moeten gelden, maar in dat speelveld worden hoog niveau van werkgelegenheid en sociale alleen de belangen van kapitaal en onderne­ bescherming, convergentie van economische mingen gewogen. Dat geldt niet alleen binnen prestaties, verbetering van de levensstandaard

s & d 11/12 | 2012 Marijke Linthorst Wat voor Europa willen wij? en van de kwaliteit van het bestaan en het bevor­ In ruil hiervoor worden de zwakkere econo­ deren van de economische en sociale samen­ mieën financieel gesteund om langs geleidelijke hang en de solidariteit tussen de lidstaten. We weg de sociale bescherming en de kwaliteit van moeten dus toewerken naar een ander Europa. het bestaan op het niveau van de rijke landen Een Europa waar de idealen van de oprichters, te brengen. Dit voorstel is in feite een pleidooi en niet de belangen van de financiële markten voor een beperkte vorm van protectionisme centraal staan. binnen de eu. Cruciaal daarvoor is dat er daadwerkelijk een Als een beperkte vorm van protectionisme gelijk speelveld tot stand komt. Dat impliceert nodig is om onze sociale bescherming en de niet alleen dat ondernemers gelijke toegang kwaliteit van het bestaan te behouden, moet dat tot markten hebben, maar ook dat de kosten bespreekbaar zijn. Dat geldt niet alleen binnen, waaronder zij produceren vergelijkbaar zijn. maar ook buiten de eu. Wim van der Leegte, ei­ Dat gaat om kosten die gepaard gaan met zaken genaar van de vdl-groep (omzet € 1,6 mrd, 7600 als sociale bescherming en de kwaliteit van het werknemers), die onlangs NedCar redde, hield bestaan. Als deze kosten niet worden meege­ daar een pleidooi voor in nrc Handelsblad van nomen, zullen de verworvenheden van de rijke 18 en 19 augustus. ‘Europa exporteert aan China, landen langzaam maar zeker worden afge­ India en Turkije voor zo’n 200 miljard euro. Die broken. Je ziet dat ook gebeuren. Steeds meer landen leveren aan Europa voor 800 miljard. Nederlandse transportbedrijven maken liever Dat is een overschot voor onze grote concurren­ gebruik van Oost-Europese chauffeurs dan van ten van 600 miljard. Dat zijn 25 miljoen banen! Nederlandse. De bedoeling van verdergaande Die zijn van hier verschoven naar daar. Wie een Europese integratie zou niet moeten zijn dat de auto exporteert naar China betaalt 100% invoer­ rijke landen verworvenheden inleveren (‘even rechten. Waarom doen wij dat dan niet? De eu slecht is ook gelijk’), maar dat deze verworven­ zegt: Europa moet een vrijhandelszone zijn en heden op termijn ook terechtkomen in de zwak­ we zullen andere regio’s verleiden om dat ook te kere economieën. worden. Dan heb je dus echt een dikke klep voor Het benodigde gelijke speelveld kan niet in je ogen. Want dat gebeurt dus niet. Als wij gaan één klap gerealiseerd worden. Een rigoureuze heffen en China gaat niet meer leveren, gaan invoering zou voor de rijkere landen een forse we hier weer zelf spullen maken. Dan keren achteruitgang in inkomen en welvaart met onze multinationals allicht ook weer terug met zich meebrengen en voor armere landen een hun productie. Of: China blijft leveren en we lastenverzwaring die zij niet kunnen opbren­ gaan er veel op verdienen. Al heffen we dertig gen. Het moet geleidelijk. In concreto door twee procent, op 600 miljard. Met 200 miljard kun maatregelen: je een hoop werkloosheid betalen en het zou de > Binnen de eu moet ieder bedrijf zich houden schuldencrisis flink kunnen verlichten.’ aan de arbeidsvoorwaarden die gelden in het De toekomst van de eu lijkt bepaald te wor­ 69 land waar het bedrijf gevestigd is. Een situ­ den door autonome externe factoren, zoals de atie als in Neder-Saksen zou dan niet meer financiële markten, waarbij de burgers, zowel in mogelijk zijn. de noordelijke als in de zuidelijke landen voor > Binnen de eu worden importheffingen mo­ voldongen feiten worden geplaatst. Doorgaan gelijk die de verschillende arbeidsvoorwaar­ op de weg naar verdere Europese integratie den gelijktrekken. Dat wil zeggen dat bij het vraagt een open debat over de vraag in welk vrije verkeer van goederen rekening wordt Europa wij willen integreren: een Europa van de gehouden met de kosten die gemaakt worden laagste kosten of een Europa waarin de econo­ voor de sociale bescherming en de kwaliteit mische en sociale samenhang en de solidariteit van het bestaan van de burgers. tussen de lidstaten vooropstaat. Gevolgd door s & d 11/12 | 2012 Marijke Linthorst Wat voor Europa willen wij?

de vraag hoe die verdere integratie gerealiseerd verteld worden. Draagvlak voor Europa moet moet worden. Op korte termijn leidt verdere op méér gebaseerd zijn dan op angst voor een integratie tot een afname van de welvaart in de finan­ciële ramp bij het afblazen van het Euro­ noordelijke landen van de eu. Dat hoeft niet erg pese project. te zijn. Onze welvaart uit het verleden is deels behaald op kosten van de zwakkere landen. Noot Enige compensatie daarvoor is niet meer dan 1 Naar een echte economische en monetaire unie. Euro­ terecht. Maar dat verhaal moet dan wel eerlijk pese Raad, de voorzitter. Brussel, 12 oktober 2012.

70

s & d 11/12 | 2012 Een nieuw idee van de staat

Overheid en markt dijden de afgelopen decennia uit terwijl de politiek zich terugtrok. De privatisering ging hier harder dan waar ook in Europa. En de sociaal-democraten? Ook zij staan erbij en kijken toe hoe publieke en private diensten de burger dwarszitten.

herman tjeenk willink

‘Bij de discussie over het staatsbeeld van de sociaal op die vraag wil ik de geschiedenis nagaan van democratie moeten tenminste drie aspecten onder- de privatisering en verzelfstandiging van pu­ scheiden worden: blieke diensten, waarnaar de Eerste Kamer (niet 1. De staat als instrument in het streven naar een de Tweede!) onlangs onderzoek deed. (Terecht socialistische samenleving (politieke aspect). merkte Marc Chavannes in nrc Handelsblad van 2. De staat als kader voor democratische machtsuitoe- 2 juni jl. overigens op dat de Eerste Kamer steeds fening (juridisch–normatieve aspect). vaker doet waar de rechtstreeks gekozen Tweede 3. De staat als deel van de bestaande machtsverhou- Kamer voor bedoeld is.) dingen (sociologische aspect). privatisering en verzelfstandiging Een visie op de staat is afhankelijk van de visie op de gewenste samenleving en op de wijze waarop die De context waarin de privatiserings- en verzelf­ gerealiseerd kan worden. In de sociaaldemocratische standigingsoperaties van de afgelopen decennia visie op de samenleving staan naast vrijheid, gelijk- plaatsvonden, was niet die van de discussie over heid en solidariteit. Bij de verwezenlijking daarvan staatkundige vernieuwing, maar waren de amb­ gaat het niet alleen om het opheffen van belemmerin- telijk geïnitieerde projecten voor reorganisatie gen maar om het bewust creëren van mogelijkheden. van de rijksdienst. Daarin ging het om struc­ Daarvoor is politieke machtsvorming noodzakelijk.’ turen, financieel beheer en ambtelijke taken, Zo begon de notitie Het staatsbeeld van de sociaal- niet over processen of politieke verantwoorde­ 71 democratie, een discussiebijdrage uit 1978, opge­ lijkheid. Wijzigingen in structuren, financieel steld voor de wbs-werkgroep Partijpolitieke beheer en (ambtelijke) taken hebben echter Processen. Hoe staat het met deze drie aspecten invloed op de besturing van processen, het nu, 34 jaar later? Bij het geven van een antwoord realiseren van maatschappelijke doelen en de inhoud van de politieke verantwoordelijkheid. Over de auteur Herman Tjeenk Willink is oud vice- Daarover werd het politieke debat niet gevoerd president van de Raad van State en was eerder onder ¬ ook niet door de PvdA. meer Regeringscommissaris Reorganisatie Rijks- De motieven voor de operaties wisselden. dienst (1982-1986) Ik onderscheid vier fasen die gedeeltelijk met Noot zie pagina 78 elkaar samenvallen. In de fase van de reorga­ s & d 11/12 | 2012 Herman Tjeenk Willink Een nieuw idee van de staat

nisatie van de rijksdienst (in engere zin) lag aan verschillende motieven. Op basis van die oorspronkelijk de nadruk op versterking van toetsing zou een keuze gemaakt worden tus­ de samenhang in de top van de rijksdienst. De sen publieke of private organisatie. Belangrijk gedachte was dat daarmee ook de voorwaarden onderdeel van de toetsing zou de vraag zijn of de voor een samenhangend beleid zouden worden argumenten die eertijds golden voor het in over­ vervuld. Miskend werd dat de rijksdienst heidshanden brengen van de publieke taak nog geen eenheid is of kan zijn. Daarvoor zijn de valide zijn (voorbeelden: spoorwegen, staatsuit­ (politieke) visies, de aspecten, de eisen en de geverij, energiebedrijven). Een systematische belangen die in het geding zijn te verschillend. toetsing vond echter niet plaats. De overheid is gedifferentieerd en geleed. Dat In de fase van de scheiding tussen beleid en is een kenmerk en geen manco. Miskend werd uitvoering (gedeeltelijk parallel lopend met de ook dat samenhang aan de (ambtelijke) top niet fase van privatisering) worden grofweg drie automatisch samenhang voor de burgers im­ motieven aangevoerd. Door de uitvoering op pliceert. Het spoor van de reorganisatie van de afstand te zetten zouden regering en parlement rijksdienst, met samenhang als uitgangspunt en zich niet meer bezig hoeven te houden met de als doel, loopt begin jaren tachtig dood, zij het uitvoering en konden zij zich concentreren op dat het zo nu en dan opnieuw wordt gevolgd. hun ‘eigenlijke’ taak: het maken van algemeen Bijvoorbeeld als argument voor de samenvoe­ beleid. De (departementale) organisatie zou ging van departementen, met als bijkomend kleiner worden en de samenhang tussen depar­ argument het vooronderstelde kostenvoordeel. tementen gemakkelijker. Onvoldoende werd (Hetzelfde misverstand over samenhang en beseft dat waar tevoren niet alles te voorzien is kostenvoordeel zie je vaker, bijvoorbeeld bij de en te plannen valt, het beleid pas invulling krijgt reorganisatie van de rechtspraak of het voorstel tijdens de uitvoering en dat dus de politieke tot opheffing van waterschappen.) controle daarop niet minder maar juist meer In de fase van de grote operaties, waarvan de nodig is. privatisering er één was (begin jaren tachtig), Dat was dan ook de aanbeveling in mijn werden verschillende motieven aangevoerd: de jaarbericht 1985 als regeringscommissaris overheid zit burgers en bedrijven in de weg; de reorganisatie rijksdienst: de afstand tussen overheid pretendeert te kunnen sturen, maar ‘Den Haag’ en de wereld waarin burgers leven kan dat slechts heel beperkt; de overheid is inef­ en uitvoerders van het beleid hun werk moeten ficiënt door de bureaucratie; de overheid moet doen, is te groot geworden. Die aanbeveling hier goedkoper vanwege de noodzaak het financie­ wat aan te doen werd hartelijk ontvangen, maar ringstekort terug te dringen. Het laatste motief was geen onderwerp van politiek debat en werd is overheersend. De andere motieven worden verder genegeerd. (politiek) niet geproblematiseerd en gepre­ Ten slotte de introductie van liberalisering 72 ciseerd. Dat heeft zowel voordelen (politieke en marktwerking. Het voornaamste motief consensus wordt makkelijker want ieder heeft hiervoor was: ‘Brussel’ schrijft het voor. Gemaks­ wel voorbeelden die het motief schragen) als halve werd vergeten dat wat Brussel voorschrijft nadelen (als een probleem niet precies wordt door de lidstaten moet zijn geaccordeerd en dat gedefinieerd, wordt een oplossing moeilijk of de Europese regelgeving niet tot privatisering levert de oplossing onbedoelde effecten op). van publieke diensten dwingt. Vaak ging Neder­ Een probleem wordt ook vaak gedefinieerd als land ook nog een stap verder in de liberalisering spiegelbeeld van de vooronderstelde oplossing. en marktwerking dan de geleidelijke invoering Adviesbureaus zijn daarin behulpzaam. die Brussel voorstond. Daarmee hoopten de Bij het overwegen van privatisering zou geprivatiseerde bedrijven een betere marktpo­ volgens de regering getoetst moeten worden sitie op Europees niveau te krijgen. De druk in

s & d 11/12 | 2012 Herman Tjeenk Willink Een nieuw idee van de staat die richting kwam overigens niet alleen van het maatschappij heen moet en de rol van de over­ geprivatiseerde bedrijf zelf, maar paste ook in heid daarin). De financieel-economische situatie het, door politieke bestuurders gelegitimeerde, dwong tot drastische ingrepen in bestaande departementale denken (‘de overheid is een collectieve arrangementen. bedrijf’). Daarbij werd door cda en vvd ook handig Conclusie: er was bij alle veranderingsopera­ gebruikgemaakt van het beeld dat het kabinet- ties, ook bij de PvdA, geen duidelijke politieke Den Uyl had gevestigd. Aangezien voor een visie op de rol van de staat; geen politieke contrarevolutie een revolutie nodig is, werd in analyse van de problemen die moesten worden het begin van de jaren tachtig het kabinet-Den opgelost (behalve de financiële); geen politieke Uyl met terugwerkende kracht tot het meest ra­ belangstelling voor wat Brussel werkelijk voor­ dicale kabinet ooit bestempeld. De reactie: geen schrijft (en de eigen ruimte voor de lidstaten sterk sturende staat, zoals Den Uyl c.s. beoogden daarin). Er werd vooral meebewogen met de (dacht men!). Het accent kwam te liggen op wat (ambtelijke) mode van de dag. Gevolg: het de staat niet kon, niet op wat de staat wel moest functioneren van de democratische rechtsstaat omdat sommige verantwoordelijkheden, zoals veranderde, al bleef het formele staatsbestel de verantwoordelijkheid voor het algemeen ongewijzigd. belang, niet af te schuiven zijn.

het functioneren van de democratische rechtsstaat De positie van de Nederlandse

Over de gevolgen van de veranderingsoperaties staat is altijd al relatief zwak voor het functioneren van de democratische geweest rechtsstaat kan ik alleen iets zeggen door te be­ ginnen met een historische terugblik. De positie van de Nederlandse staat is, in tegenstelling tot Niet werd beseft dat daarmee ook een staat de suggestie die vaak werd en wordt gewekt, ontstond (of bleef bestaan) die onvoldoende altijd relatief zwak geweest. Die positie was in tegenwicht kon bieden tegen de eigen logica en het verzuilingstijdperk (alleen) sterk door de de eigen dynamiek van het proces van priva­ hechte verankering in een maatschappelijke tisering en marktwerking. Het is een van de infrastructuur (het verzuilde maatschappelijk verklaringen waarom in Nederland privatise­ middenveld) en een sterk lokaal bestuur. ring van het begin af aan verder ging dan elders Dat veranderde vanaf het midden van de in Europa.1 Aan dat zwakke tegenwicht droeg jaren zestig. De staat kreeg rollen ‘opgedron­ ook het feit bij dat binnen de staat economen gen’ die hij op vele terreinen niet eerder had de spraakmakende elite waren geworden en het gespeeld; naast de rol van financier ook die van bedrijfsmatig denken overheerste; het denken 73 kwaliteitsbewaker van publieke diensten en in termen van vraag en aanbod, het denken in de rol van bestuurder van maatschappelijke termen van producten en klanten, het voorop­ ontwikkelingen. Die rollen heeft de staat niet stellen van effectiviteit en efficiency. Ook de kunnen waarmaken of willen spelen. De poli­ PvdA is daarin meegegaan. Onvoldoende werd tieke hoofdstromen zaten te veel vast aan oude beseft dat het in een democratische rechtsstaat staatkundige en maatschappelijke concepten steeds om macht en tegenmacht gaat, zowel en waren ook te veel op het bestuur geconcen­ binnen de staat als tussen staat en maatschappij. treerd en te weinig op hun eigenlijke politieke Naar de mate waarin meer aan anderen wordt functie (het bepalen van het algemeen belang op overgelaten, moet dat tegenwicht krachtiger grond van een politieke visie op waar het met de zijn. De staat kan bovendien alleen tegenwicht s & d 11/12 | 2012 Herman Tjeenk Willink Een nieuw idee van de staat

bieden als duidelijk is waarvoor de democrati­ waarmee het openbaar bestuur verknoopt is sche rechtsstaat zelf staat. geraakt en kennis van de politieke, bestuurlijke Dat brengt me bij de kenmerken van de en maatschappelijke verhoudingen, ook Euro­ democratische rechtsstaat. Die moeten immers pees. Die kennis is de laatste jaren niet meer het tegenwicht vormen. Ik noem er vier: maar minder geworden. Oorzaken daarvan Ten eerste: de staat borgt het algemeen belang. zijn de verzelfstandiging van diensten en de Dat algemeen belang is een politiek begrip. uitbesteding van taken onder gelijktijdige, vaak De bepaling van wat het algemeen belang in snelle, afbouw van de inhoudelijke deskundig­ wisselende omstandigheden inhoudt, is in een heid op departementen, de grote mobiliteit van democratische rechtsstaat de essentiële taak van ambtenaren en het sterke accent op procesma­ politieke instellingen en politieke functionaris­ nagement en beheer. sen. ‘Het politieke’, niet het geheel van economi­ Ten derde: omdat het begrip algemeen belang sche doeleinden, dient het algemeen belang te geen vooraf bepaalde inhoud heeft, moet de in­ bepalen. Dat vereist van politieke partijen: houd daarvan steeds weer worden gedefinieerd > een visie op de maatschappij waarin we wil­ via democratische procedures en met inachtne­ len leven en de rol van de overheid daarin; ming van de beginselen van de democratische > de capaciteit om tijdig te signaleren wan­ neer het algemeen belang in het geding kan komen en niet pas achteraf. (Had het bijvoor­ In een democratische rechtsstaat beeld niet voor de hand gelegen tijdig vooraf een politiek debat te voeren over de vraag of gaat het steeds om macht en het algemeen belang wel zou worden gediend tegenmacht door de verkoop en splitsing van abn amro? Een opsplitsing waarvoor de minister van Financiën een verklaring van geen bezwaar rechtsstaat (rechtsgelijkheid en rechtszeker­ moest afgeven. Uiteindelijk een politieke heid; democratische legitimatie en publieke afweging waarvoor de minister verantwoor­ verantwoording; doelmatigheid en doeltref­ ding moet afleggen aan de Staten-Generaal. fendheid). In de bewaking van die beginselen Die capaciteit moet groter worden als er meer spelen staatkundige instituties een belangrijke aan derden wordt overgelaten. Het tegendeel rol. Ze zijn als het goed is ook schokdempers. was het geval. Politieke visies werden niet Als het evenwicht is verstoord (en dat is in scherper, maar minder scherp. Dat droeg bij de huidige politieke verhoudingen het geval aan de verdere depolitisering. Maar waarop en zal nog wel enige tijd zo blijven), worden moeten bestuurders en ambtenaren zich dan instituties belangrijker. Die instituties liggen politiek inhoudelijk oriënteren? echter ook vanuit het parlement onder vuur. De 74 Ten tweede: politieke instellingen en poli­ voorstellen voor hun wijziging zijn vaak gericht tieke functionarissen moeten de beschikking op hun organisatie en (bedrijfsmatig) functio­ hebben over een bureaucratie die inhoudelijk neren en niet op de functies van instituties en deskundig en loyaal is. Die deskundigheid omvat hun onderlinge verhoudingen (bijvoorbeeld: de zowel inhoudelijke kennis als systeemkennis. rechterlijke functie). Dat draagt aan de verzwak­ Inhoudelijke kennis is nodig om kennis die van king van instituties bij. buiten wordt aangereikt te kunnen beoordelen Ten vierde: parlementaire democratie kan en de juiste vragen te kunnen stellen. Systeem­ niet zonder maatschappelijke democratie. Voor kennis houdt in: kennis van de essentialia van beide is burgerschap essentieel. In Nederland de democratische rechtsorde, kennis van de was het burgerschap, hoe je dat ook definieert, werking van het staatsbestel en van de markten niet alleen en niet in de eerste plaats een relatie

s & d 11/12 | 2012 Herman Tjeenk Willink Een nieuw idee van de staat met de staat, maar de betrokkenheid bij een Niemand weet hoeveel van het totale budget in sociale groep. Dat (collectieve) burgerschap was een beleidssector aan de tussenlaag in die sector sterk. Toen de zuilen afbrokkelden, onder meer wordt gespendeerd. Tegelijkertijd worden de als gevolg van de individualisering, werd dat als oorzaken van de zwakheden in de democrati­ een bevrijding ervaren. Met die individualise­ sche rechtsstaat niet weggenomen. Integendeel, ring ontwikkelde zich echter niet automatisch de tussenlaag draagt aan die zwakheden bij. Er de individuele burger, de citoyen. Citoyenneté wordt geen politieke verantwoording afgelegd, ontstaat vanuit een gemeenschappelijk gevoelde noch voor de omvang en groei van de tussenlaag, publieke verantwoordelijkheid, onafhankelijk noch voor de interventies uit die tussenlaag. van iemands afkomst of levensbeschouwing. Politici zijn van die tussenlaag afhankelijk Een voorwaarde voor een individueel staats­ geraakt. Dat draagt bij aan de depolitisering en burgerschap is de erkenning door de staat. dus aan (nog meer) onduidelijkheid over wat Die erkenning is onmogelijk als de staat geen het algemeen belang inhoudt. Uitvoerders zijn duidelijk zicht meer heeft op de burgersamenle­ van de tussenlaag afhankelijk gemaakt. Dat ving en burgers als klanten worden beschouwd; levert spanningen op met de eigen professio­ als burgers hun eigen leven als een onderne­ naliteit en de gemeenschappelijke verantwoor­ ming moeten runnen, maar zicht op de eigen delijkheid van die uitvoerders. Burgers worden toekomst in de burgersamenleving ontberen. De geconfronteerd met publieke diensten die zij betrokken en participerende burger die meer wil niet meer als ‘eigen’ ervaren en waarin zij door zijn dan klant, herkent zich niet meer in de staat. alle regels en formats alleen nog met moeite Afgemeten aan deze vier kenmerken van een democratische rechtsstaat, is de Nederlandse staat als tegenwicht tegen de eigen dynamiek Tussen de minister en van markten en hoeder van het algemeen de uitvoerders van het beleid belang de afgelopen decennia eerder zwakker dan sterker geworden. Tegenwicht wordt al gauw zit een machtige tussenlaag geïnterpreteerd als tegenstand. Tegelijkertijd zijn de sturingspretenties van de politiek en de van regelaars sturingsaanspraken van de burgers onvermin­ derd hoog gebleven. Die pretenties en aanspra­ zelf, op eigen kracht, hun weg kunnen vinden. ken gaan ervan uit dat de staat het algemeen Dat komt de geloofwaardigheid en legitimiteit belang borgt. Gevolg: een sterke nadruk op van de democratische rechtsstaat niet ten goede. aanwijzingen, richtlijnen, regelgeving op ver­ Deze ontwikkeling heeft plaatsgevonden schillende niveaus, verantwoording, controle, onder verantwoordelijkheid van kabinetten van toezicht, protocollen, formats en vooral veel verschillende samenstelling. De wijze waarop communicatieactiviteiten. met privatisering en verzelfstandiging door 75 Zo is er een tussenlaag gegroeid tussen de bijna alle politieke partijen is omgegaan staat minister die voor het beleid verantwoordelijk is niet op zichzelf. Vergelijkbare ontwikkelingen en diegenen die uiteindelijk dat beleid moeten hebben zich op andere terreinen voorgedaan, uitvoeren. Die tussenlaag is doorgedrongen in zoals onderwijs en ruimtelijke inrichting. beroepsorganisaties en grote uitvoeringsinstan­ ties, in zelfstandige bestuursorganen en private een eerste balans instellingen. Op dit moment is de stabiliteit van het staatsbestel voor een belangrijk deel aan Terug naar de drie te onderscheiden aspecten in die tussenlaag opgehangen. Die tussenlaag is de discussie over het staatsbeeld van de sociaal- daarmee ook een machtsfactor van betekenis. democratie. Het beeld is niet opwekkend. Er s & d 11/12 | 2012 Herman Tjeenk Willink Een nieuw idee van de staat

is op drie manieren werk aan de winkel. Ten in de unie sprake van deling van soevereiniteit eerste: sociaal-democraten zijn er altijd van uit­ binnen een gemeenschappelijke rechtsorde. gegaan dat de staat een bijdrage heeft te leveren Gedeelde en verdeelde soevereiniteit was aan het opheffen van tekorten in de samenle­ voor Montesquieu een middel om machtscon­ ving. Tekorten niet alleen in vrijheid, maar juist centratie te voorkomen. Zijn hele triasleer is een ook in gelijkheid en solidariteit. Dat vereist een vorm van gedeelde soevereiniteit. Staatssoeve­ eigen visie op de maatschappij waarin we willen reiniteit is juist in Europa steeds meer rechts­ leven, een scherp zicht op de oorzaken van de soevereiniteit geworden. Machtsverhoudingen tekorten en een realistische inschatting van wat de overheid (in haar diverse gedaanten) daaraan moet en kan doen, evenals de samenwerking die Het democratisch deficit op daarvoor met anderen moet worden gezocht. En dat per beleidsterrein. Europees niveau is gedeeltelijk Hoe kun je bijvoorbeeld een debat voeren het deficit op nationaal niveau over cultuurbeleid als er geen duidelijke visie is op de betekenis van cultuur voor de samen­ leving en de rol van de overheid daarin? Als die worden door de gemeenschappelijke Europese visie er niet is en daarover geen politiek debat rechtsordening ingebed in rechtsverhoudingen. wordt gevoerd, wordt cultuurbeleid het toedelen Niet onbelangrijk voor een land als Nederland, van subsidies (of het korten daarop). En denken dat een beperkt arsenaal aan machtsmiddelen we nu werkelijk dat de oorzaken van de perfide heeft en dat zijn eigen rechtsorde in een wereld kanten van het financiële systeem, de redenen zonder grenzen alleen nog overeind kan houden dat banken hun publieke functie verwaarlozen, in steeds nauwere samenwerking met anderen. via wat meer onafhankelijk toezicht afdoende Een land bovendien dat traditioneel doordron­ kunnen worden weggenomen? Waarom wordt gen is van het besef dat die internationale wel uitgegaan van de noodzaak om de fysieke rechtsordening juist een bestaansvoorwaarde infrastructuur (wegen, spoorwegen) en de vormt voor eigen onafhankelijkheid en flore­ energie-infrastructuur (kabels en leidingen) in rende handel. overheidshanden te houden en ontbreekt het Ten tweede is er werk aan de winkel bij het politieke debat over de financiële infrastruc­ versterken van de eigen kenmerken van een de­ tuur? Herinneren we ons nog dat in 1983 de mocratische rechtsstaat. Dat houdt het volgende sociale grondrechten in de Grondwet werden in: vastgelegd? Als we die nu eens als aangrijpings­ > De voornaamste functie van de politiek punt voor de discussie over de verantwoorde­ wordt weer vooropgesteld: het bepalen ¬ lijkheden van de staat zouden nemen. steeds opnieuw ¬ van het algemeen belang 76 Een visie op de staat houdt ook een visie op en het maken van inhoudelijke keuzes. De Europa in. Het publieke en politieke debat over visies van partijen op wat het algemeen Europa is in Nederland zo slecht ontwikkeld, belang inhoudt verschillen. Daarom is er omdat ook het publieke en politieke debat over voor de bepaling van het algemeen belang de staat zo mager is. Maar Nederlandse proble­ niet minder maar meer open politiek debat men zijn Europese problemen en omgekeerd. nodig. Dat politieke debat komt niet van de Nationale wetgever, nationaal bestuur en grond door de nauwe binding van de parle­ nationale rechter hebben ook een Europese taak. mentaire meerderheid aan het bestuur. Die Het democratisch deficit op Europees niveau fixeert partijpolitieke posities en versmalt is gedeeltelijk het deficit op nationaal niveau. het politieke en maatschappelijke draagvlak Meer dan van soevereiniteitsoverdracht is er bij ingrijpende veranderingen. Het even­

s & d 11/12 | 2012 Herman Tjeenk Willink Een nieuw idee van de staat

wicht tussen een open politiek debat in de de burgers zelf en biedt daarvoor ruimte, Tweede Kamer en de bestuurlijke stabiliteit accepteer dat de uitkomsten (daardoor) per moet worden hersteld. Dat betekent minder provincie, stad of straat verschillend kunnen binding tussen kabinet en Kamermeerder­ zijn, wees als overheid normerend en stimu­ heid en dus beperking van regeerakkoorden lerend en toon als bestuur(der) waardering tot politieke hoofdpunten en daarbinnen af­ voor de eigen inbreng van burgers. spraken op hoofdlijnen. In beginsel zijn alle partijen het daarmee eens. De praktijk blijkt Ten derde: juist sociaal-democraten die machts­ weerbarstiger. Als het formatieproces naar verhoudingen willen wijzigen moeten zich binnen gericht is (en dat is de laatste jaren bewust zijn van de spanning tussen werken in het geval) zijn uitgebreide regeerakkoorden de democratische rechtsstaat en werken aan de echter riskant. De kans op uitglijders wordt democratische rechtsstaat. Er zijn ten minste groter. Dat doet afbreuk aan het doel van het drie dilemma’s, die onlangs door Mirko Noorde­ regeerakkoord: bestuurlijke stabiliteit. graaf vragenderwijze aldus zijn geformuleerd: > Investeren in deskundigheid (inhoudelijke > Hoe kunnen analyse en actie, denken en kennis en systeemkennis) op de departemen­ doen, in evenwicht worden gehouden? ten. Die noodzaak wordt tot nu toe door geen Anders gezegd: hoe kunnen we al doende enkele partij erkend. dingen voor elkaar krijgen, zonder welden­ > Versterking van de staatkundige instituties kendheid op te offeren? en respect voor hun (historisch gegroeide) > Hoe zorgen we ervoor dat politici, ambtena­ functies en onderlinge verhoudingen. In ren en anderen zich aangesproken voelen als tijden van politieke en maatschappelijke het niet goed gaat met het staatsbestel zelf? onzekerheid institutionele veranderingen Iedereen is immers daarvoor verantwoorde­ bepleiten is riskant. Zeker als niet duide­ lijk, maar niemand voelt zich in het bijzon­ lijk is welke problemen met institutionele der aangesproken. veranderingen moeten worden opgelost, > Hoe kritisch kun je zijn over de politiek wan­ als een deugdelijke analyse ontbreekt en de neer je de publieke zaak dient? Aan het bekri­ gevolgen niet doordacht zijn. (Voorbeelden tiseren van politici zitten immers grenzen. zijn de discussies over de rechterlijke macht Want voor je het weet, wordt je verweten dat en het koningschap.) Worden door die je zelf aan politiek, zelfs partijpolitiek, doet veranderingen de oorzaken van maatschap­ of dat je antidemocratisch handelt, tegen de pelijke problemen weggenomen? Als dat politieke meerderheid van de dag. niet het geval is, moeten die veranderingen er ook niet komen. Dan toch institutionele In de bestaande machtsverhoudingen heeft veranderingen bepleiten, draagt bij aan het zoals gezegd een tussenlaag van regelaars een vooroordeel bij burgers dat Den Haag vooral sterke positie gekregen. Zij staan aan verbete­ 77 met zichzelf bezig is. Institutionele zeker­ ringen van de vier kenmerken van een demo­ heid is een kenmerk van de democratische cratische rechtsstaat in de weg. In die tussenlaag rechtsstaat. werken ook velen die lid zijn (of waren) van de > Een duidelijke visie op de betekenis van PvdA. Vooral zij worden met de genoemde drie burgerschap (dat is dus iets anders dan het dilemma’s geconfronteerd. zijn van klant of cliënt) en de aanpassing van Juist de Partij van de Arbeid zou die tussenlaag de bestuursfilosofie daarop. De voorwaarden moeten bestrijden. Maar hoe doe je dat als ook voor een actief burgerschap zijn bekend: veel volksvertegenwoordigers uit die tussenlaag versterk de kleinschalige verbanden, ga uit afkomstig zijn? Nodig is allereerst dat inzicht van vragen, oplossingen en activiteiten van ontstaat in het totale budget dat in een beleids­ s & d 11/12 | 2012 Herman Tjeenk Willink Een nieuw idee van de staat

sector aan die tussenlaag wordt gespendeerd zou terugtreden en dat de publieke ruimte en dat de kosten worden berekend van de tijd groter zou worden. In de praktijk is niet de die uitvoerders (de dokter, de onderwijzer, de overheid teruggetreden maar de politiek, zijn politieagent) niet aan hun eigenlijke werk kun­ ook de andere bepalende kenmerken van de nen besteden. De bestrijding kan vervolgens democratische rechtsstaat verzwakt (deskundig­ alleen succesvol zijn als politici weer duidelijk en heid van ambtenaren, instituties, burgerschap), tijdig op grond van een politieke visie signaleren zijn verantwoordelijkheden diffuus geworden, wanneer het algemeen belang in het geding is of hebben overheid en markt gezamenlijk een kan komen en als zij inhoudelijke keuzen maken belangrijk deel van de publieke ruimte ingeno­ waar ambtenaren houvast aan hebben. men, is de overhead op ongeveer elk beleidster­ Ten slotte zal de bestrijding van de tussenlaag rein gegroeid en voelen burgers, juist burgers alleen succesvol zijn als weer de volle nadruk zonder machtsmiddelen, zich vaak klemgezet. wordt gelegd op de kwaliteit van het primaire Dat doet afbreuk aan de geloofwaardig­ proces. Daarin speelt de professionaliteit van heid en het bestaansrecht van de PvdA als de uitvoerder een belangrijke rol, of deze nu sociaal­–democratische partij. Haar staatsbeeld zal publiek of privaat is georganiseerd. Die profes­ opnieuw moeten worden geijkt. Op ongeveer sionaliteit valt in ten minste vier onderdelen alle beleidsterreinen ¬ of het nu om de zorg uiteen: vakdeskundigheid, beroepsethiek, gaat of om het cultuurbeleid, om de ruimte­ gerichtheid op de individuele patiënt of leerling lijke inrichting van ons land of de Nederlandse (als het om de zorg respectievelijk het onderwijs positie in Europa, om de industriepolitiek of het gaat) en publieke verantwoording. Ook op die onderwijs, om de duurzaamheid of de financiële vier onderdelen valt nog het nodige te doen. infrastructuur ¬ is een herwaardering nodig van de verhouding tussen staat en maatschappij en van het evenwicht tussen publieke en private zo kan het niet langer verantwoordelijkheden. Dát is de opgave voor Door de nadruk in de afgelopen decennia op de de komende jaren. economische rationaliteit zijn de kenmerken van de democratische rechtsstaat verwaarloosd. Dit artikel is gebaseerd op een voordracht gehouden De pretentie van alle operaties vanaf het begin door de auteur voor de wbs werkgroep Partijpolitieke van de jaren tachtig was steeds dat de overheid Processen.

Noot privatisering de nadruk op de Feit is dat bijna niemand pro­ eigenlijke taken en activiteiten testeerde of zelfs de contradictie 1 Brief minister Ruding 4 mei van de overheid.’ Nog steeds is maar opmerkte. 78 1988: ‘In tegenstelling tot het voor mij onduidelijk of Ruding buitenland ligt in Nederland bij dit ook echt zo heeft bedoeld.

s & d 11/12 | 2012  boekessay Over depolitisering, zelfgenoeg­ zaamheid en filosofen die ­slimmer zijn dan sociologen

Het huis van de vrijheid. Een politieke filosofie voor vandaag Rutger Claassen, Ambo|Anthos, Amsterdam 2011

Makke schapen. Over volgzame burgers en vluchtige politiek Paul Kalma, Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam 2012

De nieuwe democratie. Naar andere vormen van politiek Willem Schinkel, De Bezige Bij, Amsterdam 2012

marin terpstra

Het zal niemand ontgaan zijn dat de toon die sluiting lijkt verdwenen. Geen triomfalistische 79 de met het nieuwe kabinet verbonden poli­ kreten over de mogelijkheid echt rechts te rege­ tieke leiders aanslaan hemelsbreed verschilt ren, geen vernedering van bevolkingsgroepen van die welke de woordvoerders van de vorige en geen minachting voor een belangrijk deel regerings- en gedoogpartijen lieten horen. Er van de Nederlandse kiezers onder de noemer spreekt inmiddels een andere geest. De oude van de verwerpelijke, goddeloze ‘linkse kerk’. geest ¬ of moet ik zeggen: demon? ¬ van uit­ De regeringspartijen erkennen daarentegen nuchter en zonder wrok dat het Nederlandse Over de auteur Marin Terpstra is universitair docent volk op talloze onderwerpen verdeeld is. Zij bij het Centrum voor Ethiek van de Radboud Univer- proberen aan deze verdeeldheid zo veel moge­ siteit Nijmegen lijk recht te doen, in plaats van te kiezen voor s & d 11/12 | 2012 boekessay Marin Terpstra over Kalma, Claassen en Schinkel

het doorzetten van de eigen zin ten koste van om gaat de eigen voorkeuren en persoonlijke andere partijen. Het gaat hier om een wezenlijk belangen verwerkelijkt te zien, in plaats van als onderscheid in de houding die de politieke lei­ volksvertegenwoordigers (vertegenwoordiging ders van vvd en PvdA innemen tot de kern van van het volk als geheel) woorden en beleid te de democratische legitimiteit. vinden voor de publieke zaak? De magere, louter procedurele uitleg dat Kortom, de ondergrond van de democratie een meerderheid regeert en de minderheid als in Nederland lijkt niet fundamenteel gewijzigd. oppositie buitenspel staat (die doen even niet Het is daarom zinvol een blik te werpen op en­ mee) wordt hier verlaten voor een inclusieve, kele publicaties over de staat van de democratie meer substantiële uitleg. De verschillen bestaan. in Nederland die verschenen vlak vóór de ver­ De vraag is: hoe kunnen we hier een beleid ont­ rassende wending die de laatste verkiezingen wikkelen dat niet verlammend werkt, maar de hebben laten zien. verschillen zo veel mogelijk tot gelding brengt zonder dat één partij tekortgedaan wordt. Dat u deze geest ook in de praktijk moet worden om­ Volgzame burgers gezet, is duidelijk. Nu al is gebleken dat het een De drie boeken die ik zal voorstellen zijn alle waagstuk is, aangezien dezelfde geest ook moet betrokken op een herstel van het Nederlandse gelden voor de verhouding tot de oppositiepar­ politieke bestel. Paul Kalma richt in zijn boek tijen. Wordt hun ook iets gegund, worden ook Makke schapen onze aandacht naar een andere bruggen naar hen geslagen? kant van de geest die in de politiek heerste We moeten niet laatdunkend spreken over ¬ en waarvan we zeker kunnen zien dat die de stap die hier is gezet, ook al is duidelijk dat nog steeds bestaat. Het gaat om een opvat­ goede bedoelingen niet voldoende zijn. De ting van politiek die het economische systeem politieke toestand waarin Nederland terecht (‘de markt’) een soevereiniteit verleent die was gekomen de afgelopen tien jaar, vervulde de politiek vervolgens tot dienstbaarheid en menigeen terecht met zorg. Veel kiezers heb­ volgzaamheid dwingt. Politiek moet in die visie ben niet voor niets een wending gemaakt naar voorwaarden scheppen voor welvaartsgroei, en politieke partijen met een lange ervaring in het indien mogelijk de kwalijke gevolgen van het regeren van het land, en hebben partijen van systeem voor burgers verzachten. Deze poli­ grote woorden maar minder politieke wijs­ tiek aanvaardt dan dat het volk in zijn politieke heid een bescheidener plaats toegewezen. We vorm van parlement en regering niet langer de moeten echter niet menen dat deze keuze voor eerste viool speelt en daarmee aan soevereiniteit bestendigheid in de politiek zelf op een stevige heeft verloren. bodem berust. De peilingen laten nu al zien dat Willen wij, zo vraagt Kalma, als ‘volgzame veel burgers nog steeds niet in staat zijn hun ei­ burgers’ dit machtsverlies aanvaarden en dus 80 gen keuze serieus te nemen. Deze labiliteit van genoegen nemen met een politiek bestel dat de kiezer die voortdurend van partij verandert, machteloos staat tegenover de alles beheersende elke keer als hij of zij het met iets bepaalds niet macht van de markt, die bovendien duidelijk eens is, blijkt nog steeds te bestaan. destructieve trekken begint te vertonen? Leggen Ook hier is werk aan de winkel voor de rege­ we ons als makke schapen neer bij een ‘vluch­ ring, die de Nederlandse burgers duidelijk zal tige politiek’? Kalma meent uiteraard dat het tijd moeten maken dat er een verschil bestaat tussen wordt deze vragen uitdrukkelijk met Neen! te publieke en private belangen. Die verantwoor­ beantwoorden en de politiek te heroveren. delijkheid ligt ook bij de woordvoerders van Het boek schetst in alle bekende kleuren de oppositiepartijen: gaan zij voort de indruk bij de excessen van vooral de financiële markt die ons burger te wekken dat het er in de politiek alleen sedert 2008 in een ijzeren wurggreep houden.

s & d 11/12 | 2012 boekessay Marin Terpstra over Kalma, Claassen en Schinkel

De politieke agenda wordt geheel en al bepaald anders dan de politiek die juist draait om het door maatregelen die het faillissement van nemen van beslissingen. Beslissingen vooron­ banken en Europese staten moeten voorkomen. derstellen alternatieven waarover gestreden De oude Volkssoeverein lijkt ziek, en wij zijn kan worden en waaruit gekozen moet worden. in de weer om haar gezondheid te herstellen, Het probleemmanagement daarentegen lijkt want zonder Haar sterven wij. Een volk dat zelf uitsluitend te gaan over de vraag hoe we alle de baas wil zijn, aldus het antwoord van Kalma, Nederlanders in het geweer kunnen brengen heeft toch het recht in opstand te komen en de om ons land economisch te laten groeien. Het macht weer naar zichzelf toe te trekken? Als doel staat vast, het gesteggel gaat alleen nog over overtuigd sociaal-democraat (beter hervorming de meest effectieve middelen. En al het poli­ dan revolutie) is de auteur wel zo netjes om het tiek gekrakeel dan en de sfeer van polarisering politieke antwoord te vertalen in programma­ de afgelopen tien jaar? Dat is volgens hem een punten voor de PvdA Ook bij de huidige coalitie grote afleidingsmanoeuvre geweest die aan het blijft deze les van Kalma overeind: verbroede­ oog onttrok dat de politiek ten onder ging in het ring is mooi, maar als deze de grenzen aan de beheer van Museum Nederland. zelfbeschikking van de burgers in stand houdt, Het bestel moet daarom veranderd worden, of zelfs verscherpt, zijn we nog verder van huis. zodat er weer ruimte komt voor politieke strijd over belangrijke onderwerpen als diversiteit in u culturen, duurzaamheid, welvaart en welzijn. Depolitisering De schrijver wil er een groot Neen, of beter een Eenzelfde twijfel bij de Nederlandse consensus opening naar Alternatieven tegenover zetten. In komt naar voren in het boek van Willem Schin­ dezelfde geest overigens als zijn tegenstander, kel, dat in naam van een ‘nieuwe democratie’ het behoudzuchtige nationalisme dat volgens op zoek is ‘naar andere vormen van politiek’. hem alle partijen doordrenkt, meent hij dat Hij zal niet verheugd zijn over het nieuwe ka­ het een tijd van beslissingen is ¬ een crisis, binet, maar daarin alleen een bevestiging zien een kairos. Deze termen verwijzen naar een van zijn stelling dat (na God) nu ook de politiek toestand die als problematisch wordt ervaren en uit Nederland is verdwenen. Zijn boek bestaat dus om analyse en oordeel vraagt, terwijl tege­ uit twee delen. Hij begint met een uitvoerige lijk het tijdstip daar lijkt om een koerswending diagnose van het politieke klimaat van de afge­ te maken. lopen tien jaar, en vervolgt met de verkenning Dat zijn grote woorden, maar de revolutio­ van politieke alternatieven. We zijn volgens naire daad bij Schinkel valt alleszins mee. Een hem in Nederland, ja in Europa of zelfs het kleine wijziging volstaat: de omvorming van de Westen, helemaal vastgeroest. Erger nog, we Raad van State tot een vierde macht ¬ naast de koesteren onze levenswijze als een groot goed wetgevende, uitvoerende en rechtssprekende dat absoluut niet verloren mag gaan. Schinkel macht is een probleeminitiërende macht nodig. 81 noemt dat Museum Nederland. De museale Dit nieuwe publieke orgaan moet de Neder­ houding is ingegeven door de vrees dat ‘onze’ landse burgers en de volksvertegenwoordiging levenswijze en welvaart bedreigd worden. Dit werkelijke alternatieven voorleggen waarover koesteren van wat we hebben, leidt tot een zij dan kunnen spreken en besluiten. Kortom, soort verlamming. Schinkel zal het gebaar van verzoening met arg­ Ook Schinkels diagnose is die van een verre­ waan bekijken en daarachter een voortzetting gaande depolitisering, die maakt dat de bestaande van het oude probleemmanagement in nieuwe politiek volledig vast is komen te zitten in gedaante vermoeden. Het ‘gemak’ waarmee gegeven randvoorwaarden en nog slechts kan compromissen worden gesloten wijst niet echt optreden als probleemmanagement. En dat is iets op een groot besef van urgentie. s & d 11/12 | 2012 boekessay Marin Terpstra over Kalma, Claassen en Schinkel

u reld die we hebben alsof Nederland slechts een Vrijheidslievende politiek museum is dat goed onderhoud vereist maar Rutger Claassen houdt in zijn Het huis van de vrij- verder niets aan zijn collectie hoeft te wijzigen, heid een volstrekt ander soort betoog. Hij is dan en we gedragen ons als makke schapen die een ook geen partijtijger of maatschappijkritisch vluchtige politiek voor zoete koek slikken. Hun socioloog, maar een op redelijkheid gerichte po­ diagnose ligt welbeschouwd in het verlengde litiek filosoof met oog voor de argumentaties in van Tocqueville’s vrees voor het gevaar van een Nederlandse politieke debatten. Zijn ‘politieke democratische samenleving: burgers die zich filosofie voor vandaag’, zoals de ondertitel van terugtrekken op hun eigen zaken en de politiek zijn boek luidt, verwijst ook naar een diep ge­ overlaten aan ‘probleemmanagers’ die zorgen wortelde consensus in Nederland. We koesteren voor een veilig en welvarend bestaan ¬ die met z’n allen de verworven individuele vrijheid: vervolgens (zo weten we dan inmiddels nu) hun politiek draait om de vraag hoe deze het best hart hebben verpand aan de vrije markt. vorm kan worden gegeven. Het Nederlandse Claassen heeft meer vertrouwen in en een volk werkt dus aan een gemeenschappelijk grotere waardering voor de ideële grondslagen project dat open genoeg is om de belangrijke van de Nederlandse democratie, en dus voor de uitdagingen van de wereld van nu te kunnen betrokkenheid van burgers op de publieke zaak. beantwoorden. Die democratie heeft, gezien de discussies die Bij Claassen geen geklaag over de politieke worden gevoerd, oog voor de wereld ¬ zij het cultuur in Nederland. Toch is er een verband juist vanuit een eigen gedeelde overtuiging: vrij­ tussen dit boek en de andere twee publicaties. heid. Deze overtuiging laat weliswaar stevige Claassen geeft een duidelijk publieke of poli­ meningsverschillen toe, maar binnen een kader tieke invulling aan het liberalisme en zet zich dat niemand werkelijk in het geding brengt. Een daarmee impliciet af tegen de ook door Kalma schets van dat kader kan overigens antwoord ge­ en Schinkel verfoeide depolitisering, die uiter­ ven op de vraag of Schinkel en Kalma werkelijk aard mede op het conto van het economische zo ‘revolutionair’ zijn als ze doen voorkomen. en mediale liberalisme kan worden geschreven. Maar daarover straks meer. Vrijheid betekent hier niets anders dan de vrij­ Claassen presenteert zijn ‘huis van de vrij­ heid van het individu zelf een levensstijl te kie­ heid’ als een hypothetische constructie, maar zen, als hij of zij bereid is zelf voor de kosten op zijn boek laat zich goed lezen als een dwarsdoor­ te draaien. Uiteraard ondermijnt dit liberalisme snede van de politieke discussies die we in Ne­ de waardering voor publieke zaken en voor ge­ derland voeren, toegelicht en scherper gesteld zamenlijke besluitvorming, aangezien beide de op grond van het analytische begrippenkader individuele vrijheid beperken. Ook bij Claassen van de politieke filosofie. Claassen begint steeds staat de politiek centraal. Hij ziet echter geen met voorbeelden ¬ het rookverbod, subsidië­ 82 crisis en laat zien dat een publiek liberalisme in ring van kunst, de financiële crisis, het bestaan staat is alle alternatieven te weerspiegelen. Ik van ‘de Nederlander’, de ecologische gevolgen begin daarom met een korte weergave van zijn van onze productiewijze ¬ en toetst deze gedachtegang, om dan terug te komen op de vervolgens aan de leidende maatstaven die ook crisis van het democratische politieke bestel. in de grondwet zijn vastgelegd. Het blijkt al snel dat vrijheid niet het enige beginsel kan zijn, of in u ieder geval dat dit moet worden aangekleed met Het huis van de vrijheid kent vele kamers andere beginselen. Kalma en Schinkel menen dat er iets fundamen­ Zoals gezegd verdedigt Claassen niet het teel fout is met de Nederlandse democratie: wij soort liberalisme dat een samenleving met zijn alleen met onszelf bezig, koesteren de we­ maximale individuele vrijheid en minimale pu­

s & d 11/12 | 2012 boekessay Marin Terpstra over Kalma, Claassen en Schinkel blieke voorzieningen voorstaat. Zijn uitgangs­ kan. Een louter formele vrijheid zou het immers punt is dat vrijheid het beginsel moet vormen toestaan dat de mens net zo vrij is om onder een van de inrichting van het publieke domein en brug te slapen en van voedsel uit afvalbakken te derhalve beginsel is van overheidsbeleid. Hij leven, als om te besluiten een nieuw product op verdedigt een politiek liberalisme. Hij beschrijft de markt te brengen en daarmee multimiljonair een democratie waarin mensen bovenal om vrij­ ¬ en de held van Ben Verwaayen ¬ te worden. heid bekommerd zijn: er bestaan verplichtingen Het lijkt redelijk vrijheid te verbinden met een om voor de vrijheid op te komen, niet alleen leven dat voldoet aan minimale maatstaven van rechten om zelf van die vrijheid te genieten. welzijn en dit leven vervolgens iedereen te gun­ Het publieke karakter van het vrijheidsbegin­ nen. Zo zal wetgeving over winkeltijden kleine sel maakt de kwestie ingewikkelder doordat de winkeliers kunnen beschermen tegen super­ overheid de taak krijgt de vrijheid van mensen markten die altijd open zijn. Zo zal ondersteu­ te beschermen (veiligheid), maar ook ervoor ning van mensen met gebreken hun toegang ge­ moet zorgen dat alle Nederlanders en niet ven tot een zeker welzijnsniveau dat zij niet op slechts bepaalde groepen vrijheid genieten eigen kracht kunnen verwerven. En zo zal een (gelijkheid). Bovendien zal die overheid niet op publiek aanbod van culturele goederen burgers eigen gezag vrijheid beschermen en waarborgen mogelijkheden geven om zich te ontplooien en voor allen: ze behoeft democratische legitimiteit in kunst of kunde uit te blinken. ¬ of wat prozaïscher uitgedrukt: er wordt gere­ Kortom, er moeten normatieve maatstaven geerd op grond van parlementaire meerderheid. zijn die kunnen uitmaken hoe verschillende Het streven om Nederlanders hun leven vrijheden tegen elkaar afgewogen moeten wor­ zo veel mogelijk zelf te laten inrichten en dit den (is de vrijheid van meningsuiting belangrij­ zelfs tot uitdrukkelijk doel van overheidsbeleid ker dan de godsdienstvrijheid of omgekeerd?); te maken, betekent in de praktijk dat burgers de nadruk op autonomie en eigen verantwoor­ direct of via politieke partijen voor hun rechten delijkheid moet niet leiden tot verwaarlozing zullen opkomen. Het kader, dat ogenschijnlijk van medeburgers, en vrijheid moet er niet toe start met een eenvoudig beginsel van autonomie leiden dat burgers niet langer de aandrang (een mens leeft zijn eigen leven), genereert in voelen tot een meer verheven, rijk en beschaafd de praktijk een voortdurende onenigheid over bestaan (en er genoegen mee nemen in hun de reikwijdte en grenzen van ieders vrijheid. De vrije tijd met een fles bier en een zak chips voor vrijheid van de één betekent immers vaak on­ de buis te hangen). vrijheid van de ander. Het politieke liberalisme Geleidelijk aan wordt in het boek duidelijk is nodig om deze conflicten gezamenlijk tot een dat het huis van de vrijheid niet gelijk staat aan oplossing te brengen die zo dicht mogelijk bij de vrije markt, en nog minder aan een samen­ het ideale huis van de vrijheid blijft. Paradoxaal leving die niet anders kent dan een vrijblijvend genoeg (ingaand tegen de klassieke liberale en leeg ‘jezelf zijn’. Er is al helemaal niet te 83 idee van een begrensde politieke macht) is het denken aan de uitbreiding van het marktmodel juist het vrijheidsbegrip dat in democratische over alle sectoren van de samenleving. In het verhoudingen overheidsinterventies oproept laatste deel van zijn boek komt Claassen zelfs omdat ieder voor eigen vrijheid opkomt of tot de conclusie dat een vrije markt, of beter een bescherming wil tegen de vrijheid die anderen economisch model dat uitsluitend op groei is nemen. Politieke verwerkelijking van vrijheid gericht, wel eens in strijd kan komen met een lijkt veeleer tot meer overheidsbeleid te leiden. vrije samenleving. Verdedigers van de vrije Dat verklaart waarom Claassen nog meer markt presenteren zich niet zelden als liberalen elementen toevoegt aan het huis van de vrijheid. in een normatieve zin, maar zijn in de praktijk Hij meent dat autonomie niet zonder inhoud toch vooral utilitaristen die de vrije markt zien s & d 11/12 | 2012 boekessay Marin Terpstra over Kalma, Claassen en Schinkel

als de beste, meest efficiënte weg naar welvaart de fundamenten van het huis. Deze berusten in tegenstelling tot een geleide economie of op andere maatstaven dan vrijheid en welzijn, gecollectiviseerde productie. maar hebben van doen met nationale identiteit, Claassen maakt dit onderscheid zelf niet lidmaatschap en sociale cohesie. Vrijheid en zo scherp, maar het is voor een beter begrip welzijn voor allen zijn slechts te verwerven als van zijn positie toch goed beide vormen van ‘het volk’ als geheel solidair is, dat wil zeggen liberalisme uit elkaar te houden. De utilitaris­ voldoende verwantschap met elkaar heeft om tische aap komt bijvoorbeeld duidelijk uit de de vrijheid en het welzijn van medeburgers ook mouw als we vandaag kijken naar de bedreiging belangrijk te vinden. van de academische vrijheid van onderzoek Het beeld dat overblijft, is dat we in Neder­ door een beleid dat bovenal innovatieve en dus land wellicht allemaal de taal van de vrijheid spre­ toepassingsgerichte wetenschap financiert. ken en de individuele autonomie als het hoogste (Een denkwijze die door al die wetenschappers goed beschouwen, maar dat als puntje bij paaltje wordt onderschreven die juist het fundamen­ komt andere waarden van groter belang blijken tele onderzoek aanprijzen als drijfveer achter te zijn, ofwel omdat grote groepen mensen die economische groei.) Alles en iedereen wordt on­ waarden koesteren, ofwel omdat ze tot de rand­ dergeschikt gemaakt aan het heilige doel van de economische groei. Totale mobilisatie dus, geen koestering van vrijheid. Een normatief libera­ Democratie als politieke vorm lisme zoals dat van Claassen zou academische vrijheid allereerst als een publiek goed opvatten kan geen statisch geheel zijn ¬ los van de economische effecten. De vrije markt, aldus Claassen, was van nut zolang het erom ging voldoende welvaart te voorwaarden van de vrijheid behoren. Claassen scheppen zodat een zinvolle vrijheid in gelijke laat met zijn boek zien dat het heel wel mogelijk mate voor burgers beschikbaar kwam. Maar er is op politiek vlak tot verregaande compromis­ is een grens aan de groei, omdat de tredmolen sen te komen omdat de partijpolitieke verschil­ van het groeimodel ook tegen de menselijke len slechts nuances zijn binnen een gemeen­ vrijheid kan ingaan (overmatige werkdruk en schappelijk beleden geloof in de menselijke te weinig vrije tijd, om een ander voorbeeld vrijheid, maar dat het tegelijk mogelijk is dat te noemen van vrijheidsbeperking door de andere overwegingen die verwijzen naar andere soevereiniteit van de markt). Bovendien dienen waarden of beginselen daar doorheen gaan wij niet alleen beducht te zijn voor de klimatolo­ lopen of zelfs een overwicht krijgen. Het kan gische en andere gevaren die economische groei dan bijvoorbeeld meer gaan om de vrijheid om voor ons nu al kan betekenen, maar moeten we Nederlander te zijn in Nederland ¬ wat weinig 84 ook bedenken dat het gelijkheidsbeginsel zich meer uitstaande heeft met een begrip van gelijke uitstrekt naar toekomstige generaties. Laten individuele vrijheid. Integendeel, de verdediging we ook aan onze kinderen en kleinkinderen de van deze vrijheid zou ten koste kunnen gaan van mogelijkheid van een vrije samenleving? De het eerste artikel van de grondwet! lezer die bij het einde van het boek komt, ziet Kortom, Claassen biedt ons met zijn hypo­ dat het beeld van het huis van de vrijheid op een thetische constructie een mogelijk kader voor ingewikkeld samenstel van overwegingen be­ een publiek debat dat redelijke compromissen rust. Er wordt terecht op gewezen dat dit huis in mogelijk maakt die voor iedereen inzichtelijk een wereld staat en misschien wel moet opgaan en aanvaardbaar zijn. Tegelijk laat zijn uitwer­ in een groter geheel. Naast vrijheid en welzijn king zien dat er allerlei andere zaken in de in het huis, heeft Claassen ook aandacht voor politiek meespelen die het huis van de vrijheid

s & d 11/12 | 2012 boekessay Marin Terpstra over Kalma, Claassen en Schinkel weer kwetsbaar maken. Aan de ene kant zou dit Kalma heeft hier uiteraard een punt dat wel­ boek op de nachtkastjes van de coalitiegenoten licht nog scherper zou kunnen worden gesteld. moeten liggen, zodat zij gemeenschappelijke Hoe kan een systeem dat op winst en persoon­ beginselen kunnen vinden voor het overbrug­ lijke zelfverrijking is ingesteld, ooit verantwoor­ gen van hun meningsverschillen. Aan de andere delijkheid dragen voor de sociale gevolgen die kant blijkt het politieke landschap naast vrijheid het heeft? Een kind kan inzien dat dit fout moet en gelijkheid, ook welzijnsgoederen en gemeen­ gaan, zo niet generaties politici die geloofden schapsgoederen te bevatten, die de stof vormen in de vrije markt en de eindeloze horizon van waarvan diepgaande politieke tegenstellingen groeiende rijkdom. De bijna argeloze manier gemaakt zijn. waarop schulden werden gemaakt duidt op een onaantastbaar vertrouwen in de toekomst, dat u inmiddels door vele commentatoren als een Maar hoe staat het met de democratie? even absurd bijgeloof wordt beschouwd als het Wel rijst de vraag of Claassens betoog over het geloof van primitieve volken in de magische huis van de vrijheid wellicht vooral hypothe­ kracht van rituelen. En dan denken dat het tisch of idealistisch van aard is. Kunnen wij als ‘religieuze’ gevaar bij de islam ligt… Inmiddels bewoners van dit huis wel vrijelijk en in geza­ weten we dus beter, maar zitten we met de menlijke beraadslaging beschikken over de in­ gebakken peren ¬ en met nog meer schulden. richting ervan? Hebben burgers nog wel zoveel Het antwoord van Kalma is duidelijk: de poli­ verbondenheid met elkaar dat het overwinnen tiek moet het heft weer in eigen hand nemen, van tegenstellingen voor hen de kern van de­ mede om te voorkomen dat gewone burgers mocratische politiek vormt? Overschat Claassen het slachtoffer worden van het handelen van aan de andere kant niet de macht van de burgers een kleine groep speculanten. Kalma richt zich om aan hun eigen gezamenlijke levenswijze vrijwel uitsluitend op het ontwikkelen van een vorm te geven? Is het inderdaad mogelijk voor adequaat sociaaleconomisch beleid dat in dienst een volk om in vrijheid te beslissen bijvoorbeeld staat van de gewone burger. Zijn betoog oogt neutraal tegenover economische groei te gaan in die zin niet minder technocratisch dan de staan, of zelfs met minder groei genoegen te ne­ maatregelen van neoliberale politici. Belangrijk men, ten gunste van een zinvoller bestaan voor voor de democratie lijkt mij echter ook dat het ons en latere generaties? Of zijn bepaalde zaken publieke debat over deze zaken op gang komt, inmiddels zodanig onttrokken aan politieke zodat in ieder geval wordt onderzocht welke besluitvorming dat zelfs een gezamenlijke po­ greep de gezamenlijkheid van de burgers op litieke wil hier machteloos staat? Met deze zorg hun eigen bestaan kunnen (en willen) hebben. over de machteloosheid van het democratisch Het gevaar is immers levensgroot dat dit debat bestel kom ik weer bij de andere twee boeken. slechts zal aanhobbelen achter de politieke ini­ De sfeertekening in Kalma’s boek is wat tiatieven die Europese technocraten inmiddels 85 minder idyllisch dan bij Claassen. De laatste nemen. Het is iedereen, ook de meest fervente richt zich exclusief op een politiek bestel waarin voorstanders van een vrije markt, wel duidelijk mensen in vrijheid en met het oog op vrijheid dat een krachtig kader nodig is om de markt over zichzelf kunnen beslissen. Bij hem is geen voor excessen te behoeden. De financieel-tech­ soevereiniteit overgedragen aan niet-politieke nocratische maatregelen zullen vast niet onzin­ domeinen. Is dat een drogbeeld? Kalma ziet bo­ nig zijn, maar wat ze precies beogen en voor wie venal een samenleving die bedreigd wordt door ze gunstig zijn, blijft voor burgers ontoeganke­ destructieve krachten die eigen zijn aan een lijk. Het herstel van het primaat van de politiek economisch systeem dat te veel aan zijn eigen zoals dat nu gestalte krijgt in Europa riekt toch wetmatigheden is overgelaten. meer naar dictatuur dan naar democratie. Bo­ s & d 11/12 | 2012 boekessay Marin Terpstra over Kalma, Claassen en Schinkel

venal is een institutioneel herstel nodig van een Schinkels oproep tot alternatieven blijft ruimte waar de meer fundamentele vragen over gevangen in een politiek stelsel dat geen beslis­ onze samenleving kunnen worden gesteld. sing duldt, omdat het berust op een neutralise­ Laat Claassen zien dat er in de Nederlandse ring van alle absolute, tot een beslissing oproe­ politieke discussies veeleer een ideeënrijk­ pende, gezichtspunten. Er schuilt naar mijn idee dom bestaat, Schinkel klaagt steen en been (en een tegenspraak in Schinkels benadering, of in bladzijden lang) over het gebrek aan ideeën. Zijn ieder geval een onuitgesproken idee. Aan de ene diagnose is dat in de Nederlandse democratie kant verwerpt hij de Nederlandse consensus die politieke partijen naar ideeën op zoek zijn om blind is voor alternatieve mogelijkheden, omdat hun reeds lang in stervensnood verkerende or­ deze consensus ¬ uitmondend in pragmatisch ganisaties nog een tijdje in leven te houden, in probleemmanagement ¬ geen gevoel meer plaats van dat een levendig ideëel publiek debat heeft voor urgente problemen, en zo badend in zich vertaalt naar nieuwe partijen. ‘Wezenlijk zelfgenoegzaamheid de politieke verantwoorde­ voor een democratie’, zo schrijft hij op bladzijde lijkheid daarvoor ontloopt. Aan de andere kant 11 van zijn boek, ‘is de mogelijkheid van een lijkt hij diezelfde urgentie ook niet ernstig te volk om zichzelf opnieuw vorm te geven. Daar­ nemen door de plaats die het aanwezig stellen voor zijn perspectieven nodig die alternatieve van alternatieven in het politieke domein krijgt. wegen belichten.’ De kerngedachte van het boek blijft daarmee Ook hier zien we duidelijk dat de gedachten ambivalent: moeten we een andere beslissing van de auteur opgehangen zijn aan de idee van doorzetten (en wie moet dat dan doen?), of moe­ volkssoevereiniteit. Een te groot deel van het ten we vooral weer gaan discussiëren? boek gaat heen met treurnis over het feit dat Ne­ Niettemin heeft Schinkel in deze kernge­ derland in een gemakzuchtig middagslaapje is dachte wel een punt. Die kern is ¬ ik noemde gesukkeld, politici nog slechts met probleemma­ het al ¬ dat ons politieke stelsel niet echt een nagement bezig zijn, en dit alles aan het oog is vitaliserend orgaan bezit, geen publiek lichaam onttrokken door het spektakelstuk Wilders. Met dat probleemanalyses biedt en belangrijke de alternatieven wil het echter ook bij Schinkel thema’s agendeert. Uiteraard, er is de Weten­ niet echt vlotten. De reflectie over alternatieven schappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, en in het tweede deel, hoe sympathiek en urgent er zijn talloze adviesorganen die de overheid ook, voegen weinig toe aan het bestaande (links- (en politieke partijen) van voedsel en munitie radicale) gedachtegoed over een niet op groei voorzien. Dat alles is er, maar de politici laten te maar op duurzaamheid gerichte levenswijze, dat veel hun oren hangen naar een volk dat liever inderdaad in het politieke panorama marginaal niet meer wil nadenken en zich terugtrekt in blijft. Wat dat betreft is het boek van Claassen wat het nu heeft. Wat nodig is, is een onafhan­ mij sympathieker dan dat van Schinkel. kelijk orgaan met politieke macht. Dit orgaan 86 Schinkel is breedsprakig en schuwt het heeft niet de macht om politieke beslissingen te eindeloos herhalen van dezelfde mantra’s op nemen, beleid uit te voeren of recht te spreken twitterformaat niet, maar uiteindelijk moet de (de bekende drie machten), maar de macht om lezer vaststellen dat Schinkel niet de bekende ‘het volk’ de ideeën voor te leggen waarover het baron is die zichzelf aan zijn haren (zijn pruik!) moet beraadslagen om uiteindelijk tot besluiten met paard en al uit het moeras tilt. Wat als de di­ te komen. De verkiezingsuitslag en de geslaagde agnose klopt dat we collectief onze ogen sluiten kabinetsformatie lijken in dit opzicht allesbe­ voor het feit dat zo verder leven werkelijk niet halve een overwinning van de democratie. kan, althans niet zonder een rampzalige onder­ Schinkel bleek in een interview met Jan-Jaap gang van Nederland, Europa, het Westen of zelfs van der Wal in het YouTube-programma Panache de mensheid? ook geenszins van plan om op zijn analyse terug

s & d 11/12 | 2012 boekessay Marin Terpstra over Kalma, Claassen en Schinkel te komen na de verkiezingsuitslag. De Neder­ meting van ideeën moeten zijn, in plaats van landse burgers hebben duidelijk gekozen voor een voortgaand proces van vervolmaking door de in Schinkels ogen meest lege partijen ¬ die een genuanceerde afweging van argumenten. dan ook gemakkelijk alle kanten op kunnen in Waarom zou echter een dergelijke politisering hun onderhandelingen, behalve niet samen een nodig zijn, als de burgers het in grote lijnen regering vormen. De grote vraag bij Schinkels met elkaar eens zijn? Schinkels opvatting van voorstel is echter de aloude vraag van Karl Marx politiek leidt in een democratische omgeving naar het revolutionaire subject: welke maat­ tot een merkwaardige consequentie: als het volk schappelijke macht maakt zich tot drager van slechts tegenstellingen of meningsverschil­ een radicale koerswending? len voortbrengt die met enige inspanning en politieke wil overbrugbaar zijn, dan ontbreekt er blijkbaar iets in de politieke cultuur en moet er Wanneer men het met elkaar een orgaan bedacht worden dat weer leven in de brouwerij brengt. Schinkel ziet echter ook in de weet te vinden door elkaar iets vertegenwoordigende democratie de tendens te gunnen ontstaat het gevaar om de verschillen onder het volk te verdoezelen. Het populisme is dan een antwoord van delen van zelfgenoegzaamheid van het volk die zich niet herkennen in de alle verschillen toedekkende politieke cultuur van de volksvertegen­woordigers. Dat neemt niet weg dat het probleem dat Schinkel ons voorlegt ernstig genomen moet u worden. Democratie als politieke vorm kan Besluit geen statisch geheel zijn. De wereld waarin wij Mijn bewondering voor en instemming met het leven is niet een gegeven dat we waarnemen en werk dat de politieke leiders van de vvd en de dat ons onmiddellijk vertelt wat de problemen PvdA de afgelopen weken hebben gedaan, laat zijn en hoe we die moeten oplossen. Deze vorm zich door deze kritische kanttekeningen niet van collectieve verantwoordelijkheid vraagt wegredeneren. Het is en blijft een geweldige om een organisatie die zorgt voor een adequaat stap voorwaarts in de democratie als volksver­ probleembewustzijn. Dat vereist een politieke tegenwoordigers niet alleen op de bres staan ruimte voor onafhankelijke geesten, dat wil zeg­ voor hun eigen programma met als enige wens gen mensen die ideeën ontwikkelen onafhanke­ dit door te zetten ten koste van anderen, maar lijk van hun partijdige belangen, onafhankelijk werkelijk volksvertegenwoordigers zijn die een van de zorgen van het dagelijkse bestaan, en publiek belang dienen dat recht doet aan alle onafhankelijk van de vraag hoe zij in de media burgers ¬ ondanks hun verdeeldheid op vele overkomen. Schinkel meent echter dat deze punten. 87 geest geen kans krijgt in een politieke cultuur Deze stap betekent echter niet noodzakelijk die bovenal draait om het in stand houden van dat de politiek ontsnapt aan een groot gevaar: de partijorganisaties (zetelwinst), consumenten­ zelfgenoegzaamheid die kan ontstaan wanneer verwachtingen en mediale beeldvorming. men het met elkaar weet te vinden door elkaar Het huis van de vrijheid van Claassen is in iets te gunnen. Het kan namelijk zijn dat alle de ogen van Schinkel daarom wellicht juist partijen een blinde vlek hebben (of meer dan een bewijs van depolitisering. Politiek is het één) die des te sterker wordt naarmate ze elkaar zichtbaar maken van verschillen om het tot een kunnen vinden. Wat hen bindt kan verraderlijk gevecht te laten komen dat kan leiden tot een zijn, want geënt op een kortzichtige diagnose bepaald evenwicht. Politiek zou dus een kracht­ van de werkelijke problemen. Het gaat er niet al­ s & d 11/12 | 2012 boekessay Marin Terpstra over Kalma, Claassen en Schinkel

leen om dat werk beloond wordt en dat mensen gen een groeiende weerzin bestaat, maar ook die moeilijker meekomen ook steun mogen domeinen die hun bijdrage aan de versterking verwachten. De gemeenschappelijke noemer van de economie nauwelijks kunnen aantonen hier is immers de idee van een economisch ¬ en dus in het verdomhoekje staan. Daarmee stelsel dat allereerst krachtige, ondernemende, verliest een samenleving haar waardering gezonde mensen behoeft om de prestaties te le­ voor andersoortige prestaties dan die welke veren die nodig zijn om de Nederlandse concur­ op welvaartsgroei gericht zijn: namelijk die rentiepositie te handhaven of te verbeteren. Dat welke het gevoel voor het sublieme behelzen men daarbij ook oog heeft voor de (relatieve) en het daarmee verbonden vermogen van een achterblijvers is mooi, maar het paradigma blijft samenleving tot sublimatie. En nog urgenter, het neoliberale programma van economische een geloofsbelijdenis (in de toekomst) helpt groei. niets wanneer het ecologische systeem buiten Schinkels voorstel voor een nieuwe Raad van ons om beslist dat onze manier van bestaan op State als vierde macht is eerder een aanwijzing deze planeet niet levensvatbaar is. Naast een van het probleem dan de oplossing. De Raad zou democratische gezindheid ¬ een groot goed volgens hem moeten bestaan uit vertegenwoor­ ¬ behoeft de politiek ook een geloof in andere digers van wetenschap, kunst en religie. Uit dan louter sociaaleconomische waarden. De die hoek komen immers mensen die nog vrij levensvatbaarheid en de kwaliteit van leven van kunnen denken en dus aan de zelfgenoegzame de menselijke samenleving staan op het spel. De consensus kunnen ontsnappen. Dit zijn echter drie auteurs lijken zich in hun boeken meer van uitgerekend de domeinen in de samenleving deze urgentie bewust dan de politieke leiders waartegen niet alleen vanuit populistische krin­ van vandaag.

88

s & d 11/12 | 2012 metafoor

Een jongen schreef me een enthousiaste brief, niet gisteren, maar in 1996. De gebeurtenis­ sen die hij beschreef, speelden zich trouwens af in 1956, zodat je dit stuk zonder overdrijving een drietrapsraket kunt noemen. Een hier wonende en goed geïntegreerde Hongaar had hem toevertrouwd dat hij bij een bepaalde gelegenheid ‘het beest er uit had gehangen’. De jongen schrijft: ‘Nooit eerder had ik zoiets beeldends en schilderachtigs gehoord, ik was stinkjaloers. Niet vanwege de avonturen van zijn beest, maar vanwege zijn elementaire kijk op de taal. Een woord is meer dan de dunne beschrijving van zijn genummerde inhoud, zoals woorden­ boekenschrijvers en rechtsgeleerden veronderstellen; het is een metafoor van zijn inhoud, een bezwering van zijn betekenis.’ Het laatste deel van deze zin begrijp ik niet, maar dat is geen bezwaar, zinnen kunnen ook prachtig zijn als je ze niet begrijpt. Je moet niet opzettelijk duister en onbegrijpelijk schrijven, maar als het niet anders kan, moet je het niet uit de weg gaan. Dan is het een vorm van collat­ eral damage. De Hongaar heeft zijn werk gedaan, de jongen gaat nu verder met zijn leraar Grieks. Hij schrijft: ‘Meneer Lucassen, onze leraar Grieks, een man van zeventig, die zich in een taxi van en naar school liet rijden (af en toe zat er een felkleurige, bejaarde cabaretzangeres op de ach­ terbank, wij schrijven 1956) ¬ meneer Lucassen, die een donkergrijs maatpak droeg en een lichtgrijze snor, die nooit een boekentas bij zich had, lispelde ons elke dag door zijn hazelip toe: “Comburite mihi ista lexica”. Verbrandt me die woordenboeken. En zo lazen we Sophocles. Ook kregen we nooit een cijfer op onze proefwerkblaadjes. Als ik hem vroeg wat ik dan thuis moest zeggen, zeidie: “Zeg maar dat het goed was, maar dat het beter kon.” Weliswaar werd deze humane benadering van het onderwijs in het algemeen en de leerstof in het bijzonder ruimschoots gecompenseerd door de leraar latijn (wiens naam ik blijkbaar vergeten heb), die in elke zin van Tacitus een wonderbaarlijke samenballing van de latijnse grammatica zag en wou dat wij dat ook zagen, hetzij mondeling, hetzij schriftelijk, terwijl hij bij de verwarming sigaren stond op te roken, maar dat neemt niet weg dat meneer Lucassen heeft gewonnen. Ik zie de woorden, maar ken ze niet, en aanbid superieure onbegrijpelijkheid, want hier, dat is duidelijk, wordt niet met spek geschoten. Wat blijft mij anders over dan het woord als meta­ foor van zichzelf? Ik lees brieven van Fante. Als je smult van verhalen over perfide uitgevers en geweeklaag over geld, is dit smakelijke kost. Maar veel meer trof mij een verhaal dat hij bijgesloten had bij een van zijn brieven. Een verhaal van anderhalve bladzij en nooit verder gekomen dan daar ¬ waarom ook? Anderhalve bladzij is voldoende om van de grond te komen, om als harde Italiaan­ 89 se zon over interlock en onrecht te branden. Het ging natuurlijk over iets anders, dat begrijp je.’

Waar deze brief precies over gaat, is moeilijk te zeggen ¬ natuurlijk over het vertalen van Sophocles en Tacitus, met de taxi naar school rijden, het verbranden van woordenboeken, het roken van sigaren in de klas. Maar dan ben je er nog niet, voor de kern moet je een verdieping lager zijn, waarschijnlijk bij het woord als metafoor van zichzelf. En daar moet ik dan nog even over nadenken.

a.l. snijders

s & d 11/12 | 2012  register s&d 2012

Bordewijk, Paul thema’s ¬ Een politieke unie zal niet helpen, nr. 9-10, > Het sociaal-democratisch mensbeeld, nr. 1/2 p. 5 > Van waarde – Levensloop, nr. 1/2 Harbers, Hans > Onzeker werk – De grens is bereikt, nr. 3 ¬ Red het vrije politieke spreken, nr. 3, p. 4 > Wat doen we met het tekort?, nr. 4 Heynen, Rolf > De toekomst van de vakbeweging, nr. 5 ¬ Groene veren voor de PvdA, nr. 1/2, p. 5 > Makke schapen of makke Kalma, nr. 5 Hollanders, David > Polemiek: links = een kleine overheid, nr. 6 ¬ Werkgevers betaalden te weinig, nr. 11-12, > Aan het roer in de publieke sector: baasjes p. 4 zonder tegenspraak, nr. 7/8 Jong, Kim de > Solidariteit in de 21ste eeuw, nr. 7/8 ¬ Beleidsautonomie, nr. 11-12, p. 5 > 38 zetels: geleend, gestolen, gewonnen?, Kerkhof, Peter nr. 9/10 ¬ Sociaal-democratisch rechts en links, nr. 3, > Markt en waarden in de zorg, nr. 9/10 p. 7 > De last van de macht, nr. 11/12 Lange, Ilonka de ¬ Recht op arbeid, ook voor senioren, nr. 1/2, p. 7 columns Lankhorst, Gertjan > Commissie, Menno Hurenkamp, nr. 1/2, p. 3 ¬ Aardgas en de energietransitie, nr. 6, p. 5 > Een veer laten, Menno Hurenkamp, nr. 3, p. 3 Merkies, Judith > Wie betaalt, bepaalt, Marijke Linthorst, nr. 4, ¬ Klaar voor de dubbele marathon, nr. 4, p. 7 p. 3 Mulder, Bertus > Anekdotes met een motto, Liesbeth Levy, nr. 5, ¬ De blinde vlek van Henri Polak, nr. 4, p. 6 p. 3 Naron, Bernard > De boel bijeen vegen, Menno Hurenkamp, ¬ Voer snel een financiële transactiebelasting nr. 6, p. 3 in, nr. 1/2, p. 4 (zie ook Berman, Thijs) > Verantwoordelijkheid nemen, Plat, Tom Wout Cornelissen, nr. 7-8, p. 3 ¬ Geen daden maar woorden, nr. 3, p. 6 > Hervormingsmoratorium, Paul de Beer, Poppe, Frank nr. 9-10, p. 3 ¬ ‘Wij hier’ en ‘zij daar’, nr. 4, p. 5 90 > De terugkeer van het inkomensbeleid, Ruiter, Jan Jaap Paul de Beer, nr. 11-12, p. 3 ¬ Toch weer Wilders, nr. 11-12, p. 6 (zie ook Verheijen, Bart) Sluijter, Frans W. interventie ¬ Lekenpraat, nr. 3, p. 5 Berman, Thijs Steenhoven, Jan van der ¬ Voer snel een financiële transactiebelasting ¬ Niet nog meer extra regelgeving, nr. 5, p. 6 in, nr. 1/2, p. 4 (zie ook Naron, Bernard) Swaak, Klaas ¬ Een boodschap van hoop, nr. 4, p. 4 ¬ Jan Schuurman Hess moet doorgaan, nr. 1/2, Boonacker, Henny p. 6 ¬ Onbetrouwbare ijkmeesters, nr. 6, p. 4

s & d 11/12 | 2012 register s&d 2012

Verheijen, Bart Bos, Marko ¬ Toch weer Wilders, nr. 11-12, p. 6 ¬ De democratische legitimatie van de munt­ (zie ook Ruiter, Jan Jaap de) unie, nr. 7-8, p. 86 (zie ook: Riel, Bart van) Visser, Jelle de Bussemaker, Jet ¬ Over eigendom, nr. 5, p. 5 ¬ Weg met stelselwijzigingen, nr. 9-10, p. 61 Wiersma, Jan Marinus Claassen, Rutger ¬ Nog één keer Uruzgan, nr. 7-8, p. 4 ¬ Vrij en verantwoordelijk, op z’n sociaal- Woltring, Naomi democratisch, nr. 1/2, p. 36 ¬ Einde Parnas, nr. 4, p. 4 Coninck, Heleen de ¬ iq is niet de handicap, nr. 9-10, p. 4 ¬ Nieuwe ambitie voor het milieubeleid. Naar aanleiding van ‘Het groene optimisme’ van artikelen Wijnand Duyvendak, nr. 1/2, p. 32 ¬ Eindelijk duurzame groei?, nr. 11-12, p. 49 Achterberg, Peter Cornelissen, Wout ¬ Paul Kalma en de culturalisering van de poli­ ¬ Van Rutte i naar Rutte ii: zoek de verschillen, tiek, nr. 5, p. 45 (zie ook: Houtman, Dick) nr. 11-12, p. 17 Becker, Frans Crum, Ben ¬ De heruitvinding van de verzorgingsstaat. ¬ Het democratisch dilemma van de muntunie, Om de kwaliteit van het bestaan in de nr. 5, p. 54 nieuwe levensloop, nr. 1/2, p. 54 ¬ De democratische prijs van de muntunie, (zie ook: Sie Dhian Ho, Monika) nr. 7-8, p. 92 ¬ Een agenda voor een nieuwe vakbeweging, ¬ Eerst de crisis bezweren, dan hervormen, nr. 5, p. 16 (zie ook: Paulusma, Pim) nr. 11-12, p. 61 Beer, Paul de Dekker, Ronald ¬ De ziekte van Baumol is nog lang niet onder ¬ Goed werk is bruggen onderhouden, nr. 11-12, controle, nr. 1/2, p. 30 p. 36 ¬ Samen opgekomen, samen in het nauw. Dijkman, Pieter Jan De toekomst van de vakbeweging, nr. 5, p. 23 ¬ Het cda: gebrek aan een consistent verhaal, ¬ Is klein echt zo mooi?, nr. 6, p. 42 nr. 9-10, p. 38 (zie ook: Gradus, Raymond) ¬ Solidariteit onder druk, nr. 7-8, p. 30 Drion, Geert Berg, J.Th.J. van den ¬ Kunst en cultuur voor iedereen, nr. 9-10, p. 41 ¬ Snelle bevalling, krachtige naweeën, nr. 11-12, Elchardus, Mark p. 10 ¬ Politiek van de levensloop, nr. 1/2, p. 62 Bieckmann, Frans Eleveld, Anja 91 ¬ Een progressief buitenlands beleid is nog ¬ Verplicht sparen voor verlof, nr. 1/2, p. 93 ver weg, nr. 11-12, p. 44 (zie ook: Heeger-Hertter, Susanne) Blokland, Hans Gradus, Raymond ¬ Nederlands cultuurpolitiek drama, nr. 4, p. 9 ¬ Het cda: gebrek aan een consistent verhaal, Bordewijk, Paul nr. 9-10, p. 38 (zie ook: Dijkman, Pieter Jan) ¬ De ziekte van Baumol is uitgewoed, nr. 1/2, Groot, Ed p. 24 ¬ Flexwerkers als sluitpost, nr. 3, p. 39 ¬ Het risico van consensus bij kabinets­ (zie ook: Hamer, Mariëtte) formaties, nr. 11-12, p. 23 Hamer, Mariëtte ¬ Flexwerkers als sluitpost, nr. 3, p. 39 s & d 11/12 | 2012 register s&d 2012

(zie ook: Groot, Ed) Keulen, Sjoerd Heeger-Hertter, Susanne ¬ De universiteit is er voor onderwijs en on­ ¬ Verplicht sparen voor verlof, nr. 1/2, p. 93 derzoek, niet voor de winst, nr. 7-8, p. 18 (zie ook: Eleveld, Anja) (zie ook: Kroeze, Ronald) Heertje, Arnold Kleinknecht, Alfred ¬ In memoriam Hans van den Doel (1937- ¬ Het nut van ontslagbescherming, nr. 3, p. 22 2012). Een bewogen econoom in beweging, (zie ook: Naastepad, Ro en Storm, Servaas) nr. 5, p. 33 Korver, Ton Hemerijck, Anton ¬ Een nieuwe risicoverdeling op de arbeids­ ¬ Sociale investeringen betalen zich dubbel en markt, nr. 1/2, p. 76 dwars terug, nr. 1/2, p. 83 Kraamwinkel, Margriet ¬ Over ‘What Money Can’t Buy’ van Michael ¬ Acht maatregelen voor beter werk, nr. 3, p. 31 Sandel, nr. 6, p. 45 (zie ook: Patijn, Mariëtte) Hoek, Taco van Kroeze, Ronald ¬ Voorbij het debat over de hypotheekrente­ ¬ De universiteit is er voor onderwijs en on­ aftrek, nr. 11-12, p. 29 derzoek, niet voor de winst, nr. 7-8, p. 18 (zie Houtman, Dick ook: Keulen, Sjoerd) ¬ Paul Kalma en de culturalisering van de poli­ Linthorst, Marijke tiek, nr. 5, p. 45 (zie ook: Achterberg, Peter) ¬ Lessen uit decentralisatie. Wethouders over Hooven, Marcel ten de taakverdeling tussen rijk en gemeente, ¬ Zonder richting falen leiders onherroepelijk, nr. 9-10, p. 7 nr. 3, p. 9 ¬ Wat voor Europa willen wij?, nr. 11-12, p. 65 ¬ De les van Paars ii, nr. 9-10, p. 24 Lunsing, Jan R. Hurenkamp, Menno ¬ De lijsttrekker is van ons allemaal, nr. 3, p. 51 ¬ Grote wereld, kleine binding, nr. 7-8, p. 83 (zie ook: Jong, Arie de) Jeene, Marjolein ¬ Grotere afdelingen zijn slecht voor het leden­ ¬ Is solidariteitspessimisme gerechtvaardigd, tal, nr. 4, p. 24 nr. 7-8, p. 45 (zie ook: Oorschot, Wim van) Meyer, Ron Jong, Arie de ¬ Brief aan Diederik Samsom, nr. 9-10, p. 29 ¬ De lijsttrekker is van ons allemaal, nr. 3, p. 51 M∑gge, Daniel (zie ook: Lunsing, Jan R.) ¬ De oude economische ideeën hebben gefaald, Kalma, Paul nr. 4, p. 47 ¬ Politiek als cultuurstrijd? Een voorpublicatie Mulder, Bertus 92 uit ‘Makke schapen. Over volgzame burgers ¬ Tijd voor een groen Plan van de Arbeid (boe­ en vluchtige politiek’, nr. 1/2, p. 9 kessay), nr. 9-10, p. 74 ¬ Culturalisering van de politiek? Een dupliek, Naastepad, Ro nr. 5, p. 50 ¬ Het nut van ontslagbescherming, nr. 3, ¬ De markt contra Europa (boekessay), nr. 7-8, p. 22 (zie ook: Kleinknecht, Alfred en Storm, p. 95 Servaas) Kam, Flip de Noordegraaf, Herman ¬ Snijden met De Kam. Een beredeneerd voor­ ¬ Geen vrijheid zonder verantwoordelijkheid, stel voor bezuinigingen en lastenverzwarin­ nr. 1/2, p. 47 gen, nr. 4, p. 32 Oorschot, Wim van ¬ Terug naar Moskou aan Zee, nr. 9-10, p. 52 ¬ Is solidariteitspessimisme gerechtvaardigd,

s & d 11/12 | 2012 register s&d 2012

nr. 7-8, p. 45 (zie ook: Jeene, Marjolein) Tang, Paul Ossewaarde, Ringo ¬ De troep opruimen, nr. 4, p. 44 ¬ De opmars van de antidemocratische geest, Terpstra, Marin nr. 7-8, p. 12 ¬ Over depolitisering, zelfgenoegzaamheid en Parijs, Philippe van filosofen die slimmer zijn dan sociologen, ¬ Solidariteit binnen Europa, nr. 7-8, p. 74 nr. 11-12, p. 79 Patijn, Mariëtte Tinnemans, Will ¬ Acht maatregelen voor beter werk, nr. 3, p. 31 ¬ Iedereen Prins Carnaval, nr. 7-8, p. 39 (zie ook: Kraamwinkel, Margriet) Tjeenk Willink, Herman Paulusma, Pim ¬ Een nieuw idee van de staat, nr. 11-12, p. 71 ¬ Een agenda voor een nieuwe vakbeweging, Trappenburg, Margo nr. 5, p. 16 (zie ook: Becker, Frans) ¬ Blijf bij ons. Ode aan de verzorgingsstaat, Pels, Dick nr. 7-8, p. 62 ¬ Een marxist in schaapskleren, nr. 5, p. 40 Ummelen, Bert ¬ De progressieve herverkaveling is achter de ¬ Het publieke gesprek als verhaal, nr. 3, p. 45 horizon verdwenen, nr. 9-10, p. 32 ¬ De dood kiezen is niet normaal, nr. 6, p. 16 Praag, Philip van (zie ook: Schuurmans, Jaap) ¬ De verrechtsing van d66, nr. 7-8, p. 6 Vandenbroucke, Frank ¬ De PvdA terug als volkspartij, nr. 9-10, p. 16 ¬ De Europese Unie zal sociaal zijn of zal niet Putters, Kim zijn, nr. 6, p. 51 ¬ Naar een waardevolle visie op zorg, nr. 9-10, Veen, Romke van der p. 64 ¬ Ingrijpen moet, maar heeft het ook zin? De Riel, Bart van paradox van de activerende verzorgingsstaat, ¬ De democratische legitimatie van de muntu­ nr. 7-8, p. 53 nie, nr. 7-8, p. 86 (zie ook: Bos, Marko) Voerman, Gerrit Samsom, Diederik ¬ Over het voortbestaan van de politieke partij. ¬ Keuzes die de samenleving versterken, nr. 5, p. 8 Vragen voor de commissie-Noten, nr. 11-12, Schuurmans, Jaap p. 53 ¬ De dood kiezen is niet normaal, nr. 6, p. 16 Wilterdink, Nico (zie ook: Ummelen, Bert) ¬ Gelijkheid, goed voor u. Over ‘The Spirit Schuyt, Kees Level’ van Richard Wilkinson en Kate Pickett, ¬ Solidariteit tussen generaties, nr. 1/2, p. 102 nr. 7-8, p. 69 ¬ Een nieuwe levensfase, nr. 1/2, p. 109 Witteloostuijn, Arjen Snels, Bart ¬ Naar een kleine en linkse overheid, nr. 6, 93 ¬ Een grote overheid dient de sterken, niet de p. 26 zwakken, nr. 6, p. 33 Wolfson, Dik Storm, Servaas ¬ Niet minder overheid, maar meer wederke­ ¬ Het nut van ontslagbescherming, nr. 3, p. 22 righeid, nr. 6, p. 36 (zie ook: Kleinknecht, Alfred en Naastepad, Ro) Woltring, Naomi Sie Dhian Ho, Monika ¬ De erfenis van het neoliberalisme, nr. 6, p. 7 ¬ De heruitvinding van de verzorgingsstaat. Om de kwaliteit van het bestaan in de nieuwe levensloop, nr. 1/2, p. 54 (zie ook: Becker, Frans) s & d 11/12 | 2012 register s&d 2012

standplaats a.l. snijders

¬ Brouwers, Arnout, Moskou, nr. 3, p. 44 ¬ Twee lezers, nr. 3, p. 58 ¬ Kruiter, A.J., Boedapest, nr. 1/2, p. 23 ¬ Pracht en schoonheid in het gras, nr. 4, p. 54 ¬ Patelias, Elvira, Lesbos, nr. 7-8, p. 27 ¬ Achterstand, nr. 5, p. 62 ¬ Rummens, Stefan, Leuven, nr. 11-12, p. 60 ¬ Hispano Suiza, nr. 6, p. 62 ¬ Vermaas, Peter, Zuid-Afrika, nr. 6, p. 44 ¬ Russische schrijvers, nr. 7-8, p. 106 ¬ Voragen, Roy, Jakarta, nr. 4, p. 29 ¬ Schrijven, nr. 9-10, p. 78 ¬ Vriend, Daniel, Honduras, nr. 5, p. 13 ¬ Metafoor, nr. 11-12, p. 89

94

s & d 11/12 | 2012