Marrakech Mbre D DR

Marrakech mbre d DR. TAGOURIANTE Route de Fès De 15 hoogtepunten in een oogopslag Boulevar Boulevard de Safi

N Allal Al Fassi Route de Fès Boulevard Avenue du 11 Janvier LAZAHIA De vlooienmarkt Souk El Khemis KAÂ EL 11 (blz. 62) R CHAABI LIL 0 250 500 m MECHRA ou te d De Jardin Majorelle es 13 R (blz. 67) d em A

’

E ZAOUÏA p v

l a e r J t n EL ABESSIA s A a Avenue Yacoub u El Mansour v d SIDI e . i P d r in a GHALEM DOUAR TABHIRT ce M Avenue du 11 Janvier Avenue ou la R R y DIOUR u o Ab e u d JDAD d te a le lla d Place Abdel- GUÉLIZ h a es B R SIDI ALI moumen Ben Ali a e b m

E p BENNAÇER

l a Mohammed V. K r

Place El h t s e ies Mourabitène RIAD m Un i EL MOUKEF ns h ASSOUEL s atio k EN AROUS s N a de l nue l ARSET Het Quartier des Tanneurs Ave e Place du M BEN CHEBLI 10 (blz. 59) l 16 Novembre E De Medersa R A. Mohammed V. d Het Maison de la ou e Ben Youssef te d m 8 9 es m (blz. 53) Photographie R Avenue Hassan II. a DAR DEBBAGH e Place oh (blz. 57) m Hivernage p Hailé Sélassié M Essebtiyne a e r u ts en Guéliz 12 R MOUASSINE Rue BAB AYLEN (blz. 64) Place de e Hassan II. la Liberté Avenue Mohammed VI. De soeks in MÉDINA RTIER Av. Mohammed V. 7 de medina Place

TRIELLE (blz. 50) Sidi Youb R

u e Rue

Rue Souk Semmarine ARSET

E Boulevard El Yarmouk DOUAR c h GRAOUA EL BARAKA o Avenue Moulay Elu Hassan De Place a 2 d 1 Jemaa el Fna Bab Ahmad HIVERNAGE a R Het Cyber Parc en het . Place (blz. 32) R ia Ensemble Artisanal Foucauld d Z

R. Riad Zitoun El Kedim i (blz. 35) t JNANE o u n BEN CHEGRA E R l o J u e t d e i d A De Dar Si Said en s s o 3 het Palais de la Bahia u re Avenue Mohammed VI. (blz. 38) Sidi Ghanem N9 (blz. 73) Avenue Bab Jedid ARSET De Palmeraie Route de Safi SIDI EL MAÂCH MELLAH 15 Route de (blz. 70) 14 (Avenue Amir Moulay Rachid) MIMOUN Casablanca De mella SIDI GHANEM N7 PALMERAIE Het El-Badipaleis 4 (blz. 44) 5 (blz. 41) Route de Fès JNANE N8 Route de Targa EL AFIA O Route d’Ourika GUÉLIZ u Avenue de la Ménara ed KASBAH BERRIMA Rue Belaïd Is s i Gare l De kashba BAB HMAR ONCF 6 (blz. 47) Route de Av. Al-Msalla N8 Rue de Bab Hmar Avenue Tassiltante MÉDINA N9 Quarzazate Avenue Gnassa Avenue Bab Jedid Av. de la Ménara HIVERNAGE DERB Rue Bab

Route de L’Ourika CHTOUKA El Arhdar Aéroport Jardins de l’Agdal Marrakech-Menara Route d’Asni Rue de Bab Irhli et Taroudant Route Tertiare

Avenue d DuMont DNL Relaunch 2011 Marrakesch, 00 Klappe Vorne, Stand 19.12.2014 B C M Y

le MAKINA DE mbre d DR. TAGOURIANTE Route de Fès De 15 hoogtepunten in een oogopslag Boulevar Boulevard de Safi

’

E ZAOUÏA p v l a e r J t n EL ABESSIA s A a Avenue Yacoub u El Mansour v d SIDI e . i P d r in a GHALEM DOUAR TABHIRT ce M Avenue du 11 Janvier Avenue ou la R R y DIOUR u o Ab e u d JDAD d te a le lla d Place Abdel- GUÉLIZ h a es B R SIDI ALI moumen Ben Ali a e b m

E p BENNAÇER

l a Mohammed V. K r

TRIELLE (blz. 50) Sidi Youb R

u e Rue

Rue Souk Semmarine ARSET

Route de L’Ourika CHTOUKA El Arhdar Aéroport Jardins de l’Agdal Marrakech-Menara Route d’Asni Rue de Bab Irhli et Taroudant Route Tertiare

Avenue d DuMont DNL Relaunch 2011 Marrakesch, 00 Klappe Vorne, Stand 19.12.2014 B C M Y

le MAKINA DE Welkom Marhaba 6 Ter oriëntatie 8 Kennismaking, Marrakech in cijfers 10 Geschiedenis, heden, toekomst 16 Praktische informatie 18

De 15 hoogtepunten  De hartslag van de medina – de Place Jeema el Fna 32 Alle wegen leiden naar ‘la place’: het Jeema el Fna, Afrika’s beroemdste plein, is het hart van de medina van Marrakech.  Rond de Koutoubia – het Cyber Parc en het Ensemble Artisanal 35 Het symbool van Marrakech is omgeven door tuinen en parken en de staatscoöperatie voor kunstnijverheid.  Moorse paleizen – de Dar Si Said en het Palais de la Bahia 38 Museum en filmdecor: de beide vizierspaleizen zijn indrukwekkende voorbeelden van de Moorse paleisarchitectuur.  Het Joodse leven in Marrakech – de mella 41 Een synagoge en een Joodse begraafplaats getuigen van de vroegere omvang van de Joodse gemeenschap.  Het aura van verval – het El-Badipaleis 44 Eens het grootste paleis van de Maghreb, nu een ruïne.  De dodenstad van de Sa’adiërs – de kashba 47 Plaats van stilte en concentratie: de prachtige mausolea van de Sa’adische sultans.  Oriëntaalse bazaareconomie – de soeks in de medina 50 Een heel eigen wereldje met winkels, werkplaatsen en magazijnen.  Kalligrafie en arabesk – de Medersa Ben Youssef 53 Sacrale geometrie in de artistieke perfectie: de medresse is godshuis en theologische school in één.  Enig in zijn soort – het Maison de la Photographie 57 Een must voor liefhebbers van fotografie: de prachtige verzameling van Patrick Mana’ch.  Terug naar de middeleeuwen – het Quartier des Tanneurs 59 Zwoegen tot je erbij neervalt: hier komen de mooie leren tassen, jassen en schoenen vandaan die zo geliefd zijn bij toeristen.  De grenzen van bruikbaarheid – de vlooienmarkt Souk El Khemis 62 Chaos met een systeem: hier is werkelijk alles te koop.

4  Marrakech-de-luxe – Hivernage en Guéliz 64 Ook Marrakech heeft een hippe en moderne kant: de nieuwe stad met zijn chique winkels en restaurants.  Een droom in kleuren – de Jardin Majorelle 67 De betoverende tuin weet te fascineren met de korenbloemblauwe gebouwen.  Een oase als historische stadskern – de Palmeraie 70 Het oeroude palmenbos waaruit de stad zou zijn voortgekomen, is een bedreigd paradijs.  Designercentrum van Marrakech – Sidi Ghanem 73 De oude industriegebouwen aan de rand van de stad zijn nu het domein van creatievelingen.

Nog meer Marrakech Gebouwen en poorten 76 Hamams 78 Musea 79

Excursies Vallée de l’Ourika/Oukaïmeden 81 Tizi n’Tichka – Telouèt – Aït Benhaddou 82 Essaouira 84

Te gast in Marrakech Overnachten 88 Eten en drinken 94 Winkelen 102 Uitgaan 108

Toeristische woordenlijst 114 Culinaire woordenlijst 116 Verklarende woordenlijst 118 Register 120 Fotoverantwoording 123 Notities 124 Colofon 126 Paklijst 127 Extra-routes 128

       Deze symbolen verwijzen naar een plattegrond  Dit symbool in de tekst verwijst naar een van de 15 hoogtepunten Dit symbool in de tekst verwijst naar een Waar voor je geld!-tip 5 Marhaba – Welkom Een palmenoase tegen een achtergrond van besneeuwde toppen, de sfeer van de woestijn. De bergrug van de Hoge Atlas op nog geen 70 km afstand. Marrakech grossiert in contrasten, niet alleen wat betreft het klimaat en het landschap. Een stads sprookje tussen traditie en de moderne tijd, eeuwenlang een schakel tussen de Sahel en de Maghreb, handelscentrum, knooppunt in het net van karavaanroutes, unieke culturele smeltkroes van Arabische, Ber- berse en zwart-Afrikaanse tradities. Het huidige Marrakech is hip en trendy, maar ook nog altijd mysterieus en raadselachtig. Tot de Marhaba – Welkom geheimen van deze stad dring je niet zomaar door … Ter oriëntatie

Overzicht ding tussen de medina en de nieuwe Wie voor het eerst in Marrakech aan- stad. Door de medina zelf lopen meer- komt, ziet waarschijnlijk enkele clichés dere hoofdassen. In het zuiden zijn dat bevestigd: de stad een hectische, la- de parallel lopende straten Rue Riad waaierige en onoverzichtelijke me- Zitoun El Kedim en Rue Riad Zitoun tropool, de medina een doolhof van El Jedid, in het noorden de Rue Souk straatjes, waar je niets gericht kunt Semmarine/Rue Souk Nejjarine. Als u zoeken maar alles alleen bij toeval telkens weer naar een van deze hoofd- vindt, de soeks één grote chaos, een straten terugkeert, zal blijken dat u verzameling koopwaar zonder vaste zelfs in deze onoverzichtelijke wirwar prijzen en krioelende mensen, de taal van straatjes heel goed de weg kunt een ongekend raadsel, het Arabische vinden. schrift een kalligrafisch mysterie. Een uitermate vreemde wereld, in het bes- ‘Het plein’ Jeema el Fna te geval exotisch te noemen, in het erg- Wie desondanks de richting en de ori- ste geval angstaanjagend. ëntatie in de medina is kwijtgeraakt, vraagt gewoon naar ‘la place’: het Jee- Structuur in plaats van doolhof ma el Fna ( E/F 6) is in Marrakech een De nieuwkomer zal het amper kunnen zodanig uniek centrum dat er geen en- geloven, maar Marrakech is anders, kel misverstand zal bestaan over wat heel anders. U zult namelijk tot de ont- u met ‘het plein’ bedoelt. Marrakech dekking komen dat u zich in een op- heeft natuurlijk talloze pleinen, maar merkelijk gestructureerde grote stad er is geen tweede zoals dit. Net zo con- beweegt. Toegegeven, het kost wat tijd currentieloos is het architectonische om tot dit inzicht te komen. Marrakech symbool van de stad, de Koutoubia- is – heel anders dan bijvoorbeeld Fès – moskee ( E 6) met de van verre zicht- een stedelijke kosmos, waardoor kilo- bare, 77 m hoge minaret. De topogra- meterslange boulevards en zichtassen fische structuur van de stad is tegelijk lopen (Avenue Mohammed V, Avenue een maatschappelijke indeling. De me- Mohammed VI, Avenue de la Menara, dina, waarin bijna alle klassieke be- Avenue Hassan II). De medina is omslo- zienswaardigheden liggen, is met de ten door een enorme ringmuur. Daarin zijn zo’n twintig imposante stadspoorten aangebracht, die de toegang mar- keren tot de evenzovele delen van de (oude) stad. De Avenue Mohammed V ( A-E 4-6) is de belangrijkste verbin-

Het moderne Marrakech tegen de achtergrond van de imposante Hoge Atlas, met links de Avenue Mohammed V en rechts de Avenue Mohammed VI in de wijk Guéliz 8 Ter oriëntatie grote soeks het centrum van de tradi- ken, plantsoenen en olijfboomgaar- tionele ambachten, waarvan de leer- den (zoals de Jardin La Menara en verwerking, de tapijtweverij, de pot- de Jardins de l’Agdal, en in de bin- tenbakkerskunst, de textielnijverheid, nenstad het Cyber Parc Arset Moulay de houtsnijkunst, de metaalbewerking Abdessalam en de Jardin Majorelle). (koperen ijzersmeden) en de produc- Hoewel de hype rond de riads in de tie van sieraden de belangrijkste tak- medina voor een ongekende opleving ken zijn. Uiteindelijk beginnen of ein- in de onroerendgoedsector en een on- digen alle excursies door de medina gebreidelde speculatie heeft gezorgd, op het Jeema el Fna – alleen al daar- zijn er gek genoeg buiten de medina om zou u het veelhoekige plein in u nog altijd grote stukken onbebouw- op moeten nemen; dit gaat het beste de grond en braakliggende terreinen. vanaf een van de terrassen van de om- Daar hebben de projectontwikkelaars liggende cafés (Café de France, Café en beleggers (nog) niet toegetast. Mar- Glacier, Café Argana, Les Terrasses de rakech is bovendien een metropool l’Alhambra, Hotel CTM). waar extreme sociale tegenstellingen voorkomen, wat in Marokko verder al- Guéliz en Hivernage: leen in Casablanca het geval is. de nieuwe stad De nieuwe stad, en dan vooral Guéliz Sidi Ghanem en Palmeraie ( A-C 4), is de wijk van de instanties Marrakech is een hoofdstad met heel en de banken, de moderne winkelcen- verschillende gezichten. U moet beslist tra (Marrakech Plaza aan de Place du 16 eens een buitenwijk opzoeken, zoals Novembre) en de op toeristen gerichte het Quartier Industriel van Sidi Ghanem bedrijven (Délégation du tourisme, reis- ( ten noorden van A 1) om een indruk bureaus, autoverhuurders, agenten van te krijgen van Marrakech als designer- de grote luchtvaartmaatschappijen), de bolwerk. Of neem een kijkje in de uit- elegante cafés en de gerenommeerde gestrekte Palmeraie ( G/H 1) in het restaurants. Een soort Marrakech-de- noordoosten om een idee te krijgen van luxe bevindt zich in het stadsdeel Hiver- de oasestad Marrakech. nage ( B/C 5/6): hier liggen de grote Marrakech – de landsnaam Marokko vijfsterrenhotels, het casino, het con- is ervan afgeleid – is meer dan alleen gresgebouw en het Théâtre Royal. de medina en de nieuwe stad. Het is De periferie van de stad wordt ge- altijd al anders dan andere steden gekenmerkt door troosteloze flatgebou- weest. En die clichés? Kom, en oordeel wen, maar ook door uitgestrekte par- zelf.

9 Kennismaking, Marrakech in cijfers

Marrakech – het ‘Parijs van de van 1925 verblijft de Oostenrijkse dich- Sahara’? ter Hugo von Hofmannsthal in Marrak- ‘Hier is men echt in Afrika, niet aan de ech. ‘Het Parijs van de Sahara’, dat Hof- rand ervan. (…) en meteen midden in mannsthal hier meent aan te treffen, Duizend-en-een-nacht. Oude Arabie- klinkt als een romantische en onte- ren op ezels en paarden, gesluierde rechte verheerlijking. Foto’s uit die tijd vrouwen, stokoude bedelaars, eenogi- tonen aan dat Marrakech halverwege gen, negers in alle tinten – en vrijwel de jaren twintig niets weg had van een geen Europeanen, dat is het mooie. mondaine hoofdstad als Parijs; en de (…) Het kostelijkste is de grote markt. Sahara, die Von Hofmannsthal kenne- (…) Dat is een gekrioel van misschien lijk vlak achter de Atlas vermoedde, is wel tienduizend mensen (…) want de honderden kilometers van Marrakech stad is het Parijs van de Sahara, over verwijderd, als je de zandduinen in het enorme afstanden komen ze aangere- zuidoosten van Marokko tenminste tot den op kamelen en ezels, om hier en- de Sahara mag rekenen. kele dagen of weken door te brengen.’ Dan nog de aantekening ‘en vrijwel Fantasie of reisverslag, overdrijving geen Europeanen, dat is het mooie’, of getrouwe weergave? In het voorjaar dat klinkt als de arrogantie van de reizi

Oriëntaals sprookje: de prachtige binnenplaats van het Palais de la Bahia

10 Kennismaking, Marrakech in cijfers

ger voor wie toeristen altijd ‘de ande- tisolo (Makbara) zijn de literaire kroon- ren’ zijn. En dat terwijl Von Hofmanns getuigen van het aureool van Marrak- thal op uitnodiging van de Franse ech; via verschillende wegen en om- resident-generaal, maarschalk Louis wegen kreeg de stad een plaats in hun Hubert Gonzalve Lyautey, in Marokko werk. verbleef: een snoepreisje dus. Marrakech is inderdaad de meest Deze brief lijkt een bron van ergernis ‘Afrikaanse’ grote stad van Marokko. en is op poëtisch vlak toch geheel juist. Een eeuw geleden was dat nog meer Von Hofmannsthal had voldoende in- het geval, omdat de topografie toen tuïtie om de mysteries van de stad met nadrukkelijker dan nu werd bepaald een treffende aannemelijkheid weer te door de enorme palmenoase, de Pal- geven. meraie, waaraan de stad volgens een legende zijn ontstaan dankt. Eeuwen- Het aureool van een stad lang was Marrakech een knooppunt in Zonder twijfel had Marrakech vroeger het net van karavaanroutes door de Sa- al een uitstraling waaraan de gevoelige hara. Het was een overslagplaats van reiziger, met name schrijvers, zich nau- goederen en een handelscentrum tus- welijks kon onttrekken. Pierre Loti (Au sen de zee en de woestijn, tussen de Maroc), Von Hofmannsthal, Elias Ca- Atlantische Oceaan (en de Middelland- netti (Stemmen van Marrakech), Peter se Zee) en de Sahara. Ivoor, leer, zout, Mayne (Een jaar in Marrakech) , Claude goud, stoffen, dadels en levensmidde- Ollier (Marrakch Médine), Hubert Fichte len werden hier verhandeld – en voor- (Der Platz der Gehenkten) en Juan Goy- al zwarte slaven, een lucratieve handel. De fondoeks in de medina boden on- Oriëntaals sprookje: de prachtige binnenplaats van het Palais de la Bahia derdak aan handelaars en kuddes kamelen, in de soeks werd gekocht en verkocht. En na de vermoeienissen van een reis lonkte het Jeema el Fna met allerlei vormen van amusement. Marra kech was een passageplaats, overstap- station, pleisterplaats voor mensen op doorreis, knooppunt van handelsrou- tes tussen de Maghreb en de Sahel. De grote Marrakech-schrijvers hebben het bespeurd en beschreven, onderzocht en geanalyseerd.

Reisdoel voor levenskunstenaars Vrijwel geen andere metropool in de Maghreb weet de reiziger zo met de zinnelijke sensaties van de Oriënt te betoveren, zonder hem of haar permanent met de armoede van de derde wereld te confronteren. Marrakech heeft het aura van een exotische magie en is daarom een populair toevluchtsoord geworden: voor Europeanen die in de winter de kou ontvluchten, voor 11 Kennismaking, Marrakech in cijfers vermogende investeerders, voor men- nissen nog bij, voor Nederlandse en sen die op zoek zijn naar God of naar Belgische toeristen overigens duide- de zin van het bestaan, voor reizigers lijk meer dan voor Fransen, Spanjaar- die in oosterse sferen willen verke- den en Italianen. De slimheid, leepheid ren, voor drop-outs met uiteenlopen- en handigheid van vele Marrakchi, die de vluchtmotieven. Tegelijkertijd is de soms culmineert in een zekere door- stad een magneet voor beeldend kun- traptheid, kan eenvoudig worden ver- stenaars, schrijvers, musici, filmmakers, klaard uit de noodzaak om in het toe- ontwerpers en ook een internationa- risme een inkomen te vergaren. Wie le jetset van sterren en prominenten. het lukt om de andere kant van een Marrakech heeft iets heel mondains, Marrakchi te leren kennen en hem zo- wat in de sociale context van de stad doende als individuele persoonlijk- gewoonweg obsceen kan overkomen. heid te waarderen, wordt vaak gecon- Omgekeerd heeft de stad iets heel ar- fronteerd met ontwapenende humor, moedigs, wat als een soort exotische overweldigende gastvrijheid, betove- folklore door veel reizigers als authen- rende charme, aanstekelijke vrolijk- tiek wordt ervaren. Ook die barstjes in heid en een benijdenswaardig talent de lak, een soort shabby chic, zijn ele- voor improviseren. Als het ijs eenmaal menten van het aureool van Marra is gebroken, ontpopt menige Marrak- kech. chi zich als een begenadigd verhalen- verteller; neem beslist de tijd om ze Culturele rijkdom aan te horen. Marrakech is een van de vier konings- steden van Marokko (Rabat, Fès en Extreme sociale tegenstellingen Meknes zijn de andere drie) en om Koning Mohammed VI lijkt er sinds die reden een toeristisch centrum. De het begin van zijn regeerperiode naar medina van Marrakech staat met zijn te streven Marrakech nog verder uit historische paleizen, moskeeën, me- te breiden als toeristisch centrum van dressen (Koranscholen), riads (resi- het land. Sinds de jaren negentig van denties, stadsvilla’s), fondoeks (herber- de vorige eeuw heeft de ‘parel van het gen annex pakhuizen), waterputten, zuiden’ een hoge vlucht genomen op stadsmuur en tuinen sinds 1985 op de het gebied van congressen en confe- Werelderfgoedlijst van de UNESCO. In renties, als organisator van internatio- 2001 zette de UNESCO het plein Jeema nale sportevenementen en als locatie el Fna op de Lijst Immaterieel Cultureel van belangrijke culturele gebeurtenis- Erfgoed van de Mensheid. Het Festival sen. In de Palmeraie in het noordoos- des arts populaires in de ruïnes van het ten van de stad zijn enorme complexen El-Badipaleis (juni) en het Internatio- gepland, zoals luxehotels, apparte- nale Filmfestival (december) zijn de be- mentengebouwen, vakantiedorpen en langrijkste culturele evenementen van resorts. Ook zijn er plannen om meer het jaar. golfbanen aan te leggen. De enorme hype op de onroerend- De Marrakchi – humoristisch en goedmarkt, die ervoor gezorgd heeft handig dat de prijzen van gerestaureerde ri- Marrakech is geen ‘gemakkelijke’ stad. ads in de medina tot astronomische De taalbarrière van het Arabisch en de hoogten zijn opgedreven, lijkt plaats cultuurbarrière van de islamitische bete maken voor meer realistische waar- schaving komen daar als extra hinder- debepalingen. De prijzen in de sector 12 Kennismaking, Marrakech in cijfers

Tips voor onderhandelen en afdingen Voor beginners: wie in de soeks mee wil doen met het onderhandelen over de prijs van dure artikelen, doet er goed aan vooraf het Ensemble Artisanal te bezoeken. Daar zijn de meeste waren uitgestald tegen vaste prijzen; dat geeft u een goed idee over wat realistisch is. Verkoopgesprek: als u een bepaald artikel op het oog heeft, moet u dat niet meteen al te duidelijk laten blijken. U kunt het verkooppraatje waarmee de verkoper vroeg of laat begint ook min of meer toevallig naar dat artikel leiden. Belangrijk is dat u zich niet laat verleiden om als eerste een bedrag te noemen, want dan kunt u niet meer lager bieden. Bovendien weet de verkoper wat hij minimaal kan krijgen en bestaat de kans dat u in het vervolg zijn speelbal bent. Uw vraag naar de prijs zal in veel gevallen worden beantwoord met de vraag wat het artikel u waard is. Om ervoor te zorgen dat de verkoper toch als eerste een bedrag noemt, zegt u eenvoudigweg ‘donnez moi un prix’. Laat u in geen geval onder (tijds)druk zetten om iets te kopen; dat zou een Marokkaan zich ook niet laten gebeuren. Als u niet tot overeenstemming komt, is het zeker niet beledigend om de winkel kordaat weer te verlaten. Niet zelden zal de verkoper u achternakomen om uw bod, dat hij zojuist nog resoluut afwees, te accepteren met het zinnetje ‘donnez l’argent’. Tapijten: bij het onderhandelen over tapijten van goede kwaliteit gelden aparte regels. Hierbij moet de koper, om een enigszins gelijkwaardige partij te zijn, zich tenminste een beetje in de complexe materie hebben verdiept. Het is niet mogelijk om voor de aankoop van een tapijt een richtprijs te noemen, zelfs niet bij benadering. De prijs wordt namelijk bepaald door een groot aantal fac- toren: afmetingen, wolsoort, geometrisch motief, boordsels, verftechnieken, afwerking, aantal knopen per vierkante meter, herkomst enzovoort. In beginsel wordt onderscheid gemaakt tussen geweven en geknoopte tapijten. Een tapijt kopen is een wetenschap op zich. U moet beslist het aanbod en de prijzen van verschillende handelaars vergelijken en eventueel een betrouwbare autoch- toon meevragen naar de onderhandeling. En het is aan te raden zo’n aankoop pas aan het einde van uw verblijf in Marrakech te doen, wanneer u enigszins vertrouwd bent geraakt met de details van het ritueel en de gebruiken bij het afdingen. stagneren, ook al is dat op het hoogste wijken in de periferie. Weliswaar is er in niveau ooit. Af en toe worden vraag- Marrakech, anders dan bijvoorbeeld in prijzen zelfs wat verlaagd. Casablanca, geen uitgestrekte misère- De gewoonweg angstaanjagende gordel van krottenwijken en bidonvil explosie op de onroerendgoedmarkt les (steden met huizen van blik), maar heeft geleid tot de leegverkoop van er zijn wel extreme sociale verschillen. hele wijken in de medina. Een gevolg Daarbij moet worden opgemerkt dat daarvan was de verhuizing, of mis- de stad in elk geval het begin van zo- schien beter gezegd verdrijving, van iets als een herkenbare middenstand families die hier al sinds jaar en dag vertoont. woonden. De oude stad werd verruild Desondanks staan in Marrakech te- voor de vaak troosteloze nieuwbouw genover een kleine elite van beleids 13 Kennismaking, Marrakech in cijfers bepalers – de machtigen en puissant Marrakech verkennen rijken – ontelbare onbemiddelden, Marrakech is en was altijd een stad straatarmen zelfs. Marrakech is niet al- van de getallen, van de balansen, van leen een magneet voor buitenlandse, de handel en de commercie, een rela- maar ook voor Marokkaanse investeer- tief profane hoofdstad van het Grote ders. Die verdienen hier hun geld in Zuiden. (Fès is daarentegen tot nog alle mogelijke sectoren, vooral in het toe het intellectuele centrum, de ze- onroerend goed, het toerisme, de tel van de oudste universiteit ter we- bouw, de handel en de tussenhandel. reld, de bakermat van de politieke en Ook wie maar een paar dagen in de wetenschappelijke elites en het spiritu- stad verblijft, zal bij scherp observeren ele hart van het land.) Weliswaar is de vermoedelijk ter plekke een bewustzijn medina van Marrakech op enkele plek- voor alledaagse ellende ontwikkelen – ken toegankelijk voor autoverkeer, wat bijvoorbeeld in de mella, in de oude gepaard gaat met de nodige geluids- fondoeks van de medina, ’s nachts op overlast, toch willen we de gemotori- de brede lanen van de nieuwe stad of seerde toerist op het hart drukken juist in de provisorische nederzettingen aan de medina niet met de auto te verken- de rand van de stad. nen (diverse bezienswaardigheden en

Feiten en cijfers Oppervlakte: 230 km2 Ligging: Marrakech (466 m) ligt in de agrarisch sterk benutte Haouz-vlakte in het zuidwesten van Marokko, ongeveer 70 km ten noorden van de bergketen van de Hoge Atlas. Sinds 2007 is de stad via een autosnelweg met Casablanca verbonden, sinds 2010 ook met Agadir. Marrakech is momenteel het zuidelijkste punt in het Marokkaans spoorwegnet. Bevolking: Marrakech telt 1,1 à 1,2 miljoen inwoners (bijna 4700 inwoners per vierkante kilometer) en is daarmee – na Casablanca, Rabat-Salé en Fès – de vierde stad van Marokko. Het is vermoedelijk de enige grote stad van het land waar Berbers in de meerderheid zijn. Bestuur en politiek: Marrakech is de hoofdstad van de provincie Marrakech- Tensift-El Haouz. Sinds de gemeenteraadsverkiezingen van juni 2009 is Fatima Zahra Mansouri burgemeester van Marrakech; ze behoort tot de nieuwe Parti authenticité et modernité (PAM), die pas in 2008 op initiatief van koning Mo- hammed VI is opgericht. Een vrouw die de scepter zwaait over een miljoenen- stad, dat is in Marokko tot op heden een absolute uitzondering. Toerisme: Marrakech is de meest bezochte stad van Marokko. Dankzij recht- streekse vluchten naar vliegveld Marrakech-Menara is het aantal stedentrips de laatste jaren sterk toegenomen. In de eerste helft van 2014 trok de stad ruim 10% meer bezoekers dan in 2013. Ook bij toeristen uit Marokko zelf is Marra kech populair. Tijdzone: in Marokko is het 1 uur vroeger dan in Nederland en België. Marokko hanteert een zomertijd met andere data dan bij ons (zeker als de ramadan in de zomer valt). Valuta: Marokkaanse dirham (DH of MAD); DH 1 = 100 centimes. Wisselkoers € 1 = DH 11; DH 1 = € 0,09 (december 2014).

14 Kennismaking, Marrakech in cijfers de meeste riads zijn evengoed niet met dende moslims. Wordt u bij mensen de auto te bereiken), maar de auto op thuis uitgenodigd, gaat u naar een of- een bewaakte parkeerplaats te zetten ficiële instantie of bezoekt u een van en te voet verder te gaan. de ‘betere’ restaurants, dan wordt De uitgestrekte soeks in het noor- verwacht dat u zich fatsoenlijk en delijke deel van de medina vormen smaakvol kleedt. Hetzelfde geldt bij de een prima flaneergebied, wijken waar bezichtiging van een medresse (histo- u zich met de stroom kunt laten mee- rische Koranschool). Wie hier in korte voeren, de uitgestalde koopwaar aan broek of in al te informele kleding komt een kritische blik kunt onderwerpen aanzetten, overtreedt de geboden van en winkels kunt bekijken. Het open- betamelijkheid die in een islamitisch bare leven in de medina valt tegen 11 land gelden. uur ’s avonds stil, het tijdstip waarop de discotheken en de clubs van de nieu- Milieuproblemen we stad tot leven beginnen te komen. Ook in Marrakech is milieuvervuiling Marrakech is niet alleen een topogra- aan de orde van de dag. De ontketen- fisch mozaïek van sterk uiteenlopen- de bouwwoede heeft ervoor gezorgd de wijken en stadsdelen, maar ook een dat steeds meer terreinen worden stad die gekenmerkt wordt door heel dichtgebetonneerd. Het eeuwenoude, verschillende ritmes. onder de medina vertakte watervoor- zieningsstelsel is dringend aan sane- Plagen en regels ring toe. Vergane pakkingen en lek- Er zijn twee ware plagen in Marrakech: ke buizen zorgen ervoor dat veel van de taxichauffeurs die halsstarrig wei- het drinkwater, afkomstig uit het Ou- geren de meter aan te zetten (zie blz. rikadal en uit het stuwmeer van Lalla 19), en de brommers. Hier worden alle Takerkoust (ca. 35 km ten zuidwesten brommers voor goederenvervoer ge- van Marrakech), ongebruikt wegsijpelt bruikt; voortdurend claxonnerend en in de grond. In hartje zomer, wanneer roekeloos scheuren de bromfietsers het kwik oploopt tot wel 45°C en er een door de nauwe steegjes van de me- warme deken over de stad ligt, blij- dina. De overlast van nepgidsen (faux ken steevast de knelpunten in de wa- guides) is inmiddels aanzienlijk terug- tervoorziening. In de Palmeraie, waar gedrongen, niet in de laatste plaats verscheidene golfbanen kunstmatig door effectief optreden van de toeris- worden bevloeid, zijn de tekenen van tenpolitie. woestijnvorming allang zichtbaar. Jammer genoeg is het niet-moslims Duurzame energie, management in Marokko niet toegestaan een mos- van hulpbronnen, rioolzuivering, af- kee binnen te gaan. Hetzelfde geldt valscheiding, bescherming van opper- in principe voor islamitische begraaf- vlaktewater, herbebossingsprogram- plaatsen. Deze regels dienen natuurlijk ma’s, bodemsanering: al deze inspan- te worden gerespecteerd; als u ze toch ningen zijn, niet alleen in Marrakech, aan uw laars lapt, kan dat vervelende tevergeefs zolang er niet een milieu- gevolgen hebben. dienst is die op basis van het principe Terughoudendheid is ook geboden ‘de vervuiler betaalt’ milieucriminelen bij het fotograferen, vooral in ondui- voor de rechter daagt en milieunor- delijke situaties. De mensen die u op men niet alleen afkondigt maar ook de foto zet, verwachten vaak een fooi. handhaaft, controleert en gerechtelijk Neem in elk geval geen foto’s van bid- afdwingt. 15 Geschiedenis, heden, toekomst

Almoraviden en Almohaden Meriniden en Sa’adiërs De stichting van de stad is met mythen Toen de Meriniden in 1269 Marrakech omgeven. Rond 1060 moet krijgsheer veroverden, Fès tot nieuwe hoofdstad Abou Bekr hier zijn kampement heb- kozen en de karavanen van de Trans- ben opgeslagen. Zijn neef Youssef ben Saharahandel omleidden via de route Tachfine breidde dat tien jaar later uit Fès-Sijilmassa (Tafilalt)-Gao (Mali), be- tot de hoofdstad van de Almoraviden. gon voor Marrakech een periode van Abd el-Moumen (1130-1163) veroverde stagnatie en neergang die ongeveer Marrakech in 1147, liet de bouwwerken 250 jaar zou duren. Bij de inname van van de Almoraviden vernietigen en de stad door de de nieuwe heersers maakte van de stad het prachtige cen- dynastie van de Sa’adiërs, in 1520, werd trum van het Almohadenrijk. Tijdens Marrakech beschreven als verregaand zijn regeerperiode werden de Koutou- vervallen, geteisterd door pestepide- biamoskee gebouwd en de Menara- mieën en ontvolkt als gevolg van hon- tuinen aangelegd. Een eerste bloeitijd, gersnoden. in zowel cultureel als economisch op- In de tweede helft van de 16e eeuw zicht, beleefde Marrakech in het tijd- – sinds 1554 was Marrakech weer de perk van sultan Yacoub el-Mansour hoofdstad – maakte de stad een snelle (1185-1199). Toen werden de kashba opleving door, die tijdens het sultanaat met de moskee gebouwd, paleizen en van Ahmed el-Mansour (1578-1603) in tuinen aangelegd en meer moskeeën een tweede bloeiperiode culmineerde. opgericht. Gefinancierd met Portugese herstel- betalingen (na de Driekoningenslag Marrakech in de jaren dertig van de 20e eeuw in 1578) en de enorme winsten uit de goud- en slavenhandel met Timboek- toe (Mali) ontstonden bijvoorbeeld de necropolen met de Sa’adische graven en het enorme El-Badipaleis. Rond 1600 was Marrakech een welvaren- de wereldstad met zo’n zestigduizend inwoners en in de mella woonde de grootste joodse gemeenschap in Ma- rokko.

Alawieten en protectoraat De Alawieten, vanaf 1667 de gezags- dragers in het sultanaat, verplaats- ten de hoofdstad onder Moulay Ismail (1672-1727) naar Meknes. (Veel later, in 1912, werd het weer Fès.) Deze Moulay Ismail heeft huisgehouden in Marra kech. Hij liet het El-Badipaleis afbreken en de Sa’adische graven dichtmetse- 16 Geschiedenis, heden, toekomst len; ook de wederopbouw onder sul- sen Bayern München en Raja Casa- tan Mohammed III, halverwege de 18e blanca plaats, vergezeld van een me- eeuw, konden deze barbaarse daden diahype die zijn weerga niet kende) niet meer ongedaan maken. Tijdens en culturele manifestaties (filmfes- de heerschappij van Moulay Hassan I tival), als internationale congres- en (1873-1894), in Marrakech tot nieuwe conferentiestad, als hippe partybe- sultan benoemd, en zijn zoon Moulay stemming, als eldorado voor golfers Abd el-Aziz (1894-1908) ontstonden de en actieve toeristen, als zuidelijk para- enorme paleiscomplexen Palais de la dijs voor Europese overwinteraars en Bahia en Dar Si Said. als een sprookje uit Duizend-en-een- In de periode dat (Zuid-)Marokko nacht. En koning Mohammed VI lijkt een Frans protectoraat was (1912-1956), het toerisme in Marrakech nog verder was de invloed van Marrakech teniet- te willen uitbouwen. De bouwwoede gedaan door de legendarische collabo- is al onmiskenbaar, de hotelcapaciteit rateur El-Glaoui, die tot 1955 zijn Ber- moet nog worden uitgebreid, er moe- berleger aan de Franse kolonisator ter ten meer golfbanen worden aange- beschikking stelde. In 1956 werd Ma- legd. Alsof het massatoerisme niet nu rokko onafhankelijk. al tegen zijn grenzen aanloopt, en in het ergste geval vernietigt wat het be- Het moderne Marrakech looft … Marrakech is tegenwoordig de meest bezochte plaats van Marokko. Sinds Alleen maar toekomstmuziek? eind jaren tachtig en begin jaren ne- De uitgestrekte Palmeraie in het gentig van de vorige eeuw hebben noordoosten van de stad wordt tegen- steeds meer buitenlanders, vooral Eu- woordig ecologisch bedreigd en van ropeanen, riads (paleizen of patrici- een voortvarend crisismanagement is ërshuizen met meerdere verdiepingen geen sprake. In de medina, die sinds rond een rechthoekige binnenplaats) 1984 op de Werelderfgoedlijst van de gekocht in de medina. De prachtige UNESCO staat, lopen ambitieuze pro- paleizen zijn verbouwd tot toeristi- jecten om de veelal vervallen herber- sche accommodatie. Deze uitverkoop gen annex pakhuizen (fondoeks) uit de van historisch belangrijke architectuur 17e, 18e en 19e eeuw te behoeden voor heeft noodlottige consequenties ge- een toekomst als ruïne. Met het in de had. Als gevolg van de riadgekte zijn zomer van 2011 geopende cultuurcen- de prijzen voor onroerend goed voor- trum Riad Denise Masson is er een lo- al in Marrakech explosief gestegen. catie gekomen voor presentatie en uit- Hele families zijn uit de medina naar wisseling, die juist ook de jeugdige in- de nieuwe stad of de periferie verdron- woners van Marrakech aanspreekt. En gen, vaak zelfs verdreven. Menige riad de in 2011 opgerichte Association Me werkt onder het mom van accommo- moires de Marrakech hoopt ‘het chao- datie voor privégasten; de gemaakte tische urbanisme dat in de toekomst winsten blijven daarmee buiten het de stad lijkt te bedreigen, te kunnen bereik van de Marokkaanse fiscus. beteugelen’. Klaarblijkelijk is er in Mar- Marakkech heeft in het afgelopen rakech iets in beweging gekomen. Het decennium de aandacht op zich ge- is bepaald geen toeval dat tijdens de vestigd als organisator van grote sport ‘Arabische lente’ van 2011 juist Marra evenementen (zo vond hier in 2013 de kech een aantal keer het toneel was finale van het WK voor clubteams tus- van grote demonstraties. 17 Praktische informatie

Reizen naar Marrakech Riad-transfer: wie een verblijf in een riad heeft geboekt, kan met de recep- Met het vliegtuig tie afspreken dat u van de luchthaven Transavia biedt dagelijks een recht- wordt afgehaald. Hiervoor betaalt u streekse vlucht van Amsterdam naar doorgaans wel een extreem hoog ta- Marrakech. Ryanair vliegt twee keer rief, tot wel DH 200-250! per week rechtstreeks vanaf Eindho- ven. Vanuit Brussel vliegen Brussels Met de trein Airlines (één keer per week), Thomas Een reis vanuit Nederland of België per Cook Airlines (twee keer) en Jetairfly. trein naar Marrakech is alleen iets voor com (drie keer) naar de stad. echte spoorwegfanaten. Eenmaal in De internationale luchthaven Mar- Marokko volgt u de route via Tanger, rakech-Menara ligt slechts circa 6 km Rabat, Casablanca, Settat en Bengue- ten zuidwesten van het stadscentrum. rir. Het Centraal Station van Marra In de aankomsthal bevinden zich wis- kech (tel. 0890 20 30 40, 0524 44 77 68, selkantoren en vestigingen van inter- 0524 44 65 69, www.oncf.ma, met win- nationale autoverhuurders (zoals Avis, kelpassages en een grote, moderne hal Hertz en Sixt). met loketten) ligt bij de kruising van de Inlichtingen: tel. 0524 44 78 62 of 0524 Avenue Mohammed VI en de Avenue 44 78 65, www.onda.ma Hassan II, tegenover het Théâtre Ro- Taxi: een taxirit naar de binnenstad van yal. Een taxi (petit taxi) naar het Jeema Marrakech kost in principe DH 50, naar el Fna kost ongeveer DH 10-20. Marra de Palmeraie DH 100. Tussen ongeveer kech is het zuidelijkste punt in het Ma- 20 uur en 6 uur wordt een nachttoe- rokkaanse spoorwegnet. Vanaf hier zijn slag van 50% berekend. Houd er reke- er goede verbindingen met alle grote ning mee dat tal van chauffeurs probe- steden in Marokko. Naar de steden in ren te marchanderen met de tarieven, Zuid-Marokko rijden bussen van de bijvoorbeeld door halsstarrig te weige- spoorwegen (Supratours). Bij het in- ren de meter aan te zetten. Stap in dat lichtingenloket is een dienstregeling geval uit en neem een andere taxi (zie verkrijgbaar met alle treinverbindin- ook blz. 19). gen (Horaires des trains). Bus : de Alsa-City-Bus lijn 19 met het opschrift ‘Aéroport-Centre Ville’ staat Met de bus meteen links buiten de aankomsthal. Wie binnen Marokko een langeaf- Een enkele reis kost DH 30, een retour- standsbus naar Marrakech neemt, tje DH 50. De bus rijdt tussen 6.15 en komt meestal aan op het busstation 21.15 uur, grofweg om het halfuur. De (gare routière) bij de Bab Doukkala (aan route loopt via de Avenue de la Menara de noordwestrand van de medina, hier naar het Jeema el Fna, verder naar het is ook de centrale standplaats van de busstation bij de Bab Doukkala, door collectieve taxi’s). Het Supratours- Guéliz, naar het treinstation en dan busstation (tel. 0524 43 55 25) ligt aan over de Avenue Mohammed VI terug de Avenue Hassan II, vlak bij het sta- naar de luchthaven. tion. Het busstation van staatsmaat- 18 Praktische informatie schappij CTM (tel. 0524 44 74 20) be- stadsbussen vaak overvol. De dienstre- vindt zich bij de kruising van de Rue gelingen zijn meestal achterhaald. Abdou Baker Essadik en de Rue El Ada- rissa (circa 300 m ten zuiden van het Met de taxi station; bij de Bab Doukkala is ook een Wie niet wil lopen, kan zich het beste CTM-loket). laten vervoeren met een stadstaxi, de meestal beige petit taxi. Een regelrech- Met de auto te plaag zijn de taxichauffeurs van Mar- De optelsom van de lange reis, het rakech, die koppig weigeren de meter totaal aan brandstofkosten en tol in te gebruiken. Sta erop dat de chauf- Frankrijk en Spanje en het soms cha- feur de meter aanzet en neem anders otische verkeer in Marokko maakt dat een andere taxi. Een interessante tip is een autoreis naar Marrakech alleen iets dat wie voor zijn ritten steeds dezelf- is voor de echte liefhebber. Ter plaat- de chauffeur inschakelt (vrijwel elke se is een auto u ook eigenlijk meer tot taxichauffeur in Marrakech heeft een last. De medina is grotendeels autovrij, mobiele telefoon, zodat u een ritje een- parkeerplaatsen zijn schaars en soms voudig vooraf kunt afspreken) als vas- lastig te vinden. Personenauto’s met te klant wordt beschouwd en een lager een Europees kenteken worden boven- tarief betaalt . Buiten de spits kost dien vaak opengebroken. Marrakech een taxirit van het Jeema el Fna naar is (even afgezien van de buitenwijken Guéliz DH 10-15, naar de Jardin Majorel- van Sidi Ghanem en de Palmeraie) een le circa DH 20 en naar de Agdal- en Me- grote stad waar de bezienswaardighe- naratuinen eveneens ongeveer DH 20. den vrij dicht bij elkaar liggen en de Vanaf 20/21 uur geldt het nachttarief, taxitarieven zijn niet hoog. Wie toch dat 50% hoger ligt. een auto wil, kan er gemakkelijk een huren. De concurrentie tussen de ver- Met de huurauto huurders is groot, de prijzen zijn gema- De meeste autoverhuurbedrijven heb- tigd. Een kleine auto huurt u al vanaf ben een kantoor aan de Avenue Mo- DH 300-350 per dag, afhankelijk van hammed V of aan de Boulevard Zerk- het seizoen. De meeste riads in de me- touni in Guéliz. Daarnaast zijn er de dina zijn niet met de auto bereikbaar. vestigingen op de luchthaven en in de grote luxehotels. Reizen in Marrakech Met de fiets Met het openbaar vervoer Marrakech, dat op volkomen vlak ter- In Marrakech rijden geen trams of me- rein tegen een achtergrond van de tro’s. De stadsbus is het belangrijkste Hoge Atlas ligt, zou een ideale stad vervoermiddel. De voor toeristen inte- voor fietsers zijn, ware het niet dat het ressantste lijnen pendelen tussen Place op de hoofdwegen vaak een heksen Foucauld (Arabisch: Arset El Bilk, tussen ketel is, vooral tijdens de spits. In de de Koutoubia en het Jemaa El Fna) en zuidelijke medina vindt u enkele fiets- de wijken Hivernage en Guéliz, de Me- verhuurders, onder andere in de wijken naratuinen en de luchthaven. Een bus- Kennaria en Dabachi. Georganiseerde kaartje kost circa DH 3, in luchthaven- fietstochten met gids worden aange- bus nr. 19 betaalt u DH 30 voor een en- boden door bijvoorbeeld Naturbike kele reis en DH 50 voor een retourtje. Cycling (zie ook de kadertekst ‘Duur- Vooral ’s ochtends en ’s avonds zijn de zaam reizen’ op blz. 22). 19 Praktische informatie

Diplomatieke ten moeten bij de douane worden aan- vertegenwoordigingen gegeven. Bij de invoer van deviezen met een waarde van meer dan circa € 9000 Ambassades (DH 100.000) moet een verklaring wor- Nederland: 40, rue de Tunis, Quartier den ingevuld die u bij vertrek weer Tour Hassan, Rabat, tel. 0537 21 96 00, dient te tonen. Wie heel veel geld blijkt fax 0537 21 96 65, [email protected] te hebben uitgegeven in Marokko kan België: 6, avenue Mohamed El Fassi, de vraag krijgen waaraan het is besteed. Quartier Tour Hassan, Rabat, tel. 0537 Alles wat legaal is ingevoerd, mag 26 80 60, [email protected] belastingvrij worden uitgevoerd. Dit geldt bovendien voor ambachtelijk Consulaat gemaakte souvenirs en maximaal tien België: c/o Palmeraie Golf Palace, fossielen. De in- en uitvoer van wapens 40060 Marrakech, tel. 0524 36 87 61, fax (voor jachtwapens gelden bijzondere 0524 36 87 99, consubel.marrakech@ bepalingen), zendapparatuur en drugs menara.ma is ten strengste verboden. Overtredin- gen kunnen tot zware straffen leiden. Douane Houd er in dit verband rekening mee Voor een verblijf in Marokko tot drie dat in drugsdelicten verwikkelde bui- maanden volstaat een paspoort dat tenlanders in Marokko niet zonder nog geldig is bij vertrek uit Marokko. meer op steun van hun ambassade Ook kinderen moeten met een eigen hoeven te rekenen. Bij de uitvoer van paspoort reizen, ongeacht de leeftijd waren voor persoonlijk gebruik zijn er van het kind. Bij aankomst dient u een geen beperkingen. Wel moet u reke- carte d’embarcation in te vullen, waar- ning houden met de Europese invoer- op onder meer een verblijfadres in Ma- bepalingen, volgens welke u maximaal rokko moet worden aangegeven; de 200 sigaretten, 1 liter sterkedrank, 2 li- adresgegevens van uw hotel volstaan. ter wijn, 250 g koffie en 100 g thee be- De controle op de luchthaven van Mar- lastingvrij kunt invoeren. rakech stelt niet al te veel voor; alleen na de aanslag op het plein Jeema el Feestdagen Fna in april 2011 was er tijdelijk sprake van een duidelijke verscherping. Religieuze feestdagen Waren die bestemd zijn voor per- De islamitische tijdrekening, die begint soonlijk gebruik kunnen belastingvrij bij de hidjra (het vertrek van Moham- in Marokko worden ingevoerd. Hiertoe med uit Mekka in 622), is gebaseerd op behoren onder andere kampeerspullen, de maanfasen. Om die reden is het isla- sportuitrusting, twee camera’s, een ra- mitische kalenderjaar tien of elf dagen dio, een draagbare cd/dvd-speler, een korter dan het gregoriaanse kalender- recorder, een draagbare televisie en bo- jaar dat in Europa wordt gehanteerd. vendien 200 sigaretten, 200 g tabak, 1 li- De data van feesten schuiven hierdoor ter wijn en 1 liter sterkedrank. Voor na- elk jaar verder naar voren. dere informatie kijkt u op www.douane. Achoura: het islamitische nieuwjaars- gov.ma. Professionele filmcamera’s en feest. Komende data zijn 23 oktober duurdere laptops of notebooks worden 2015 en 12 oktober 2016. meestal in het paspoort genoteerd zo- Ramadan: de islamitische vastenperi- dat verkoop niet onopgemerkt mogelijk ode begint in 2015 op 17 juni en in 2016 is. Surfplanken, mountainbikes en bo- op 6 juni. 20 Praktische informatie

Garagabs, instrumenten in de Gnaoua-muziek

Mawlid an-Nabi: de geboortedag van 30 juli: Troonfeest (Fête du throne, de profeet Mohammed. Komende data troonsbestijging door Mohammed VI zijn 22 december 2015 en 12 december in 1999) 2016. 20 augustus: Dag van de Revolutie van Aïd es-Seghir of Aïd el-Fitr: het drie- de Koning en het Volk daagse Suikerfeest of Kleine Feest mar- 21 augustus: Feest van de Jeugd (Fête keert het einde van de ramadan en be- de la jeunesse) ter gelegenheid van de gint op 17 juli 2015 en 6 juli 2016. verjaardag van Mohammed VI Aïd el-Kebir of Aïd el-Idha: het drie- 6 november: Dag van de Groene Mars, daagse Offerfeest of Grote Feest is het 1975 grootste islamitische feest. Het legt het 18 november: Onafhankelijkheidsdag openbare leven volkomen stil. Komen- (Fête de l’Indépendance), Dag van de te- de begindata zijn 18 september 2015 en rugkeer van Mohammed V uit balling- 7 september 2016. schap (1955)

Nationale feestdagen Feesten en festivals 1 januari: Nieuwjaar 11 januari: Dag van de Onafhankelijk- Marathon International de Marra heidsverklaring kech: januari. Een van de grote inter- 1 mei: Dag van de Arbeid nationale sportevenementen. Het par- 14 mei: Dag van de stichting van het cours van de marathon loopt door de Leger (Forces Armes Royales = F.A.R.) nieuwe stad. In 2016 vindt de 27e edi- 23 mei: nationale feestdag tie plaats. 21 Praktische informatie

La Transmarocaine: half maart, www. Festival National des Arts Populaires: transmarocaine.org. Internationale wie eind juni/begin juli. Traditioneel festi- lerwedstrijd met etappes door de Hoge val in de ruïnes van het El-Badipaleis, Atlas; de slotetappe eindigt in Marra met diverse muziek- en dansgroepen, kech. ook Gnaoua-muzikanten. Mooi over- Printemps de la poésie: half maart, zicht van de tradities en stijlen in de www.institutfrancaismarrakech.org of Marokkaanse muziek en dans. www.marrakechpocket.com. Lezingen Marrakech Art Fair: begin oktober. In- van Marokkaanse schrijvers, boeken ternationale kunstbeurs in het Palais uitgeverspresentaties, literaire discus- des Congres. sieforums, tentoonstellingen en live- Festival International du Film de Mar- acts op verschillende locaties. rakech: eerste week van december, Riad Art Expo: eind maart/begin april, www.festivalmarrakech.info. Het In- www.riadart-expo.com. Vakbeurs en ternationale Filmfestival heeft sinds de tentoonstelling in één. In het Palais des eerste editie in 2001 elk jaar aan impor- Congres komen jaarlijks ontwerpers, tantie gewonnen. Begin december is architecten, galeriehouders, decora- Marrakech het trefpunt van prominen- teurs, beeldend kunstenaars en am- te juryleden, acteurs en regisseurs. De bachtslieden bijeen. U krijgt hier een filmvoorstellingen vinden meestal in goed beeld van de trends in designer- het Palais des Congres plaats. Ook voor metropool Marrakech. het ‘gewone’ publiek zijn kaartjes en Festival national de la chanson maro- accreditaties beschikbaar, en ’s avonds caine: mei. Nadere informatie op www. worden op een groot scherm op het marrakechpocket.com. Jeema el Fna gratis films vertoond .

Duurzaam reizen Van staatswege is in Marrakech helaas niet al te veel te verwachten als het gaat om milieubescherming en duurzaamheid. De volgende websites geven enkele tips waarmee individuele reizigers een bezoek aan Marrakech toch duurzaam kunnen vormgeven. www.naturbike-marrakech.com: op deze website vindt u informatie over fietstochten met gids, die (behalve in de warme maanden juli en augustus) dagelijks om 10 uur vertrekken vanaf de hoofdingang van de Sa’adische graven. De tochten (DH 250) zijn ongeveer 15 km lang en duren 3 tot 4 uur. De drukke verkeersaders worden gemeden. De fietsen worden door Naturbike Cycling ter beschikking gesteld. De groepen (2-10 personen) worden begeleid door gidsen die de stad uitstekend kennen. Bestemmingen en het programma kunnen ook in overleg worden bepaald. Een fietstocht biedt onvermoede kijk- jes op de verschillende wijken en is ook goed te doen voor kinderen vanaf een jaar of twaalf. www.madein-marrakech.com: presentatie van een grote hoeveelheid riads; vooral riads in de lagere prijsklassen zijn goed vertegenwoordigd. Veel waardevolle tips en adressen voor winkelen, uitgaan, wellness en uit eten. Ook informatie over culturele evenementen. www.marrakech-riads.net: in vergelijking met de vorige site een kleine selectie riads met de mogelijkheid om online te boeken.

22 Praktische informatie

Geld Attentie bij plattegronden: er bestaat niet één echt betrouwbare en De nationale valuta in Marokko is de ook maar bij benadering volledige dirham (DH, soms ook afgekort als plattegrond van Marrakech! Alle MAD), die wordt onderverdeeld in exemplaren laten in de medina lege 100 centimes. Er zijn bankbiljetten in plekken zien waar in het gunstig- omloop van DH 10, 50, 100 en 200. De ste geval enkele straten met namen hoogste coupure staat gelijk aan circa zijn aangegeven. Onderling spreken € 18. Zowel in de medina als in de wijze elkaar tegen wat betreft topo- ken van de nieuwe stad zijn voldoen- grafie, schrijfwijze en weergave. De de geldautomaten te vinden. Daar complexiteit van een eeuwenoude kunt u dus dag en nacht dirhams uit stedelijke structuur, zoals die van de de muur halen met een Maestro-pas. medina van Marrakech, is kennelijk De gangbare creditcards (in Marokko door geen enkele cartograaf goed is Visacard de meest gebruikte) wor- weer te geven. den op steeds meer plekken geaccepteerd. Vrijwel alle ‘betere’ hotels, autoverhuurders en duurdere restaurants band is het raadzaam, zeker voor een en ook steeds meer winkels in de soeks langer verblijf, eens goed te kijken naar accepteren de creditcard als betaal- wat uw zorgverzekering wel en niet middel. vergoed en eventueel een extra verze- De wisselkoers is al jaren zo onge- kering af te sluiten. Zo is een reisver- veer gelijk: € 0,09 voor DH 1 ofwel DH 11 zekering meestal nodig om de kosten voor € 1. van repatriëring per vliegtuig naar Ne- Toeristen met een wat kleiner reis- derland vergoed te krijgen. Zorg er in budget kunnen in Marrakech een een- elk geval voor dat u van eventuele dok- voudige kamer met douche vinden terskosten of medicijnen een gedetail- voor DH 150-200. Een warme maal- leerde rekening krijgt, met een stem- tijd van enkele gangen, bijvoorbeeld pel en de handtekening van de behan- op het Jeema el Fna of in de gaarkeu- delende arts of apotheker. Deze hebt kens van de soeks, is voor DH 30-50 te u nodig om de voorgeschoten kosten krijgen. De stadsbus kost circa DH 3 en eenmaal thuis bij uw zorgverzekeraar voor DH 35-40 kunt u met een collectie- of verzekeringsmaatschappij te kun- ve taxi zo’n 100(!) km afleggen . Goe- nen declareren. de middenklassehotels kosten DH 400- De ziekenhuizen en vooral de pri- 500, een tweepersoonskamer in een véklinieken in Marrakech hebben een eenvoudige riad rond DH 600-700. In hoge medische standaard. De specia- het hoogseizoen liggen de prijzen dui- lisatie van een gevestigd arts is door- delijk hoger, met name tussen kerst en gaans af te lezen van het koperen of Nieuwjaar, rond Pasen en tijdens de messing bord bij de deur van de prak- Marokkaanse schoolvakanties. tijk. Vrijwel alle artsen in Marrakech spreken vloeiend Frans, een enkeling Gezondheid ook Engels. In geval van nood kunt u via de ambassade in Rabat proberen Een bezoek aan een arts wordt in Ma- medische bijstand zonder taalproble- rokko volgens een weinig transparant men te regelen. tariefsysteem afgerekend en de pati- Apotheken (pharmacies) zijn in Mar- ënt dient contant te betalen. In dat ver- rakech relatief goed gesorteerd en zeer 23 Praktische informatie

De waterverkopers in Marrakech zorgen voor de noodzakelijke verfrissing talrijk. Ze zijn te herkennen aan een za. 9-12 en 15-18 uur, dtmarrakech@ groen knipperend neonkruis. Nacht- menara.ma, [email protected]. en weekenddiensten horen bij de in- ma. Brochures, overzichten van hotels, gang te zijn vermeld. een plattegrond, maar al met al niet het beste toeristenbureau dat u ooit Informatie bent tegengekomen. CRT (Conseil Régional du Tourisme): In Nederland en België Hoek Rue Ibn Khaldoun/Avenue Hom- In Nederland is er geen Nationaal Ma- mane El Fetouaki (bij de Koutoubia- rokkaans Verkeersbureau. In België moskee), tel. 0524 38 52 61, ma.-vr. in wel: Moroccan National Tourist Office, principe 8.30-12 en 14.30-18.30 uur (bij Louizalaan 402, 1050 Brussel, tel. +32 2 een gesloten deur kan hoorbaar klop- 646 63 20, [email protected]. pen helpen!), www.tourisme-marra Het Marokkaans Verkeersbureau in kech.org. Goed foldermateriaal, infor- Brussel beschikt over een brochure van matie over riads en festivals, ook dvd’s Marrakech waarin alle belangrijke ba- en cd’s. Voor gedetailleerde informatie sisinformatie en bovendien prachtige is het aan te bevelen telefonisch een af- foto’s en een stadsplattegrond zijn op- spraak te maken. genomen. Marrakech Pocket : www.marra U kunt ook proberen informatie te kechpocket.com. Deze buitengewoon verkrijgen via het verkeersbureau in handige stadsgids wordt maandelijks Duitsland: Graf-Adolfstraβe 59, 40210 gratis verspreid. Hij ligt bij de toeristen Düsseldorf, +49 211 37 05 51/52, marokko bureaus, maar ook bij verscheidene ho- [email protected] telrecepties. De gids bevat een gedetailleerde stadsplattegrond, tal van tips In Marrakech en adressen voor culturele evenemen- Délégation du Tourisme: Place Abdel- ten, restaurants, winkelmogelijkheden, moumen ben Ali (Guéliz), tel. 0524 43 riads, excursies enzovoort. Ook online 61 31, 0524 43 62 39, ma.-vr. 8.30-16.30, beschikbaar. 24 Praktische informatie

Madame à Marrakech : www.ma gels (klik in de linkerkolom) is een stuk dameamarrakech.com. Verbazingwek- uitvoeriger, maar die in het Frans geeft kend dat dit stijlvol vormgegeven en de meeste informatie. professioneel gemaakte magazine in www.marrakechpocket.com: Fransta- een aantal winkels, boetieks en bazaars lige site met veel tips en adressen. Ook gratis te verkrijgen is. Het maandblad is het ‘carnet pratique’ onder het tabje zo’n honderd pagina’s dik, rijkelijk ge- ‘Adresses’ komt van pas. ïllustreerd en gedrukt op glanzend pa- www.ilove-marrakesh.com: overzich- pier. Het is consequent toegesneden ten van hotels, riads, winkels, uitgaans- op thema’s die vrouwen interesseren gelegenheden enzovoort. Ook met cu- en bevat informatie over actuele eve- linaire aanbevelingen. nementen. Ook aan tips over mode, www.ville-marrakech.ma: site van de make-up, accessoires en sieraden is er gemeente met ambtelijke informatie, geen gebrek. maar ook een actuele culturele agen- Minicards Marrakech: www.minicards. da, bioscoopprogramma’s en overzich- com. Internationaal systeem van recla- ten van tentoonstellingen, klinieken, mekaartjes met basale informatie over medisch specialisten enzovoort. restaurants, bezienswaardigheden en dergelijke, vaak met openingstijden, Kinderen een kaartje en/of een foto. De minicards hangen aan speciale metalen rekken die Marokko is weliswaar een bijzonder u kunt vinden bij de kassa van de mees- kindvriendelijk land, maar Marrakech te bezienswaardigheden van de stad (er is nu net geen stad waar kleine kinde- zijn bijvoorbeeld minicards van het Pa- ren zich thuis zullen voelen. Met een lais El-Badi, het Palais de la Bahia, het kinderwagen door de medina laveren Musée Dar Si Said, de Sa’adische graven, is op den duur een marteling. De aller- de Menaratuinen, de Jardin Majorelle, kleinsten kunnen beter in een draagzak het Ensemble Artisanal en het Maison of -doek worden vervoerd. De klassieke de la Photographie). bezienswaardigheden van Marrakech zijn voor kinderen nauwelijks interes- Op internet sant. Een tochtje met een koetsje, een www.tourisme-marrakech.org: pro- wandelingetje door een van de gro- fessioneel vormgegeven website van te parken of een snuffeltocht door de het Conseil Régional du Tourisme bochtige steegjes van een soek – daar (CRT). Bevat goede praktische tips, in- zijn kinderen misschien wel voor te formatie over evenementen, sugges- porren. De maanden juni tot en met ties voor excursies, tips voor winkelen september zijn voor kleinere kinde- en dergelijke. Omvangrijk en actueel. ren ondraaglijk warm, in dure riads zijn www.visitmorocco.com: de site van de kleintjes niet altijd welkome gas- het Marokkaans Verkeersbureau is ook ten, speeltuinen zijn zeldzaam en res- in het Nederlands beschikbaar. Een taurants hebben veelal geen speciale schat aan informatie, over onder an- kinderhoekjes. Zelfs luxehotels bieden dere steden, kunst en cultuur, festivals, maar zelden een animatieprogramma wandelingen en cruises in Marokko. voor kinderen. nl.wikipedia.org/wiki/Marrakesh: een Voor kinderen vanaf een jaar of der- inleiding op de stadsgeschiedenis, de tien, veertien is het misschien wel leuk belangrijkste bezienswaardigheden en om naar Marrakech te gaan, tenminste een paar fotootjes. De pagina in het En- als die kinderen het leuke en het inte- 25 Praktische informatie ressante kunnen inzien van een ande- zo. 10-18 uur. Café Flower Power is een re cultuur zoals de Arabische. Kinderen paradijsje voor kinderen. Een liefdevol die op school al eens iets over de islam ingericht kindercafé, een kinderboer- hebben gehoord en een medina niet derij met konijnen, pony’s en ezels, alleen maar als een chaotisch gekrioel tuinen en moestuinen, een miniboer- en als een afschrikwekkend labyrint derij, een atelier voor kinderen, mini- kunnen ervaren. Wie toch met kleine- atuurhuisjes en een speeltuin, diverse re kinderen in Marrakech verblijft, zou kassen, een uitgestrekte boomkweke- het liefdevol vormgegeven, alterna- rij (Casa Botanica), bloemen en zeld- tieve Café Flower Power met de bijbe- zame planten – het devies is hier ken- horende kinderboerderij (zie hierna) of nelijk ‘terug naar de natuur’. Volgens de het zwemparadijs Oasiria (zie hierna) principes van de biologische landbouw moeten bezoeken. Of u kunt eventueel hebben de uitbaters hier een vredige een dagtocht door het Ourikadal naar en idyllische plek gecreëerd voor rust Setti Fatma maken en onderweg het en bezinning – zowel voor kinderen Ecomusée berbere in Tafza (zie blz. 81) als voor hun ouders. In het ‘botanisch bekijken. café’, waar het heerlijk ontspannen is, Voor gezinnen met kleinere kinderen kunt u taart, vruchten- en groenten- is het waarschijnlijk aangenamer om in sappen, salades en broodjes bestel- een hotel met een tuin en een groot len, maar ook een compleet ontbijt of zwembad in de nieuwe stad te verblij- een brunch. Soms worden er films in ven dan in een riad in de medina. de openlucht vertoond. Een landelijk toevluchtsoord, ideaal voor kleinere Voor kleinere kinderen kinderen, een unicum in de metropool ‘Café alternatif’ Flower Power: Route Marrakech. de Sidi Abdellah Ghiat (richting Amel- Oasiria: km 4, Route d’Amizmiz, Chrifia, kis/Royal Golf, dan de borden naar tel. 0524 38 04 38, www.oasiria.com, Casa Botanica volgen), tel. 0524 48 40 dag. 10-18 uur, DH 190, kinderen DH 110 87, www.flower-power-cafe.com, wo.- (voor een hele dag), DH 150, kinderen DH 90 (vanaf 14 uur); gratis shut- Het klimaat van Marrakech tlebus (navettes gratuites) om 9.30, 10.15, 11, 11.45, 13.30, 14.15 en 15 uur van- J FMAMJ J A SOND uit Guéliz (tegenover McDonald’s) en 31 37 36 32 vanaf het Jeema el Fna (parkeerplaats 24 28 28 18 20 22 22 19 Koutoubia), terug om 17, 17.45, 18.30 en

Dagtemperatuur in °C 19.15 uur. Het uitgestrekte terrein met park, grasvelden en speeltuinen ligt 16 20 20 18 niet ver van de stad en is een heerlij- 11 14 15 6 8 9 10 6 ke plek om de drukte even te ontvluch- Nachttemperatuur in °C ten. In de zomerse hitte kunt u hier een halve of een hele dag gaan zwemmen, 10 11 10 9 9 met alle denkbare faciliteiten. Het aan- 7 8 8 8 7 77 bod omvat meerdere zwembaden, pie- Aantal zonurenper dag renbaden voor de kleintjes, diverse wa-

4444 44 terglijbanen, kinderdomeinen met wa- 3 2 2 1 terburchten en een piratenschip, een 00 jacuzzi en bovendien een restaurant, Aantal dagen regen per maand een boetiek en verschillende cafés.

26 DuMont DNL11 Marrakesch, 50 Klimadiagramm Marrakesch, Stand 19.01.2012 B C M Y Praktische informatie

Veiligheid en noodgevallen Geweldsmisdrijven komen in Marrakech vermoedelijk minder vaak voor dan in de meeste grote Europese steden, ondanks het feit dat juist Marrakech een stad is met zeer grote sociale tegenstellingen. Zoals in elke grote stad doet u er goed aan niet te koop te lopen met waardevolle spullen, die u natuurlijk het beste gewoon thuis kunt laten. Gelegenheid maakt de dief: wie opzichtig met bundeltjes van DH 100-biljetten in de weer is, verhoogt zelf het risico op een overval. Tasjesdieven opereren – meestal in groepjes – het liefst op plekken waar veel mensen verzameld zijn, bijvoorbeeld in een overvolle bus of tijdens het spitsuur in de drukke straatjes van de medina. Het is af te raden om ’s nachts alleen door de medina wandelen, vooral voor vrouwen. Na een bezoek aan een discotheek of een club kunt u het beste een petit taxi naar uw hotel nemen, ook al gaat daar in veel gevallen een taaie onderhandeling aan vooraf. Echt gevaarlijke gebieden zijn er eigenlijk niet in Marrakech. Alarmnummer politie: tel. 19; toeristenpolitie: tel. 0524 38 46 01; brandweer: tel. 15; gendarmerie: tel. 077; SOS Médecins: tel. 0524 40 40 40; SOS Accident: tel. 0524 40 14 01; ziekenvervoer (Samu, ambulance): tel. 0524 43 30 30; blok- keren creditcard: Mastercard tel. 0800 022 58 21, Visa tel. 0800 022 31 10, Ameri- can Express tel. 020 504 80 00, zie ook www.pasblokkeren.nl.

Weliswaar niet ‘de zee in Marrakech’, eind september/begin oktober tot be- zoals in de reclame wordt beloofd, gin/half december. Langere perioden maar wel een onvervalst zwempara- met regen zijn zeldzaam; de meeste re- dijs en een aangename plek om even gen valt in de herfst en de winter. Als bij te komen. het echter een paar dagen giet en u in de medina door plassen moet waden Klimaat en reisseizoen en door de modder moet baggeren, wordt het vrij snel onaangenaam. In In principe kunt u het hele jaar door de winter loopt de temperatuur over- een reis naar Marrakech maken, maar dag op tot ongeveer 20oC; ’s nachts kan houd er wel rekening mee dat het kwik het dan wel eens afkoelen tot onder de in juli en augustus tot boven de 40oC 10oC. kan oplopen. De chergui, een warme wind uit de Sahara, drijft de tempera- Openingstijden tuur soms nog verder op. Ook zou u zich moeten afvragen of u tijdens de Houd er rekening mee dat tijdens de ramadan een bezoek aan Marrakech ramadan de openingstijden doorgaans wilt brengen. Tijdens de islamitische ingrijpend zijn ingeperkt. vastenmaand staat het alledaagse le- Banken: ma.-vr. 8.30/9-12 en 14/14.30- ven overdag op een laag pitje; ook de 16.30 uur. kwaliteit van de service in hotels kan Officiële instanties en toeristenbu- in die periode behoorlijk achterblij- reaus: ma.-vr. 8.30-12 en 14.30-16.30/ ven. Geschikte perioden voor een be- 17.30 uur. zoek zijn in de regel half/eind januari Winkels: de openingstijden van win- tot begin/half maart, de maand mei en kels verschillen sterk. In de nieuwe 27 Praktische informatie

Stadsexcursies per bus Marrakech Bus touristique: de bussen met panoramadek vertrekken bij de Délégation du Tourisme aan de Place Abdelmoumen ben Ali. Passagiers krijgen via een koptelefoon informatie over de stad in het algemeen en over de belangrijkste bezienswaardigheden; er is keuze uit acht talen waaronder Frans, Duits, Engels en Spaans (tel. 0524 33 96 37). De Tour Historique (dag. 9-17.45 uur, vertrek om het halfuur, duur 90 min.) voert over de Avenue Mohammed VI naar de Menaratuinen, dan door de wijk Hivernage naar de Place de la Liberté, over de Avenue Mohammed V naar de Koutoubia, passeert het Palais El-Badi, het plein Jeema el Fna, de Sa’adische graven en Hotel Mamounia en gaat dan naar Guéliz, waar de excursie eindigt bij het hoofdpostkantoor. De Tour Oasis (dag. vijf tochten tussen 12 en 16.30 uur, duur ongeveer 1 uur) voert over de Avenue Yacoub el-Mansour naar de Majorelletuinen, neemt dan de Route des Remparts naar het Circuit de la Palmeraie, een rondje door de grote palmenoase in het noordoosten van Marrakech. Beide stadsrondritten bieden een ongewoon perspectief ‘van boven’. Ze zijn geschikt voor zowel een eerste oriëntatie als voor gerichte bezoeken. De kaartjes zijn namelijk 24 uur (DH 145, kinderen DH 75, tot 6 jaar gratis) of 48 uur (DH 190, kinderen DH 95) geldig en u kunt in- en uitstappen zo vaak u maar wilt. De Tour Oasis biedt bovendien de mogelijkheid om op een ontspannen manier de Palmeraie te bezichtigen . Een enkele reis met een petit taxi van het Jeema el Fna naar de Palmeraie kost na moeizame onderhandelingen toch al gauw DH 150, voor alle inzittenden weliswaar. stad zijn de winkels doorgaans open bruikers een moeilijk te nemen hinder- op ma.-vr. 9-12 en 14.30/15-20/21 uur; nis, ook al kunnen toeristen met een za.-middag zijn ze vaak gesloten. In de handicap in Marrakech rekenen op veel soeks is er meestal een langere mid- begrip en een grote, spontane hulp- dagsluiting, vooral in de zomermaan- vaardigheid. De lastig bereikbare riads den, maar de winkels blijven dan wel met hun nauwe portalen zijn voor ge- tot 22/23 uur open. Op vr. blijven veel handicapten nauwelijks begaanbaar. winkels in de soeks de hele dag dicht, Ook in de grote luxehotels in de nieu- maar die zijn dan weer za. en zo. open. we stad zijn hindernisvrije zones, hel- Musea: in de regel dag. behalve di. lingbanen, speciale liften en badka- 9-12 en 14-17/18 uur. In het toeristi- mers die geschikt zijn voor rolstoelge- sche hoogseizoen zijn musea vaak ook bruikers eerder uitzondering dan regel. doorlopend geopend. Post: in het algemeen ma.-vr. 8.30-12 Roken en 14.30/15-18/18.30 uur. Marokko is een land van gepassioneer- Reizen met een handicap de rokers. Een rookverbod, waar het toch al nooit van gekomen is, zou hier Op de luchthaven Marrakech-Menara ook niet te handhaven zijn. Zelfs in de staan rolstoelen klaar voor gehandi- betere restaurants zijn er lang niet al- capten. De medina is voor rolstoelge- tijd gedeelten voor niet-rokers. Rook- 28 Praktische informatie vrije zones zijn in elk geval moskeeën, Ourikadal; ook meerdaagse tochten musea en supermarkten. Tabaksartike- zijn mogelijk. In de zomer worden er len zijn in Marokko aanzienlijk goedko- muilezelexcursies in het Toubkalmas- per dan in Europa. sief georganiseerd. De bergtochten in het Toubkalgebied (Djebel Toub- Sport en activiteiten kal: 4167 m) beginnen meestal in Im- lil, maar dergelijke tochten kunt u het Golfen beste alleen met een ervaren berg- In de omgeving van Marrakech lig- gids maken, vooral in de winter. Hotel gen enkele golfterreinen die werkelijk Ali in de buurt van het plein Jeema el prachtig zijn aangelegd (zoals Royal Fna (Rue Moulay Ismail) kan bemidde- Golf, Palmeraie Golf Club, Golf Amelkis len in uw zoektocht naar een berggids en Atlas Golf Marrakech). (zie blz. 90).

Hamam/wellness Telefoon en internet De cultuur van het Arabische stoombad bereikt in Marrakech zijn hoogte- Om naar Marokko te bellen toetst u punt in een aantal luxueuze hamams. eerst 00 212, gevolgd door het net- In deze badhuizen worden diverse nummer zonder de nul en het abon- massages, behandelingen met kost- neenummer. bare arganoliën en speciale cosmeti- Om binnen Marokko te bellen kunt u sche behandelingen aangeboden (zie het beste een telefoonkaart gebruiken; blz. 78). deze zijn er in tegoeden van DH 10 tot DH 100 en zijn verkrijgbaar bij postkan- Kookcursussen toren en teleboutiques. Het kengetal De Marokkaanse keuken is vandaag de van Marrakech is 0524. De in 2009 inge- dag behoorlijk in trek in West-Europa, voerde tiencijferige telefoonnummers dankzij de kruidenmengsels, de fijne moeten altijd in hun geheel worden in- argan- en olijfoliën en de geraffineerde getoetst, ook bij lokale gesprekken. tajinevarianten, grondstoffen en ingre- Om naar Nederland te bellen kiest u diënten. In verscheidene riads worden eerst 00 31 en dan het netnummer zon- inmiddels kookcursussen aangeboden, der de nul; voor België is dat 00 32 en vaak een uitstekende gelegenheid om het netnummer zonder de nul. Marrakech van de culinaire kant te be- Wie van plan is langere tijd in Mar- kijken. rakech of elders in Marokko te verblijven en regelmatig binnen Marokko Skiën zal telefoneren, doet er goed aan een In Oukaïmeden (72 km van Marrakech, Marokkaanse simkaart te kopen voor 2650 m) zijn meerdere skiliften. Deze de eigen mobiele telefoon. Zo worden zijn grofweg van december tot maart / de zeer hoge roamingtarieven omzeild april in bedrijf, afhankelijk van de . Ook telefoongesprekken met het sneeuwomstandigheden. Uitrusting is buitenland die u vanaf uw hotelkamer in het dorp te huur. voert, zijn vaak schrikbarend duur. Goed uitgeruste internetcafés zijn Wandelen overal in Marrakech te vinden, zelfs in Vanuit Setti Fatma (circa 60 km van de afgelegen hoekjes van de medina. Marrakech) kunnen prachtige wan- De Franse toetsenborden zijn wel even delingen worden gemaakt in het wennen (azerty in plaats van qwerty). 29 De 15 hoogtepunten Als er geen mensen zouden zijn op dit plein, dan zou u er misschien zo voorbijlopen. Maar het Jeema el Fna is nooit uitgestor- ven. Elke dag vormt het plein vanaf laat in de middag de arena voor een grandioos spektakel, het decor van een boeiend volkstoneel. Alle straten naar de verschillende delen van de medina beginnen hier, iedereen die ergens in de medina is gestrand, wordt terugge- loodst naar ‘la place’. Vertrekpunt en bestemming, hart van de stad op de overgang van medina naar nieuwe stad, een weefsel waarin De 15 hoogtepunten heden en verleden zijn verknoopt.  De hartslag van de medina – de Place Jeema el Fna Kaart:  E 6; Oriëntatiekaartje: blz. 34 Wijk: Medina, centrum

De Duitse etnograaf en schrijver wordt door allerlei legenden en ge- Hubert Fichte noemde in zijn aan ruchten. Op het plein zouden de inge- Marrakech gewijde boek ‘Der Platz pekelde hoofden van terechtgestelden der Gehenkten’ de ‘open geome- op staken zijn gespiest; op die manier trie’ van de Place Jeema el Fna als werd de bevolking angst aangejaagd. het belangrijkste kenmerk van het Misschien is het wel typerend voor dit plein. En inderdaad is hier niet een plein, dat het zijn geschiedenis in my- klassieke piazza te bewonderen, then verliest, ongrijpbaar blijft, bui- maar een asymmetrische ruimte die ten het bereik van analyse en weten- er heel eigen normen op na houdt. schap. In elk geval is wel zeker dat dit Het Jeema el Fna, dat sinds 2001 plein eeuwenlang een plek is geweest op de UNESCO-lijst van Immateri- waar culturen elkaar ontmoetten, een eel Cultureel Erfgoed staat, is een pleisterplaats waar een dagelijkse uit- uniek evenwicht tussen regelge- wisseling plaatsvond tussen Berberse, ving en improvisatie, tussen traag- Arabische en zwart Afrikaanse culturen heid en beweging, tussen bereke- en tradities. Hier kwamen de legenda- ning en chaos. rische karavanen uit de Sahel aan, hier werden waren verhandeld, met inbe- Het beroemdste plein van Afrika grip van slaven, en werd aan ruilhandel Het wordt beschouwd als het be- gedaan, ivoor voor stoffen, zout voor roemdste plein van Afrika: Jeema el kruiden, goud voor levensmiddelen, Fna , dat ‘samenkomst der doden’ leer voor zijde. En hier werd ook toen al betekent. De naam verwijst naar een vertier gezocht na de ontberingen van bloederige geschiedenis, die omgeven de woestijn. 32  De Place Jeema el Fna

Enkele basiselementen, die het De geordendheid van de beeld van het Jeema el Fna tot op he- anarchie den bepalen, zijn duidelijk onveran- Zoals het aanvankelijk onoverzichtelijk derd gebleven. Tot op de dag van van- ogende Jeema el Fna na enige tijd zijn daag is het plein voor de Marrakchi, topografische contouren onthult, zo de inwoners van Marrakech, een plek geeft het plein ook langzamerhand de waar basisbehoeften worden bevre- regels voor het dagelijkse volkstoneel digd: ze doen hier boodschappen, ze prijs. Vanaf een uur of vier ’s middags eten hier ’s avonds en ze laten zich hier worden op een met kleur afgebaken- vermaken. de zone de eetstalletjes opgebouwd. Deze zijn zorgvuldig genummerd en De hartkamer van de medina worden elke avond op dezelfde, exact Het Jeema el Fna is, als een soort hart- bepaalde standplaats geïnstalleerd. De kamer van de medina, het centrale uit- acteurs die op het toneel staan, spelen gangspunt van alle excursies door de een vastomlijnde rol en hebben nauw- oude stad. Daarom is het leuk om vanaf keurige opdrachten gekregen, die niet een van de omliggende dakterrassen in de laatste plaats betrekking hebben overzicht over het plein te krijgen, niet op de plek die ze binnen het levendi- in de laatste plaats om te zien waar de ge mozaïek moeten innemen. Wie op hoofdaders van de medina op het plein verschillende tijdstippen, overdag en uitkomen. Tussen Café de France  ’s avonds, steeds weer over het plein en Restaurant Le Marrakchi  buigt wandelt, zal algauw tot de ontdek- de Rue de Banques af, die overgaat in king komen dat aan het vermeende de Rue Riad Zitoun El Jedid en uitkomt anarchistische tumult op het Jeema op de Place des Ferblantiers. Een paral- el Fna toch orde en een duidelijke in- lel lopende hoofdas door de zuidelijke deling ten grondslag liggen. Slangen- medina is de Rue Riad Zitoun El Kedim, bezweerders, apendresseurs, waar- die naast het oude CTM-gebouw  zeggers, verhalenvertellers (zie foto bij een poortgewelf begint en even- blz. 32), wonderdokters, waterverko- eens op de Place des Ferblantiers uit- pers, muzikanten, acrobaten, vrouwen komt. Pal tegenover Café de France die met henna handen en voeten van begint de gunstigste route de noorde- ‘tatoeages’ voorzien, rondtrekkende lijke medina in. Wie het hoofdstraatje, kooplieden, zelfs de schoenpoetsers de Rue Semmarine, blijft volgen, pas- oefenen hun vak dag in dag uit op een seert enkele gespecialiseerde soeks en precies afgebakend stukje plein uit. komt uit bij het Musée de Marrakech in Het Jeema el Fna is het organische de buurt van de moskee en medresse kader voor een enscenering van impro- Ben Youssef. Wie ten slotte het straatje visatie en routine, die volgens een on- links van Café Argana  neemt, gaat zichtbare regie steeds opnieuw wordt langs de stadspoort Bab Ftouh en via uitgevonden. De vraag wie of wat hier de Rue Mouassine naar de soeks Mou- eigenlijk de regie voert, lijkt nauwelijks assine en Cherifia. Een soort ‘aorta’ (Hu- te beantwoorden; het zou kunnen zijn bert Fichte, ook hij associeert het plein dat het collectief van alle acteurs ook kennelijk met een hartkamer) verbindt een aandeel heeft in de regie. Het en- het Jeema el Fna via de Place Foucauld semble dirigeert zichzelf. met de Koutoubiamoskee , op de De grote Spaanse romanschrijver en plek waar de kilometerslange Avenue essayist Juan Goytisolo, die al jaren aan Mohammed V de medina verlaat. het Jeema el Fna woont, heeft het plein 33  De Place Jeema el Fna ooit vergeleken met een palimpsest gummen en opnieuw schrijven, van (hergebruikt perkament), die elke dag schrappen en scheppen. Een treffend een laagje met verborgen schrift kwijt- beeld, want het Jeema el Fna is voor- raakt en een laagje met nieuw schrift al ook een historische palimpsest, alle- terugkrijgt; een eeuwige cyclus van maal laagjes geschiedenis.

Eten en drinken zoals couscous, tajines, grillades (rond De grote troef van de café-restaurants DH 150) en mechoui (circa DH 400 voor aan het Jeema el Fna is het fascineren- twee personen). Het menu Marrakchi de uitzicht vanaf het dakterras. (drie gangen) kost DH 300, voor het In Café de France  (tel. 0524 44 menu dégustation bent u DH 600 kwijt. 23 19, dag. 6-22 uur), een legendarisch Er is ook een wijnkaart. Vanuit de eet- adres, kunt u ook logeren. Er zijn veer- zaal hebt u vanzelfsprekend een mooi tien kamers (DH 150-200), allemaal in uitzicht. de categorie ‘eenvoudig, maar schoon’. Café Argana : tel. 0524 44 53 50, U moet wel gebruikmaken van een dag. 5-22 uur. In april 2011 doelwit van gemeenschappelijke douche en toilet een terroristische aanslag. Volgens op de etage. planning zou het café in 2015 zijn deu- Le Marrakchi : 52, rue de Banques, ren weer moeten openen. direct aan het Jeema el Fna, tel. 0524 Ook aan te bevelen zijn Les Terrasses 44 33 77, dag. 12-15 en 19-24 uur. Hier de l’Alhambra  (tel. 0524 42 75 70, richt men zich geheel en al op de klas- dag. 8-23 uur) en Café Glacier  (tel. siekers uit de Marokkaanse keuken, 0524 44 21 93, dag. 8-23 uur).

R R. . 250 m Traverse R R. Fatima Zohra a

i M El Ksour h n ab

a Ksour o am u Y a E El s l i s d R. El i B i n i

S a . e R d

Souk Smarine y n Souk Qessabine e Place R. Jebel Lakhdar R .

Bab Fteuh R.Kennaria

F a 2 t 3 i 4 Avenue Mohammedm V. R. des a El Koutoubia 1 Banques Z o Place h r a Trek Jemaa el Fna 1 R. Riad Zitoun 5 2 El Jedid Place R. Riad Zitoun El Kedim Foucauld

R. Ibn Khaldoun Av en 3 ue El R. Moulay Ismail R. Mo Tetouan u R. Ben Marine a h i Jardins de d i n la Koutoubia e R. de Bab Agnaou

DuMont DNL Relaunch 2011 Marrakesch, 01 Place Djemaa El Fna, Stand 16.02.2012 B C M Y

34  Rond de Koutoubia – het Cyber Parc en het Ensemble Artisanal Kaart:  D/E 6; Oriëntatiekaartje: blz. 37 Wijk: Westelijke medina, Avenue Mohammed V tussen Place Foucauld en Bab N’kob

De minaret van de Koutoubiamos- lijk te zien hoezeer de Koutoubia op de kee, de enige voltooide minaret overgang van medina naar nieuwe stad uit de Almohadentijd, geldt als het – dus ook van gewijd naar werelds – de architectonische symbool van Mar- omgeving als een architectonisch ge- rakech. Met een hoogte van 77 m is denkteken beheerst. Vanaf 1158 verrees dit het opvallendste bouwwerk van de Koutoubia op de plaats van een Al- de stad. In de onmiddellijke nabij- moravidische moskee, waarvan de fun- heid ligt het ‘Cyber Parc’ Arsat Mou- damenten zijn blootgelegd. Haar naam lay Abdessalam, een van de aange- heeft de Koutoubia te danken aan de naamste oases in de binnenstad. soek van de boekhandelaars (boek = Daartegenover ligt het Ensemble Arab. kitab) die hier ooit lag. Zij ver- Artisanal, de staatscoöperatie voor kochten hier vanaf de 8e eeuw religieu- kunstnijverheid, waar vaste prijzen ze geschriften – een verwijzing naar de gelden. sacrale context van dit gebied.

Tussen medina en nieuwe stad Een verborgen betekenis Het is een prima oriëntatiepunt en De proporties van de minaret – breed- dankzij de kilometerslange zichtassen te en hoogte staan in een verhouding Avenue Mohamed V, Avenue de la Me- van grofweg 1:5 –, de verschillende or- nara en Route d’Ourika al van verre namenten op de vier gevels en de door zichtbaar: de Koutoubiamoskee  112 zuilen gedragen 17 schepen van met de hoog oprijzende minaret. Op de grote gebedshal, waarin ongeveer zwart-witfoto’s van rond 1900 is duide- 25.000 gelovigen plaats kunnen ne- 35  Het Cyber Parc en het Ensemble Artisanal

moetingsplaats van studenten – het ‘De stad heeft iets van een geor- is het allemaal. Meteen bij de hoofd- dend archief, een geheime orde- ingang stuit u op een kleine maar in- ning die de eerste indruk van chaos terressante tentoonstelling over de be- corrigeert, die duizelingen opheft, ginjaren van de telecommunicatie in duizelingen die zich meester ma- Marokko. De collectie bestaat uit stok- ken van wie nog niet met deze stad oude telefoons, de oudste dateren uit vertrouwd is.’ (Rafael Chirbes in Mi de jaren negentig van de 19e eeuw, moun) complete telefooncentrales uit het tijdperk dat interlokale gesprekken met de men, hebben als voorbeeld gediend hand werden doorgeschakeld en veld- voor de moskeebouw in Marokko. He- telefoons uit de jaren dertig en veertig laas zijn voor toeristen de architectoni- van de vorige eeuw. sche noch de spirituele betekenis van het bouwwerk te ervaren; de moskee Hier gelden vaste prijzen blijft, zoals alle moskeeën in Marokko Pal tegenover het Parc Arsat Moulay behalve de Grande Mosquée Hassan Abdessalem bevindt zich het Ensem- II in Casablanca, voor niet-moslims geble Artisanal , de staatscoöperatie sloten. In het gunstigste geval kunt u van Marokkaanse kunstnijverheid. Hier tijdens het vrijdaggebed door een half vindt u op twee verdiepingen talloze geopende deur een steelse blik in het winkels waar producten uit alle klassie- interieur werpen. Dan krijgt u met wat ke takken van de nationale kunstnijver- geluk een indruk van hoe de religie tot heid worden aangeboden: sieraden, op de dag van vandaag het alledaagse houtsnijwerk, metaalwerk, tapijten, ke- leven van de gelovigen bepaalt. Neem ramiek, lederwaren, kaftans en cosme- alleen de vijf oproepen tot gebed door tica. Op de begane grond zijn enkele de muezzin, die structuur geven aan weefgetouwen opgebouwd. Hier kunt het verloop van de dag. Naar verluidt u onder anderen de weefsters aan het doet de muezzin van de Koutoubia zijn werk zien die zich in vrouwencollectie- oproepen nog in eigen persoon vanaf ven hebben verenigd. Dan krijgt u een de minaret; elders is hij allang vervan- idee van hoeveel werk er zit in het ma- gen door een bandje. ken van één enkel handgeweven tapijt. In de winkels van het Ensemble Arti- Flaneer- en ontspanningsgebied sanal worden vaste prijzen gehan- Ten noorden van de Rue Abdou El Ab- teerd; aan de meeste producten zit een bas Septi gaan de tuinen rondom de prijskaartje. Dit is een unieke mogelijk- Koutoubia over in het zeer verzorg- heid om te weten te komen wat enigs- de ‘Cyber Parc’ Arsat Moulay Abdes- zins reële prijzen zijn voordat u in de salem . Dit park is een soort multi soek over een prijs gaat onderhande- functioneel toevluchtsoord midden in len. Op het eerste gezicht is de kwali- de rumoerige binnenstad: oude bos- teit van de waren hier echter niet altijd sen met palmen en olijfbomen, bo- even overtuigend. Wie met enige vaar- tanische tuin en campus, flaneer- en digheid onderhandelt en stevig afdin- ontspanningsgebied, ‘cyberpark’ met gen niet schuwt, moet in staat zijn om openbaar toegankelijke touchscreens producten van tenminste dezelfde en expositieterrein, reclame voor de kwaliteit in de soeks zo’n 20 tot 30% milieustichting van Mohammed VI en goedkoper te bemachtigen . Maar amfitheater, openluchtterrein en ont- voor een eerste oriëntatie voor wat be- 36  Het Cyber Parc en het Ensemble Artisanal treft het aanbod en het prijsniveau is zeker de moeite waard, vooral voor wie een bezoek aan het Ensemble Artisanal voor het eerst in Marrakech is.

Informatie Aangenaam, keurig ingericht Italiaans ‘Cyber Parc’ Arsat Moulay Abdessa- restaurant met vriendelijk personeel. lam : dag. 9-18 uur, toegang gratis. Uitzicht op de Koutoubia. Narwama : 30, rue Koutoubia, tel. Eten en drinken 0524 44 08 44, www.narwama.com, Ground Zero  (het voormalige dag. 19.30-24 uur, klassieke Marok- Venezia): Avenue Mohammed V, te- kaanse gerechten, maar ook speci- genover de Koutoubia, tel. 0524 37 aliteiten uit de Thaise keuken (circa 70 70, dag. 7.30-1 uur, ontbijt DH 30- DH 200) en vegetarische gerechten 50, broodjes en omeletten circa DH (DH 150-200). Interessante combinatie 40, crèpes DH 30-40, ijsspecialiteiten van een restaurant, een lounge en een DH 45, koffie/cappuccino DH 20. Zeer bar, een riad met patio en verschei- geliefd en dus goed bezocht café met dene bars met een ruim assortiment een terras. Mooi uitzicht op de Kou- alcoholische versnaperingen. toubia, goed adres voor een ontspannen time-out in de drukke stad. Winkelen Portofino : 279, avenue Mohammed Ensemble Artisanal : Avenue Mo- V, tel. 0524 39 16 65, dag. 11-23 uur, Itali- hammed V, naast het stadhuis (Hotel aanse specialiteiten, pasta’s DH 60-80, de Ville), dag. behalve zo. 9-19 uur. pizza’s DH 50-70 (grote keuze), tajines/ Veel winkels zijn tussen de middag

couscous DH 80-100. gesloten. a l l a qu a R. Jebel Lakhdar Ou Jardin d R. Fatima Zohra me Dar El Cadi i Ach R. El Adala an ue m en Ya Av El di Si Avenue Mohammed V. R.

1 2 R

. R. Jebel LakhdarF Boulevard El Yarmouk a t

m a 3 Z o h r a 2 Trek Rue du Temple 1 El Koutoubia Rue Abou El PAbbas Septi Cimetière Place Sidi Ali Belkacem Foucauld El MouahidineAvenue Avenue R. Ibn Khaldoun El Khadissia 1 R. Tetouan Jardins de 250 m la Koutoubia

DuMont DDI Relaunch 2011 Marrakesch, 02 Cyber Park, Stand 19.08.2011 B C M Y

37  Moorse paleizen – De Dar Si Said en het Palais de la Bahia Kaart:  F 6; Oriëntatiekaartje: blz. 40 Wijk: Zuidoostelijke medina, sector: Kennaria/Douar Graoua

Zowel de Dar Si Said als het Palais op de pijlen die op enkele gevels zijn de la Bahia illustreren op indruk- geverfd, bereikt na ongeveer 500 m de wekkende wijze de grondbeginse- Dar Si Said. len van de Moorse paleisarchitectuur en de verfijnde standaard van Traditioneel handwerk afwerking in de Arabische wooncul- Het laat-19e-eeuwse vizierspaleis Dar tuur aan het einde van de 19e eeuw. Si Said  (de vizier was een hoog- Niet voor niets dient het Palais de waardigheidsbekleder aan het hof van la Bahia met enige regelmaat als de sultan), een verzameling privéver- filmdecor, want het is zonder enige trekken en ontvangstruimten, hallen twijfel het summum van oriëntaal- en binnenplaatsen, biedt vandaag de se pracht. dag onderdak aan een bezienswaardig museum voor Marokkaanse volkskunst De twee vrijwel parallel lopende ver- (zie foto). De collectie, die over twee keersassen door de zuidelijke medina, verdiepingen en twaalf afdelingen is de Rue Riad Zitoun El Kedim en de Rue verdeeld, omvat alle belangrijke takken Riad Zitoun El Jedid, vormen de verbin- van de traditionele Marokkaanse hand- ding tussen de Place Jeema el Fna, het werkskunst. Zo vindt u hier kunstig be- centrale vertrekpunt van alle excursies werkte houten deuren en uitbundig door de medina van Marrakech, en de versierde religieuze objecten, lederwa- Place des Ferblantiers en de oude jood- ren, berbertapijten met strikt geome- se wijk, de mella. Wie de zijstraten ne- trische patronen, aardewerk, gelazuur- gerend almaar de Rue Riad Zitoun El de keramiek, het voor theeceremonies Jedid blijft volgen en zich oriënteert onmisbare servies van geslagen koper 38  De Dar Si Said en het Palais de la Bahia en zilver, wapens en zilveren sieraden, werd vanaf 1912 als zetel van het Franse en op de eerste verdieping meesterlijk protectoraatsbestuur gebruikt. Duide- bewerkte houten kisten, kaftans van fij- lijker nog dan de Dar Si Said illustreert ne stoffen en een verzameling traditio- het imposante complex van het Palais nele muziekinstrumenten. de la Bahia de principes van de Moor- Al met al presenteert het museum se paleisarchitectuur: de strikte sym- een goed en compact overzicht van metrie van kamers, hallen en hoven, de materialen, stijlrichtingen, verwer- zichtassen die structuur geven aan de kingsmethoden en decoratieve kunst, ruimte, het spel met de elementen licht dus van de grondbeginselen die eeu- en water, het streven om met de Ara- wenlang de Marokkaanse handwerks- bische tuin niet alleen een stukje na- kunst hebben bepaald. De grote bin- tuur naar binnen te halen, maar meer nenplaats met het paviljoen, de fontein nog om met de geïntegreerde tuin een en de bijna tropisch aandoende, weel- beetje glans van het paradijs op het derige begroeiing, illustreert een van huis te laten afstralen. de belangrijkste kenmerken van een U doorloopt in totaal zeven ruimten, Arabische riad: het streven om een waarbij u zich kunt verdiepen in de de- huis naar binnen toe open te maken, tails van de gesneden houten plafonds, de verschillende vertrekken met de de enorme, kleurig beschilderde hou- binnenplaats een intiem toevluchts- ten portalen, de met zelliges (gekleur- oord, een plek van rust en van bezin- de, veelal geglazuurde keramiektegels, ning te verschaffen. Niet voor niets is met of zonder motieven) versierde mu- het Arabische begrip harem synoniem ren en de met marmer beklede binnen- met deze naar buiten toe afgescherm- plaatsen. Bijzonder indrukwekkend is de, zorgvuldig gekoesterde privacy en de in 1898-1899 aangelegde, door 52 intimiteit. houten galerijen omgeven binnenplaats (cour d’honneur), die 50 bij 30 m Moorse paleisarchitectuur meet en vanwaar lange rijen kamers in De Rue Riad Zitoun El Jedid komt vlak in alle richtingen voeren. Hoewel alle bij de Place des Ferblantiers uit op de ruimten van het paleis ongemeubi- specerijensoek (souk des épices). Aan leerd zijn, is het toch niet al te lastig om uw linkerhand bevindt zich de toe- u de luxe voor te stellen in het tijdperk gangspoort van het Palais de la Ba- dat het paleis was bewoond, er afge- hia . Het uitgestrekte vizierspaleis zanten werden ontvangen, rapporten dateert uit de tweede helft van de 19e werden gedicteerd, intriges werden eeuw. De oudste vleugel is in de jaren gesponnen, plannen werden uiteenge- 1866-1867 gebouwd in opdracht van Si zet, haremvrouwen rondliepen en poli- Moussa, een hooggeplaatste adviseur tiek werd bedreven. van de sultan. Zijn zoon Ba Ahmed, die van 1894 tot 1900 grootvizier (een ‘Tussen blinde muren ingesloten in- soort minister-president) was, liet het timiteit, elk binnendringen vanuit paleis aanzienlijk vergroten. Destijds de overbevolkte straat wordt tegen- omvatte het talloze kamers, binnen- gehouden door kleine deuren, die plaatsen, privésalons, Arabische tui- men nooit helemaal, maar altijd op nen met bananenplanten, oranjerie- een kiertje opent, en die voorzien ën en fonteinen, een moskee en een zijn van zware sloten.’ (Claude Ollier Moors bad. Het complex, dat inclusief in Marrakch medina) het park meer dan 80.000 m2 besloeg, 39  De Dar Si Said en het Palais de la Bahia

Informatie In de aangename ambiance van een Dar Si Said : Derb El Bahia/Rue riad uit de 18e eeuw worden in El Riad Zitoun El Jedid, tel. 0524 38 95 64, Bahia  (1, rue Riad Zitoun El Jedid, www.minculture.gov.ma, dag. behalve tel. 0524 37 86 79, dag. 12.30-15 uur, 20- di. 9-16.45 uur, DH 10, toelichtingen in 23 uur, menu DH 150-300, couscous en het Arabisch en het Frans. tajines circa DH 150, fles wijn DH 130- Palais de la Bahia : Rue Riad Zitoun 200) voor een redelijke prijs klassieke El Jedid, www.minculture.gov.ma, tel. gerechten uit de Marokkaanse keuken 0524 38 91 79, dag. 9-16.30 uur, DH 10, geserveerd. Zo nu en dan wordt er toelichtingen in het Arabisch en het muziek gemaakt en gedanst. Frans. Arabische badcultuur Eten en drinken Hamam Ziani  (14, rue Riad Zitoun Na een bezoek aan de Dar Si Said lonkt El Jedid, in de buurt van het Palais Riad Zanzibar  (Derb El Bahia, op de la Bahia, tel. 0662 71 55 71, www. 20 m van Dar Si Said, tel. 0661 24 02 60, hammamziani.ma, dag. 8-22 uur) is 0671 15 86 75, transafrica.pascal@gmail. een verzorgd Moors badhuis. Tot de com, koffie, thee, vruchtensappen cir- klassieke faciliteiten behoren stoom- ca DH 15, salades, gegrilde kip DH 50- en kuipbaden, daarnaast worden 70) met terrassen op de binnenplaats er diverse massages aangeboden en het dakterras. Onder het genot van (DH 270-350). een lichte lunch of een kop koffie kunt u hier de indrukken van het muse- Winkelen umbezoek verwerken (ook smaakvol In M’Arome  (14, rue Riad Zitoun ingerichte kamers met rustige galerij El Jedid, tel. 0668 88 22 47, www.ma- vanaf DH 400). rome.ma, dag. 10-21 uur) vindt u alles wat bij een bezoek aan de ernaast gelegen hamam van pas kan komen:

Derb Jamaâ

R.Kennaria Derb Jdid fijne zepen, douchegels, arganoliën, parfums in stijlvolle zilveren flacons,

Derb Jdid

2 LaârassiR. rozenwater, bodylotions, crèmes en D Loghzail Arset Trik e nog veel meer. r a R b aou . E r Gr Mourad, de eigenaar van Herbarga- l ua A o R r s D i  a a ne (95, rue Kennaria, tel. 0661 07 d Place Douar 50 92, dag. 10-20 uur), heeft een groot Z i R. t o Graoua Jnan Ben Chegra aanbod aan oliën, kruidenthee, spe- u

1 Jnan Ben Chegra cerijen uit de Marokkaanse keuken en E l gedroogde geneeskrachtige planten.

Derb Al Hbass J e d 1 Alleen al de deskundige toelichting i Derb d El Bahia R. Riad Zitoun El Kedim P van Mourad maakt een bezoek aan deze winkel de moeite waard (daar- 2 1 2 voor dient u wel de Franse taal te be- 1 Mellah heersen). Bahia Bab

Rue Place des Ferblantiers 250 m

40 DuMont DDI Relaunch 2011 Marrakesch, 03 Dar Si Said und Palais de la Bahia, Stand 19.08.2011 B C M Y  Het Joodse leven in Marrakech – de mella Kaart:  F/G 7; Oriëntatiekaartje: blz. 43 Wijk: Zuidoostelijke medina

De Duitse schrijver Elias Canetti er- len als Hivernage of Guéliz toont Mar- voer de mella, de oude Joodse wijk rakech zich hier van zijn welhaast pro- van Marrakech, bij zijn bezoek in letarische kant. 1954 nog als een in zichzelf gekeer- Het Joodse leven bestaat hier inmid- de wereld, als een zelfvoorzienende dels hooguit nog in restvormen, en dat en autonome kosmos, maar ook als terwijl de mella van Marrakech ooit een getto in de precaire nabijheid een van de grootste Joodse wijken van van de islamitische beschaving. het land was. Sefardische joden waren De mella huisvestte ooit een van vanaf het einde van de 15e eeuw, als de grootste Joodse gemeenschap- gevolg van de christelijke reconquista pen van Marokko. Nu bezoeken nog (herovering) van het katholieke Span- slechts zo’n 160 joden de synagoge. je op de Moren, in verscheidene golven De uitgestrekte Joodse begraaf- van Andalusië naar Marokko gevlucht. plaats is de grootste van het land. Ze kregen een woonplaats toegewe- zen in speciale, door muren omgeven De Rue Riad Zitoun El Jedid komt uit op getto’s, de zogenaamde mella’s (Ara- een specerijensoek  (souk des épi bisch voor ‘zout’). Daar konden ze een- ces), die als een soort toegangspoort voudig in de gaten worden gehouden. tot de mella fungeert. Deze wijk be- Onderworpen aan bijzondere regels – hoort tot de armste van de medina, zo konden Joden geen grond in eigen- menig gebouw staat op instorten. De dom krijgen – en kledingvoorschriften bewoners van de mella zijn zichtbaar genoten ze binnen de mella weliswaar bezig om simpelweg te overleven. een beperkte autonomie, maar voor de Tegenover de glitterwereld in stadsde- uitoefening van hun geloof moesten 41  De mella

ingelijste teksten uit de Talmoed en een soort katheder markeert de plek waar tijdens de diensten de rabbi staat. Aan de ene kant van de ruimte staan twee zevenarmige kandelaars, aan de andere kant bevindt zich een galerij voor vrouwelijke gemeenteleden. De synagoge ligt binnen een bewoond complex met een binnenplaats. Aan de wanden van het dubbele, met blik be- slagen toegangsportaal hangen historische zwart-witfoto’s en enkele tekst- panelen met informatie over de Joodse gemeenschap.

De laatste rustplaats De toegang tot de Joodse begraafplaats (cimetière juif) , weliswaar niet aangegeven, maar eenvoudig te herkennen aan een imposant portaal, ligt aan de Rue du Djenane El Afia, die de oude mella aan de oostkant begrenst. De uitgestrekte begraafplaats telt dui- zenden graven, de oudste dateren van halverwege de 16e eeuw. Veel van de De uitgestrekte joodse begraafplaats oude graven hebben Hebreeuwse opschriften en jaartallen volgens de Jood- se kalender; enkele 20e-eeuwse graven ze belasting betalen aan het stadsbe- hebben ook Latijnse inscripties. Op de stuur. grote dodenakker zijn verscheidene paviljoens waarin rabbi’s of prominen- Het spirituele centrum van de te leden van de Joodse gemeenschap mella zijn bijgezet. Een rij kindergraven her- De Joodse gemeenschap van Marra bergt de slachtoffers van epidemie- kech telt volgens een van de drie nog ën die de stad ooit hebben getroffen. actieve rabbi’s tegenwoordig nog maar Volgens Joods gebruik worden kleine een paar honderd mensen; in de vroe- steentjes op de grafstenen gelegd; ook gere mella wonen nog circa 160 Joden. hier hebben de nabestaanden deze rite De synagoge , die schuilgaat achter op veruit de meeste graven eer aange- een onooglijke ingang in een zijstraat- daan. je zonder naambordje en dus lastig te vinden is, is echter nog steeds het reli- Moslims en Joden als buren gieuze centrum van de gemeenschap. Veel Joden hebben Marokko na de De diensten vinden hier plaats op vrij- stichting van de staat Israël (1948) en dagavond en op zaterdag, de joodse na de Zesdaagse Oorlog (1967) verla- sabbat. De met tapijten bedekte ruimten. Tijdens de Tweede Wereldoorlog te meet ongeveer 25 bij 8 m en is zeer had de met nazi-Duitsland collabore- sober ingericht. Aan de muren hangen rende Franse Vichy-regering tevergeefs 42  De mella geprobeerd om antisemitische wet in de mella van Marrakech. Aan deze geving in Marokko uit te laten vaardi- voorgevoelens heeft hij in zijn gran- gen. Sultan Mohammed V (1927-1961) dioze boek Stemmen van Marrakesch heeft zich destijds moedig tegen der- (1968) op onvergetelijke wijze uitdruk- gelijke pogingen verzet. Evengoed is king gegeven. de islamitisch-joodse coëxistentie in Inmiddels keert menige Israëli van de oude centra van Arabische steden Marokkaanse afkomst juist weer terug steeds een precaire aangelegenheid naar Marrakech. Koning Mohammed VI gebleven. Als bijna geen ander be- stimuleert deze beweging, onder an- speurde de Duitse schrijver Elias Canet- dere met financiële steun. De mensen ti, die van joods-Spaanse afkomst was kopen hier onroerend goed, doen in- en in 1981 de Nobelprijs voor de lite- vesteringen en bouwen een zakelijke ratuur kreeg, het in gevaar gebrachte, toekomst op. En zo verandert het ritme zo niet bedreigde joodse bestaan juist van de geschiedenis steeds weer.

Informatie Djenane El Afia, dag. behalve za. over- Synagoge : zijstraatje in de buurt dag. De bewaker (gardien) verwacht van het zuidwestelijke uiteinde van de een fooi (ongeveer DH 10). Rue Imam El Ghazali, dag. behalve za. overdag. Voor de bezichtiging wordt Winkelen een kleine bijdrage verwacht (DH 10- De specerijensoek  (souk des épices) 20). aan het einde van de Rue Riad Zitoun El Joodse begraafplaats (cimetiè Jedid is een bezoekje beslist waard. re juif) : ingang aan de Rue du

250 m

Mellah Bahia Bab Rue Imam El Rhezoli 1 Rue du Djenane El Afia R. Riad Zitoun El Jedid Rue 2 1 Place des Ferblantiers

MELLAH

R. de Berrima

43 DuMont DDI Relaunch 2011 Marrakesch, 04 Die Mellah, Stand 19.08.2011.2011 B C M Y  Het aura van verval – het El-Badipaleis Kaart:  F 7; Oriëntatiekaartje: blz. 46 Wijk: Zuidwestelijke medina

Ook als ruïne laat het El-Badipaleis gevormd door een rechthoekige bin- geen misverstanden bestaan over nenplaats van 135 bij 110 m, waarop de enorme afmetingen van het een reusachtig waterreservoir is aan- complex. Tijdens de heerschappij gelegd. Het centrale bassin meet 90 bij van sultan Ahmed el-Mansour moet 20 m, in de vier hoeken van de binnen- het El-Badi het grootste paleiscom- plaats zijn vier kleinere bassins aange- plex van de Maghreb zijn geweest. bracht. Dat was het tijdperk waarin de In zijn streven om alle herinneringen Sa’adiërs hun residentie Marrakech aan de dynastie van de Sa’adiërs uit te tot de prachtige hoofdstad van hun wissen, liet Alawietensultan Moulay Is- rijk uitbouwden. mail (1672-1727) het paleiscomplex slo- pen. Deze daad van vernielzucht moet Ongeveer 200 m ten westen van de een jaar of tien in beslag hebben geno- Place des Ferblantiers bevindt zich de men; het El-Badicomplex omvatte zo’n toegang tot het El-Badipaleis . Ge- 360 kamers. De marmeren platen van ïnspireerd door de architectuur van het de binnenplaatsen liet Moulay Ismail Alhambra in het Andalusische Grana- hergebruiken bij de bouw van zijn re- da liet Ahmed el-Mansour (1578-1603) sidentie, de Ville Impériale in Meknes: de machtige residentie tussen 1578 en ook een manier om de herinnering aan 1594 bouwen, niet in de laatste plaats de roemrijke voorgangers voorgoed als triomfantelijke reactie op zijn mili- uit te wissen. Vanaf 1953 zijn bij opgra- taire overwinning op de Portugezen in vingen funderingen en catacomben de Driekoningenslag bij Ksar El Kebir in blootgelegd. Ook zijn gevels en tus- 1578. Het hart van het complex wordt senvloeren gerestaureerd. 44  Het El-Badipaleis

Orde en symmetrie reerde ornamenten sieren de kansel uit Het El-Badi is niet zoals sommige an- 1139, die daarmee uit een overgangs- dere Moorse paleizen een zonder plan periode stamt, de tijd dat de Almoha- of concept gebouwd architectonisch den op het punt stonden het rijk van de complex met een wirwar van gan- Almoraviden te veroveren. getjes, maar juist de steengeworden Tegenwoordig lijkt het El-Badipaleis symmetrie, een uitdrukking van ratio- een monument van verzonken histo- naliteit en degelijk rekenwerk. Op het rische grootheid, een soort memen- terras staat een gedetailleerde plat- to mori, gekenmerkt door een geheel tegrond waarop de verschillende ge- eigen aura van verval. De ooievaars- bouwen te zien zijn. Dat overzicht plus kolonies die hun grote nesten op de het uitzicht vanaf het terras laten zien kroonlijsten hebben gebouwd, verle- hoezeer de architectuur wordt be- nen het complex een opvallend leid- paald door heldere verhoudingen, pa- motief met hun permanente snavelge- rallellen, herhalingen en zichtassen. klepper: dierlijke wakers over een veld Ordening en symmetrie zijn de over- met ruïnes. heersende principes: een centrale binnenplaats waaromheen de verschillen- Picknick voor iedereen de vleugels naar functie gegroepeerd Wie wil, kan na de bezichtiging van het zijn. Feitelijk heeft dit veel weg van El-Badipaleis een wandeling door de de klassieke bouw van een riad, alleen Agdaltuinen  maken; deze strekken heeft die hier enorme dimensies aan- zich ten zuiden van het Palais Royal uit. genomen. De tuinen komen over het geheel ge- Paviljoens en gastenverblijven, au- nomen nogal onverzorgd over en zijn diëntie- en ontvangstruimten, een zo- alleen op vrijdag en zondag geopend, merresidentie en een wintertuin, par- maar ook dan alleen als de koning zich ken en kassen zijn hier tot een uitgeba- niet in Marrakech ophoudt. lanceerd bouwkundig geheel geschikt. Groepjes palmen, olijfboombosjes, In een aparte ruimte wordt de zorgvul- fruitboomgaardjes en een groot recht- dig gerestaureerde kansel (minbar in hoekig waterbassin bepalen het beeld het Arabisch) tentoongesteld, die tot in de tuinen. Op zondag komen hier 1962 in gebruik is geweest in de Kou- veel Marokkaanse families om te pick- toubiamoskee. De preekstoel geldt als nicken. Het park, dat al in de 12e eeuw een van de meesterwerken van de sa- is aangelegd als tuin van de sultan, is crale houtsnijkunst. Meer dan duizend het oudste tuinencomplex van Mar- verschillende, met inlegwerk gedeco- rakech.

Informatie Eten en drinken Palais El-Badi : ongeveer 200 m Voor of na de bezichtiging van het El- ten westen van de Place des Ferblan- Badipaleis kunt u terecht bij twee uit- tiers, www.minculture.gov.ma, dag. stekende restaurants op de Place des 9-16.45 uur, DH 10, combiticket voor Ferblantiers. paleis en kansel DH 20, toelichtingen Kosybar  (47, place des Ferblantiers, in het Arabisch, Frans en Engels. tel. 0524 38 03 24, www.kosybar.com, Agdaltuinen : ten zuiden van het dag. 11-1 uur) is, lounge, cocktailbar Palais Royal, vr. en zo. 7.30-18 uur, toe- en restaurant in één. Hier zijn bieren gang gratis. (DH 60-80), cocktails (DH 60-90), tal 45  Het El-Badipaleis van rode en witte wijnen (fles: DH 150- 220) en mechoui, gegrild schapenvlees 500) en mooie champagnes (DH 650- (DH 430 voor 2 pers.). Voor een meer- 2000) verkrijgbaar. Maak hierbij uw gangen-‘diner special’ voor 2 pers. keuze van de kaart met voorgerechten bent u DH 700 kwijt, voor lam en ge- (DH 100-120), visgerechten (DH 160- vogelte DH 100-130. Vanaf 21.30 uur is 180), vleesgerechten (rond DH 180) en er livemuziek met de gelegenheid tot nagerechten (DH 60-80). De Japanse dansen. chef-kok serveert ook diverse sushi- schotels (DH 100-120), een zeldzaam- Winkelen heid in Marokko. Vanaf het dakterras, Voor metalen lampen, windlichten of dat uitziet op het El-Badipaleis, hebt u hanglampen met gekleurd glas gaat u een mooi overzicht over de Place des naar de Place des Ferblantiers , een Ferblantiers en in de alkoven op de goede locatie om de ambachtslieden eerste verdieping kunt u rustig een ge- aan het werk te zien. Dit is van ouds- sprek voeren. In het weekend is er van- her een plein van de blikwerkers, die af 22 uur livemuziek. hier hun ateliers hebben. Zo kunt u het Niet ver hiervandaan vindt u nog een aanbod en de bijbehorende prijzen gerenommeerd restaurant: Le Tan- mooi met elkaar vergelijken! jia  (14, derb Jedid, Hay Essalam, tel. 0524 38 38 36, www.le-tanjia.com, dag. Feesten 12-17 uur en 19.30-23 uur). Dit etablis- Eind juni/begin juli is het El-Badipaleis sement met het mooie dakterras is het toneel van het Festival Natio- gespecialiseerd in de klassiekers van nal des Arts Populaires  met veel de Marokkaanse keuken, zoals tajines muziekuitvoeringen en dansevene- (DH 150-180), couscous in allerlei vari- menten. anten (DH 140-200), grillades (DH 170-

R . Riad Zitoun El Jedid 2 Derb Rue du Djenane El Afia Place des Jedid 250 m Ferblantiers Cimetière Juif de Miâara Arset Al Haj 1 1 MELLAH

1 1 JNANE EL AFIA Rue de Berrima

BERRIMA KASBAH

Palais Royal BAB HMAR Dar El Makhzen Méchouar 2 intérieure Rue de Bab Hmar

DuMont DDI Relaunch 2011 Marrakesch, 05 El-Badi-Palast, Stand 19.08.2011 B C M Y 46  De dodenstad van de Sa’adiërs – de kashba Kaart:  E/F 7–8; Oriëntatiekaartje: blz. 49 Wijk: Zuidwestelijke medina

Behalve de dynastie van de Al- deze al verscheidene keren is ver- mohaden hebben vooral ook de bouwd en uitgebreid, is het oorspron- Sa’adiërs, die Marrakech in 1554 tot kelijke bouwplan nog wel te herken- de nieuwe hoofdstad van hun rijk nen. Van bijzonder belang zijn de maakten, hun stempel gedrukt op geometrische gevelversieringen van de geschiedenis en het lot van de de minaret; bij latere moskeeën zijn stad. Het Sa’adische rijk, dat eind deze als voorbeeld gebruikt. Zoals alle jaren zestig van de 17e eeuw ineen- moskeeën in Marrakech blijft ook dit stortte (het laatste bolwerk van de godshuis voor niet-moslims gesloten. Sa’adiërs, Marrakech, viel in 1669), De kashbamoskee is in 2011 gerestau- markeert een tumultueuze periode reerd, waarbij het voorplein opnieuw is in de geschiedenis van Marokko. Zo ingedeeld en bestraat. werden maar liefst acht van de elf Sa’adische sultans vermoord. Een plek van stilte Direct naast de moskee, aan de Rue de De imposante 12e-eeuwse stadspoor- la Kasbah, bevindt zich de toegang tot ten Bab Er Rob  en Bab Agnaou  de Sa’adische graven (tombeaux Saa (ooit een van de mooiste poorten, diens) , de belangrijkste historische maar hij moet hoognodig worden ge- bezienswaardigheid van deze wijk. De restaureerd) vormen de toegang tot de dodenstad werd tussen 1590 en 1600 oude kashba, het gebied van de voor- aangelegd en later met hoge muren af- malige Almohadenstad. Tot dat tijd- gesloten door de tweede Alawietensul- perk, het einde van de 12e eeuw, gaat tan, Moulay Ismail (1672-1727), die Mek de kashbamoskee  terug. Hoewel nes tot nieuwe hoofdstad van het rijk 47  De kashba

Een rustgevende plek: de prachtige mausolea van de Sa’adiërs maakte en alle herinneringen aan de in de Sahel. In de andere hal staan de Sa’adiërs wilde uitwissen. Pas in 1917, sarcofagen van de moeder van Ahmed zo’n tweehonderd jaar na deze poging el-Mansour, de vrouwelijke bloedver- tot geschiedvervalsing, werd de necro- wanten van zijn familie en de favoriete pool weer ontdekt; de graven waren on- vrouwen uit zijn harem. Het valt op dat beschadigd. de met Arabische inscripties versierde Het is jammer dat de bezoeker juist sarcofagen niet allemaal dezelfde kant op dit vanuit historisch oogpunt be- op wijzen, in de richting van Mekka bij- langrijke terrein op zichzelf aangewe- voorbeeld. Eveneens opvallend zijn de zen is. Hier vindt u geen handige pa- verschillende afmetingen van de sar- nelen waarop de geschiedenis van de cofagen. Aan de zijde van Ahmed el- Sa’adiërs in het algemeen of die van in- Mansour zijn ook personen uit zijn ge- dividuele heersers in het bijzonder uit volg begraven, waaronder prinsessen de doeken wordt gedaan. Verspreid en kinderen. over het terrein liggen zo’n honderd De Sa’adische graven vormen, in graven die geen naam dragen, maar die zin vergelijkbaar met de histori- wel zijn versierd met tegeltjes met al- sche medressen (Koranscholen), een lerlei kleurige patronen (zellije in het sacrale ruimte die prachtig versierd is Arabisch, ook wel zelliges genoemd). met kleurige tegels, slanke marmeren Twee als zuilenhallen gebouwde zuilen, inscripties, gipsfriezen, hoef- mausolea trekken in het bijzonder de ijzerbogen van filigraan en gesne- aandacht. In de ene hal zijn de belang- den cederhouten deuren en plafonds. rijkste Sa’adische sultans begraven, In de hectiek van de medina zijn de onder wie de legendarische Ahmed Sa’adische graven een plaats van na- el-Mansour (1578-1603). Zijn regeer genoeg contemplatieve rust, een plek periode werd gekenmerkt door een van stilte en concentratie. Een gedenk- periode van culturele bloei in Marra teken, een architectonisch ensemble kech en een tijdperk van economische als een monument voor doden, dat voorspoed door de lucratieve handel de bezoeker weliswaar alle informatie in slaven en goud met de koninkrijken onthoudt. 48  De kashba

Informatie Kasbah, tel. 0524 38 18 53, www.com Sa’adische graven : Rue de la Kas- plexeartisanal.com, dag. 8.30-19.30 bah, dag. 9-16.45 uur, DH 10. uur. Een groot warenhuis van drie eta- ges. De artikelen zijn voorzien van een Eten en drinken prijskaartje en de prijzen zijn niet on- Nid‘ Cigogne : 60, rue de la Kas- derhandelbaar. De afdelingen tapijten bah (pal tegenover de Sa’adische gra- en cosmetica zijn interessant, maar ven), tel. 0524 38 20 92, dag. 9-22 uur, vooral bij de meubels, de mode, het vruchtensappen en koffie circa DH 20, aardewerk en het glaswerk viert de salades DH 30-40, tajines DH 60-80. kitsch hoogtij. Op de tweede verdie- Vanaf het terras van dit mooie café ping vindt u onder andere robotsculp- hebt u een panoramisch uitzicht. De turen (DH 60.000-90.000!) en metalen naam (‘ooievaarsnest’) verwijst naar meubelen. de broedende ooievaars in de buurt. Aangename plek voor een pauze. Arabische badcultuur La Sultana : 403, rue de la Kasbah Les Bains de l’Alhambra : 9, derb (naast de Sa’adische graven), tel. 0524 Rahala (in de omgeving van de 38 80 08, www.lasultanamarrakech. Sa’adische graven), tel. 0524 38 63 46, com, dag. vanaf 19.30 uur. Vijfsterren- www.lesbainsdelalhambra.com, dag. hotel (2 pk DH 2900-10.900), voortref- 9-20 uur, reserveren!). Voortreffelijke felijk restaurant, terras met uitzicht traditionele hamam met massages op de Sa’adische graven, verrassings- (1 uur DH 350-450), peelings (45 min. menu’s, menu découverte DH 620, DH 150-300), pack Alhambra (behan- lunchmenu DH 150-200, dinermenu deling van enkele uren met diverse DH 230-350. essences, zepen, oliën en badzouten, gezichtsmaskers en diverse massages, Winkelen DH 700-1250). Etablissement Bouchaib, Complexe d’Artisanat : 7, derb Baissi Rue de la

Palais B R

e u El Badi n e

N O

a q

f b a a de 3 a R. 2 l a K a 1 s 1 b 4 2 Cimetière a

Sidi Es Soheili h

1 Derb Rahala 1 Route d’Ourika Palais Royal

R. de la Kasbah Dar Makhzen Derb Abda KASBAH Arset et Bab Er Rob 250 m

DuMont DDI Relaunch 2011 Marrakesch, 06 Kasbah-Viertel, Stand 19.08.2011 B C M Y 49  Oriëntaalse bazaareconomie – de soeks in de medina Kaart:  F 5; Oriëntatiekaartje: blz. 52 Wijk: Ten noorden van het Jeema el Fna (tot de Medersa Ben Youssef)

De soeks van Marrakech (met een reld van winkeltjes, chique boetieks, oppervlakte van circa 200.000 m2 bazaars, werkplaatsen, groothandels de grootste van het land) vormen en historische fondoeks (herbergen een omvangrijk economisch ba- annex pakhuizen van de gevestigde zaarsysteem, staan voor korte in- koopmansfamilies) is het hoofdstraat- koop- en distributielijnen, voor een je dat pal tegenover het bekende Café gesloten kringloop en dus recycling de France  de soeks in voert. Als Rue en ook voor imposante logistieke Semarine  doorkruist deze straat de prestaties. De in Europa langzaam gezamenlijke soeks tot de noordrand uitstervende traditionele speciaal- ervan, in de buurt van het complex zaak blijkt in de soeks onverwoest- met de Medersa Ben Youssef en de baar vitaal te zijn. Er is vrijwel geen moskee. Wie na een verkenning van de product te bedenken, hoe onge- naar links en rechts afbuigende gespe- woon of zeldzaam ook, dat hier niet cialiseerde soeks steeds weer naar de niet te koop is. Rue Semarine terugkeert, zou zelfs op dit onoverzichtelijke terrein voldoende Een eerste oriëntatie houvast moeten hebben, zelfs in het De doolhoven van de soeks van Mar- noordelijke deel waar de soeks steeds rakech confronteren de bezoeker met meer uitwaaieren. De oriëntatie wordt een bedrijs- en handelssysteem waar- iets vergemakkelijkt doordat in elk ge- uit hij of zij vermoedelijk maar gelei- val enkele soeks, die vroeger identiek delijk aan wijs zal worden. Dat geldt waren met de oude districten van de ook heel concreet voor de topografie. stadswijken, van naambordjes zijn De beste toegangspoort tot deze we- voorzien. Wie toch ergens is gestrand, 50  De soeks in de medina vraagt eenvoudigweg de richting naar handeld en verkocht, er wordt ook vol- ‘la place’ , wat synoniem is met het Jee- op geproduceerd, gerepareerd en op ma el Fna, het plein dat zonder enige bestelling vervaardigd. Het is een ba- concurrentie als het centrum van de zaareconomie waarin volgens de oude medina geldt. ambachtstradities unieke producten worden gemaakt en waarin een uitge- Markt voor alledaagse kiend recyclingsysteem zonder meer boodschappen nog winst weet te genereren. Zo wor- De Rue Semarine voert aanvankelijk den afgedankte autobanden verwerkt door enkele levensmiddelensoeks. Hier tot schoenzolen, wordt schroot omge- worden onder andere olijven, verse smolten tot een nieuwe grondstof en munt (naanaa in het Arabisch), ge- vinden oud papier en lompen een an- droogde vruchten en levend gevogelte dere toepassing. verkocht; een eerste indicatie voor het In de soeks komen merkwaardi- feit dat de soeks beslist niet alleen maar ge combinaties van buren voor: naast een markt voor toeristische souvenirs een morsige kroeg zit een chique boe- zijn. De soeks vormen ook een van de tiek met arganoliën in zilveren fla- belangrijkste winkelgebieden voor de cons, naast een goedkoop eettentje autochtone bevolking, een markt waar een degelijk restaurant met terras zo- de Marrakchi, de inwoners van Marra als La Terrasse des épices , naast kech, hun alledaagse inkopen komen een zaakje in een pijpenla een enorme doen. De Rue Semarine voert vervol- winkel met dure tapijten. Verbluffend gens langs enkele kleermakersateliers is altijd weer de mate van specialisatie en kledingwinkels (kaftans, djellaba’s, van de detailhandel: een loodgieter die ganduras), een soek voor wol aan uw alle mogelijke pakkingen, waterkranen rechterhand en de bezienswaardige en badkameraccessoires in voorraad Place des épices . Behalve kruiden heeft, een speciaalzaak alleen voor en specerijen (épices in het Frans) wor- rubberen slangen of voor onderdelen den hier gedroogde geneeskrachtige van mobieltjes of voor gespen of voor planten, gevlochten manden en gebor- handgenaaide voetballen of … duurde mutsen aangeboden. Café des épices  heeft een mooi terras. De oude herbergen Wie het parcours door de soeks hele- Recycling en vakhandel maal tot in uitlopers in de noordwes- De Rue Semarine voert vervolgens telijke periferie heeft afgelegd, moet langs de Kissaria  (links), waar sie- deze rondgang beslist nog beslui- raden en stoffen worden verhandeld. ten met een bezoek aan de oude fon- Het straatje komt uit in de lederwaren- doeks  aan het begin van de Rue Pa- soek. Ten noordwesten hiervan liggen cha El Glaoui. Hier liggen enkele van de nog enkele gespecialiseerde soeks, zo- oude herbergen annex pakhuizen uit als voor babouches (leren pantoffels), de 18e en 19e eeuw, die de stad Marra koperwerk, lampen, muziekinstru- kech in de komende jaren wil restau- menten, meubels, houtsnijwerk, bor- reren, zoals de fondoeks Sarsar, Khar- duurwerk, huiden, ijzerwaren, antiek, bouch, Almisane en El Amri. Wie door vilt- en rietwerk. Behalve winkeltjes de imposante houten poorten de bin- ziet u hier ook werkplaatsen, smede- nenplaats van zo’n fondoek betreedt, rijen, meubelmakerijen en ververijen. waant zich plotseling in een heel ande- In de soeks wordt niet alleen maar gere tijd: door de eeuwen heen zwart ge- 51  De soeks in de medina

worden hout, door arcaden omgeven ingrijpt. De fondoeks zijn de afbrokke- binnenplaatsen, galerijen en kamer- lende pracht van een tijdperk waarin tjes. Alles is aangetast door de tand des Marrakech een handelscentrum zon- tijds, waardig verweerd, maar helaas der enige concurrentie was, de over- overgeleverd aan een onstuitbaar ver- slagplaats tussen de Sahara en de Mid- val, als het stadsbestuur tenminste niet dellandse Zee.

Informatie 04, www.terrassedesepices.com, dag. De winkels in de soeks zijn grofweg 12-23 uur, voorgerechten DH 60-90, van 9-22 uur open. Op vr. gelden sterk tajines circa DH 100, grillades DH 100- beperkte openingstijden, veel winkels 140) eet u in afgescheiden alkoven die zijn dan de hele dag gesloten. rondom een vierkant terras zijn aangelegd. Op de eerste verdieping vindt u Eten en drinken een aantal winkels (zie hieronder). Vlak Café de France : zie blz. 33. bij de oude fondoeks, goede pleister- In het aangename Café des epices plaats tijdens zwerftochten door de  (75, rue Rahba Lakdima, Place des soeks. épices, tel. 0524 39 17 70, www.cafe Le Bougainvillier  (33, rue El Mou- desepices.net, dag. 9-21 uur, salades, assine, tel. 0524 37 80 67, dag. 10- crèpes, broodjes DH 30-50, thee, kof- 21 uur, broodjes circa DH 50, pizza circa fie, vruchtensappen circa DH 20) kunt DH 60, tajines circa DH 80) is een pret- u zich even onttrekken aan de drukte. tig café-restaurant met een mooie bin- Mooi uitzicht vanaf het terras. nenplaats en een galerij. Bij La Terrasse des épices  (15, souk Café Arabe  (184, rue El Mouassine, Cherifia, Sidi Abdelaziz, tel. 0524 37 59 tel. 0524 42 97 28, www.cafearabe.com, dag. 10-23 uur, warme keuken vanaf 12 uur, voorgerechten DH 60-100, Itali-

4 125 m aanse specialiteiten DH 80-120, Marok-

Rue Pacha 1 kaanse gerechten DH 100-140) is een El Glaoui 3 geslaagde combinatie van café, res- e n i s taurant, lounge en bar. De uitgebreide s

a 5 u wijnen cocktailkaart is een zeldzaam-

M 1

. heid in de medina. Mooi terras met R 4 3 uitzicht.

R. Sidi Winkelen El Yamani 2 Souk Cherifia : 5, Souk Cherifia, Rue Semarine

2 R

R. Sidi Abdelaziz, eerste verdieping. Op . e R Traverse in a r h de eerste verdieping van het gebouw

a M El Ksour a b

m o waarin restaurant La Terrasse des épi- e E

u S l

a 1

s ces is ondergebracht, bevindt zich een B

s i i e a n

u d tiental boetieks voor mode, sieraden, e

R y n

Souk Qessabine e handtassen, accessoires, cosmetica Place Kennaria en hoogwaardige arganoliën. De ope- Bab Fteuh

R. des R. Banques ningstijden verschillen van winkel tot Place 1 winkel, de meeste boetieks zijn dag. Jemaa el Fna van 11-19 uur open. 52 DuMont DNL Relaunch 2011 Marrakesch, 07 SOUKS, Stand 16.02.2012 B C M Y  Kalligrafie en arabesk – de Medersa Ben Youssef Kaart:  F 5; Oriëntatiekaartje: blz. 56 Wijk: Noordelijke medina

Het vermeende verbod in de Koran te decoratie en geen realistische af- op het maken van afbeeldingen beelding. Wat in de Europese geschie- van levende wezens heeft in de sa- denis van de klassiek moderne kunst crale kunst van islamitische landen als een revolutie in de paneelschilder- tot de ontwikkeling van abstracte kunst werd gepropageerd – het af- vormen geleid. Het ornament, de scheid van het ooit voor heilig ver- arabesk en de kalligrafie zijn de klaarde realisme en het beproeven van belangrijkste elementen van deze de abstractie in de beeldende kunst –, non-figuratieve decoratieve kunst. was voor de kunstenaars van de Moor- De voorbeelden in de Medersa Ben se middeleeuwen niets meer dan een Youssef benaderen de artistieke vanzelfsprekendheid. perfectie. Marmer en tegels, gips en De kunst van het ontketende cederhout ornament De binnenplaats van de Medersa Ben Nergens een detail waarin de dwalen- Youssef  is in de medina van Marra de blik kan verzinken, waar het oog kech de gewijde locatie waar de es- houvast kan vinden. Nergens een de- thetische perfectie van de abstracte tail dat bijzondere belangstelling trekt, decoratieve kunst misschien wel het dat de aandacht op zich vestigt. In meest tot de verbeelding spreekt. Een plaats daarvan een kunst van het ont- rechthoekige, met carraramarmer be- ketende ornament, dat ergens in een klede binnenplaats, een wasbekken midden ontstaat en weer naar dat mid- (voor de rituele reiniging die aan een den toe beweegt, nog net een abstrac- gebed voorafgaat) met water waarin 53  De Medersa Ben Youssef zich de versiering van de gevels weer- belangrijkste materialen die het ka- spiegelt, caleidoscopen van bont ge- rakter van deze ruimte bepalen. Ook is lazuurde tegels (zellije in het Arabisch, er sprake van een perfecte symmetrie: ook wel zelliges genoemd), inscripties precies tegenover het toegangsportaal en in kalligrafie gevatte soera’s (hoofd- bevindt zich de gebedsnis (mihrab in stukken) uit de Koran, uit gips gesne- het Arabisch) waar de imam zijn gebe- den ornamenten (de florale motieven, den uitspreekt, zodat de klank van zijn waarin palmbladeren en dennenap- stem door de echo wordt versterkt. pels te herkennen zijn, lijken het vermeende verbod op figuratieve afbeel- Godshuis en theologische dingen ongehinderd te trotseren!), onderwijsinstelling klassieke hoefijzerbogen en het hout- De Medersa Ben Youssef werd in de 14e snijwerk in de cederhouten balken: uit eeuw onder de Meriniden gesticht en deze elementen is hier een ruimte voor is sindsdien godshuis en Koranschool contemplatie, voor meditatie, voor ver- in één. In de jaren 1564 en 1565 werd dieping in de wil van Allah gevormd. de medresse onder de Sa’adische sul- Marmer, zelliges, gips en hout zijn de tan Abdallah el-Ghalib (1557-1574) com-

De binnenplaats van de Medersa Ben Youssef op een foto uit 1930

54  De Medersa Ben Youssef pleet verbouwd en uitgebreid, of lie- ‘Ja, zo is Marrakech nu eenmaal, ver gezegd opnieuw gebouwd. Het mijn lieveling. Een oude heks, wier gewijde bouwwerk heeft een opper- gemoed met de tijd verandert. vlakte van 1680 m2; de theologische Open voor de wereld maar ook in school van de Medersa telt maar liefst zichzelf gekeerd, betoverend en be- 132 piepkleine studeercellen voor de angstigend tegelijk. Van zo’n stad is novicen. Op de eerste verdieping zijn er geen tweede.’ (Mahi Binebine in twee van deze cellen ingericht met het Le griot de Marrakech) sobere meubilair uit het verleden. Hier- door krijgt u een idee van de asceti- sche principes die het dagelijkse leven sef gelegen Musée de Marrakech  van de studenten bepaalden. Een les- geen museum over de geschiedenis senaar, benodigheden voor de theece- van de stad. Hier worden tijdelijke ten- remonie, een ganzenveer en een inkt- toonstellingen van hedendaagse kunst pot, een slaapmat en eetgerei: niets gecombineerd met een permanen- mocht hier afleiden van de religieuze te collectie traditioneel Marokkaan- exercities, van de poging om de in de se kunstnijverheid. Het museum werd Koran neergelegde geboden van Al- in 1997 geopend en is het enige parti- lah zo mogelijk te begrijpen of ze an- culier gefinancierde museum in Mar- ders in onbegrip te aanvaarden en er- rakech. Het dankt zijn bestaan aan de naar te leven. Stichting Omar Benjelloun. Als onder- Sommige novicen brachten meer nemer in de automobielindustrie ver- dan tien jaar door in de Medersa Ben gaarde Benjelloun (1928-2003) een fa- Youssef. Tijd moet een relatieve factor belachtig vermogen. Hij was een van zijn geweest bij het streven zich in een de invloedrijkste industriëlen van Ma- kloosterachtige concentratie alle aard- rokko en bovendien een fijnzinnige se zaken te ontzeggen en tot de kern kunstverzamelaar en een genereuze van het ware zelf door te dringen. In mecenas. de studieruimten is een soort galerij Misschien nog wel indrukwekken- als tweede niveau aangebracht, zodat der dan de collectie (gesneden hou- hier tot wel negenhonderd studenten ten portalen, dolken en zwaarden, een plaatsje konden vinden. Toch werd boernoesen (mantels) en kaftans, be- in 1960 gestopt met het onderwijs in nodigdheden voor de theeceremonie, deze ooit grootste Koranschool van de zilveren sieraden, borduurwerk en – Maghreb. voorzien van een zeer deskundige toe- De grootscheepse restauratie tus- lichting – historische keramiek uit Fès) sen 1999 en 2002, die duidelijk door is het museum zelf. Het Musée de Mar- specialisten uit de diverse ambachten rakech is ondergebracht in het paleis is uitgevoerd, heeft op indrukwekken- van vizier Mehdi Mnebhi, die tijdens de wijze de op abstracte principes ge- het sultanaat van Moulay Abd el-Aziz baseerde ornamentiek van het islami- (1894- 1908) enige tijd minister van De- tische godshuis tot in de esthetische fensie was. Het hele complex omvat perfectie hersteld. een zeer ruim, ongeveer 2000 m2 groot paleis met zijvleugels, bestrate binnen- Hedendaagse kunst en plaatsen, bogengalerijen, salons en al- traditioneel handwerk koven. De kolossale kroonkandelaar op Anders dan de naam doet vermoe- de patio van het gebouw is blikvanger den, is het naast de Medersa Ben Yous- op zich. 55  De Medersa Ben Youssef

Informatie traditionele Le Foundouk eigenlijk het Medersa Ben Youssef : Place enige gerenommeerde restaurant. Ben Youssef, tel. 0524 44 18 93, dag. U eet hier in de stijlvolle ambiance van 9-18 uur, DH 50; er is ook een combi- een riad, overdag en op zwoele avon- natieticket van DH 60, waarmee u den ook op het dakterras. De keuken op één dag de Medersa Ben Youssef, heeft een betrouwbaar hoge kwaliteit het Musée de Marrakech en de Koub- en biedt zowel Franse als Marokkaan- ba d’Almoravides (zie blz. 76) kunt be- se gerechten. Vriendelijke en attente zichtigen. Goede toelichtingen in het bediening. Frans en het Arabisch. Musée de Marrakech : Place Ben Cultuur in het ‘ooievaarshuis’ Youssef, tel. 0524 44 18 93, www.mu Fondation Dar Bellarj : 9, rue Tou- seedemarrakech.ma, dag. 9-18 uur, alate Zaouiate Lahdar, tel. 0524 44 45 DH 50 (combinatieticket DH 60, zie 55, www.darbellarj.org, ma.-za. 9.30- hiervoor). Goede en uitvoerige toe- 12.30 uur en 14-17.30 uur, toegang gra- lichtingen, vooral over de keramiek tis. Het cultureel centrum Dar Bellarj – uit Fès, maar alleen in het Frans en het de naam heeft betrekking op een hier Arabisch. vroeger gevestigde dierenkliniek voor ooievaars, die in Marrakech als heilige Eten en drinken dieren werden vereerd – bevindt zich Le Foundouk : 55, rue Souk El Fassi, in de directe omgeving van de Meder- Kat Bennahid, vlak bij het Musée de sa Ben Youssef. Het ‘ooievaarshuis’ is in Marrakech, tel. 0524 37 81 90, www. 1999 na een grootscheepse restauratie foundouk.com, dag. behalve ma. 12- geopend en inmiddels een geliefde lo- 24 uur, voorgerechten DH 50-140, catie voor lezingen, concerten en ten- vlees- en visgerechten DH 140-190, ta- toonstellingen. De binnenplaats met jines DH 100-150, couscousvarianten fontein is een aangename plek om DH 100-165. Grote keuze aan cocktails even op adem te komen, al dan niet met of zonder alcohol en aan Franse met een kop koffie of thee. en Marokkaanse rode en witte wijnen. In dit gedeelte van de medina is het

R. Riad Al Arous

R. Toualate fah Zaouiate Lahdar mes Tarik Sidi Bou R. A ha 1 rba Place Derb Fernatchi du Moukef Mosquée 1 i Ben Youssef Fass Place 1 R.Souk El Rue D Ben Youssef ar El B t acha Koubba des 2 ach anb Almoravides D Tach e erb n i s s

M . R R. 125 m Semarine

56 DuMont DDI Relaunch 2011 Marrakesch, 08 Medersa Ben Youssef, Stand 19.08.2011 B C M Y  Enig in zijn soort – het Maison de la Photographie Kaart:  F 5 Wijk: Noordelijke medina

Tarik SidiBo uh R. de arb Derb 1 1 a Place Bab Debbagh Fernatchi 1 idu Moukef ass R.Souk El F Rue Essebtiyne cht nba Derb Tacha

Derb Sidi Ishak

125 m

Het in 2009 gestichte Maison de la ger; hij moet zijn onderworpen aan DuMont DDI Relaunch 2011 Marrakesch, 09 Maison de la Photographie, Stand 29.08.2011Photographie B C M Y heeft nu al met recht een tergend lange sluitertijd. Bezoe- een goede reputatie opgebouwd. kers van het Maison de la Photogra De Fransman Patrick Manac’h heeft phie  zouden de tentoongestelde hier een unieke verzameling foto’s foto’s niet al te vluchtig moeten bekij- uit de periode van 1860 tot 1950 ken. De opnames doen een beroep op bijeengebracht. De wisseltentoon- het voorstellingsvermogen van de toe- stellingen bieden een heel ander schouwer, die er in het gunstigste ge- perspectief op de geschiedenis van val helemaal in kan – en zou moeten Marokko, vooral ook op die van – opgaan. voor de tijd van het protectoraat. Fotografische schatten Deze blik is nauwelijks te weerstaan: In de nabije omgeving van de Meder- een gezicht dat bijna 150 jaar later de sa Ben Youssef heeft de op Madagas- toeschouwer nog altijd enigszins ver- kar geboren, zelfverkozen Marrakchi wijtend aankijkt, versteend in vertwij- Patrick Manac’h een riad gekocht. Deze feling, een blik van oneindig verdriet, biedt tegenwoordig onderdak aan een die ook wel iets ongrijpbaars heeft, verzameling van meer dan vierduizend misschien een groot geheim of res- historische fotonegatieven, plaataf- tanten onuitwisbare waardigheid. Wie drukken en zogenaamde daguerreo was deze man? Een Bambaraslaaf uit typen (lichtbeelden). Met de hem ty- Soedan, in 1870 gefotografeerd in Tan- perende mengeling van diplomatieke 57  Het Maison de la Photographie vaardigheid, vasthoudendheid en wel- dat ze in een fotografisch evenbeeld is sprekendheid, met het instinct van gefixeerd. Dergelijke opnamen nodi- de zoeker en het geluk van de expert, gen de toeschouwer uit het historische heeft hij hele fotonalatenschappen moment in zijn fantasie te beleven, de aangekocht van nakomelingen van geschiedenis naar het heden te ver- uitgeweken Fransen die ten tijde van plaatsen. De foto’s van het Maison de het protectoraat (1912-1956), maar vaak la Photographie creëren een haast tast- ook al daarvoor en in leidinggevende bare aanwezigheid van hele tijdperken functies, in Marokko hebben gewoond. uit de Marokkaanse geschiedenis. Grofweg twee keer per jaar stelt hij een expositie van ongeveer 150 beelden sa- Een ontmoetingscentrum men uit deze rijke bron, die nog niet De bezoeker kan hier niet alleen in de eens helemaal is uitgezocht, laat staan geschiedenis van Marokko en van Mar- gearchiveerd en gedigitaliseerd. rakech duiken, maar komt ook veel te In deze verzameling, die ware schat- weten over fotografie-opleidingen en ten bevat, bevinden zich de vroegste fotostudio’s, over technische bijzonder- luchtfoto’s van Marokkaanse steden heden uit de geschiedenis van de foto- en indrukwekkende portretten uit de grafie, over verschillende methodes van jaren zeventig en tachtig van de 19e ontwikkelen en afdrukken, over came- eeuw, zoals van Marokkaanse joden ratypen, lenzen, rolfilms, filters, filmrol- en Gnaoua-muzikanten. Verder prach- letjes, flitslicht, belichtingsmeters en- tige opnames van vrouwen, overwel- zovoort. De fototentoonstelling wordt digende landschappen uit Tafilalet, ge- nog aangevuld met de vertoning van zichten op dorpen, kashba’s en steden verscheidene documentaires (in kleur) rond 1900 en stillevenachtige moment- over de Berbers in de Hoge Atlas. De opnamen uit het leven van alledag. films zijn in 1957 opgenomen en beho- Meesterwerken van licht en schaduw, ren daarmee tot de eerste documentai- bewust gecomponeerde, esthetisch res in Marokko. geperfectioneerde opnamen hangen Het Maison de la Photographie is naast foto’s van unieke documentai- niet zozeer een museum als wel een re waarde, waarop een ‘ogen-blik’ uit ontmoetingscentrum, een huis dat in de geschiedenis is vastgelegd. Pano- Marrakech zijns gelijke niet kent. Ge- rama’s uit een verdwenen wereld, die schiedenis, zo leer je hier, is niet dood dus niet onherroeplijk verloren is, om- – zelfs nog niet voorbij!

Informatie en op verzoek worden reproducties La Maison de la Photographie : 46, gemaakt (DH 200-3000, afhankelijk rue Souk Ahal Fès (circa 200 m van de van het formaat). Medersa Ben Youssef), tel. 0524 38 57 21, www.maisondelaphotographie. Uitstapje ma, dag. 9.30-19 uur, DH 40, tot 12 jaar Manac’h heeft ook het interessante gratis. Er is een café , dat ook kleine Ecomusée berbère in een gerestau- gerechten serveert. In de winkel  reerde kashba in Tafza (ca. 35 km van vindt u kaarten, afdrukken en posters, Marrakech) gesticht (zie blz. 81).

58  Terug naar de middeleeuwen – het Quartier des Tanneurs

Kaart:  G 4-5; Oriëntatiekaartje: blz. 61 Wijk: Noordoostelijke medina, Rue de Bab Debbagh

Hier wordt gezwoegd – en het pervlakte van 80.000 m2 zwoegen te- stinkt als de pest. Het Quartier des genwoordig nog ongeveer 1600 looiers Tanneurs, de oude leerlooierswijk, in 22 leerlooierijen. Anders dan bijvoor- is het gedeelte van de medina waar beeld in Fès hebben ze zich verenigd in schone schijn en welke romantische een coöperatie en beheren ze een ge- illusie dan ook als sneeuw voor de zamelijke kas, waaruit bijvoorbeeld de zon verdwijnen. Hier ploeteren de watervoorziening en de afvalverwer- leerlooiers te midden van bijtende king worden betaald. logen, indringende geuren en giftige dampen, terwijl ze tot aan hun Demonen, veroordeeld tot het heupen in grote kuipen staan. leven In de middeleeuwen werden de leerlooi- De leerlooierswijk  bevindt zich al ers beschouwd als demonen die tot het sinds de tijd van de Almoraviden (het leven zijn veroordeeld, want ze moesten begin van de 12e eeuw) bij de Bab Deb- wel over magische krachten beschik- bagh  (Porte de tannage) in Marra ken: al die giftige en gevaarlijke stoffen kech. De nabijheid van water en van de waaraan ze werden blootgesteld, waren Oued Issil , de constante wind die de toch alleen maar met geheime energie vieze lucht de stad uit voert en de nabij- te trotseren? Wie vandaag de dag door heid van de soeks en daardoor de kor- de leerlooierswijk van Marrakech loopt, te verkoop- en distributielijnen hebben waant zich in de middeleeuwen, in het dit gebied gewoonweg voorbestemd tijdperk vóór elke vorm van mechanise- voor het looiersambacht. Op een op- ring en industrialisering, in de tijd van 59  Het Quartier des Tanneurs

Wat de een met hard werken produceert, verkoopt de ander het handwerk, waarvan de processen met speciale messen afgeschraapt en al eeuwenlang onveranderd zijn geble- voor een verfbeurt naar de soeks geven. Uit de slachthuizen worden de die- bracht. Als natuurlijke verfstoffen wor- renhuiden met ezelkarren hierheen ge- den indigo (blauw), safraan (geel), gre- bracht. Het hele proces van leerlooien nadine (geel), henna (rood), papaver duurt drie maanden. (rood), gedroogde munt (groen) en houtskool (zwart) gebruikt, maar deze Kalkbaden, duivendrek en worden steeds vaker vervangen door boomschors chemische verfstoffen. Eerst worden de huiden in water- en De bassins zijn door de gebruikte zoutbaden geweekt en in diverse kalk kleuren goed van elkaar te onderschei- logen ondergedompeld. Dan laten de den en laten duidelijk de verschillen- looiers ze in kuipen met duivenpoep de fasen van verwerking zien. In elke zakken, een behandeling die door- kuip – sommige worden door meer- slaggevend is voor de soepelheid van dere looierijen gebruikt – zijn onge- het leer. Hierna worden ze om te ble- veer dertig huiden ondergedompeld. ken in met meel vermengde loog gezet In Marrakech zijn er bedrijven van alen uiteindelijk behandeld met looistof- leen Berbers, van alleen Arabieren en fen, die uit een aftreksel van boom- gemengde bedrijven. Er bestaat ken- schors worden gewonnen. Vervolgens nelijk een verband tussen de etnische worden de huiden in de zon gedroogd, afkomst en de ambachtelijke traditie: 60  Het Quartier des Tanneurs terwijl Berbers zich hebben gespecia- stelde van het Marrakech-de-luxe dat liseerd in het looien van kamelen- en u bijvoorbeeld in de stadsdelen Guéliz runderleer, grote huiden dus, zijn de of Hivernage aantreft. Een looier ver- kleinere huiden, vooral die van schapen dient hooguit zo’n DH 80 per dag, een en geiten, van oudsher het domein van armzalig loon voor het zeer ongezon- de Arabieren. de geploeter. Slechts een kwart van de leerproductie van Marrakech is be- Een proletarisch Marrakech stemd voor de verkoop aan toeristen; Sporen van bloed en uitwerpselen, bijna driekwart wordt geëxporteerd, vlees- en huidresten, kwalijke geuren, naar Europa en elders. In de export en bij windstilte een vreselijke stank: de in de groot- en de tussenhandel wor- leerlooierswijk toont een proletarisch den de echte winsten van de branche Marrakech, compleet het tegenoverge- gemaakt.

Informatie Eten en drinken Bezoek met een gids: wie als toerist In de leerlooierswijk zijn geen restau- in de leerlooierswijk rondloopt, wordt rants of cafés. Om iets te drinken of vroeg of laat wel door een zelfbe- eten, moet u terugkeren naar de Place noemde gids aangesproken. Zonder El Moukef of vanaf de Bab Debbagh begeleiding kunt u hier ook niet veel een petit taxi in de richting van Guéliz beginnen, want veel terreinen van de nemen. leerlooiers zijn moeilijk te vinden en gaan schuil achter verweerde ingan- Winkelen gen. Met een gids bent u in elk geval De verkoopadressen voor lederwaren verzekerd van de toegang tot de ter- bevinden zich in andere delen van de reinen. U doet er goed aan om nog medina (zoals in de buurt van de mos- voor de rondleiding begint een con- kee Ben Youssef). Winkels met kwali- creet bedrag met de gids af te spreken tatief uitstekende leren jacks, mooie (DH 20-50, afhankelijk van de duur) en handtassen en chique schoenen zijn duidelijk aan te geven wat u precies te vinden in de nieuwe stad, vooral in wilt zien. Guéliz.

Bine Laârassi Cimetière Sidi Ech 125 m

Cheffaj R R

u Toudga Ba u 3 e b D t O e e d b b u e a d g e l e d a EL MOUKEF h Taxi s I B R ss a 2 e il b Tanneries m E har p l ak a K l F 1 rt h .E s e R h m g ba 3 i eb s D D Tanneries ab e B r de b . S R o 1 u s Place s a du Moukef DAR DEBBAGH n

DuMont DDI Relaunch 2011 Marrakesch, 10 Quartier des Tanneurs, Stand 19.08.2011 B C M Y61  De grenzen van bruikbaarheid – de vlooienmarkt Souk El Khemis Kaart:  F 3 Wijk: Noorden van de medina, buiten de poort

N8 Route de Fès Avenue du 11 Janvier

1 Cimetière R de Tagouriante o u 2 t KAÂ EL e O MECHRA d u Kaâ El Mechra es ed R Iss em il pa r R ts o u t e Cimetière B a b Sidi Ahmed K e

Sidi Bel Abbès c h Ez Zaouïa ic Collège h Cimetière Ahmed Chaouki Sidi Bel (Marché aux Puces) Kaâ El Mechra Abbès SIDI 250 m GHALEM Bab El Khemis

De beweringDuMont datDDI Relaunch er werkelijk 2011 Marrakesch, niets 11 Soukeen El Khemis,kraam Stand om 29.07.2011later de Bboel C M Yweer af te is wat hier niet te koop is, is beslist breken, in te laden en weg te rijden, is waar, maar nog altijd een under- een logistieke megaprestatie. Voor het statement. De vlooienmarkt buiten transport staat een hele batterij vracht- de Bab El Khemis (stadspoort) en de karren, spannen ezels, driewielers en eigenlijke Souk El Khemis in de hal- kleine vrachtwagens gereed. Wie wil, len en handelskantoren bij de Bab kan hier een complete inboedel aan- Layadi vormen een enorme over- schaffen, maar ook alleen maar een slagplaats, een belangrijk knoop- moeilijk te krijgen onderdeeltje van punt in de handelsnetwerken, de iets. Sommige verkopers presenteren kapitaalstromen en de kringloop indrukwekkende assortimenten huis- van recycling van Marrakech. De houdelijke artikelen, tweedehands kle- veelbesproken informele sector – ding of elektronica, anderen hebben voor de Marokkaanse economie tot slechts wat schroeven, enkele deurslo- op heden belangrijk – is hier in al ten of een paar rollen plakband op een zijn vitaliteit te ervaren. stukje karton neergelegd.

Alleen al het dagelijks hiernaartoe ver- Afvalscheiding à la Marocaine voeren van het enorme assortiment De grenzen tussen troep en kitsch, waren, het uitladen en het uitstallen in rommel en curiosa, nog net bruikbaar 62  De vlooienmarkt Souk El Khemis en overtollig, koopjes en oude rommel ling lijkt. Terwijl winkeleigenaars hun zijn vloeiend, op zijn oosters. Tijdens zaak officieel geregistreerd hebben en het flaneren en snuffelen kunt u op Ita- over hun omzet (in principe) belasting liaanse merkoverhemden in de origi- moeten betalen, werken hele volks- nele verpakking, goedkope flatscreens stammen van de hier actieve ‘ama- of mooie, oude zakhorloges stuiten, teurs’ in een informale sector die zomaar net zo goed op afgedankte pak- wel aan de fiscus als aan de statistiek kingringen, beschadigd kinderspeel- is onttrokken – en die toch tot op de goed of beschimmelde tijdschriften. dag van vandaag een belangrijke en U kunt zich afvragen tot welke mate vitale sector van de Marokkaanse eco- van improvisatie het repareren van nomie vormt. Een duidelijk geregelde, voorwerpen eigenlijk nog lonend is zowel juridisch als fiscaal goed georga- en waar de grens ligt tussen nog net niseerde economie en een spontane, bruikbaar en voorgoed onbruikbaar. op vraag en aanbod geïmproviseerde Tot de principes van deze vorm van en aan de overheidsregels onttrokken bazaareconomie behoort in elk ge- economie komen hier op de bazaar van val de overtuiging dat puin, schroot, de Souk El Khemis  samen of lopen troep en afval nog elementen van een zelfs in elkaar over – zoals zo vaak in kringloopsysteem zijn. Wie de markt- Marokko. hallen, de winkels, de pakhuizen, de Weggegooid wordt hier eigenlijk he- werkplaatsen en de andere ruimten bij lemaal niets, gerepareerd daarentegen de Bab Layadi  verkent, loopt in de zo’n beetje alles totdat het echt ver- zijstraatjes altijd weer opkopers van re- gaan is. Recyclingtechnisch lijkt dit een cyclebaar materiaal tegen het lijf. Gla- overtuigend uitgangspunt. Wie echter zen flessen, blikjes, oud papier en plas- eens kritisch kijkt naar de onvoorstel- tic jerrycans worden hier opgekocht, bare hoeveelheid spullen op deze tijdelijk opgeslagen, aan professionele vlooienmarkt, begint langzamerhand afnemers doorverkocht en zo weer in te dagen wat de consequenties kun- de handels- en kringloopcycli van het nen zijn van het eindeloos repareren economische systeem gebracht. Een en oplappen, van het steeds weer im- soort afvalscheiding à la marocaine. proviseren in plaats van eens een keer echt te investeren. In een stad als Mar- Ongrijpbaar: de informele rakech, die elk jaar in hartje zomer sector enorme problemen heeft met de drink- De meeste verkopers, handwerkers, watervoorziening, lekt ruim een derde transportarbeiders, ambulante han van de kostbare hulpbron weg uit ka- delaars en eigenaars van mobiele eet- potte leidingen, uit gammele stortbak- en drinkstalletjes oefenen hier een be- ken en via krakkemikkige pakkingen. roep uit dat weliswaar (in de regel) een Wie al die loodgietersmaterialen op de karig salaris oplevert, maar arbeids- Souk El Khemis heeft gezien, weet ook rechtelijk in niets op een vaste aanstel- waarom …

Informatie in principe dag. behalve vr.-middag. Souk El Khemis : tussen de stads- Op de vlooienmarkt is op do, za. en poorten Bab Layadi en Bab El Khemis, zo. het meeste te doen.

63  Marrakech-de-luxe – Hivernage en Guéliz Kaart:  B/C 4/5; Oriëntatiekaartje: blz. 66 Wijk: Rondom de Place du 16 Novembre

Brede, met palmen omzoomde ave- Bab Jedid  uit, een groot plantage nues, kilometerslange zichtassen, terrein dat kennelijk nog niet in beeld groenstroken en parken, luxehotels is bij de vooral in Marrakech zeer ac- en winkelcentra, banken en kanto- tieve onroerendgoedspeculanten. Het ren, een theater, een casino en een is een haast landelijk aandoende ‘groe- congrescentrum: de nieuwe stad ne long’ tussen het stadscentrum en de van Marrakech, en in het bijzonder luchthaven. Ten noorden van de Ave- de wijken Hivernage en Guéliz, laat nue de la Menara ligt het Casino Mu- zich nauwelijks vergelijken met de nicipal de Marrakech . medina. Ontspanning voor de Marrakchi Deze route leent zich uitstekend voor De Menaratuinen  zijn al in het tijd- een rit met een koetsje. U begint bij perk van de Almohaden (12e eeuw) het Jeema el Fna, de koetsjes (calèches) aangelegd als toevluchtsoord voor de staan tegenover Club Med op de Place sultans tijdens de verzengende zomer- Foucauld te wachten. Dan zet u koers in hitte. Het grote Bassin de la Menara is de richting van de Bab Jedid, passeert tot op de dag van vandaag van belang het legendarische, in 1923 geopende als zoetwaterreservoir, dat via een uit- luxehotel La Mamounia  met de gekiend hydraulisch systeem met wa- uitgestrekte tuinen en het eigen ca- ter uit het Ourikadal wordt gevoed. Het sino en rijdt via de circa twee kilome- uit het midden van de 19e eeuw date- ter lange Avenue de la Menara op de rende Pavillon  aan het waterbek- beroemde Menaratuinen aan. Aan uw ken behoort tot de ‘Maroc-typique’- linkerhand strekt zich de Oliveraie de plaatjes en komt in vele fotoboeken 64  Hivernage en Guéliz over Marrakesh voor. Het balkon van architectenwereld (zoals hotelcomplex het paviljoen biedt een adembene- Les deux Tours in de Palmeraie, zie blz. mend uitzicht over de tuinen en planta- 93). Tussen de Avenue de la Menara, de ges. Bij helder weer reikt de blik tot aan Avenue Mohammed VI, de Avenue Has- de besneeuwde toppen van de Hoge san II en de Boulevard El Yarmouk/Ave- Atlas. Tegenover het paviljoen is een nue Mohammed V bevinden zich een tribune gebouwd; ’s avonds spelen hier stuk of tien hotels in de vijfsterrencate- muzikanten, genieten romantici van de gorie, het stadspark Jardin El Harti , zonsondergang, klinkt tromgeroffel en de katholieke kerk Église des Saints- ontmoetten verliefde stelletjes elkaar. Martyrs  – waar elke zondagmiddag In het weekend zijn de Menaratuinen een kleine christelijke gemeente bijeen- een populaire bestemming van Mar- komt voor een dienst – en verscheidene rakchi die de drukte van de stad willen overheidsgebouwen (zoals het Hof van ontvluchten. Hele families komen hier Beroep, het douanewezen, het ministe- dan om te picknicken in de schaduw rie van Financiën, de Kamer van Koop- van palmen of olijfbomen. handel en Industrie en het hoofdbureau van politie). Luxe: het Quartier Hivernage De eindeloze Avenue Mohammed VI Trendy: het Quartier Guéliz (de vroegere Boulevard de France), naar Flaneren, winkelen, uitgaan: in Marra verluidt de langste avenue van Marok- kech is er vrijwel geen ander stadsdeel ko, loopt de hele nieuwe stad door, van dat zich daarvoor beter leent dan Gué- de periferie in het zuiden tot het Lycée liz, in het bijzonder het gebied tussen Victor Hugo en het Institut Français in de Place de la Liberté , de Place du het noordwesten. Langs de vierbaans- 16 Novembre  en de Place Abd el- weg liggen verscheidene luxehotels Moumen ben Ali . In de zijstraten (Royal Mirage, Le Meridien, Atlas Mar- van de Avenue Mohammed V, maar rakech, Riad Menara, Les Idrissides). Ter ook aan die avenue zelf bevinden zich hoogte van de Avenue Moulay Has- talloze winkels en boetieks, die vooral san I staat het Palais des Congrès  gespecialiseerd zijn in mode, accessoi- en tegenover het hypermoderne Cen- res, lederwaren of woninginrichting. traal Station  ligt het Théâtre Ro- Met name het vrij nieuwe winkel- yal  uit 2001. Het prachtige gebouw centrum Marrakech Plaza  nodigt in neoclassicistische stijl is ontworpen uit om wat rond te snuffelen en inko- door de uit Tunesië afkomstige archi- pen te doen. In de boetieks van Gué- tect Charles Boccara, die verantwoor- liz hebt u een vrij grote kans te worden delijk is voor diverse gebouwen in Mar- aangesproken door jong personeel dat rakech die naam hebben gemaakt in de diverse talen machtig is.

Informatie Haile Selassie), tel. 0524 43 15 16. Toneel, Hotel Mamounia : Avenue Bab Je- opera, ballet en klassieke muziek. Con- did, tel. 0554 38 86 00, www.mamou certen van het Orchestre Philharmoni- nia.com (zie blz. 93). que du Maroc, maar ook exposities. Menaratuinen : dag. 8-18 uur, tui- Actuele informatie via de Délégation nen toegang gratis, Pavillon DH 20. du Tourisme of in het maandblad Mar Théâtre Royal : 40, avenue Moham- rakech Pocket (zie blz. 24). med VI (aan de Place de l’Empereur 65  Hivernage en Guéliz

Eten en drinken Kechmara : 3, rue de la Liberté, tel. Vooral in de wijk Guéliz bevinden zich 0524 42 25 32, www.kechmara.com, veel restaurants. dag. behalve zo. 8-24 uur. Ontbijt Le Grand Café de la Poste : zie DH 45-65, tapas DH 40-80, cocktails blz. 99 circa DH 80, les formules (keuzemenu’s) Café Extrablatt : hoek Avenue Al DH 110-140, menu’s DH 90-160. Wijn- Quadissia/Rue Echouhada, tel. 0524 43 kaart, bar op het terras, zo nu en dan 48 43, dag. 7-1 uur. Café, Italiaans res- livemuziek, kunsttentoonstellingen en taurant (gerechten DH 150-200), bar en gratis wifi. lounge in één. 16 Café : Place du 16. Novembre, tel. Winkelen 0524 33 96 70, dag. 10-23 uur, menu’s Marrakech Plaza : Place du 16 No- DH 120-200. Combinatie van café, res- vembre. De meeste winkels in dit win- taurant en patisserie. kelcentrum zijn tot ongeveer 20 uur Café Elite : 212, avenue Moham- open, houden tussen 13 en 15 uur een med V, tel. 0524 44 85 38, dag. 9-24 uur. middagpauze en zijn in de regel op Salades, broodjes, pizza’s (DH 50-80), zondag gesloten. grillades (circa DH 100). Al Fassia : zie blz. 98

Zerktouni5 de la Liberté Bd. MohammedAbdelkarim El Khattabi 13 Avenue 4 1 Mohammed V. Rue Bd. Mohammed 6 Avenue11 du Janvier h k n a 3 s U ies l tion l 1 P es Na e e d M nu l 12 Ave E d P P e m m 7 a N8 Avenue Hassan II. oh 9 e M 8 Ru Avenue du Président Kennedy 11 10

Avenue Hassan II. Avenue MohammedP VI.

R Avenue Mohammed V.

u e

Boulevard El Yarmouk E

h o

P u h Avenue Moulay El Hassan a d 6 a P 2 P Al Quadissia

Bab Jedid Avenue 3 1 Avenue Mohammed VI.

Avenue Bab Jedid Avenue de la Ménara (Avenue Amir Moulay Rachid)

2 P

4 de Bab Jedid Avenue de la MénaraOliveraie (Avenue Amir Moulay Rachid)2 5 500 m

66 DuMont DDI Relaunch 2011 Marrakesch, 12 Hivernage und Guéliz, Stand 19.08.2011 B C M Y  Een droom in kleuren – de Jardin Majorelle Kaart:  C/D 3; Oriëntatiekaartje: blz. 69 Wijk: Guéliz, noordwesten

De Franse schilder Jacques Majo- hebben beiden, zowel Majorelle als relle (1886-1962) kocht de Jardin Saint Laurent, op hun eigen manier in in 1924, richtte er zijn atelier in en Marrakech de magie van de kleuren stelde in 1947 de beroemde tuin ontdekt, iets wat Delacroix en Paul Klee open voor het publiek. Tot 1980, al eerder was overkomen. Het licht en toen modeontwerper Yves Saint de kleuren in de landen van de Laurent (1936-2008) de tuin ver- Maghreb hebben beeldend kunste- wierf, was het terrein verwilderd en naars uit Europa al vanaf de vroege 19e verwaarloosd. Saint Laurent, sinds eeuw bijzonder gefascineerd. Terug- zijn eerste bezoek aan Marrakech in blikkend op zijn eerste gevoelens over 1966 verknocht aan de stad, redde Marrakech spreekt Saint Laurent van de tuin van de ondergang en schiep een choc extraordinaire en voegt daar- hier volgens de principes van de aan toe: ‘Deze stad heeft me de kleuren Arabische tuinarchitectuur een pa- geleerd.’ In het voorjaar van 2011 vond radijs van licht en kleuren, van wa- de expositie ‘Yves Saint Laurent en Ma- terpartijen en planten. rokko’ plaats, waarvan de veertig creaties van de mode-ontwerper ook voor ‘De kleur heeft me te pakken’ de leek duidelijk maken hoe zeer een Het donkere korenbloemblauw dat de internationaal succesvolle couturier in muren van Majorelles atelier en de gro- zijn kleurencombinaties, zijn materi- te terracotta bloemenvazen siert, ei- aalkeuze en accessoires teruggrijpt op genlijk meer een naar het nachtblauw specifiek Marokkaanseervaringen. ‘De zwemende tint, staat niet voor niets kleur heeft me te pakken’, dat zinnetje bekend als bleu Majorelle. Kennelijk van schilder Paul Klee, geldt ook voor 67  De Jardin Majorelle

De kleur blauw fascineert in ontelbare facetten

Yves Saint Laurent – en waarschijnlijk takjes, klaterende fonteinen, zangvo- ook voor de bezoeker die kennismaakt gels in de boomtoppen, pergola’s, wa- met de kleuren van Marrakech. terputten en paviljoens: de ommuurde Jardin Majorelle , een prachtige De Arabische tuin: het verloren combinatie van woekerende begroei- paradijs ing en rationeel geplande structuur, Groepen palmen en bamboebosjes, een combinatie dus van natuur en cul- waterlelievijvers en cactusplantsoenen, tuur, is een verwijzing naar de in de Ko- zacht licht, gefilterd door takken en ran geschetste aanlegvormen van Ara- 68  De Jardin Majorelle bische tuinen. Als manifestatie van het daarmee een stukje leven te midden verloren paradijs is deze tuin zowel een van een verdorde en met de dood be- plaats van verlangen als een plaats van dreigde natuur. vergankelijkheid. In de Jardin Majorel- De expositie in het voormalige ate- le wordt onder de brandende zon het lier van Majorelle, dat sinds 2012 als kostbaarste van de natuur afgedwon- Musée Berbère door het leven gaat, gen: het groen van de planten, het zil- geldt als een van de beste over de cul- verachtige geschitter van het water en turele geschiedenis van de Berbers in de kleuren van de bloemen. Een om- Marokko. De vier zalen herbergen on- heind terrein, een Hof van Eden, en geveer zeshonderd voorwerpen.

Informatie en in Marrakech relatief zeldzaam is Jardin Majorelle : Rue Yves Saint de grote keuze aan voortreffelijke fo- Laurent/Avenue Yacoub el-Mansour, toboeken over de geschiedenis van tel. 0524 31 30 47, www.jardinmajorelle. Marokko en over bepaalde regio’s en com, dag. 1 okt.- 30 apr. 8-17.30, 1 mei- steden in het land. 30 sept. 8-18, tijdens de ramadan 9-17 33 Rue Majorelle : 33, rue Yves uur, tuin DH 50, museum DH 25. Bij de Saint Laurent, tel. 0524 31 41 95, ingang krijgt u een flyer met een plat- www.33ruemajorelle.com, dag. 9.30- tegrond en wat basisinformatie. In de 19 uur. Grote keuze aan mode, acces- boekwinkel vindt u enkele interessan- soire, sieraden en schoenen. Bijbeho- te werken, de museumwinkel en het rende kunstgalerie ‘La Galerie’. café zijn voor Marokkaanse begrippen Galerie Majorelle : Rue Yves Saint aan de dure kant. Er zijn enkele voor- Laurent, tel. 0524 30 37 47, www.les zieningen voor gehandicapten. parfumsdusoleil.com, dag. 10-18 uur. Cosmetica en merkparfums, onder an- Eten en drinken dere de creaties Soir de Marrakech en Kaowa : 34, rue Yves Saint – ter ere van de lokale held – Majorelle Laurent (vroeger: Rue Majorelle) , tel. Parfum. 0524 33 00 72, dag. 8-18 uur, ontbijt DH 60, salades circa DH 50, broodjes DH 50-60, taart, ijs, koffie, thee DH 20- 30, vruchtensappen DH 30-40. Een

Boulevard Allal Al Fassi aangenaam café met een terras pal 250 m naast de Jardin Majorelle. Aanzien- lijk goedkoper dan het museumcafé,

vriendelijke bediening.

u Musée Berbère a

Winkelen 1 L int 1

 Sa

Darart : 79, rue Yves Saint Laurent, Boulevard de Safi s

e 2 1 v

Residence Mirador Majorelle, tel. 0524 Y 3

e u

31 45 93, dag. 9-18 uur. Een kleine, maar R goed gesorteerde boekhandel met Rue Mekka een expositieruimte op de eerste ver- Rue Al Madina Avenue Yacoub El Mansour dieping. Marokkaanse bellettrie, Fran- N7 se klassiekers, non-fictieboeken en kinderboeken, maar het opvallendst DuMont DDI Relaunch 2011 Marrakesch, 13 Jardin Majorelle, Stand 27.01.2014 B C M Y 69  Een oase als historische stadskern – de Palmeraie Kaart:  Ten noordoosten van G/H 1; Oriëntatiekaartje: blz. 72 Wijk: Palmeraie, ten noorden van de N 8

De oorsprong van Marrakech is Een uitgekiend irrigatiesysteem omgeven door mythen, maar ner- Wat de legende bij de toehoorder op- gens anders wordt het voormalige, roept, is een soort oerbeeld van de Pal- vrijwel verdwenen karakter van de meraie, die zich tegenwoordig over stad als oasenederzetting zicht- een oppervlakte van circa 120 km2 uit- baarder dan in de reusachtige Pal- strekt. De historische kern van Marra meraie in het noordoosten van de kech is een palmenoase, die wordt ge- stad. En nergens anders in de stad voed door enkele artesische bronnen, treden de ecologische uitdagingen waar het grondwater spontaan naar zo onverbiddelijk aan het daglicht boven komt. Via een ingenieus net- als juist hier. De overblijfselen van werk van foggaras en khettaras, van de Palmeraie zijn nog te bezichti- boven- en ondergrondse schachten, gen, als de poëtische restanten van leidingen en stuwdammetjes wordt een natuur die er over tien, twintig het water over een groter gebied ver- jaar misschien niet meer is. spreid. Aan dit irrigatiesysteem, dat simpel gezegd in verticale lijn water Rond 1070 sloeg Almoravidensultan uit de grond haalt en dat in horizontale Youssef ben Tachfine zijn kampement lijn over het oppervlak verdeelt, heeft op voor de poorten van Marrakech. Het de Palmeraie eeuwenlang zijn bestaan verhaal gaat dat zijn soldaten ’s avonds en voortdurende uitbreiding te danken vaak dadels aten, waarvan ze de pitten gehad. Nog in de jaren negentig van uitspuugden. Enkele daarvan liepen uit de 20e eeuw moeten hier zo’n driehon- en zo ontstond er een palmenbosje dat derdduizend dadelpalmen hebben ge- steeds verder uitgroeide … staan. 70  De Palmeraie

Een bedreigde biotoop hoge muren verschanste complexen Tegenwoordig is de Palmeraie in veel van de rijken en de superrijken nauwe- opzichten een bedreigde biotoop, een lijks ontgaan. In deze enclaves bepa- ziekelijk ecosysteem. Hoewel de rivie- len tropische tuinen, een weelderige ren Oued Tensift en Oued Issil door het bloemenpracht en dichte begroeiing gebied stromen, wordt het bedreigd het beeld. Buiten de ommuurde terrei- met dorheid, verkarsting en verstep- nen is de bodem keihard, zijn de plan- ping; in droge perioden staat er dan ten uitgemergeld, de palmen verdord ook nauwelijks water in de rivieren. Het of al afgestorven en andere zichtbaar grondwater, dat zich 20 jaar geleden aangetast door de zakjeszwam (een nog op een diepte van 15 m bevond, is schimmel). Verkoolde stammen steken inmiddels op sommige plekken gezakt omhoog en de dorre palmbladeren zijn naar 60 m en naar verwachting zal die eerder stofgrijs dan groen. trend zich voortzetten. Dit bizarre contrast – aan de ene Evengoed is in de Palmeraie een kant van de muur de natuur in ‘ver- luxueus toevluchtsoord voor de rij- kwistende’ bloei, aan de andere kant ken gebouwd, met hotels, villadorpen, verdroogd en verlept – biedt een apo- appartementencomplexen, een Club calyptisch plaatje. De verdeling van het Med , een fitness- en wellnesscen- kostbare water is een kwestie van poli- trum, de ‘beachclub’ Nikki Beach  tiek, maar ook van business: het gevolg en een congrescentrum  (met een van een bouwwoede, die steeds meer capaciteit van vierduizend personen!). oasegebied opvreet. Nog meer golfter- Het is hier exclusiever en meer beslo- reinen kunnen het lot van de Palmeraie ten dan in de wijk Hivernage. Op de bezegelen. Het verdwijnen van de oase uitgestrekte, in de zomermaanden zou het karakter van de stad onherroe- permanent besproeide golfbanen ver- pelijk veranderen; een paar dadelpit- dwijnen grote hoeveelheden drinkwa- ten uitspugen heeft dan geen enkele ter, waaraan de Marrakchi steeds vaker zin meer. een tekort hebben. Vooralsnog strekt de Palmeraie zich Wie op het Circuit de la Palme- uit tot aan de horizon. Ondanks alles is raie  rijdt, een kilometerslange rond- dit een magische plek, die in het zachte weg door het gebied, kan de sprook- licht van de schemer een heel eigen be- jesachtige, goed beveiligde en achter koring heeft.

De Palmeraie wordt bedreigd door de oprukkende woestijn

71  De Palmeraie

Informatie Een strand in Marrakech Bereikbaarheid: de Palmeraie is niet Nikki Beach : Circuit de la Palme- met de stadsbus te bereiken en de raie, tel. 0524 36 87 27, 066 35 19 992, prijs voor een petit taxi zal zelfs na www.nikkibeach.com, dag. 12-18 uur. stevig onderhandelen niet onder de In Marbella, St-Tropez en Miami be- DH 150 dalen. proefd, in Marrakech een absurditeit. Combinatie van poollounge, bar en Eten en drinken restaurant. Cocktails, wijnkaart, zee- Dar Ennassim : Circuit de la Palme- vruchten, vis, kreeft, sushi, salades, ge- raie, tel. 0524 33 43 08, www.fabricevu rechten circa DH 150-300. lin.com, dag. 12-23 uur, tajines, lams- Palais des Congrès : op www.ilove- schouder (DH 540 voor 2 pers.), diverse marrakesh.com/pgpcongres vindt u vleesspiezen, runderfilet (DH 290), alle informatie en een kaartje. zeekreeft of garnalen (DH 220), ganzenleverpastei (DH 230), nagerechten Hotels ca. DH 120, zo. vanaf 12 uur brunch (DH Club Med La Palmeraie : Sidi Yahya, 380). De chef-kok is in het verleden La Palmeraie, tel. 0524 42 58 00, www. onderscheiden met Michelinsterren, clubmed.fr. Luxe vakantiedorp met maar dan wel in andere restaurants. driehonderd bungalows. Mooi terras Les deux Tours : zie blz. 93.

Ci 2 2 rcu 1 it 1 de Pa lme ra ie

r d

e d

PALMERAIE ie ra e lm a P B o la u le 1 1 v a e r d d A t r i i u h rc a i C

Boulevard Qued Issil Route de Fès 1 km

72 DuMont DDI Relaunch 2011 Marrakesch, 14 Palmeraie, Stand 19.08.2011 B C M Y  Designercentrum van Marrakech – Sidi Ghanem Kaart:  Ten noorden van A 1; Oriëntatiekaartje: blz. 75 Wijk: Quartier Industriel Sidi Ghanem, bus: 15 en 44

Wat sinds de jaren negentig van bied met lawaai van grote vrachtwa- de vorige eeuw ten noordwesten gens, een stoffige, schaakbordachtig van het stadscentrum is ontstaan, aangelegde wijk, schijnbaar zonder is qua combinatie en concentratie enige stadse charme. uniek voor Marrakech. Het stads- Wie hier desondanks door de naam- deel Sidi Ghanem staat voor indus- loze straten wandelt – gebouwen en triewijk en cultuurcentrum, voor winkels zijn doorgenummerd in de sec- magazijn en productiewerkplaats, toren A, B en C – komt voor allerlei ver- voor galeries, (mode)winkels en rassingen te staan. Het gebied heeft de showrooms. Wie geïnteresseerd is capaciteiten om een cultuurcentrum in Marokkaans design, zou een hele te worden. In achterhuizen en in voor- dag voor Sidi Ghanem moeten uit- malige fabriekshallen zijn geluidsstu- trekken. dio’s en galeries gevestigd of er oefenen balletgezelschappen of bands. Op Sommige bezoekers zullen in eerste de kantooretages werken binnenhuis instantie menen dat ze ergens een ver- architecten en designers, kunstenaars keerde afslag hebben genomen: auto- en restaurateurs, modeontwerpers en werkplaatsen, hefbruggen, fabrieks- decorateurs. Er zijn meer dan honderd complexen, magazijnen, silo’s, herrie winkels in Sidi Ghanem te vinden. Zon- van motoren, hijskranen, monteurs en der overdrijven kan worden gesteld dat puntlassers in een regen van vonken. zich hier een centrum van het moder- Sidi Ghanem is op het eerste gezicht ne Marokkaanse design bevindt, waar- niet bijster uitnodigend. Het is een in van Marrakech de onomstreden hoofd- de periferie weggestopt industriege- stad is. 73  Sidi Ghanem

kamers, enorme assortimenten tegels en plavuizen, accessoires voor jacuzzi’s, wellnessfaciliteiten en zwembaden, tuinmeubels, een speciaalzaak voor zonneschermen, een andere voor kaarsen van bijenwas in alle soorten, maten en kleuren, winkels met een nauwelijks te overzien aanbod aan porselein en keramiek. Ook de meubelbranche is op een im- ponerende manier vertegenwoordigd, met creaties tussen kitsch en trendy: metaal, hout, leer, complete woonka- merameublementen, adembenemen- de slaapkamers die doen vrezen voor het toekomstig huwelijksgeluk, prachtige schrijf- en eettafels, rekken en kasten. Een heel eigen metier is dat van de Marokkaanse lampen, waarvan sommige met een metalen frame waar- over het fijnste, kleurige leer is gespan- nen, en weer andere gefabriceerd van kubussen van zilverblik, waarbij een gedempt licht door kleine openin- gen schijnt. Een mogelijk gevaar voor de portemonnee vormen de uitstapjes naar de boetieks die kostbare parfums in zilveren flacons verkopen. Het- zelfde geldt voor de speciaalzaken die arganoliën, exquise zepen, badzouten, crèmes, douchegels en shampoos verkopen. In de boetieks van Sidi Ghanem is het heerlijk rondsnuffelen Overigens: anders dan in de soeks van de medina worden in de nieuwe Een overweldigend aanbod stad en in de ateliers en winkels van Sidi Ghanem doorgaans vaste prij- Alleen al in de boetieks met mode, sie- zen gehanteerd. De meeste artike- raden en accessoires kan eindeloos len hebben dan ook een prijskaartje. worden rondgesnuffeld. Er zijn speci- Dit hoeft u er overigens niet van te aalzaken voor leren handtassen, voor weerhouden koelbloedig aan een schoenen, voor babouches, voor kaf- prijsonderhandeling te beginnen, tans, voor beddengoed, voor kinder- want de concurrentie zit hier om mode, voor geborduurde textielwaren de hoek. Vooral wanneer u niet en en … en … Specialisten op elk terrein détail, maar en gros inkoopt, blijken van de binnenhuisarchitectuur tonen de prix fixe toch wat minder ‘fixe’ te hier hun aanbod, zoals de modern- zijn … ste accessoires voor keukens en bad- 74  Sidi Ghanem

Informatie Eten en drinken Sidi Ghanem: het Quartier Industriel Café Léon : 24, Q.I. Sidi Ghanem, tel. ligt ongeveer 10 km ten noordwesten 0526 71 65 45, dag. behalve za./zo. 9- van het centrum en is te bereiken via 16 uur, snacks en broodjes, kleine gede Boulevard de Safi in de richting van rechten DH 30-40. de snelweg naar Casablanca en Aga- Ozone : 275, Q.I. Sidi Ghanem, tel. dir. Een stadstaxi (petit taxi) van het 0661 44 96 22, www.ozone275.com, centrum naar Sidi Ghanem kost onge- dag. behalve zo. 8-16 uur, ontbijt circa veer DH 50. Aanzienlijk goedkoper is DH 25, salades DH 30-40, brochettes de rit met de stadsbus, lijn 15 of lijn 44 DH 65, noedelgerechten DH 65, drank- (DH 3,50, vertrek vanaf de Rue Moulay jes DH 10-15. Ismail) . Le Zinc : 517, rue Principale, Q.I. Vrijwel alle winkels zijn ma.-vr. van Sidi Ghanem, tel. 0524 33 59 69, www. circa 8.30/9-12.30/13 uur en ’s middags durandtraiteur.com, di.-vr. 8-24 uur, van circa 14.30/15-18.30/19 uur gema. en za. 8-18 uur, zo. gesl., dage- opend. De meeste zijn op za.-middag lijks wisselende kaart, schotels DH 90, en op zo. gesloten. Nadere informatie driegangenmenu DH 160, wijn DH 220- vindt u op www.sidighanem.net; on- 330. Op Frankrijk geïnspireerde bistro / der de knop ‘Plan’ vindt u een gedetail- restaurant, het beste in de wijk. Aan- leerde kaart met de locatie van diverse gename sfeer, attente bediening, vr.- winkels. avond soms een dj.

Les Sens Tamansourt/Safi de Marrakech 1 Entree 3 Léon l’Africain Ziyad Design Lumières Méditerranéennes Âkkal N7

Mairie d’Arrondissement Banque Entree 2 Route de Safi

SIDI GHANEM Afrikkissime Karité

2 Entree 1 3 Le Temps des Saveurs Banque

Jet Souk

Katabatic Gallery La Maison d’Été Shanel Deco Ardevivre Guéliz Marrakech/

Côté Bougie

500 m Targa

75 DuMont DNL Relaunch 2011 Marrakesch, 15 Sidi Ghanem, Stand 16.02.2012 B C M Y Nog meer Marrakech

Gebouwen en poorten waar het straatniveau zich in de 12e eeuw bevond, enkele meters onder het Koubba des Almoravides huidige niveau. Hier kan de geschiede- (Koubba Barudiyn)  F 5 nis als een opeenstapeling van lagen Noordelijke medina, Place de la Kis- worden ervaren. saria, in de buurt van het Musée de Ten tijde van het schrijven van deze Marrakech, dag. 9-13 en 14.30-18 uur, gids was het complex voor publiek ge- geen losse kaartjes, het combinatie- sloten. Nadat hele delen door onkruid ticket voor de Medersa Ben Youssef overwoekerd waren en de Franse en en het Musée de Marrakech biedt Arabische toelichtingen op de pane- ook toegang tot de Koubba des Al- len nauwelijks nog te ontcijferen wa- moravides ren, werd besloten het hele complex te De in 1117 onder sultan Ali ben Youssef restaureren. gebouwde Koubba mag vrij onopval- lend zijn, het is toch de oudste archi- Riad Denise Masson  E 5 tectonische bezienswaardigheid van 49, derb Zemrane (vlak bij de mos- de stad. Het is een van de zeer weinige kee Bab Doukkala, sector R’Mila in bouwwerken uit de Almoravidentijd de westelijke medina), tel. 0524 44 die aan de systematische verwoesting 69 30, www.ifm.ma, ma.-vr. 9-18 uur, door Almohadensultan Abd el-Mou- DH 20, toegankelijk voor gehandi- men zijn ontkomen. Het circa 12 m capten hoge koepelgebouw van twee verdie- De Française Denise Masson (1901- pingen werd pas in 1948 ontdekt. Het 1994), een islamwetenschapper en een had eeuwenlang onder grote hopen as gerenommeerd vertaalster van de Ko- en puin gelegen, die voor conservering ran (haar Franse vertaling ervan ver- hadden gezorgd. Vanaf 1952 werd de scheen in 1967 in de ‘collection Pléi- Koubba in een aantal fasen gerestau- ade’ van uitgeverij Gallimard), was reerd. Dankzij de bewaard gebleven een beroemdheid in Marrakech. Vanaf restanten van een systeem van latrines, 1937 woonde ze in een prachtige 18e- waterleidingen, cisternen en khettaras eeuwse riad, die ze na haar dood na- (waterkanalen) is het geheel te herken- liet aan de Franse staat; de stadsvilla nen als een brongebouw, waar de ge- valt inmiddels onder beheer van het lovigen kwamen voor de rituele reini- Institut Français. In april 2011 werd de ging voordat ze de tegenovergelegen Riad Denise Masson met een fototen- moskee Ben Youssef betraden. De bin- toonstelling geopend. In het culturele nenzijde van de koepel is versierd met centrum staan wisselende tentoonstel- florale en geometrische motieven en lingen, lezingen, concerten, filmver- allerlei opschriften. Wie de treden naar toningen, toneeluitvoeringen, forum het waterbassin afdaalt, krijgt een idee gesprekken en conferenties op het 76 Nog meer Marrakech programma. De historische riad is op fieke sfeer van deze fondoeks opsnuift, zich al een bezoek waard, ook als u niet zal het niet veel moeite kosten zich in van plan bent om een evenement bij te het verleden te verplaatsen, toen Mar- wonen. rakech dé handelsstad in het zuiden van Marokko was. Historische fondoeks  F 5 Het stadsbestuur heeft een ambi- Rond de kruising Rue Dar El Bacha tieus project gelanceerd om de vaak (Rue Bacha El Glaoui)/Rue Mouassine krakkemikkige, al half vervallen fon- (ten westen van de Koubba des Al- doeks te behouden. moravides), overdag geopend (geen vaste openingstijden) Bab Agnaou  E 7 De in de medina gelegen fondoeks Rue Oqba ben Nafaa/Rue de la waren van de middeleeuwen tot de Kasbah (in de buurt van de moskee tijd van het Franse protectoraat her- in de kashba) bergen voor kooplui op doorreis, pak- De laat-12e-eeuwse Bab Agnaou, in- huizen voor hun handelswaar en stal- middels onmiskenbaar aan restauratie lingen voor de kamelen waarmee de toe, ging lange tijd door voor een van karavaanhandel werd gedreven. Die- de mooiste stadspoorten van Marra ren en koopwaar werden meestal in kech. Het representatieve bouwwerk de vertrekken en opslagruimten op is in tegenstelling tot de van gestampt de begane grond ondergebracht. Op leem opgetrokken stadsmuren hele- de bovenverdieping(en) bevonden maal van steen. Licht getrapte rond- en zich de kamers van de handelaars en hoefijzerbogen, blinde arcaden (tegen hun knechten, bereikbaar over buiten- een muur aangebouwd), zorgvuldig trappen en rondlopende galerijen. De afgewerkte ornamenten (schelpen en riadachtige fondoeks getuigen tot op ranken) en een rondlopende fries met de dag van vandaag van het tijdperk Koranteksten in gestyleerd Koefisch waarin Marrakech een van de belang- schrift zijn vanuit historisch oogpunt rijkste overslagplaatsen in de Trans-Sa- de belangrijkste elementen van het harahandel was, een knoopunt in de bouwwerk. De monumentale poort goederen- en slavenhandel tussen de was in de Almohadentijd de hoofdin- Sahel en de kusten van de Atlantische gang van de kashba, het van de medi- Oceaan en de Middellandse Zee. na afgescheiden paleisterrein. De fondoeks Almisane, Kharbouch, El Amri en Sarsar zijn sprekende ge- Bab Debbagh  G 4 tuigenissen van dat tijdperk (16e en Route des Remparts/Rue de Bab 17e eeuw): imposante, met ijzer besla- Debbagh (ten noordoosten van de gen dubbele houten portalen, oerou- Place du Moukef) de, zwart geworden balken van ceder- De stadspoort Bab Debbagh vormt hout als dragende constructie voor de de toegang tot de leerlooierswijk. De verdiepingen, binnenplaatsen als ma- werkplaatsen van deze tanneurs, van- gazijnen, bijkamers als werkplaatsen, wege de nabijheid van de Oued Issil vertrekken als woningen. Ook nu nog en de stank bewust in het noordoosten wordt in deze fondoeks geproduceerd van de medina gesitueerd (zie blz. 59), en gehandeld. Wie door een van de liggen aan weerszijden van de Rue de half openstaande deuren naar binnen Bab Debbagh. Enkele zijn zelfs tegen gaat, een beetje rondloopt, met de am- de stadsmuur aan gebouwd. De Bab bachtslui in gesprek raakt en de speci- Debbagh is geen bouwkundig hoogte- 77 Nog meer Marrakech

Koetsje voor de Bab Agnaou punt van de verdedigingswerken, maar landen van onthaasting te midden van interessant is wel de vijf maal afbui- het tumult en het lawaai van de me- gende weergang in het poortgebouw. dina. Meestal vindt u hier stoomba- Dat bochtenwerk was de uitkomst van den, ligbaden en douches; er zijn toe- een strategisch-bouwkundige bere- passingen met warm en koud water. kening en maakte de verdediging van De grotere hamams beschikken over deze toegangspoort er een stuk een- vaak zeer goed verzorgde zwembaden voudiger op. en rustruimten. Soms is er ook een restaurant. Hamams De bezoeker wordt een breed scala aan massages aangeboden, van een Met het oog op de toegenomen be- eenvoudige peeling (gommage), waar- langstelling voor wellness in de afge- bij de huid met een massagehand- lopen jaren is in Marrakech vakkundig schoen wordt gereinigd, tot speciale ingehaakt op oude tradities, en niet behandelingen met hoogwaardige ar- alleen in het hotelwezen. De nieuwe ganoliën of andere kostbare essences. hamams in de medina, soms onder- U kunt een bad nemen in rozenwater, gebracht in prachtig gerestaureerde, een behandeling met ghassoul (mine- riadachtige oude gebouwen, zijn luxu- raalhoudend leem uit het Atlasgeberg- euze oases van lichaamsverzorging, ei- te) ondergaan en bijzondere zepen, 78 Nog meer Marrakech

Les Bains de Marrakech  E 7 2, derb Sedra, Bab Agnaou (in de buurt van de Sa’adische graven), tel. 0524 38 14 28, 0524 38 64 19, www.les bainsdemarrakech.com, dag. 9-19.30 uur, reservering aanbevolen Luxueuze hamam in de oude kashba waar u een bad kunt nemen in een privécabine. Gommage van 45 min. DH 150, ‘massages à la carte’ van 1 uur DH 350-450, oriëntaals bad met badzouten en 1 uur massage DH 600-700, epilatie DH 100-280.

Le Bain bleu  E 5 32, derb Chorfa, Lakhbir Mouassine (in de buurt van moskee Mouassine), tel. 0524 38 38 04, www.lebainbleu. com, dag. 9-18 uur Elegante hamam in de medinasector Mouassine, in de buurt van cultureel centrum Dar Cherifa. Massages van 1 uur DH 350-450, 45 minuten hamam met 1 uur massage DH 550-900, oriën- taals bad met 1 uur massage DH 600- Koetsje voor de Bab Agnaou 700. Hamam de la Rose  E 5 etherische oliën en uitstekende par- 130, rue Dar El Bacha, tel. 0524 44 47 fums proberen. Het zal u niet verbazen 69, www.hammamdelarose.com, dat mannen en vrouwen in Arabische dag. 10-13 en 14-20 uur badhuizen strikt worden gescheiden, Hamam 30-90 min. DH 250-700, 50 min. hetzij in verschillende gedeelten van massage DH 250-500. het gebouw met aparte ingangen, hetzij door middel van verschillende toe- Musea gangsdagen. Alleen al de ambiance van een luxu- Musée Tiskiwin de euze, met marmer beklede, door koe- Marrakech  F 6 pels, gewelven en zuilenhallen omge- 8, rue de la Bahia/Derb El Bahia (zij- ven en sfeervol verlichte hamam kan straatje van de Rue Riad Zitoun El Je- bij de bezoeker een blijvende indruk did), in de buurt van het Musée Dar achterlaten. En ook de architectuur van Si Said, tel. 0524 38 91 92, www.tiski een traditioneel badhuis kan de zin- win.com, dag. 9-13 en 14.30-18 uur, nen prikkelen. Geef toe aan de verlei- DH 20, kinderen DH 10 ding, overwin uw drempelvrees en laat In dit museum vindt u de verzameling u met een gerust hart bij een hamam van de Nederlandse etnoloog en an- naar binnen praten. Zie ook het kader tropoloog Bert Flint, die zich in 1957 op blz. 80. op 26-jarige leeftijd in Marrakech ves- 79 Nog meer Marrakech tigde. Van meet af aan stonden de Musée de l´Art de Vivre Berbersprekende bevolkingsgroepen Marrakech  F 4 van de Maghreb en de Sahel centraal 2, derb Chérif (zijstraatje van de Rue in zijn onderzoek en verzameling. Ge- Diour Saboun, in de buurt van de weven tapijten, zilveren sieraden, een Fontaine Chrob ou Chouf, medina- tent van de Toearegs, boubous (een sector Riad El Arous), tel. 0524 37 83 soort kaftans), houten beelden, mas- 73, www.museemedina.com, dag. kers, leerwerk en textiele kunst zijn 9- 17 (’s winters), 9-18 uur (’s zomers), de belangrijkste stukken van de expo DH 40 sition permanente des arts sahariens et In 2010 stichtte botanicus en mecenas amazigh (‘permanente tentoonstel- Abderrazak Benchaabane dit museum ling van Saharaanse en Berberkunst’). annex cultureel centrum in een geres- De bezoeker maakt een denkbeeldige taureerde riad uit het eind van de 19e reis van Marrakech door Algerije, Mau- eeuw. Het is gewijd aan de wooncul- retanië, Mali en Niger. Een bezoek aan tuur en het alledaagse leven van de het Musée Tiskiwin is alleen al de moei- bourgeoisie van Marrakech. In zes za- te waard vanwege het feit dat juist len worden kunstig gemaakt kaftans, Marrakech eeuwenlang een belang- sieraden, kostbare gebruiksvoorwer- rijk handelscentrum tussen de Mid- pen voor de traditionele Marokkaanse dellandse Zee en de Sahara was, een theeceremonie, benodigdheden voor knooppunt in de handelsnetwerken de Arabische badcultuur en flacons en karavaanroutes tussen de Maghreb met speciale parfums en essences ten- en de Sahel. Van deze Saharaanse con- toongesteld. Het is een klein museum necties en tradities van Zuid-Marokko met prachtige voorwerpen, een aange- vindt u hier een interessante en rele- name ontspannings- en leesruimte en vante afspiegeling. een terras met mooi uitzicht.

Meer dan een bad: de hamam Voortbouwend op de constructie en de functies van de Romeinse thermen hebben de Arabieren een geraffineerde badcultuur ontwikkeld die de hygi- ënische standaard in het toenmalige Europa ver achter zich liet. De hamam heeft van oudsher een bijna spirituele context: het Arabische badhuis diende de rituele reiniging voorafgaand aan het gebed, anders gezegd de voorberei- ding op een tweegesprek met Allah. De hamam was altijd al een plaats van bezinning, van contemplatie, van meditatieve rust en natuurlijk van reiniging, die altijd op zowel lichaam als geest was gericht, op een innerlijke balans, op een evenwicht van fysiek en psyche. Tegelijkertijd is de hamam een plaats van intensieve schoonheidsverzorging en tot op heden een van de weinige locaties waar Marokkaanse vrouwen, onttrokken aan de controle van de familie en de betutteling van hun echtgenoot, zich relatief vrij kunnen bewegen. Van deze betrekkelijke vrijheid weten ze kennelijk ook gebruik te maken; zo is de hamam een sociaal wijkcentrum waar nieuwtjes worden uitgewisseld, intriges worden gesponnen, geruchten worden verspreid, huwelijken worden voorbereid en schoondochters in spe worden ‘gekeurd’. In alle wijken van de medina zijn nog altijd verscheidene hamams die als ontmoetingsplaats en communi- catieruimte dienen.

80 Excursies

Vallée de l’Ourika/ witfoto’s schetst taferelen uit het alle- Oukaïmeden  kaart 3 daagse Berberleven, een bijna verdwenen wereld waarvan toch nog altijd Vooral in het voorjaar, wanneer de restvormen bewaard zijn gebleven. De fruitbomen volop in bloei staan, pre- verzameling is compact, toepasselijk in senteert het Ourikadal zich als een Hof een kashba (met een prachtig terras) van Eden, een idyllisch landschap aan ondergebracht en met veel deskundig- de voet van het Toubkalmassief (Djebel heid tentoongesteld: een betere eer- Toubkal: 4167 m). Het dal begint bij Dar ste kennismaking met de cultuur en Caïd-Ouriki, 35 km ten zuidoosten van de tradities van de Berbers in de omge- Marrakech. Langs de Oued Ourika, die ving van Marrakech is nauwelijks denk- Marrakech van drinkwater voorziet, be- baar. Wie vanuit Tafza wandelingen in palen naast fruitbomen, amandelen dit gebied wil maken, kan zich tot het andere notenbomen terrasvormig aan- behulpzame personeel van het Ecomu- gelegde akkertjes het beeld. Midden in sée Berbère wenden. In het dorp zijn de zomer, wanneer de chergui (woes- bescheiden overnachtingsmogelijkhe- tijnwind) de temperatuur in Marrakesh den. tot boven de 45oC doet oplopen en de In Setti Fatma eindigt de asfaltweg stad onder een warme deken wegzinkt P 2017. In de omgeving van de plaats in apathie, biedt een uitstapje naar het zijn de Ourikawatervallen een bezoek Ourikadal tot aan het op circa 1500 m waard; vanaf hier kunt u ook een muil- hoogte gelegen plaatsje Setti Fatma ezeltocht maken naar de noordooste- een welkome afkoeling. lijke flanken van het Toubkalmassief. Wat onderweg ernaartoe beslist aan- Een trektocht naar de top zou u alleen beveling verdient, is een bezoek aan in het gezelschap van een gids moe- het Ecomusée Berbère in het dorp- ten ondernemen, vooral in de winter- je Tafza (let op de borden; geen vas- maanden. In het dorpje Setti Fatma zijn te openingstijden maar dag. open tot gidsen beschikbaar, maar u kunt er ook in de vroege avond, tel. 0524 38 57 21, een inhuren via Hotel Ali in Marrakech www.ecomuseeberbere.com). In een (zie blz. 90). gerestaureerde oude kashba presen- Oukaïmeden, dat ongeveer 30 km teert dit museum voorwerpen uit de van Aghbalou ligt (en in totaal 72 km geschiedenis van de Berbers. De col- van Marrakech), is bereikbaar via de lectie is overzichtelijk op thema ge- steile en bochtige asfaltweg P 2030. rangschikt en voorzien van uitsteken- Dit is hét wintersportcentrum van de de toelichtingen (alleen in het Frans). Hoge Atlas, op een hoogte van 2650 m. Het gaat vooral om keramiek, sieraden, Afhankelijk van de sneeuwhoogte zijn aardewerk en geweven en geknoopte de skiliften in Oukaïmeden van decem- tapijten. Een galerie met oude zwart- ber tot maart/april in bedrijf. Van de ze- 81 Excursies ven liften gaan er drie tot zo’n 3000 m Tizi n’Tichka – Telouèt – Aït hoogte; er zijn diverse afdalingen mo- Benhaddou  kaart 3 gelijk, van eenvoudig tot moeilijk. In de plaats bevinden zich de eenvou- De mooi aangelegde en op de pas Tizi digst bereikbare rotsschilderingen uit n’Tichka (2260 m) ’s winters meestal het neolithicum in Marokko: bij hotel- snel sneeuwvrij gemaakte N 9, die nog restaurant Chez Juju, achter de Refuge doorloopt tot de Marokkaans-Algerijn- du Service de la Jeunesse et des Sports se grens bij Mhamid El Ghizlane, ver- en bij de schuilhut van de Club Alpin. bindt Marrakech met Ouarzazate. De Tijdens het skiseizoen is het behoor- weg voert door een indrukwekkend lijk druk in Oukaïmeden, vooral in het landschap, dat op zijn minst een in- weekend. In de zomer kunt u vanaf hier druk geeft van het Marokkaanse hoog- een trektocht beginnen naar de Djebel gebergte: de sterk gegroefde uitlo- Toubkal. (De meeste tochten het hoog- pers van de Hoge Atlas, plateaus met gebergte in beginnen echter in Imlil, losliggend gesteente, steil aflopende dat 18 km ten zuiden van Asni ligt.) kloven, bizarre rotsformaties boven Alleen al voor de berggezichten de boomgrens, eenzame gehuchten, (Djebel Oukaïmeden 3273 m), die een weggedoken in de dalen … Komende groot contrast bieden met de Sahara vanuit Marrakech buigt er enkele kilo- in het zuidoosten van Marokko, is een meters voorbij de pas Tizi n’Tichka links (dag)tocht vanuit Marrakech de moeite een weggetje van de N 9 af, dat naar de waard. In Oukaïmeden kunt u – in prin- kashba Telouèt loopt (circa 25 km). cipe – een wintersportuitrusting hu- Telouèt, waar nog tot het begin van ren. Het is weinig zinvol hierover infor- de jaren vijftig van de vorige eeuw de matie te vragen bij de in Casablanca(!) hofhouding van de machtige Berber- gevestigde Marokkaanse skibond. U koning El-Glaoui woonde, presenteert kunt zich beter in Marrakech laten in- zich in een geheel eigen aura van ver- formeren bij de Délégation du Touris- val. Dat komt niet in de laatste plaats me of bij de Conseil Régional du Tou- doordat de autoriteiten van het mo- risme (zie blz. 24). derne, onafhankelijke Marokko in deze met kantelen uitgeruste kashba zowel Informatie een monument van de despotie zien Bereikbaarheid: via de P 2017 naar als een residentie van een verrader Aghbalou, dan rechtsaf de P 2030 op; die ten tijde van het protectoraat zon- aan het begin van Oukaïmeden vindt der scrupules met de Franse koloniale u een parkeerplaats, waar u uw auto macht heulde. Daarom is het kennelijk bewaakt en tegen betaling kunt weg- ondenkbaar dat er staatsgelden in de zetten. restauratie van deze kashba worden Voor Setti Fatma slaat u in Aghbalou gestoken. Niettemin moet u Telouèt niet rechtsaf, maar blijft u de P 2017 vol- niet overslaan: de rijen binnenruimten gen; het geasfalteerde deel eindigt in geven nog een idee van de vroegere Setti Fatma, waar u enkele eenvoudi- pracht. Laat u dus niet misleiden, en al ge hotels vindt. Overdag rijden er veel helemaal niet afschrikken door de ver- collectieve taxi’s tussen Marrakech en weerde gevels. Setti Fatma. Vanaf de stadspoort Bab De N 9 voert verder langs prachti- Er Robb (in de buurt van de Sa’adische ge panorama’s van een canyonachtig graven) rijdt een bus naar het Ourika- gegroefd landschap, langs verweerde dal. kashba’s, door afgelegen bergdorpen 82 Excursies te midden van een bontgekleurde ve- De brijachtige massa werd vermengd getatie. Aït Benhaddou is waarschijn- met kleingesneden stro, waardoor een lijk het bekendste kashbacomplex van substantie ontstond die in de hitte snel Marokko, een enorme verzameling in en keihard opdroogde. Bij zware regen- elkaar geschoven woonburchten. In val kon het materiaal echter in modde- 1987 is de kashba door de UNESCO op rige plakken uiteenvallen. De decora- de Werelderfgoedlijst gezet. In 2011 is tie van de agadirs, luchtgedroogde le- hier een bruggetje over de Asif Mel- men tegels of rechtstreeks in de gevels lah gebouwd. Sindsdien kunt u ook gesneden patronen, moest de baraka, met droge voeten op het kashbater- een ongrijpbare spirituele energie aan rein komen bij een sterke stroming na het gebouw verbinden. het smelten van de sneeuw. Bijkomend Aït Benhaddou geeft een indruk voordeel is dat u ook niet verwikkeld van een tijdperk waarin de machtige, raakt in lastige onderhandelingen met grotendeels autonome stamhoofden zelfbenoemde gidsen. (caids) van de Glaoua-Berbers in Zuid- Nog altijd zijn enkele vleugels van Marokko het voor het zeggen hadden, het kashbacomplex bewoond. In de de passen beheersten, tol hieven, con- hoog oprijzende, taps toelopende cessies verleenden, handelsvoorwaar- hoektorens (agadirs genoemd) werden den bepaalden en politieke coalities vroeger in afgeschoten kamertjes de smeedden – en ondertussen hun on- fruit- en graanoogst van de stam op- derdanen als lijfeigenen behandelden. geslagen. Als bouwmateriaal voor de In die periode was het gezagsmono- kashba’s werd gestampt leem gebruikt. polie van de moderne natie nog onbe-

Aït Benhaddou

83 Excursies kend, drukten de stammen een zwaar u over een eigen voertuig beschikken: stempel op de maatschappelijke ver- openbaar vervoer (bussen) en de col- houdingen, traden de stamoudsten lectieve taxi’s rijden uitsluitend over op als soevereine vorsten, autonoom de N 9. en autarkisch. De Berberkashba, niet alleen die in Aït Benhaddou, was een Essaouira  kaart 3 soort architectonische tegenhanger van de fenomenen in die tijd. Een overzichtelijke, rechthoekige Ara- bische medina, gebouwd volgens de Informatie beginselen van de 18e-eeuwse Euro- Bereikbaarheid: het weggetje vanaf pese militaire architectuur: die is alleen de N 9, dat ook Telouèt met Aït Ben- maar te vinden in Essaouira. Deze me- haddou verbindt, is geheel geasfal- dina is gebouwd naar het ontwerp van teerd en met een gewone auto berijd- de Franse architect Théodore Cornut, baar; hooguit bij zware sneeuwval of die zich in gevangenschap van sultan hoogwater kunnen enkele delen on Sidi Mohammed ben Abdallah (1757- begaanbaar worden. Wie van Marra 1790) bevond. De bouw begon vanaf kech naar Ouarzazate rijdt en weer te- ongeveer 1760, in een periode dat Es- rug moet in elk geval niet twee keer de saouira na de sluiting van de haven van N 9 nemen, maar op de heen- of de te- Agadir (1765) een grote economische rugreis een uur extra reistijd incalcu- bloei doormaakte. De destijds Moga- leren en de route via Telouèt/Aït Ben- dor genoemde stad onderhield veel haddou kiezen. Het is raadzaam deze handelsbetrekkingen met Europa en bij daglicht te rijden. In elk geval moet was een magneet voor vooral joodse

Stad aan zee: Essaouira

84 Excursies familiebedrijven; in de 19e eeuw maak- de vroege uurtjes het domein van een te de joodse gemeenschap een tijd- bonte verzameling mensen. lang bijna de helft van de stadsbevol- Hoogtepunten in de medina zijn de king uit. Souk Jedid, het bruisende centrum De vrijwel volledig bewaard ge- van de oude stad, het Musée Sidi Mo- bleven medina, door de UNESCO op hammed ben Abdallah (tel. 0524 47 23 de Werelderfgoedlijst geplaatst, be- 00, wo.-ma. 8.30-12 en 15-18 uur) met hoort tot de mooiste oude stadscen- lokale kunstnijverheid, sieraden, wa- tra van Marokko. Anders dan in Mar- pens, oude muziekinstrumenten en rakech is de medina hier verboden documentatie over verschillende reli- terrein voor gemotoriseerd verkeer gieuze broederschappen, en het En- en daardoor uitstekend geschikt voor semble artisanal (staatscentrum voor een rondwandeling. Zorgvuldig ge- kunstnijverheid). Ook aan te bevelen restaureerde riads uit de 17e tot de 19e is een wandeling langs de winkels eeuw, bezienswaardige soeks, goede in de Rue de la Skala en een bezoek winkelmogelijkheden (een lokale spe- aan de meubelmakers in de overwelf- cialiteit is inlegwerk van parelmoer en de straatjes die op de Rue de la Skala zilverdraad in thuja- en citroenbomen- uitkomen (omvangrijk aanbod, mooie hout), uitstekende restaurants, diver- unieke producten, goede kwaliteit, se kunstgaleries, een mooi strand en eerlijke prijzen: Coopérative Tamoun- goede omstandigheden voor windsur- te, 6, rue Souss, tel. 0524 78 56 11, www. fers (hoewel het iets zuidelijker gele- tamounte-essaouira.com). Voor gezin- gen Sidi Kaouki de voorkeur verdient): nen met kleine kinderen en voor sur- dit alles, en niet in de laatste plaats het fers is Sidi Kaouki een interessante be- ontbreken van de soms heel opdrin- stemming. Het vissersdorpje ligt 25 km gerige guides noires, maakt van Essa- ten zuiden van Essaouira (dag. diverse ouira (circa 120.000 inwoners) een van bussen vanaf de Bab Doukkala). de aangenaamste en tegelijkertijd be- zienswaardigste steden aan de Atlanti- Informatie sche kust van Centraal-Marokko. Délégation du Tourisme: 10, rue Blikvangers van de medina zijn de du Caire, tel. 0524 78 35 32, ma.-vr. stadspoorten Bab Es Sebaa, Bab El Min- 9-16.30 uur. Behalve informatie over zah en Bab Doukkala. De in elkaar over- hotels en een plattegrond van Essaoui- lopende Avenue Okba Ibn Nafi,Avenue ra kunt u hier ook het zeer informatieve de l’Istiqlal en Rue Mohamed Zerktou- ‘Le Guido. Magazine d’Essaouira’ (www. ni vormen een soort hoofdslagader leguido.com) krijgen. van de oude stad. In het westen wordt Bereikbaarheid: Essaouira, dat 174 km de medina van de oceaan gescheiden ten westen van Marrakech ligt, is via door de Skala de la Kasbah, een on- de N 8 en de R 207 in ongeveer 2,5 uur geveer 200 m lang verdedigingswerk te bereiken. Beide wegen zijn in uit- met een hele trits bronzen kanonnen; stekende staat. Vanaf het busstati- het dient nu vooral als uitkijkplatform. on in Marrakech (zie blz. 18) vertrek- Tussen de medina en de kleine, zeer be- ken regelmatig bussen naar Essaouira zienswaardige oude vissershaven (ves- en vanaf de taxistandplaats bij de Bab tingwerken en poorten uit het eind van Doukkala (zie blz. 18) rijden bovendien de 18e eeuw) strekt zich de Place Mou- collectieve Mercedestaxi’s (een rit van lay El Hassan uit. Het plein ademt een Marrakech naar Essaouira kost onge- Andalusische sfeer en is meestal tot in veer DH 70 p.p.). 85 Te gast in Marrakech Bij het aanbreken van l’heure bleue (‘het blauwe uur’), het vallen van de schemer, verandert het Jeema el Fna in de grootste volks- keuken van Marrakech. Als de mobiele keukens eenmaal op hun plek staan, kan het eetfestijn beginnen: kokend vet sist, vlammen schieten omhoog, vlees op de grill spettert, geuren en dampslier- ten trekken over het plein. Geen haute cuisine, maar stevige kost bereiden de koks. Een maaltijd hier, in de openlucht, is een van de Te gast in Marrakech beste manieren om de stad van haar culinaire kant te leren kennen. Overnachten

Hotels ruim boven de 40oC stijgt, daalt het Het toerisme in Marrakech heeft de af- prijsniveau enigszins. gelopen jaren een enorme groei door- gemaakt, maar het aantal bedden is Ontbijt vrijwel alleen in het duurdere segment Het ontbijt (petit dejeuner) wordt in vrij- toegenomen. Niettemin hebt u voor wel alle hotels apart berekend. Afgezet accommodatie in de stad nog altijd tegen het gebodene, is het veelal de de keuze uit een breed scala aan prij- duurste maaltijd van de dag. Zeker als zen. In de medina bevinden zich tal- u in een groot hotel verblijft, is het aan loze goedkope hotels waar voor circa te bevelen zo nu en dan af te zien van DH 150 per nacht een kamer is te krij- het ontbijtbuffet en in een café om de gen, voorzien van een schoon bed, een hoek à la marocaine te gaan ontbijten. wastafel of douche en sober meubilair Hier serveert men doorgaans vers be- . Het type ‘degelijk middenklasse reide vruchtensapjes, muntthee of kof- hotel’, grofweg in de prijsklasse fie, zelfgemaakte yoghurt (raibi in het DH 400-700, is in Marrakech onderver Arabisch) en knapperige croissants. In tegenwoordigd. De meeste hotels in de meeste gevallen is dit de betere, deze categorie bevinden zich in de pe- maar altijd de goedkopere keuze. riferie van de medina. De grote luxehotels in de prijsklasse DH 800-3000 zijn Riads vooral te vinden in de stadsdelen Hi- Karakteristiek voor Marrakech zijn de vernage, Guéliz en Semlalia en in de riads (riad is het Arabische woord voor Palmeraie. ‘tuin’); rond de vijftienhonderd zouden er in de medina zijn. De klassieke Reisseizoen en kortingen riad is een oud gebouw van meerdere Eigenlijk is het in Marrakech altijd verdiepingen, waarvan de kamers uit- hoogseizoen, maar tussen kerst en oud komen op een patio, een betegelde en nieuw en rond Pasen is het hier het en meestal van veel groen voorziene drukst. Toeristen uit West-Europa ko- binnenplaats. Een riad haalt zo als het men vooral in maart/april en in okto- ware de tuin en – doordat de patio niet ber/november naar Marrakech. In een overdekt is – de hemel in huis. Bij riads land waar sommige branches geen die toeristen ontvangen gaat het vaak vaste prijzen hanteren, is het volledig om uitgebreid gerestaureerde paleizen geaccepteerd om in een hotel naar een of fondoeks (herbergen annex pakhui- ‘bon prix’ te vragen, een gereduceerde zen) uit de 17e, 18e of 19e eeuw met prijs, zeker als u van plan bent er meer- diverse salons, binnenplaatsen, fontei- dere nachten te verblijven . In hartje nen, galerijen en dakterrassen. De am- zomer, wanneer het kwik elke dag tot biance is te omschrijven als een com-

88 Overnachten binatie van Marokkaanse traditie (zoals dit stelsel; dit verklaart de vaak muf- de typische tadelakt, een waterdichte fe lucht in de kamers en de verstopte pleisterlaag), klassiek modern en mo- afvoeren. In sommige gevallen kunt dernistisch chic (draadloos internet, u beter een kamer op een van de ho- grote flatscreentelevisies, dure badka- gere verdiepingen vragen. Er zijn riads meraccessoires). Verder is op de bega- waarvan de kamers overdag op een ne grond van menige riad tegenwoor- duister hol lijken en waar het dus niet dig een klein zwembad te vinden (wat aangenaam toeven is. Het misschien sommigen als stijlbreuk betreuren). wel belangrijkste criterium bij de keu- Een riad ligt per definitie in de medina. ze voor een riad is dus de vraag of de Sommige huizen, waarvan de verweer- kamers van het huis daadwerkelijk gede gevels niet in het minst de pracht schikt zijn om er ook overdag te verke- van het interieur doen vermoeden, lig- ren; aan de mooiste badkamer of de gen verscholen en afgelegen in dood- meest luxueuze slaapkamer hebt u niet lopende steegjes, vaak in de uiterste veel als u alleen maar prettig zit op het hoekjes van de medina. Deze adressen dakterras. Een riad kunt u dan ook be- moet u eerst maar eens zien te vinden. ter niet ongezien via internet boeken. Een auto is daarbij absoluut geen optie Baseer uw keuze liever op eigen waar- en uw bagage kunt u het beste vanaf neming of op de ervaringen van vrien- het Jeema el Fna per steekwagen naar den of bekenden. de betreffende accommodatie laten In de meeste riads wordt geen alco- tranporteren. hol geschonken. Doorgaans is er wel Wie in een riad logeert, maakt deel een uitstekende keuken en wordt een uit van een huishouden waarvan de overvloedig ontbijt geserveerd, dat regels gerespecteerd moeten worden. bijna altijd bij de kamerprijs is inbegre- Binnen dient u pantoffels te dragen, pen. De riads in Marrakech zijn zeker de kamers zijn vaak niet afsluitbaar en niet alleen voorbehouden aan een wel- in plaats van de onberispelijkheid van gestelde clientèle, hoewel sommige een anonieme service zoals in grote beslist peperduur zijn. Afhankelijk van hotels gebruikelijk is, heerst hier een het seizoen kunt u al voor zo’n € 50-60 nagenoeg huiselijke en intieme sfeer. uw intrek nemen in een aangename Wie de vaak claustrofobische engte, riad. Voor een suite in een luxueuzere het lawaai en de andere beproevingen riad betaalt u soms wel € 400. Voor dat van de medina maar niets vindt, wie bij bedrag kunt u na slim onderhandelen de keuze van een onderkomen hecht ook een hele week in een viersterren- aan grote buitenruimten, zwembaden, hotel verblijven ! balkons en panoramische uitzichten, In het op de volgende pagina’s opge- wie met kleinere kinderen reist en wie nomen en absoluut subjectieve overzich prettig voelt in de betrekkelijke zicht van riads staan onderkomens in vrijheid van de in hotels gegarandeer- verschillende prijscategorieën en ook de anonimiteit, kan beter niet voor een enkele zeldzame adressen die onder verblijf in een riad kiezen. leiding staan van een West-Europees Onder de medina ligt een groot, management. eeuwenoud onderaards rioolstelsel, De prijzen die bij hotels en riads wor- dat uiteraard tekortkomingen kent. den genoemd, gelden altijd voor een Veel riads staan als het ware boven op tweepersoonskamer (2 pk).

89 Overnachten Goed en goedkoop in een heel bijzondere ambiance. Vanaf het terras is bijna het hele Jeema el Fna Allround – Hotel Ali :  E 6, Rue te overzien. In het achterste gedeelte Moulay Ismail (op een steenworp af- van het hotel bevinden zich spartaans stand van het Jeema el Fna), tel. 0524 ingerichte kamers met douche, in het 44 49 79, www.hotelali.com, DH 350. voorste gedeelte vindt u ruime en ge- Traditioneel backpackershotel, waar u renoveerde kamers rond een binnen- alles vindt wat de bezoeker van Mar- plaats. Handdoeken en toiletpapier rakech ook maar enigszins nodig zou krijgt u bij aankomst bij de receptie kunnen hebben: restaurant, buffet op overhandigd. Interessante optie voor het dakterras, internetcafé, wisselkan- wie niet staat op comfort, maar wel de toor, verhuur van mountainbikes, be- centrale ligging van het hotel op waar- middeling naar berggidsen, organisa- de weet te schatten. tie van dagtochten en uitstapjes. Familietraditie – Hotel Le Gallia Prachtig uitzicht – Hotel CTM:  F 6, :  E 6, 30, rue de la Recette (vlak bij (meteen aan het begin van de Rue Arset El Bilk), tel. 0524 44 59 13, www. Riad Zitoun El Kedim), tel. 0524 44 23 hotellegallia.com, DH 450. Centraal ge- 25, 0524 44 43 49, DH 150-300. Het uit- legen hotelletje met twintig individu- zicht vanaf het dakterras is een van de eel ingerichte kamers, dat sinds 1929 troeven van dit centraal gelegen hotel; in handen is van de familie Galland. hier wordt het eenvoudige ontbijt ge- Aangenaam geprijsd. U vindt hier twee serveerd (bij de prijs inbegrepen) en knusse, weelderig beplante binnen- hier kunt u ’s avonds de dag uitluiden plaatsen, grote badkamers, een terras

Sprookjesachtig: de patio van Riad Anayela

90 Overnachten

met uitzicht en stijlmeubels die hun kelijk van het seizoen en de grootte en beste tijd hebben gehad. standaard van de kamer. Elegante riad met elf kamers, stijlvol ingericht met Riads Afrikaanse kunst.

Charme en stijl – Riad Al Massarah: Een mooi geheel – Riad Anayela:   D 4, 26, derb Jedid (zijstraatje van E/F 3, 28, derb Zerwal (medinasec- de Rue de Bab Doukkala), tel. 0524 tor Kaa El Mechra), tel. 0524 38 69 69, 38 32 06, www.riadalmassarah.com, www.anayela.com, 2 pk vanaf € 290, DH 1000-1800. Zes luxueus ingerichte suites vanaf € 390, transfers van en kamers, een klein zwembad en een ha- naar de luchthaven inbegrepen. Prach- mam. Ook massages en kookcursussen tig gerestaureerde riad in de kleuren behoren tot de mogelijkheden. Deze oker, beige, wit en zilver. Zwembad, door Britten beheerde riad laat op terras met uitzicht, uitstekende keu- overtuigende wijze zien hoe stijlvast- ken, Duitse eigenaars. heid, gevoel voor kleur en materiaal en instinct voor traditie perfect kunnen Voortreffelijk – Riad Ayadina:  E 3, samengaan, zonder protserig te wor- 35, zaouia El Abassia (vlak bij de Bab den. Een oase voor de zintuigen. Laayadi, medinasector Kaa El Mechra, niet ver van de Souk El Khemis), tel. Comme il faut – Riad Amin:  E 7, 0524 38 38 81, www.riadayadina.com, 2, place Moulay Yazid (tegenover de € 95-135 tot € 120-165, afhankelijk van Sa’adische graven), tel. 0524 38 38 66, het seizoen. Gunstig gelegen riad met www.riadamin.com, € 65-120, afhan- ruime, smaakvol ingerichte kamers. Fa- ciliteiten zijn een voortreffelijke keu- Sprookjesachtig: de patio van Riad Anayela ken, een zwembad, een hamam, een sauna en een spa. Geslaagde balans tussen Franse elegantie en ambachtelijke Marokkaanse traditie.

Gewoon aangenaam – Riad Azenzer:  G 5, 109, derb Sebaat Ourijal (zijstraatje van de Rue de Bab Debbagh, in de buurt van de Place du Moukef), tel. 0524 38 63 53, www.riadazenzer.com, € 55-70. Vijf kamers met zithoek en een badkamer die gestuct is met tadelakt. Klein zwembad, eerlijke prijzen.

Romantisch – Riad Bordj Dar Lamane:  F 5, Derb El Koudia, Place Ben Salah (medinasector Ben Salah), tel. 0524 37 85 41, 0661 79 72 32, www.borjdarlama ne.com, circa DH 700. Zeven kamers, een uitstekende keuken (vooraf bestellen), een terras met mooi uitzicht en vriendelijk personeel. Bedrijfsleidster Latifa spreekt goed Duits. 91 Overnachten

Gedegen – Riad Clémentine:  D 4, standard € 90, chambre superieure 38, derb Sidi Messaoud (zijstraatje van € 110, suite junior € 125, suite familia- de Rue El Gza, bij de Bab Moussoufa), les € 150. Elegante, grote, smaakvolle tel. 0524 38 22 94, www.riad-clementi kamers, moderne badkamers in Ma- ne.com, € 90-140. Acht kamers in Ma- rokkaanse stijl, twee binnenplaatsen, rokkaanse stijl in een riad uit 1890. zwembadje. Zwembad op de bovenverdieping, uitstekende keuken. Woonoase – Riad Noga:  F 6, 78, derb Jdid, Douar Graoua, tel. 0524 37 Grandioos – Riad Ifoulki:  F 6, 11, 76 70, www.riadnoga.com, € 100-140 derb Moqadem (zijstraatje van de Rue (hoogseizoen € 120-165), aug. gesl. Ze- Arset Loghzail, medinasector Douar ven kamers, twee binnenplaatsen, Graoua), tel. 0524 38 56 56, www.riad twee dakterrassen en een klein zwem- ifoulki.com, chambre standard € 100- bad. Duitse eigenaars. 130, chambre superior € 120-160, junior suite € 150-200. Een vijfhonderd Feelgoodadres – Riad Samsli:  jaar oud complex van verschillende ri- F 6, 24, derb Jdid (vlak bij de Rue Riad ads. Ruime, luxueus ingerichte kamers, Zitoun El Kedim), tel. 0524 42 77 49, hamam, massages, exquise keuken, al www.riadsamsli.com, € 77, junior suite met al een topadres. De Deense eige- € 99, lunch € 15, diner € 19. Gunstig ge- naar woont al meer dan veertig jaar in legen, mooi terras met uitzicht, zwem- de stad en heeft veel te vertellen – niet bad en hamam. Huiselijke sfeer, hulp- alleen over Marrakech. vaardig en attent personeel.

Ook excursies – Riad La Maison No- Stijlvol made:  E 4, Sidi ben Slimane, Kaa Sour Derb Sidi Ahmed el Borj nr. 94, tel. Waar geld geen rol speelt – Amanje- 0524 38 74 14, www.lamaisonnomade. na:  ten zuidoosten van H 6 (12 km), com, € 65-90. Acht individueel inge- Route de Ouarzazate (de medina verla- richte kamers. De Duitse eigenaar or- ten via de Bab Ghemat, richting Amel- ganiseert dagtochten, meerdaagse ex- kis Golf en Royal Golf aan de N 9), tel. cursies de woestijn in en rondleidingen 0524 39 90 00, www.amanresorts.com, door de soeks. pavillon $ 1100-2000, maison $ 2700- 3600. De 39 fraai gelegen privéhuizen Weldadig – Riad La Porte Rouge:  beschikken over een eigen zwembad G 8, 48, derb Jamaa (medinasector en butlerservice. Excursies per helikop- Bab H’mar, nabij Palais Royal), tel. 0524 ter. 38 31 16, www.riad-laporterouge.com, € 60-80. Zeven kamers, met tadelakt Het neusje van de zalm – La Maison gestucte badkamers, aangename sfeer. Arabe:  D 5, 1, derb Assehbe (in de Franse eigenaars, uitstekende prijs- buurt van de Mosquée de Bab Douk- kwaliteitverhouding. kala), tel. 0524 38 70 10, www.lamai sonarabe.com, DH 1800-5600 (hoog- Elegant – Riad Les Bougainvilliers:  seizoen DH 2300-7000, afhankelijk van F 6, 5, derb Ben Amrane (zijstraatje van ligging, seizoen, grootte en uitrusting. de Rue Riad Zitoun El Kedim, omgeving Historische riad uit de 14e eeuw met Dar Mimoun), tel. 0524 39 17 17, www. grote, lichte en prachtig ingerichte ka- riadlesbougainvilliers.com, chambre mers-en-suite, luxueuze badkamers, 92 Overnachten een groot zwembad, een hamam en Exclusief: wie in Marrakech luxueus een gerenommeerd restaurant. Kook- wil verblijven en bereid is daarvoor cursussen van 3 uur circa DH 600 p.p. het nodige te betalen, neemt niet meer zonder meer zijn intrek in het Legendarisch – La Mamounia:  D 6, La Mamounia. Het Royal Mansour Avenue Bab Jedid, tel. 0524 38 86 00, (Rue Abou Abbas el Sebti, tel. 0529 www.mamounia.com, DH 3000-8000 80 80 80, www.royalmansour.com) ‘themasuites’ tot DH 30.000. Het hotel geldt als het meest exclusieve en dateert uit 1923 en is na een jarenlange duurste hotel van Marrakech. In dit verbouwing in 2009 met veel vertoon hotel worden staatsgasten en vips heropend. Wat het echter aan inter- ondergebracht. De toegang wordt nationale uitstraling heeft gewonnen, zwaar bewaakt . heeft het aan individuele charme in- geboet. Uitgelezen – Les Jardins de la Kou- Degelijk – Les Borjs de la Kasbah:  toubia:  E 6, 26, rue de la Koutou- F 8, Rue Bab Mechouar (zijstraat van bia (circa 300 m van de Koutoubia), tel. de Rue de la Kasbah, in de kashba- 0524 38 88 00, www.lesjardinsdelakou wijk nabij Palais Royal), tel. 0524 38 11 toubia.com, DH 2400-3000, suite van- 01/06, www.lesborjsdelakasbah.com, af DH 3500, halfpension DH 290 p.p. DH 1200-1800. In 2007 in riadstijl ge- Architectonisch zeer geslaagd luxeho- opend ‘hotel de charme’ met achttien tel in de vorm van een uitgestrekte pa- kamers, restaurant, bar, zwembad, ha- tio. Op het terras op de derde verdie- mam en spa. Kookcursus DH 1050 (drie ping vindt u een zwembad met ligstoe- lessen). Een geslaagde mix van traditie len en verder beschikt het hotel over en modern comfort. wellnessfaciliteiten en een spa, een goed restaurant met Aziatische speci- Niet dat alledaagse – Les deux Tours: aliteiten, een royale lobby en een bar  Palmeraie, Douar Abiad, Circuit de met een indrukwekkend assortiment la Palmeraie (tegenover het Murano drankjes. Ressort), tel. 0524 32 95 25/26/27, www. les-deuxtours.com, chambre classique Vijf echte sterren – Sofitel:  D 6, afhankelijk van het seizoen DH 1550- Rue Haroun Errachid (Hivernage), tel. 2240, suite junior DH 1850-2740, sui- 0524 42 56 00, 0524 42 05 05, www. te premium DH 2450-4040, pool suite sofitel.com, vanaf circa DH 1500 (bui- DH 3350-5640, telkens inclusief ont- ten het hoogseizoen geldt vaak vier bijt. Dit appartementenhotel in Ara- nachten boeken, drie betalen). Voor bisch-Andalusische stijl staat te mid- voetgangers gunstig gelegen luxeho- den van een prachtige tuin en is een tel in Andalusische stijl dat zijn ster- ontwerp van toparchitect Charles Boc- ren ook waarmaakt. Er zijn 157 kamers cara. Het is een ware sensatie voor de en bovendien voortreffelijke restau- zintuigen. Ruime, lichte, elegant en rants, een parkachtige tuin, verwarm- individueel ingerichte kamers, luxu- de buitenbaden, sauna- en massage- euze badkamers, een groot zwembad faciliteiten, een fitnesscentrum, een en een hamam waar u diverse massa- pianobar, winkelpassages, een kinder- ges kunt ondergaan. Het restaurant is club (6-12 jaar) en – een zeldzaamheid met Michelinsterren bekroond. Duits in Marrakech – voorzieningen voor ge- management. handicapten. 93 Eten en drinken

Elementen van de Marokkaanse bijvoorbeeld salades, soepen, noedel- keuken gerechten en eiergerechten). Het dîner De Marokkaanse keuken kent enkele wordt grofweg tussen 19 en 21/22 uur klassiekers, zoals couscous (een ge- opgediend. De restaurants in de nieu- recht op basis van gierst of griesmeel we stad zijn ’s avonds aanzienlijk langer in ontelbare variaties), tajine (in olie geopend, wel tot 23 of 24 uur. Sommige gesmoord eenpansgerecht) en hari- restaurants zijn één dag in de week ge- ra (soep met linzen, bonen of erwten, sloten, meestal de maandag of de dins- eventueel met vleesballetjes). Ande- dag. Bij de restaurants die op de pagi- re bijzonderheden zijn geraffineerd na’s hierna worden beschreven, staan samengestelde kruidenmengsels (in alleen openingstijden vermeld wan- Marrakech zijn er meerdere soeks neer ze wezenlijk afwijken van deze al- voor kruiden en specerijen!), fijne olijf- gemene regels. en arganoliën en belangrijke vis- en groentecomponenten. De Koran ver- Gaarkeukens biedt de gelovige moslim het eten van Om de unieke ambiance te ervaren en varkensvlees; dientengevolge wordt op u in te laten werken, zou u minstens het vleesaanbod bepaald door rund, één keer ’s avonds op het Jeema el Fna lam, kalf en schaap (mechoui). Ook moeten gaan eten, wat u vanuit hygië- gevogelte, verse zeevis en zeevruch- nisch oogpunt overigens zonder be- ten worden graag op tafel gezet. Bro- zwaren kunt doen: hier worden verse chettes (vleesspiesjes), kefta (gehakt) ingrediënten verwerkt. Wie net in en pastilla (pasteitjes) zijn eveneens Marrakech is gearriveerd, moet wellicht vaak op Marokkaanse menukaarten te een beetje voorzichtig zijn met schelp- vinden. dieren en opletten dat vlees goed wordt doorbakken. De doorgenummerde mo- Restaurants biele keukens worden elke avond vanaf De bezoeker vindt in Marrakech een circa 17 uur opgebouwd. Het aanbod enorm en breed geschakeerd gastro- kunt u beschouwen als een soort basis- nomisch aanbod, van fijnproeversres- cursus Marokkaanse gastronomie: taurants die op zijn minst Europese brochettes (spiesjes), gegrilde vis, kefta prijzen hanteren tot aan de eenvou- (gehaktballetjes) met bijgerechten, ge- dige gaarkeukens en eettentjes waar vogelte, olijven, salade marocaine (to- voor heel weinig geld kan worden ge- maten, rode biet, komkommer), harira geten. en diverse tajines. Restaurants in de medina serve- De opdringerigheid waarmee men ren tussen ongeveer 12 en 14/14.30 uur u naar een bepaalde eettent meent te doorgaans een lichte lunch (déjeuner, moeten loodsen, kan wel eens op de

94 Eten en drinken zenuwen werken. Controleer na het schenkvergunning. In de duurdere eta- eten beslist even de rekening (bij elk blissementen, zeker in de nieuwe stad, eetkraampje hangt een menukaart en in bijna alle à-la-carterestaurants met de prijzen); het is een soort sport wordt wel alcohol geschonken. Vaak geworden onder de uitbaters om bij- hebben deze eetgelegenheden een voorbeeld brood, sauzen, drankjes of imposante wijnkaart en een grote keu- bijgerechten op de rekening te zetten ze aan cocktails. die helemaal niet zijn besteld, of het totaalbedrag simpelweg te verdub- Algemeen prijsniveau belen. Houd in uw achterhoofd dat Een eenvoudige maaltijd in een eet- de eerste versie van de rekening echt tentje in de medina kost ongeveer maar zelden klopt, zelfs niet bij bena- DH 50 . Voor de veelvuldig aange- dering ! boden formule (voorgerecht + hoofdgerecht of hoofdgerecht + dessert, ‘Dîners orientales’ eventueel met een drankje) betaalt u Tot de gastronomische bijzonderhe- DH 80-120, voor een driegangen-menu den van Marrakech behoren de meer- touristique DH 100-150. Gaat u eten bij gangendiners die meestal als ‘dîners een à-la-carterestaurant in de nieuwe orientales’ worden aangeprezen. Het stad, dan moet u rekening houden met gaat hier om slemppartijen in mooi prijzen tussen de DH 200 en DH 400 gerestaureerde riads. Zachte divans, p.p. Een diner bij een fijnproeversres- lage tafels, chique tapijten, gedempt taurant slaat een gat van DH 500 tot licht van kleurige lampen, klateren- DH 800 in uw budget. In het algemeen de fonteinen, tegelmozaïeken, obers geldt dat een déjeuner minder kost dan in traditionele kledij, intieme binnen- een dîner en dat het prijsniveau in de plaatsen, en intermezzo’s met muziek medina aanzienlijk lager ligt dan dat in of buikdans bepalen hier de sfeer. Een de nieuwe stad. dergelijk eetfestijn (circa DH 250-400 p.p., zonder drankjes) kan zich over tal- Fooien rijke gangen en vele uren uitstrekken. Wie ’s avonds in een goed restaurant Er zijn uitstekende adressen voor deze wil gaan eten, moet beslist niet ver- ‘dîners orientales’, maar ook echte toe- geten een tafeltje te reserveren. Het ristenvallen. is in Marokko algemeen gebruikelijk zich een tafel te laten wijzen door de Alcohol gerant of een ober, zeker bij de ‘bete- De Koran verbiedt moslims om alco- re’ adressen. Toeslagen zoals die voor hol te nuttigen. Voor het schenken van bediening of btw horen in principe op alcohol is een vergunning nodig. Bui- de menukaart te staan vermeld. Een ten de toeristische centra bieden maar fooi van ongeveer 10% van het totaal weinig winkels en restauarants alco- bedrag van de rekening is gebruikelijk, holische dranken aan. De meeste kans tenzij u bijzonder teleurgesteld bent hebt u in grote hotels en in de super- in de kwaliteit van de keuken en/of markten van de door de Fransen aan- de service. Dat kunt u dan tonen door gelegde nieuwe stad. De eenvoudige, een lagere of zelfs helemaal geen fooi in de medina gelegen cafés en restau- geven; de hint wordt ongetwijfeld be- rants hebben zo goed als nooit een grepen.

95 Eten en drinken Goed en goedkoop cous DH 60-90, menu’s (harira, pas tilla, tajine) DH 130-200, specialiteiten Allround – Bab Hôtel:  B 4, Boule- zijn couscousvarianten en lamsspies- vard el-Mansour Eddahbi/Rue Moham- jes. Dar Mimoun is gevestigd in een med El Beqal (Guéliz, vlak bij Hotel Ag- 18e-eeuwse riad en biedt solide Marok- dal), tel. 0524 43 52 50, www.babhotel kaanse gerechten voor redelijke prij- marrakech.com, dag. circa 12-23 uur, sa- zen. lades DH 50-70, brochettes circa DH 80, chawarma DH 50-70, rumpsteak circa Bistro-restaurant – L’Annexe:  B 4, DH 100, gevogelte rond DH 100, des- 14, rue Moulay Ali (Guéliz, vlak bij Ho- serts DH 30-50, grote keuze aan cock- tel Sun), tel. 0524 43 40 10, www.lan tails, zo. 12-16 uur brunchbuffet voor nexemarrakech.com, za.-middag en DH 130 p.p. Het modern ingerichte res- zo.-avond gesl., menu midi DH 80-120, taurant van het Bab Hotel heeft een vleesschotels DH 100-120, biefstuk terras, een patio en een drukbezochte DH 100-150, visgerechten DH 120-180. bar (Sky Bar). Populaire ontmoetings- Modern etablissement dat het midden plaats. houdt tussen een bistro en een restaurant. Twee verdiepingen, ’s middags en Parijse chic – Brasserie La Renaissance: ’s avonds ook à-la-carte.  B 4, 89, boulevard Mohammed Zerk- touni/Avenue Mohammed V (Guéliz, Klassieke recepten – La Villa:  C 6, aan de Place Abd El Moumen ben Ali), Rue Ksar El Kebir (Hivernage, tegen- tel. 0524 33 77 77, www.renaissance- over Hotel Kenzi Farah), tel. 0524 42 19 hotel-marrakech.com, dag. 12-14 en 69, www.restaurant-lavillamarrakech. 20-23 uur, voorgerechten DH 45-75, com, ma.-za. 19-1 uur, het aanbod menu’s DH 125-175, lunchmenu (menu wordt bepaald door de tradities van déjeuner) van drie gangen DH 120, des- de Franse keuken (zo behoort bij- serts DH 45-65. Stijlvolle brasserie-res- voorbeeld ganzenlever nog altijd tot taurant van het gelijknamige hotel (de de klassiekers), driegangenmenu’s bar op de zevende etage is een bezoek DH 260, à-la-carte circa DH 300, wijn- waard!). Smaakvol interieur, geïnspi- kaart. Modern, degelijk restaurant in reerd op die van de moderne Parijse het centrum van de wijk Hivernage, chic. Gunstig gelegen in het centrum eenvoudig te voet te bereiken vanuit van Guéliz, redelijke prijzen. de omliggende grote hotels.

Italië in Marrakech – Casanova:  Vleugje landelijkheid – Le Jacaranda: B/C 4, 221, avenue Yacoub el-Mansour  B 4, 32, boulevard Zerktouni (Gué- (Guéliz, in de buurt van Hotel Les Pal- liz, tegenover Café Les Négociants), tel. miers), tel. 0524 42 37 35, dag. 12-15 en 0524 44 72 15, www.lejacaranda.com, 19-24 uur, DH 150-200. Italiaanse speci- lunchmenu’s DH 100-120, menu du mar taliteiten. ché (’s middags en ’s avonds) DH 210, visschotel DH 170-230, vleesgerechten Van eigen bodem – Jardins Dar DH 150-190, couscous circa DH 150, ta- Mimoun:  F 6, 1, derb Ben Amrane jines (probeer eens de lam met prui- (zijstraatje van de Rue Riad Zitoun El men of de duif met amandelen) cir- Kedim), tel. 0524 44 33 48, www.darmi ca DH 150, desserts DH 55-70. Philippe moun.fr, dag. 12.30-23 uur, voorgerech- Coustal, die de scepter zwaait in de ten DH 30-50, tajines DH 60-80, cous- keuken, heeft een voorkeur voor de 96 Eten en drinken

Frans-Marokkaanse keuken en hecht sen in de ambiance van een riad. veel waarde aan verse ingrediënten. Gnaoua-muziek, reserveren aanbevo- Het interieur is helemaal wit en ademt len. een vleugje rustieke charme van Fran- se plattelandshotelletjes. Visspecialiteiten – Riad des Mers:  E 4, 413, derb Sidi Messaoud (bij de Bab Twaalf tafels – Le Tobsil:  E 5/6, 22, Yacout), tel. 0524 37 53 04, www.ilove- derb Moulay Abdallah ben Hezzaien marrakech.com/riaddesmers, ma.-za. (vlak bij de Bab Laksour), tel. 0524 44 40 11.30-14 en 19.30-24 uur, visschotel/ 52, wo.-ma.. 19-23 uur, Marokkaanse ge- zeevruchten DH 100-250, lunchmenu’s rechten als pastilla, tajines, couscous DH 110-140. Dagelijks verse vis uit Essa- DH 400-600 (inclusief drankjes). Intiem ouira en oesters, kreeft en langoesten restaurant met ongeveer vijftig plaat- uit Oualidia.

De tajine is een klassieker van de Marokkaanse keuken

97 Eten en drinken Internationaal 120. Stijlvolle café-bistro met een groot terras en een jeugdig publiek. Aziatisch – Katsura:  C 5, Rue Oum Errabia (nabij de Place de la Liberté), Lekker lezen – Café du livre:  B 4, tel. 0524 43 43 58, di.-zo. 12-14.30 en 44, rue Tarik Ibn Ziad, toegang via Ho- 19.30-23.30 uur, Thaise keuken op ba- tel Toulousain, Guéliz, tel. 0524 43 21 sis van rijst en noedels, voorgerechten 49, www.cafedulivre.com, ma.-za. 9.30- (loempia’s, salades) DH 40-65, wokge- 21 uur. Café met een bibliotheek die on- rechten DH 70-140, Thai curry DH 80- geveer tweeduizend boeken omvat. In 100, desserts DH 40-50, sushi vanaf DH de keuken van het bijbehorende res- 40, alle gerechten kunt u ook afhalen. taurant (circa 35 plaatsen) zwaait de Het modern-elegante Katsura – een met twee Michelinsterren bekroonde van de weinige mogelijkheden om Azi- kok Richard Neat de scepter (specia- atisch te eten in Marokko – heeft een liteiten: gebakken camembert, gevo- overwegend jonge clientèle, waaron- gelte). der veel toeristen. Imposante menukaart. Knus – Un déjeuner à Marrakech:  F 6, 2-4, rue Kennaria/Douar Graoua, Italiaanse klassiekers – L’Avenue:  tel. 0524 37 83 87, dag. 11-22 uur, ont- A 3, Route de Targa/Rue du Capitaine bijt DH 30-50, salades en sandwiches Arrighi (nabij Hotel Les Ambassadeurs), DH 60-80, crêpes, gebak, ijs, koffie en tel. 0524 45 89 01, www.lavenuemarrak vruchtensappen. Aangenaam, intiem ech.blogspot.com, dag. 19.30-1 uur, DH café aan een pleintje in de medinasec- 200-350. Italiaanse klassiekers in een tor Douar Graoua. Terras, prima adres modern etablissement. Ook hier ko- voor een ontbijt of om de kleine trek men vooral jonge mensen. te stillen.

Altijd goedbezocht – Le Catanza- Toprestaurants ro:  B 4, 46, rue Tarik Ibn Ziad (Gué- liz, naast Hotel Toulousain), tel. 0524 Haute cuisine – Al Fassia:  B 4, 55, 43 37 37, wo.-ma. zowel ’s middags als boulevard Zerktouni (Guéliz), tel. 0524 ’s avonds, typisch Italiaanse gerechten 43 40 60, www.alfassia.com, wo.-ma. als lasagne, houtovenpizza’s, ossobu- 12-14.30 en 19.30-23 uur, tajines circa co, maar ook biefstukvarianten, nier- DH 120, couscous met zeven verschil- tjes (de specialiteit) en schotels, circa lende groenten circa DH 150, lams DH 150, reserveren is aan te bevelen. specialiteiten (zoals met aubergi- De waarschijnlijk drukstbezochte Itali- ne of met amandelen) en gevogelte aan van de wijk. Eenvoudig en rustiek DH 150-180, mechoui (op bestelling) interieur. rond DH 200 p.p., wijnkaart. Al Fassia wordt geleid door een vrouwencollec- Koffie, thee, ontbijt tief (een zeldzaamheid in Marokko!). Stijlvolle ambiance, maar een beperkt Allround – Bert’s:  C 5, Avenue Mo- aantal plaatsen. Reserveren is dus aan hammed V (nabij de Place de la Li- te bevelen. berté), tel. 0524 45 70 40, www.berts marrakech.com, dag. 11-1 uur, ontbijt Libanese specialiteiten – Azar:  B 5, DH 30-40, salades DH 40-70, sandwi- hoek Avenue Hassan II/Rue de Yougo- ches circa DH 50, les formules DH 90- slavie (nabij Théâtre Royal), tel. 0524 43 98 Eten en drinken

09 20, www.azarmarrakech.com, dag. que sfeer, coole muziek, eigen dj, no- 12-14 en 20-24 uur, grote keuze aan Li- madententen in de tuin. Reserveren is banese specialiteiten, Libanees menu aan te bevelen. voor 2 pers. DH 650, mezze DH 45-70, grillschotels DH 120-180, visgerechten Nouvelle cuisine – Comptoir Darna: circa DH 170, Marokkaanse gerechten  C 6, Avenue Echouada (Hiverna- (tajines, couscousvarianten) DH 120- ge), tel. 0524 43 77 02/10, www.comp 200, dagelijks wisselend lunchmenu toirdarna.com, dag. vanaf circa 19 uur, van drie gangen DH 120-150, chawarma Marokkaanse klassiekers als tajines en formules, desserts DH 50-70, uitge- (circa DH 150), mechoui en couscous, breide wijnkaart. Zeer elegant restau- daarnaast gerechten uit de world cui rant in neo-oriëntaalse stijl (capaciteit: sine. Restaurant (diner ongeveer 20-24 120 personen). Verschillende zalen, po- uur), bar (circa 18-1 uur), club en boe- pulair bij zakenlui, welgestelde clien- tiek (Boutique Kulchi verkoopt mode tèle. en accessoires) in één. Vanaf ongeveer 23 uur worden buikdansvoorstellingen Mediterrane keuken – Villa des Oran- gegeven. Heel stijlvol, reserveren is aan gers:  E 7, 6, rue Sidi Mimoun (vlak te bevelen. bij Souk Lalla Rhia), tel. 0524 38 46 38, www.villadesorangers.com, driegan- Enorme keuze – Le Grand Café de la genmenu’s DH 610, formules DH 495, Poste:  B 4, hoek Boulevard El Man diverse tajinevarianten, specialiteiten sour Eddahbi/Rue El Imam Malik (Gué- zijn onder andere lamsgerechten en liz), tegenover het hoofdpostkantoor, duiven-pastilla. Het bijbehorende vijf- tel. 0524 43 30 38, www.grandcafedela sterrenhotel van de keten Relais & Cha- poste.com, dag. 8-1 uur, salades DH 90- teaux (een van de meest luxueuze ho- 120, couscous/kefta circa DH 100, vis- tels van Marrakech, kamers en suites schotels DH 150-230, vlees- en gevo- DH 4100-8500!) bepaalt ook de sfeer geltegerechten DH 150-220, desserts in het restaurantgedeelte. U eet hier in DH 60-90, ontbijt circa DH 120, cock- een zaal, op de binnenplaats of aan het tails circa DH 90, grote keuze aan rode zwembad. De keuken is uitstekend, de en witte wijnen. Een instituut in Marra bediening is onberispelijk en de prijzen kech (het gebouw dateert uit de jaren zijn navenant. twintig van de vorige eeuw), met een mooie balans tussen fin-de-sièclestijl Trendy en modern design, dat ’s avonds druk wordt bezocht door zowel beter gesi- Hip en trendy – bô-zin:  ten zuiden tueerde Marrakchi als toeristen. Café, van F 10, 1 Douar Lahna (3,5 km, Rou- restaurant en bar in één, qua concept te de L’Ourika), tel. 0524 38 80 12, www. schatplichtig aan de Franse ‘esprit bis- bo-zin.com, dag. vanaf circa 19 uur, trot’. voorgerechten DH 100-200, menu’s DH 150-400, desserts DH 100-250, enor- Typisch Marrakech me cocktailkaart. Deze combinatie van restaurant, bar, club en lounge in mo- Familietraditie – Dar Marjana:  E 5, derne en chique stijl is momenteel een 15, Derb Sidi Ali Tair (bij de kruising van de meest trendy adressen in het Rue de Bab Doukkala/Rue Dar El Ba- uitgaansleven van Marrakech, hoewel cha/Rue Riad El Laarous), tel. 0524 38 51 de meningen nogal uiteenlopen. Chi- 10, www.darmarjanamarrakech.com, 99 Eten en drinken

Stijlvol eten op de binnenplaats van Ksar El Hamra wo.-ma. 20-24 uur, meergangenmenu Eten in stijl – Dar Zellij:  E 4, 1, Kaa (salades, pastilla, tajine, kalfs- of lams- sour Sidi ben Slimane (nabij Zaouia Sidi ragout, couscous, desserts) DH 726 in- ben Slimane), tel. 0524 38 26 27, www. clusief drankjes, ook vegetarische me- darzellij.com, wo.-ma. ’s avonds open, nu’s. De chef-kok, madame Kenza, vr.-zo. ook ’s middags, verschillende heeft haar producten afgestemd op de uitstekende menu’s, samengesteld uit tradities van de bourgeois keuken van klassiek Marokkaanse componenten, Fès. De omlijsting wordt gevormd door zoals het menu découverte (DH 350), een historische riad met binnenplaats. het menu gourmand (DH 400), het Twee eetzalen in Marokkaanse stijl, menu dégustation (DH 450), en het muziek- en dansintermezzo’s. Reserve- menu royal (DH 600), bovendien een ren aan te bevelen. vegetarisch menu, specialiteiten van het huis zijn lamsschouder, mechoui en Zwembadgeluiden – Dar Moha:  couscous royal, za. en zo. brunch 10.30- E 5, 81, rue Dar El Bacha (medinasector 15 uur. wijnen circa DH 180-350. De Mouassine), tel. 0524 38 64 00, 0524 38 prachtige binnenplaats, de eetzalen en 62 64, www.darmoha.ma, di.-zo. 12-15 het terras van deze uitgebreid geres- en 19.30-24 uur, menu déjeuner DH 220 taureerde riad uit de 17e eeuw vormen of DH 300, menu dîner DH 530 (pas niet alleen het decor, maar zijn ook tilla, tajine, couscous), wijnkaart. Een onderdeel van een gastronomische riad met twee verdiepingen, waar het totaalervaring. Wie in Marrakech iets te verlichte zwembad bijzonder sfeerbe- vieren heeft, zou dat hier moeten doen palend is. Zo nu en dan wordt een open zich volledig moeten overgeven aan treden gegeven door Gnaoua-muzi- de deskundigheid van de eerste kelner. kanten. Uitstekende gerechten, perfecte be- 100 Eten en drinken diening en een sprookjesachtige ambi- voorstellingen, populair bij reisgezel- ance. schappen.

Duizend-en-een-nacht reloaded – Lichte kost – Riad El Fenn:  E 5, Ksar El Hamra:  F 6, 28, sabt Ben Da- Derb Moulay Abdallah ben Hezzian oud (zijstraatje van de Rue Riad Zitoun (zijstraatje van de Rue Sidi El Yamani, El Kedim), tel. 0524 42 76 07, www.res vlak bij de Bab El Ksour), tel. 0524 44 taurantksarelhamra.com, dag. 13-15 uur 12 10 / 0524 44 12 20, www.riadelfenn. en 20-24 uur, specialiteiten zijn pastil com. Bij Riad El Fenn wordt uitsluitend la, lam, tajines (bijvoorbeeld met duif gewerkt met ingrediënten die zelf zijn en pruimen), couscousvarianten (zo- verbouwd. Dit resulteert vrij vaak in als met zeven verschillende groen- licht verteerbare kost, zowel ’s middags ten of met rozijnen), à-la-cartemenu’s als ’s avonds. Als lunch bijvoorbeeld kip DH 400-450. U eet hier in een ruim op- of vis, met als nagerecht kaas of een gezette riad met binnenplaats, oranje- dessert, voor het diner hebt u ook de rie en fontein. Zo nu en dan verzorgen keuze uit vegetarisch; à-la-cartege- Gnaoua-muzikanten en/of buikdanse- rechten ongeveer DH 350. In de aan- ressen een optreden. gename omlijsting van een riad eet u hier naar keuze op het dakterras of in De stad als menu – Palais Donab:  de eetzaal. E 5, 53, Rue Dar El Bacha, tel. 0524 44 18 97, www.dardonab.com, dag. circa 12- Vegetarisch 14 en 20-23 uur, menu déjeuner (salades DH 60-90, noedelgerechten DH 80-120, In Marrakech zijn geen strikt vegetari- brochettes DH 120-150, tajines DH 130- sche restaurants te vinden. Hieronder 160, desserts DH 50-70) en drie ver- noemen we een van de zeldzame uit- schillende menus dîner (menu Marra zonderingen. kech DH 280, menu Fès DH 350, menu Special Donab DH 390). Palais Donab, Soup kitchen – Earth Café:  F 6, 2, ook als onderkomen een gerenom- derb Zouak (zijstraatje van de Rue Riad meerd adres, is een prachtige, traditio- Zitoun El Kedim), tel. 0661 28 94 02, nele riad met patio en salons, hoewel www.earthcafemarrakech.com, dag. het historiserende decor misschien wat 11.30-21 uur, vegetarische menu’s al te oriëntaals is gemaakt. Gespecia- DH 150-200. Het Earth Café, dat in 2007 liseerd in Marokkaanse klassiekers, at- zijn deuren opende, was in die tijd het tente bediening. eerste vegetarische restaurant van Marrakech – en is dat tot op de dag van Residentie van de pasja – Palais Ghar- vandaag voor zover bekend ook geble- nata:  F 6, 5,6 derb El Arsa (in de ven. Eigenaar Barakat Naim, geen on- buurt van het Musée Dar Si Said), tel. bekende in de gastronomische wereld, 0524 38 96 15/0524 38 95 10, www.ghar betrekt alle ingrediënten van een ei- nata.com, dag. 20-24 uur, Marokkaan- gen boerderij, die 16 km buiten de stad se specialiteiten, meergangenmenu’s ligt. Het interieur is voorzien van war- DH 550. Het Palais Gharnata, een uitge- me, aardse kleuren. Behalve het res- strekt complex met meerdere zalen in taurant vindt u hier een winkel waar Marokkaanse stijl, is een residentie uit natuurproducten worden verkocht (zo- de 17e eeuw die sinds 1958 in gebruik als hoogwaardige arganolie in flessen is als restaurant. Livemuziek, buikdans- van 250 ml). 101 Winkelen

Marrakech is een productiecentrum van tisanal (zie blz. 36) te gaan kijken wat Marokko voor wat betreft design, mode, een realistisch prijsniveau is. Hier wor- leerbewerking en het knopen of weven den namelijk vaste prijzen gehanteerd. van tapijten – en de handel daarin. Al- Ook een bezoek aan een van de enor- leen al daarom is de stad een van de be- me Marjane-supermarkten kan han- langrijkste winkelbestemmingen van dig zijn; deze liggen in de periferie het land. De keuze is overweldigend langs de grote uitvalswegen en ook en de prijzen kunnen zeer ver uiteenlo- hier gelden vaste prijzen . Langs de pen: alle reden voor de nieuwkomer om Rue Souk Semmarine/Rue Souk Nejja- goed advies in te winnen. rine en de talrijke straatjes die er op uitkomen, liggen enkele gespecialiseerde Personal shopper soeks, bijvoorbeeld voor levensmidde- Het is dan ook geen toeval dat juist in len, kleding (gandura’s, djellaba’s, kaf- Marrakech het beroep personal shop tans), kruiden/specerijen, lampen, sie- per bestaat. Het gaat hierbij om kenners raden, tapijten, lederwaren, babouches van het wereldje, maar ook om specia- (spits toelopende leren pantoffels), ko- listen in de afzonderlijke branches, des- per- en messingwerk, manden, bor- kundigen en stijladviseurs die de toeris- duurwerk, muziekinstrumenten, ijzer- ten naar de juiste winkels loodsen, het waren en houtsnijwerk. winkelen begeleiden met hun adviezen en behulpzaam zijn bij de onvermijdelij- Marrakech Plaza en Sidi Ghanem ke prijsonderhandelingen. Over het ho- De nieuwe stad heeft met het Marra norarium van een personal shopper valt kech Plaza aan de Place du 16 Novem- meestal nauwelijks te onderhandelen – bre een reusachtig winkelcentrum ge- rond de € 100 per dag is het minimum. kregen, waar prêt-à-porterboetieks, Voor wie in het groot kostbare sieraden maar ook min of meer exclusieve win- of tapijten wil gaan kopen en geen ken- kels met merkkleding (zoals Lacos- ner is, kan dit een goede investering zijn. te) zijn gevestigd. Wie in Marrakech Zelf alles ondervinden heeft natuurlijk wil gaan winkelen, moet zeker het ook zijn charme. Quartier Industriel (afgekort Q.I.) Sidi Ghanem (zie blz. 73) niet overslaan; Winkelgebieden het ligt zo’n 6-7 km van het centrum De uitgestrekte, op branche ingedeel- en is bereikbaar via de N 7 / Boulevard de soeks in het noorden van de medi- de Safi. Op een schaakbordachtig ter- na vormen een uniek en onvergetelijk rein zijn hier honderden boetieks en winkelparadijs. Het is echter raadzaam winkels gevestigd, hoofdzakelijk met om vooral voor de duurdere aankopen mode, accessoires, sieraden, cosmetica bij staatsonderneming Ensemble Ar- en lederwaren.

102 Winkelen Alles onder één dak Merken met een luchtje – Argane et Bain:  E/F 5, 5, souk Cherifia (1e eta- Een instituut – Le Trésor des No- ge), Sidi Abdelaziz (nabij moskee Ben mades:  D 4, 142-144, rue de Bab Youssef), tel. 0652 02 79 79. Arganoliën, Doukkala, tel. 0524 38 52 40, dag. be- cosmetica, zepen, crèmes en lotions, halve vr.-ochtend 9-20 uur. Moustapha maar ook biologische levensmiddelen. Blaoui en zijn onmetelijke pakhuis is Kleine, goed gesorteerde boetiek met een instituut in de stad. Met de artike- bijzonder vakkundig personeel (Frans- len die hij verkoopt, kun je met gemak talig). een heel huis inrichten: keramiek, servies, lampen, lederwaren, tafelbladen, Melk en honing – Les Sens de Marra meubels, spiegels, antiek enzovoort. kech:  Sidi Ghanem, kaart blz. 75, nr. 18, Q.I. Sidi Ghanem, tel. 0524 33 69 91, Boeken www.lessensdemarrakech.com, ma.- za. 8.30-13 en 14-18 uur, za. 8.30-16 uur. Breed assortiment – Librairie Chatr: Deze elegante boetiek heeft een ruim  A 4, 25, avenue Mohammed V (bij assortiment hoogwaardige natuur- de kruising met de Boulevard Moham- producten: crèmes, lotions, arganoli- med Abdelkrim Et Khattabi, Guéliz), ën, bodymilk, zepen, douchegels, ba- tel. 0524 44 79 97, ma.-za. 8.30-13 en dextracten, rozenwater, ghassoul (een 15-20 uur. Groot assortiment pockets, mineraalhoudende kleisoort uit de ook uitgaven in andere talen, naslag- Hoge Atlas die vermengd met water werken, schoolboeken, natuurweten- tot een pasta wordt gekneed; grond- schappelijke werken, kookboeken en stof voor de gommage-massages), kinderboeken. poeders, parfums en accessoires. Aan- gename sfeer, competent (Franstalig) Fotoboeken – Librairie d’Art acr:  personeel. B 4, 55, boulevard Zerktouni, Résidence Tayeb (Guéliz), tel. 0524 44 67 92, www. Allround – Riad Tamsna:  F 6, 23, acr-edition.com, ma.-za. 9-12.30 en 15- derb Zanka Daika (parallel aan de Rue 19 uur. Grote keuze aan fotoboeken, zo- Riad Zitoun El Jedid, nabij het Musée als een heel assortiment stadsportret- ten en fotoboeken over Marokkaanse Marokko kent geen algemeen gel- landschappen en streken. Ook boeken dende winkelsluitingswet. De win- over de Marokkaanse keuken, maar kels in de nieuwe stad zijn meestal nauwelijks romans. open van 9/9.30-13/14 uur en van 15-20/21 uur; veel winkels (in Sidi Cosmetica, arganolie, Ghanem vrijwel allemaal!) blijven parfums op zondag dicht. In de medina sluiten de meeste winkels tussen 20 en Trendy – Afrikissime Karité:  Sidi 21 uur, sommige zijn op vrijdag, de Ghanem, kaart zie blz. 75, nr. 109, Q.I. gebedsdag van moslims, tot circa Sidi Ghanem, tel. 0524 35 59 59, www. 14 uur gesloten, maar dan op zon- afrikissime.com. Hier is alles verkrijg- dag wel weer de hele dag open. In baar wat u voor een bezoek aan een de tekst worden openingstijden al- hamam nodig zou kunnen hebben. leen aangegeven wanneer ze afwij- Grote keuze aan oliën, zepen, sham- ken van het bovenstaande. poos en huidcrèmes. 103 Winkelen

Dar Si Said), tel. 0524 38 52 72, www. 0524 44 69 63, www.galerie-birkeme tamsna.com. Behalve een assortiment yer.com. Grote keuze aan leren kleding cosmetica en badkamerbenodigdhe- voor zowel vrouwen als mannen (rok- den vindt u hier ook accessoires, bed- ken, jurken, broeken, jacks, jassen en dengoed, mode en sieraden. mantels in verschillende snitten, kleuren en leersoorten), bovendien tassen, Lampen handtassen, koffers, schoenen, porte- monnees en aktetassen. Erkende vak- Bewerkt koper – Founoun:  E 5, 28, winkel, competent advies. souk des teinturiers, tel. 0524 42 62 03, za.-do. 10-19 uur. Van plaatkoper ge- Levensmiddelen en maakte lantaarns en windlichten (lan delicatessen ternes) behoren tot de populairste souvenirs uit Marokko. Hier vindt u niet Internationaal – Le Temps des Sa- alleen een groot assortiment, u kunt veurs:  Sidi Ghanem, kaart blz. 75, nr. ook iets origineels laten maken op ba- 280, Q.I. Sidi Ghanem, tel. 0524 33 57 40, sis van uw eigen ontwerp. www.letempsdessaveurs.com, ma.-vr. 10-12 en 14.30-17.15 uur. Specialiteiten Kleurig licht – Lumières Méditerra- en delicatessen van Marokkaanse her- néennes:  Sidi Ghanem, kaart blz. 75, komst, maar ook uit Frankrijk, Spanje nr. 187, Q.I. Sidi Ghanem, tel. 0524 35 62 en Italië. Hoogwaardige, koud gepers- 08, www.lumieres-med.com. Geverfd te oliën, diverse soorten azijn, vleeswa- leer, op een metalen frame gespan- ren, jam, groot assortiment kruiden en nen of een opengewerkte kubus van specerijen, ganzenleverpastei. Een be- metaal of zilverblik: beide zijn basis- zoek is de moeite waard, ook al bent vormen van Marokkaanse lampen, die u in Marrakech niet in de gelegenheid hier in een ruim assortiment worden om zelf te koken. aangeboden. Alle vormen hebben één ding gemeen: het zachte, kleurig gefil- Meubels en decoratie terde licht. Apart en mooi – Ardevivre:  Sidi Lederwaren Ghanem, kaart blz. 75, nr. 437, Q.I. Sidi Ghanem, tel. 0524 33 66 10, www.arde Trendsetter – Boutique Kulchi:  E 5, vivre.com, ma.-vr. 9.30-12.30 en 14.30- 1, rue du Ksour, tel. 0524 42 91 77, ma.- 18.30, za. 9.30-12.30 uur. Woninginrich- za.. 9.30-13 en 15.30-19.30 uur. Behalve ting als één groot kunstwerk, zeer ei- door prêt-à-portercollecties wordt het genzinnig meubeldesign tussen extra- aanbod van deze winkel bepaald door vagant cool en een soort vintagelook een groot assortiment schoenen en (wat te denken van de met jutezakken handtassen. Bovendien worden hippe overtrokken stoelen?), unieke meubels T-shirts en moderne kaftans verkocht. als blikvanger, tafels en stoelen, lede- Een andere Kulchi-zaak vindt u bij het ren banken en uitnodigende fauteuils, Libanese restaurant Comptoir Darna in kasten en commodes, grote keuze aan Hivernage (zie blz. 99). originele metalen lampen. Wat hier staat opgesteld is misschien niet uw Enorme keuze – Galerie Birkemey- smaak, maar voor een hoogst interes- er:  B 4, 169-171, rue Mohammed El sant bezoekje leent de winkel zich uit- Beqal (Guéliz, nabij Hotel Agdal), tel. stekend. 104 Winkelen

Kleurrijke winkel met lampen en spiegels in de medina

Allround – La Maison d’Été:  Sidi sen, cosmetica en accessoires aan. Ghanem, kaart blz. 75, nr. 163, Q.I. Sidi Ghanem, tel. 0524 35 63 77, www. Duizend-en-een-decoraties – Ziyad maisondete.com, ma.-za. 9.30-12.30 Design:  Sidi Ghanem, kaart blz. 75, en 14.30-18.30 uur. ‘Geherinterpreteer- nr. 50, Q.I. Sidi Ghanem, tel. 0524 33 62 de’ traditie, dat is de filosofie (of het 31. Assortiment meubels, lampen van businessplan) van deze zaak. Klein bewerkt koper of gegraveerd zilver en meubilair, wandkleden, sieraden, tade spiegels. lakt-voorwerpen (tadelakt is een traditionele, waterafstotende pleisterlaag, Mode en textiel die als een zijdezachte huid op vlakken wordt aangebracht), decoratieve voor- Trendy – Akbar Delights:  E 5/6, werpen, lampen. Place Bab Fteuh (bij het Jeema el Fna), tel. 0671 66 13 07, www.akbardelights. Creatief – Shanel Deco:  Sidi com, di.-zo. Deels in India vervaardigd, Ghanem, kaart blz. 75, nr. 317, Q.I. Sidi maar op Marokkaanse tradities geïn- Ghanem, tel. 0524 33 60 84, www.sha spireerd en van Marokkaanse materi- neldeco.com. Deze winkel is gespecia- alen gemaakt: bloesjes, zijden sjaals, liseerd in woninginrichting en de klei- extravagante handtassen, babouches, nere meubels, maar biedt ook handtas- sieraden, kussens en lampen. Er be- 105 Winkelen vindt zich ook een filiaal in Guéliz: 42 C, – hoogwaardige, van natuurvezels ver- rue de la Liberté, eerste etage, appar- vaardigd tafellinnen, beddengoed, tement 47. handdoeken, kaftans, kinderen baby- kleding. Omdat hier met handwerk Sociaal engagement – Al Kawtar Mar- unieke exemplaren worden gemaakt, rakech:  E 5, 57, rue El Ksour kunnen klanten maatwerk bestellen en (medinasector El Ksour), tel. 0524 37 82 de kleuren en materialen zelf uitkiezen. 93, www.alkawtar.org. Al Kawtar, Een uitstekende gelegenheid om met opgericht in 2006, is een organisatie een aankoop een sociaal project te ‘tot nut van het algemeen’, die 35% van steunen waarvan de noodzaak onmis- haar opbrengsten investeert in een kenbaar is. opleidingscentrum voor lichamelijk gehandicapte jonge vrouwen (leer- Klein maar fijn – Aya’s:  F 7, 11bis, werkplaats: 3, derb Zaouia Laftihia, me- derb Jedid Bab Mellah (naast restau- dinasector Mouassine, in de buurt van rant Tanjia, vlak bij de Place des Ferb Café Arabe). Het project is bedoeld om lantiers), tel. 0524 38 34 28, ma.-za. 10-13 deze vrouwen, die op de arbeidsmarkt en 15.30-18 uur. Stijlvolle damesmode, nauwelijks een kans hebben, een per- zijden bloezen, sieraden, kleine kin- spectief te bieden door ze cursussen derafdeling, accessoires. Ook Marok- naai- en borduurwerk aan te bieden en kaanse woondecoratie. daarmee de deur te openen naar een financieel zeker bestaan onder eigen Exquise – Boutique Beldi:  E 5, 9-11 verantwoordelijkheid. Al Kawtar ver- rue Mouassine, tel. 0524 44 10 76, za.- koopt – uitsluitend tegen vaste prijzen do. 9.30-13 en 16-19 uur. Dit familiebe-

Een groene of een blauwe?

106 Winkelen drijf dateert van de jaren veertig van tel. 0524 44 12 58, za.-do. Handgemaak- de vorige eeuw. Chique dames- en he- te unieke sieraden, ook gezette edel- renmode, geborduurde zijden kaftans, stenen. linnen overhemden, bloezen, beddengoed, kussens, handtassen en siera- Meer galerie dan winkel – Ministero den. del Gusto:  E 5, 22, Derb Azouz (zijstraatje van de Rue Sidi El Yamani, in Prêt-à-portercollecties – Intensité de buurt van moskee Mouassine), tel. Nomade:  B 4, 139, avenue Moham- 0524 42 64 55, www.ministerodelgusto. med V (hoek Rue de la Liberté), tel. com, dag. 10-13 uur, ’s middags alleen 0524 43 13 33, [email protected]. op afspraak. Het ‘ministerie van de De couturière Frederique Birkemeyer [goede] smaak’ (zoals de winkel heet), presenteert hier collecties dames- en dat in het leven is geroepen door een herenmode, stijlvolle kaftans, jassen, Italiaanse modeontwerper, presen- handtassen en diverse accessoires. teert zich als een galerie, waar behalve extravagante sieraden ook designmeu- ‘Flagship Store’ – Jet Souk:  Sidi bels, mode en zelfs complete interieurs Ghanem, kaart blz. 75, nr. 310, Q.I. Sidi worden tentoongesteld. Ghanem, tel. 0669 03 23 89, www.jet souk.com, ma.-za. 10-13 en 14.30-18 uur. Speciaalzaken Buitenissige T-shirts, (hand)tassen en sieraden. Broos en breekbaar – Akkal:  Sidi Ghanem, kaart blz. 75, nr. 219, Q.I. Sidi Haute couture – Katabatic Gallery: Ghanem, tel. 0524 35 60 24, www.ak  Sidi Ghanem, kaart blz. 75, nr. 315, kal.ma, ma.-za. 9-19 uur. Mooie, met de Q.I. Sidi Ghanem, tel. 0524 33 63 28, hand gemaakte keramische produc- www.salimaabdelwahab.com, ma.-za. ten, afzonderlijke exemplaren of com- 10-18 uur. De Marokkaanse modeont- plete serviezen. werpster Salima Abdel-Wahab, een Tangeroise, presenteert in haar filiaal Lumineus – Côté Bougie:  Sidi in Marrakech dure, eigenzinnige da- Ghanem, kaart blz. 75, nr. 457, Q.I. Sidi mes- en herenmode, qua snit en ma- Ghanem, tel. 0524 33 57 64, www.cote teriaalkeuze geïnspireerd op Arabische bougie.com. Enorme keuze aan was- tradities. Ook sportswear, prêt-à-por- kaarsen, in allerlei maten, kleuren en tercollecties en kindermode. vormen.

Unieke T-shirts – Tees:  E 5, 194, rue Geblazen, gegoten – Léon l’Africain: Mouassine (naast Café Arabe), tel. 0526  Sidi Ghanem, kaart blz. 75, nr. 24, Q.I. 92 31 50, www.tees.ma. Grote keuze Sidi Ghanem, tel. 0524 33 61 32, www. aan grappige, buitenissige en in elk leonlafricain.fr. Groot assortiment ori- geval unieke T-shirts; vanaf ongeveer ginele producten van geblazen glas uit DH 150. eigen werkplaats, en bovendien met de hand gesmede voorwerpen, ijzer- Sieraden waren, metalen sculpturen en speciale gietijzeren onderstellen voor tafel- Unieke sieraden – Boutique Belhadj: bladen uit het eigen metaalatelier van  E 5, 22-23 Fondouk Ouarzazi (1e eta- Léon l’Africain. ge, noordkant van de Place Bab Fteuh), 107 Uitgaan

De centra van het nachtleven dernacht nauwelijks iets te doen, maar De topografische structuur van het tegen 2 uur zijn de trendy gelegenhe- stadsuniversum ‘Marrakech’ is mis- den behoorlijk vol. Vanaf 4 uur begint schien in niets zo duidelijk te herken- de chill-out. nen als in het uitgaansleven: de verschillende delen van de stad, de centra Nachtelijk regelwerk en de ritmes. De medina is toch voor- Wie zich in het uitgaansleven van Mar- al een winkelgebied. De winkels slui- rakech begeeft, kan zich het beste per ten hier op zijn laatst tegen 22 uur en taxi (petit taxi) laten rijden. Ook dan is de restaurants gaan om 23, hooguit het verstandig om van tevoren de prijs 24 uur dicht. Rond middernacht lijkt zo goed mogelijk af te spreken; vanaf de medina een ontvolkt gebied, dat in 21 uur wordt een nachttoeslag van 50% de afgelegen hoeken iets naargeestigs, gerekend. zelfs spookachtigs kan hebben. Hier Gezichtscontrole, soms heel brute ’s avonds in uw eentje een wandeling uitsmijters en relatief hoge toegangs- maken, zou u zo mogelijk moeten ver- prijzen (rond DH 100-200 in het week- mijden, vrouwen in het bijzonder. end) zijn enkele van de onvermijdelij- Terwijl de medina wegzakt in een ke elementen van een bezoek aan een diepe slaap, komen in de nieuwe stad discotheek. de stappers en feestgangers in bewe- De meest actuele informatie over ging. Marrakech biedt, nogal onge- livemuziek, films, tentoonstellingen en bruikelijk in Marokko, een onvervalst concerten kunt u vinden in de maan- en druk uitgaansleven, dat elders in delijkse brochure Marrakech Pocket het land hooguit nog voorkomt in Ca- (zie blz. 24), die gratis verkrijgbaar is sablanca, Agadir en Tanger. Vooral bij de Délégation du Tourisme en bij de Guéliz en dan in het bijzonder het ge- meeste hotelrecepties. deelte van de Avenue Mohammed V tussen de Place de la Liberté en de Pla- Homo- en heteroseksuele ce Abdel Moumen ben Ali met alle zij- prostitutie straten is het domein van de kroegen Marrakech heeft zich in de voorbije en de pianobars, de discotheken en de jaren als trendy partystad gemani- nachtcafés. Een ander centrum van het festeerd en is inmiddels een landelijk uitgaansleven, met bijvoorbeeld dis- bekend centrum van prostitutie, zo- cotheek Pacha, bevindt zich rond het wel voor hetero’s als voor homo’s. In zuidoostelijke uiteinde van de Ave- de medina is het nachtelijke Jeema nue Mohammed VI, aan de rand van el Fna een min of meer bekend gede stad. In de discotheken van de nieu- bied, waar mannen alleen vaak tame- we stad is er in het weekend voor mid- lijk gericht worden aangesproken. In

108 Uitgaan Bioscopen de nieuwe stad zijn sommige clubs en discotheken, maar ook cafés het werk- Filmhuis – Cinema Colisée:  B 4, terrein van de meestal uit andere ste- Boulevard Zerktouni (Guéliz, naast den en streken afkomstige prostituees, Restaurant La Renaissance), tel. 0524 die hier de omgeving komen scannen 44 88 93. Het enige echte filmhuis van op mogelijke klanten. Wie in Marra Marrakech, dus niet gericht op de kas- kech contacten in het prostitutiecircuit successen uit Hollywood of de melo- zoekt, moet weten dat dat nooit onop- drama’s uit Bollywood. Moderne pro- gemerkt blijft, dat hele brigades van jectietechnieken, Dolby Surround, agenten in burger en andere speur- goede 35mm-kopieën: in Marokkaanse ders het uitgaansleven observeren en bioscopen is een zodanige standaard dat een efficiënte en goed geïnfor- zelfs in de grote steden eerder uitzon- meerde toeristenpolitie zo nodig snel- dering dan regel. Bovendien is Colisée ler ingrijpt dan menige hoerenloper waarschijnlijk de enige bioscoop in lief is. Daarbij komt nog dat er tussen Marrakech die ook actuele Marokkaan- de mannen en vrouwen van lichte ze- se films vertoont. Meestal hebben deze den en de plaatselijke politie meer dis- Franse ondertiteling. Ook voor films in crete contacten bestaan dan een arge- Berbertalen schrikt Colisée niet terug. loze toerist vermoedt. Een actueel programma is te vinden in Ook al is prostitutie in Marrakech de grote Marokkaanse dagbladen. onmiskenbaar aanwezig, het is en blijft illegaal en wordt, vooral als er Ambitieus – Institut Français:  ten minderjarigen bij betrokken zijn, on- westen van A 3, Rue Audibert/Route de der bepaalde omstandigheden zwaar la Targa (tussen het Lycée Victor Hugo bestraft. Juist in Marrakech zijn recen- en de Ecole Renoir), tel. 0524 44 69 30, telijk verscheidene gerechtelijke on- 0524 44 76 12, 0524 44 70 63, www.ifma derzoeken ingesteld naar mogelijke roc.org/marrakech. Wo. is de filmdag in gevallen van pedofilie. Onder ingewij- het Institut Français (19 uur, DH 20, tot den zijn riads bekend die door bijvoor- 26 jaar DH 10). Cinefielen vinden hier beeld zakenlieden uit Saoedie-Arabië niet alleen actuele films uit Frankrijk, of de Verenigde Arabische Emiraten maar ook internationale coproducties in hun geheel worden afgehuurd, als en belangrijke Marokkaanse films. Al ware het een rechteloos gebied; wat met al wordt hier een uitgebalanceer- zich achter de gesloten deuren van de en ambitieuze selectie films verdie riads afspeelt, gaat elke voorstel- toond. Onder de noemer ‘Ciné Jeunes- ling te boven. Het heeft er alle schijn se’ programmeert het Institut Français van dat de organisatie ‘Touche pas à ongeveer twee keer in de maand (za. 15 mon enfant!’ (Blijf van mijn kind af!) is uur) kinderfilms. Kinderen jonger dan begonnen dergelijke excessen in Mar- 8 jaar moeten in het gezelschap van rakech publiek te maken en te bestrij- een volwassene zijn. den. Uitvoerige informatie van en over deze Marokkaanse non-gouvernemen- Hypermodern – Megarama:  ten tele organisatie vindt u op de web- zuiden van D 10, Avenue du septième site www.touchepasamonenfant.com; Art (achter het ‘Pacha’-complex, Ave- jaarverslagen zijn te downloaden in nue Mohammed VI), tel. 0890 10 20 20. het Arabisch, Frans en Engels. In 2007 geopende megabioscoop met negen zalen, waarvan er één ruim der- 109 Uitgaan

gen, vooral vanwege de gegrilde kip, Bijna alle grote vieren vijfsterren- de pikante merguez en de verschillen- hotels in Marrakech beschikken over de soorten gegrilde vis (gerechten cir- een smaakvolle (piano-)bar, die zich ca DH 70-100). ’s Avonds zit het vaak qua sfeer beweegt tussen degelijk stampvol. pluche en tijdloos luxueus en qua aankleding tussen traditioneel Ma- Drie verdiepingen – Montecristo:  rokkaanse kunstnijverheid en coole, B 3, 20, rue Ibn Aicha (Guéliz), tel. 0524 modernistische elegantie. Vaak is er 43 90 31, www.montecristomarrakech. een imposante cocktailkaart, maar com, dag. vanaf ongeveer 20 uur. Zeer onthoud dat sterkedrank hier door- stijlvolle combinatie van bar (Sky Bar gaans behoorlijk prijzig is. Zittend op het dakterras), lounge en restau- aan de toog zou u zomaar eens ken- rant, verdeeld over drie verdiepingen. nis kunnen maken met een echte Verschillende muziekstijlen, internatio- Marrakech-kenner of een zonderlin- nale dj’s, livemuziek, buikdansvoorstel- ge fantast … lingen en shisha (waterpijp). Dit trendy etablissement trekt een bijpassend pu- tienhonderd zitplaatsen heeft. Uitste- bliek. U doet er goed aan u enigszins kende projectie- en geluidstechnieken. modieus te kleden om niet helemaal Een kaartje kost DH 30-45. Deze groot- uit de toon te vallen. ste bioscoop van Marrakech vertoont vrijwel uitsluitend mainstream, die ge- Back to the seventies – Yellow Sub: domineerd wordt door Amerikaanse  A 5, 82, avenue Hassan II (ten wes- films. ten van het Supratours-busstation), tel. 0672 56 98 64, www.yellowsub-marra Cafés en bars kech.com, dag. behalve ma. circa 19.30- 1 uur. De naam en het decor – posters Very British – Chesterfield Pub:  van The Beatles, popart à la Andy War- B 4, 119, avenue Mohammed V (naast hol en Roy Lichtenstein, felle, kitsche- Hotel Nassim), tel. 0524 44 64 01, dag. rige kleuren – laten er geen twijfel over circa 10-24 uur. Als ‘bar anglais’ gekwa- bestaan: hier wordt muziek uit de late lificeerde gelegenheid met een lam- jaren zestig en vooral uit de jaren ze- brisering van mahoniehout, een lange ventig in ere gehouden. Dit etablisse- toog met barkrukken, een grote keuze ment, dat zich ook als Italiaans specia- aan drankjes, in het bijzonder cocktails liteitenrestaurant verdienstelijk maakt, en – vrij bijzonder in Marrakech – bier heeft inmiddels de plaats ingenomen van de tap. Op de ‘poolside patio’ kunt van het door de hele stad bekende Lolo u in een aangename en ontspannen Quoi en lijkt op de goede weg te zijn. sfeer van een sundowner genieten. Zo nu en dan livemuziek (nadere informatie op de website of in de Marrakech Oer-Marokkaans – L’Escale :  B 4, Pocket). 13, rue de Mauritanie (Guéliz), tel. 0524 43 34 47, dag. circa 11-22.30 uur. Deze Discotheken traditionele gelegenheid, wars van tie- relantijntjes, bestaat sinds 1947. Het in- Girls’ power – Club Silver:  D 6, 10, terieur is eenvoudig, maar charmant rue Haroun Errachid (tegenover het So- en er wordt stevige kost geserveerd. In fitel), tel. 0524 43 69 84, www.silvermar het bijzonder populair bij de stedelin- rakech.com, dag. vanaf circa 23.30 uur. 110 Uitgaan

Trendy discotheek, maar nogal uiteen- C 7, Avenue Mohammed VI (Hivernage, lopend beoordeeld. Internationale dj’s, vlak bij Avenue de la Menara), tel. 0524 betoverende lichtshows, thema-avon- 42 07 00, 0661 83 28 41, www.suiteclub. den als ‘Girls’ power’ en ‘Silver paradise’. ma, dag. circa 23-4 uur. Nachtclub van Er wordt bij voorkeur house gedraaid. Hotel Meridien N’Fis met een stijlvolle ambiance en internationale dj’s. Wo. Club van tradities – Diamant Noir:  ‘soirée mademoiselle’, do. happy hour C 5, Rue Khalid ben El Oualid/Place de tot 2 uur, vr. muziek van de ‘resident la Liberté (Guéliz, naast Hotel Le Mar- dj‘s’, za. internationale gast-dj‘s. rakech), tel. 0524 44 63 91, dag. vanaf circa 23 uur. Deze club bestaat al ruim Een kermis der ijdelheden – Théâtro: twintig jaar en is in de hele stad be-  C 6, Rue Ibrahim El Mazini (Hiverna- kend. Populair in de homoscene van ge, zijstraat van Avenue El Quadissia), Marrakech. Vooral disco en funk. tel. 0524 44 88 11, www.theatromarra kech.com, dag. van circa 23-5 uur. Deze Reuze hip – Pacha:  ten zuiden van discotheek van het Es Saadi is geves- D 10, Avenue Mohammed VI, Zone hô tigd in een voormalig theater en wordt telière de l’Agdal (naast Hotel Crystal tot de beste discotheken van Marra Marrakech), tel. 0524 38 84 00, www. kech gerekend. Internationale dj’s, fa- pachamarrakech.com, dag. 20-5 uur. voriete muziekstijlen zijn techno en Naar verluidt de grootste nachtclub house, zo nu en dan thema-avonden van Afrika, waarschijnlijk zoiets als de en Ladies Nights. ‘hottest spot in town’. Beslist een interessante ervaring en zonder twijfel het Ooit een instituut – VIP Club:  C 5, spectaculairste trefpunt van de jeunes Place de la Liberté (Guéliz), tel. 0524 43 se dorée, de rijke jongelui – en van ie- 45 69, www.vipnightclubmarrakech. dereen die daar bij wil horen. Diverse com, dag. circa 23.30-4 uur. Het is moei- dansvloeren, internationale dj’s, muzi- lijk te zeggen of de ooit zeer populai- kaal ligt de nadruk op electro en house. re club na een algehele renovatie zijn Minstens één keer zou u in Marrakech vroegere aantrekkingskracht nog be- hier van de nacht de dag moeten ma- zit. In de muziekprogrammering do- ken, en wel om het voorrijden van de mineert techno. Populair bij de homo- luxe sleeën, het defilé van de schoon- scene van Marrakech. heden en de van schreeuwerig tot ex- travagant variërende outfits van dicht- Folklore bij te kunnen bekijken. De meeste van de in traditionele riads Jeunesse dorée – Paradise:  B 6, gevestigde restaurants in de me- Avenue Mohammed VI (nabij het Palais dina organiseren onder de noemer des Congres), tel. 0524 33 91 00, dag. ‘cabaret oriental’ of ‘soirée orientale’ vanaf circa 23 uur. Chique discotheek folkloristische evenementen, waarvan het vijfsterrenhotel Kempinski bij meestal Gnaoua-muzikanten en Mansour Eddahbi; tenue correcte, een buikdanseressen optreden. Deze vorm verzorgde outfit, is hier eenvereiste. van amusement reikt van klinkklare Lasershow, vooral actuele muziek en nepfolklore tot zeer geslaagde muziek- pop, zeer gevarieerd publiek, zowel en dansoptredens. Er is geen regel zon- toeristen als Marokkanen. der uitzondering, maar in het alge- Trendy – Suite Club Marrakech:  meen kunt u toch van het volgende 111 Uitgaan uitgaan: hoe groter een restaurant, hoe timent drankjes, dj’s verzorgen de mu- talrijker de reisgezelschappen die er ziek en zo nu en dan treden bands op. komen en hoe groter de kans dat u hier een toeristenval binnenloopt of op zijn Indiase praal – Palais Jad Mahal:  minst een lichte teleurstelling beleeft. D 6, 10, rue Haroun Errachid (tegenover het Sofitel), tel. 0524 43 04 57, www.jad- Disney-Oriënt – Chez Ali:  A 1, circa mahal.com, dag. vanaf circa 23 uur. De 12 km buiten het centrum aan de N 7 in verschillende ruimten zijn chic en nog- noordwestelijke richting, tel. 0524 30 77 al pompeus ingericht, naar het voor- 30, www.chezalimarrakech.com. Feest- beeld van een Indiaas maharadjapa- tenten, dans, muziek, ruiterspelen, leis. Palais Jad Mahal is een combinatie vuurwerk en acrobaten. Wie een meer- van een bar, een lounge en een restau- gangenmenu van minstens DH 400 p.p. rant dat zowel Marokkaanse als Thaise in het decor van een soort Disneyland gerechten serveert. Op de dansvloer van Duizend-en-een-nacht wel zou we- klinkt vooral funk en rock. Zo nu en dan ten te waarderen, is hier aan het juiste treden er bands op en daarnaast wordt adres. Maar liefst tweeduizend gasten het buikdansspektakel ‘danses orienta- kunnen hier een plaatsje vinden. ‘Kitsch les’ opgevoerd. Populair bij welgestel- en commercie’ volgens de mensen die het maar niets vinden, ‘de magie van de Bars zijn vaak te vinden in de grote hotels Oriënt als kleurrijk spektakel’ aldus de bewonderaars. Kinderen komen hier vermoedelijk wel aan hun trekken.

Livemuziek

Meer latin dan Afrikaans – African Chic:  C 5, 6, rue Oum Errabia (Gué- liz, in de buurt van de Place de la Liber- té), tel. 0524 43 14 24, www.african-chic. com, dag. vanaf circa 20 uur. Twee bars (omvangrijke tapaskaart) en een restaurant onder één dak. Het muziekpro- gramma is weliswaar eenduidig, maar anders dan de naam doet vermoeden meer op Latijns-Amerika dan op Afrika gericht. Zo nu en dan liveoptredens (informatie op de website of in de Marra kech Pocket).

In de Palmeraie – Le Senz:  ten noorden van H 1, Circuit de la Palmeraie (Pal- meraie Golf Palace Hotel), tel. 0524 30 10 10, www.pgpmarrakech.com, dag. circa 23-4 uur. Luxueuze, weliswaar wat afgelegen club, de opvolger van de voormalige hoteldiscotheek New Fee ling. De bar heeft een omvangrijk assor- 112 Uitgaan

de Marrakchi. Beach genoemd.

Openlucht Toneel, concerten en opera

Technodreun – La Plage Rouge: Muzentempel – Théâtre Royal:  B 5,  ten zuiden van F 10, km 10, Rou- 40, avenue Mohammed VI (Place Haile te de l’Ourika (P 2017), tel. 0524 37 80 Selassie, in de buurt van het Centraal 86/87, www.laplagerouge-marrakech. Station), tel. 0524 43 15 16. Dit prachtige com, dag. circa 10-24 uur. Dit zwem- neoclassicistische gebouw is een ont- badterrein biedt plaats aan maar liefst werp van Charles Boccara en dateert tweeduizend gasten! Eten en drinken uit 2001. Het amfitheater met twaalf- (grote keuze aan alcoholische drank- honderd plaatsen wordt gebruikt voor jes) kunt u langs het water of in het res- theater, concerten, opera en ballet. Dit taurant; elke dag is er happy hour van is het enige echte theater van Marrak- 19.30 tot 21 uur. Keiharde technomu- ech. Het programma is te verkrijgen bij ziek, gevarieerd publiek, gratis shuttle- de Délégation du Tourisme en staat in bus (navette gratuite). Wordt wel eens de Marrakech Pocket (zie blz. 24). honend de proletenvariant van Nikki

Bars zijn vaak te vinden in de grote hotels

113 Toeristische woordenlijst

Algemeen eu als de Nederlandse eu-klank Met een redelijke tot goede kennis van de gue en gui worden als ghe en ghi uitge- Franse taal komt u in Marokko een heel sproken, met een zachte k eind, maar u maakt goede sier als u ook h wordt altijd en sterk uitgesproken, een paar woorden Arabisch kent, bijvoor- ‘vanachter de huig’, bijna als ch beeld de gangbare begroetingen. j en dj als dzj Er zijn verschillende transcripties van het kh als harde g Arabisch in het Latijnse schrift. De in deze ou als oe gids gehanteerde schrijfwijze is conform q achter in de keel uitgesproken k de Franse transcriptie omdat deze ook in rh of gh wordt als r in de keel uitge- Marokko wordt gebruikt (zij het in allerlei sproken varianten). Bij een transcriptie in het Ne- r rollende r, met de punt van de tong derlands zou de in het Frans gebruikte ch sh als sj als sj moeten worden weergegeven; dan w w voorafgegaan door korte oe, als in zou het Marrakesj zijn en sjoekran. Het ge- Brabant en Suriname bruik van sh duidt meestal op een Engelse y als een lange i transcriptie (Marrakesh). In het noorden z harder dan z, iets zachter dan s van Marokko wordt soms nog de Spaanse transcriptie gebruikt. Begroetingen, belangrijke uitdrukkingen In de Maghreb worden – ook in Arabische goedendag, teksten – meestal de Europese cijfers ge- welkom marhaba bruikt (die wij ‘Arabisch’ noemen, omdat ze groet voor alle daarvan zijn afgeleid). Het lijstje met getal- gelegenheden: len, op de bladzijde hiernaast, hoeft u zich (letterlijk: vrede) salam niet per se in te prenten. formeler: assalam-eleikum Arabisch is evenwel de officiële taal van goedemorgen sebah el kheir Marokko (er wordt zowel klassiek Hoog- goedenavond msa el kheir Arabisch gesproken als per streek verschil- goedenacht lila saida lend ingekleurde dialecten). Daarnaast tot ziens besslama bestaan er nog diverse Berbertalen (nog alstublieft afak altijd is ongeveer de helft van de bevol- dank u wel chukran king van Berberse oorsprong). De drie formeler: barak allahu fik belangrijkste daarvan zijn het Tasherhit (Allah zegent u) (gesproken door de Sleuhs, overwegend pardon! sahmani gevestigde akkerbouwers in de westelijke eet smakelijk (in Hoge Atlas en de Anti-Atlas, de Sousvlakte de naam van Allah) bismillah en de dalen van Dra en Dades), het Tama gefeliciteerd mabruk zight (gesproken door de Beraber, over- ik heet … ismi … wegend veehoudende halfnomaden in de Hoe heet je/u? Smitik? Midden-Atlas en de oostelijke Hoge Atlas) ja na’am en het Tarifit (gesproken door de Riffijnen, nee la overwegend gevestigde boeren in het Rif- krachtige gebergte en het noordoosten). ontkenning: makash let op balek Uitspraak goed uakha dh als de Engelse th mooi mezian e aan het eind van een woord wordt slecht duni een e niet uitgesproken hoeveel? ash-hal? 114 Toeristische woordenlijst veel ktir spoorweg sekka te veel bezzaid trein tran weinig djuya haven marsa genoeg barka, ikfi auto tomobil geld flus bus tobus ga weg sir politie poliss ga weg (zeer grof) barra hotel (eenvoudig) fondouk kom hier iallah, aji hotel (beter) hotel meneer sidi kamer bit mevrouw lalla tweepersoonskamer oda bisriren Nederlander Hulandi bagage huaij Belg Belgiki waar? feen? Is dit de weg Tijd naar …? Hadi trek …? ochtend sebah hier hena middag/avond achiya ver ba’id avond/nacht lil rechts limin uur sa’a links lechmal vandaag el yum groot kebir gisteren elbarah klein seghir gisteravond yamess morgen ghedda Noodgevallen nu daba buik kirsh behandeling âlash Dagen van de week diarree zrizra zondag el had koorts skhana maandag el tnin help! teqni! dinsdag el tlata ziekenhuis mustashfa woensdag el arba ziekte mard donderdag el khemis maag maâda vrijdag el jeema medicijn dua zaterdag es sebt pijn wushuâ gewond mashruh Maanden verwonding sharha januari moharrem februari safar maart rebia el ouel Getallen april rebia el tani 1 wahed 17 sebatach mei djoumad el ouel 2 tnin 18 tmentach juni djoumad el tani 3 tiata 19 tsatach juli redjeb 4 arba 20 achrin augustus chaban 5 khamsa 21 wahed u achrin september ramadan 6 setta 30 tiatin oktober choual 7 seba 40 arbain november doul kada 8 tmenia 50 khamsin december doul hidja 9 tse’ud 60 settin 10 achra 70 sebain Onderweg, overnachten 11 hadach 80 tmanin bezinestation mahal lisans 12 etnach 90 tsa’in werkplaats/garage mahal mechanik 13 tiatach 100 mia weg (buiten 14 arbatach 200 mitin bebouwde kom) triq 15 khamstach 300 tiata mia straat derb, zankat 16 settach 1000 alef 115 Culinaire woordenlijst

Basisbegrippen qniya lapin konijn Arabisch Frans Nederlands el-huli mouton schaap khubz pain brood sardin sardines sardines bayd œufs eieren mirla merlan wijting hut poisson vis qambri crevettes garnalen lahem viande vlees - langouste langoest zit huile olie lebzar poivre peper Zoetigheid en fruit schlata salade salade qorn cornes de hoorntjes met milha sel zout al-ghazala gazelles marsepein merga sauce saus mhansha - deegrolletjes sukar sucre suiker met amande- khudra légumes groente len khel vinaigre azijn - briouates in honing ge- au miel doopte deeg- Soep, salade, groente rolletjes baisara puré de habas erwtensoep fekkas - zoete anijs- harira potage dikke soep * koekjes schlata salade gemengde tamr dattes dadels maghrebia marocaine salade kermus figues vijgen batata frites patat lauz amandes amandelen lubia haricots groene bonen banane bananes bananen tomatim tomates tomaten frez fraises aardbeien salk épinards spinazie khaukh pêches perziken basla oignons uien laimun oranges sinaasappels el-battikh pastèque watermeloen Hoofdgerechten ainab raisins druiven tadjin lahem tajine stoofschotel tufah pommes appels de viande met vlees * mishmesh abricots abrikozen tadjin el-hut tajine des stoofschotel hendiya figues de cactusvijgen poissons met vis * barbarie couscous couscous couscous * baidawi (aux sept (met zeven Dranken légumes) groenten) el-ma eau (mineraal-) djaja - kip gevuld (mazdini) (minerale) water mahamara - met amande- asir jus sap len, griesmeel halib lait melk en rozijnen atay thé thee kefta boulettes balletjes van (dyäl nana) (à la menthe) (met munt) de viande gehakt vlees * qahwa (hlib) café (au lait) koffie el-habra bifteck biefstuk (verkeerd) meshwi agneau rôti lam gebraden bira bière bier (mechoui) aan het spit * schrab vin wijn bastiya pastilla duivenpastei

Vlees, gevogelte, vis djaj poulet kip el-hemama pigeon duif * zie toelichting op blz. 117 116 Culinaire woordenlijst

Typische gerechten Kebab: vleesspiesjes die bij de eetkraam- Couscous: het nationale Marokkaanse ge- pjes meestal als brochettes worden aan- recht van gierst of griesmeel wordt met geboden; hoofdzakelijk rund-, lams- en tal van bijgerechtjes geserveerd, meestal schapenvlees. Kebab is een klassieker in groente en/of vlees. Er bestaan ook zoete eenvoudige gelegenheden en in de gaar- varianten met rozijnen, suiker en kaneel. keukenachtige eetstalletjes. Wordt meestal gecombineerd met patat en een kleine Tajine: in olijfolie gesmoord eenpansge- salade. recht met vis, schapen- of rundvlees; daarbij worden vaak verschillende groenten Harira: soep met linzen, bonen en/of (kik- geserveerd, maar soms ook dadels, prui- ker)erwten, soms ook met vlees. Traditio- men of amandelen. De tajine zelf is een neel voorgerecht van een menu, een nati- veelal gelazuurde stoofpot: een platte, onaal gerecht dat tijdens de ramadan vaak ronde schotel met opstaande rand, waarin familiekring wordt opgediend als eerste op een spits toelopend deksel wordt ge- eten na het vasten. Tip: vooral met een ha plaatst. In dit deksel zitten een paar gaat- rira krijgt u een goede indruk van de kwali- jes om de stoom te laten ontsnappen. teit van een restaurant; is de harira in orde, dan kunnen de overige gerechten eigenlijk Kefta: Marokkaanse gehaktballetjes, geen grote teleurstelling opleveren. meestal in olijfolie gebraden; belangrijke component van tajinegerechten, vaak ge- Merguez: braadworstjes van schapen- of combineerd met hardgekookte eieren. rundvlees, pittig gekruid.

Mechoui: aan het spit geroosterd scha- Raibi: smakelijke verse yoghurt, in eenvou- penvlees, een traditioneel feestmaal in dige cafés in glazen aangeboden (voor de familieverband. In restaurants wordt me ‘chemische yoghurt’ die in supermarkten choui vrijwel alleen op bestelling geser- te koop is, gebruiken de Marokkanen de veerd. Meestal moet dit enkele dagen van merknaam danone). tevoren worden doorgegeven.

In het restaurant Wat hebt u … Ashnu käyn … … te eten?/… te drinken? … fil-makla?/fil-mashruba? Wat is dat? Aschnu hada? Brengt u mij alstublieft … Atini … … een mes/… een vork/… een lepel … mus?/…fursheta?/…malka? … een bord/… een glas/… een servet … tebsi?/…kass?/…l-fota? met weinig/zonder shwiya/bila suiker sukar zonder vlees bila lahem Dat heb ik niet besteld Hadi mashi hiya li tlupt Dat is niet vers/schoon Hadi mashi tria/n’qia Dat is niet in orde Hadi mashi mezyan! De rekening, alstublieft El-hesab minfadlik Kunt u dat opschrijven? Minfadlik, uktubu-li

117 Verklarende woordenlijst

Adrar gebergte Djiin geest Agadir voorraadschuur Douar tentenkamp, dorp Agdal fruitboomgaard Dra wijd overgewaad van Aït de zonen van … (bij de Sahrawi (volken de Berbers staat dit van de Westelijke voor de naam van de Sahara) stam) Arganolie uit de zaden van de Erg zandwoestijn vruchten van de ar- (vgl. steenwoestijn) ganboom gewonnen olie, die gebruikt Fantasia ruiterspel wordt in de gastro- Fellah boer nomie, in cosmetica Foggara ondergronds irriga- en in de natuurge- tiekanaal neeskunde Fondoek herberg, magazijn

Bab poort Ghassoul mineraalhoudende Babouches pantoffels, muiltjes leem uit de Atlas Bajoud palmenziekte, aan- Gommage peeling tasting door zakjes- Guedra dans van vrouwen in zwam het zuiden Baraka heilige kracht Beni de zonen van …(bij Hadith overlevering van uit- de Arabieren staat dit spraken en handelin- voor de naam van de gen van Mohammed stam) Hadj pelgrimstocht naar Bidonville sloppenwijk (Frans: Mekka stad van blikken) Haik wijd vrouwen Bled platteland gewaad Borj vesting Hamam stoombad (Turks) Boernoes (selham) witte wollen mantel Hammada steenwoestijn (vgl. met kap zandwoestijn) Haratin (voormalige) zwarte Cadi kadi (rechter, rechts- oasebewoner geleerde, rechterlijk Harem vrouwenverblijf ambtenaar) Harira linzensoep Caid stamhoofd Chech tulband Igouramen heilige figuur bij de Cheikh leider van deel van Berbers een stam Imam voorganger in de Chergui warme wind uit de moskee Sahara Jeema samenkomst, ook de Dar huis term voor vrijdag, de Derb steeg gebedsdag Djebel berg Djellabah lang gewaad met Kaftan geborduurd, capuchon kostbaar gewaad 118 Lexicon

Kashba vesting of oude deel Qibla gebedsmuur, naar van een Arabische Mekka gericht stad Khaima nomadentent Ramadan islamitische vasten- Khammes pachter, keuterboer maand zonder eigen land Reguibat kamelen fokkende Khamsa vijf, ook de aandui- nomaden uit het ding voor een zilve- randgebied van de ren amulet (‘hand Sahara van Fatima’) Riad binnenplaats, tuin Koubba graf Ksar (mv.: ksour) versterkt dorp Sharia het aan de Koran ontleende religieuze Lalla aanspreektitel voor recht in islamitische een vrouwelijk lid landen van de koninklijke Sidi meneer familie (aanspreektitel) Souk soek, markt, markt- Mahdi door God gezon- straat den strijder voor het geloof, verlosser Tadelakt traditionele pleis- Makhzen regering terlaag, glanzend, Marabout heilige, of graf van waterafstotend een heilige Takia kapje van linnen of Mechouar plek voor samen- katoen, ook: meisjes- komsten, parade- naam plein Tajine gerecht gestoofd in Mechra voorde (doorwaad- aardewerken pot bare plaats) Talibes Koranscholier Medersa, medresse theologische hoge- Tizi bergpas school, Koranschool Medina het oude centrum (Arab.: stad) Mella Joodse wijk Mesdjid moskee Mihrab gebedsnis Minaret toren van een moskee Minbar preekgestoelte Moulay titel voor hoogstaan- de personen (in het bijzonder leden van het Marokkaanse ko- ningshuis) Moussem feest voor een plaatselijke heilige Muezzin oproeper tot het gebed

Nana verse munt

Oued rivier, rivierbedding

119 Register

16 Café 66 Bouchaib, Djebel Toubkal 81 33 Rue Majorelle 69 Etablissement 49 Boutique Beldi 106 Earth Café 101 Abd el-Moumen Boutique Belhadj 107 Ecomusée berbère 81 (Almohadensultan) Boutique Kulchi 104 Eglise des Sts-Martyrs 65 16, 76 Brasserie La El Bahia 40 Abdallah el-Ghalib 54 Renaissance 96 El-glaoui (Berbervorst) Abou Bekr 16 Bus 18, 19 17, 82 Activiteiten 29 El-Badipaleis 16, 44 Afdingen 13 Café Arabe 52 Ensemble Artisanal 36, 102 African Chic 112 Café Argana 33 Essaouira 84 Afrikissime Karité 103 Café de France 33, 50 Eten en drinken 94 Agdaltuinen 9, 45 Café des épices 51 Ahmed el-Mansour Café du livre 98 Feestdagen 20 (Sa’adische sultan) 16, Café Elite 66 Feesten 21 44, 48 Café Extrablatt 66 Festival National des Arts Aït Benhaddou 82 Café Glacier 34 Populaires 22, 46 Akbar Delights 105 Café Leon 75 Festivals 21 Akkal 107 Canetti, Elias 11, 41, 43 Fichte, Hubert 32 Al Fassia 66, 98 Casanova 96 Fietsen 19, 22 Al Kawtar Marrakech 106 Casino Municipal de Flint, Bert 79 Alawieten 16 Marrakech 64 Fondoeks 51, 77 Alcohol 95 Centraal Station 65 Fooien 95 Almohaden 16, 45, 47 Chesterfield Pub 110 Foundation Dar Bellarj 56 Almoraviden 16, 45 Chez Ali 112 Founoun 104 Amanjena, Hotel 92 Chirbes, Rafael 36 Ambassades 20 Cinema Colisée 109 Gaarkeukens 94 Apotheken 23 Circuit de la Palmeraie 71 Galerie Birkemeyer 104 Ardevivre 104 Club Med 64, 71 Galerie Majorelle 69 Argane et Bain 103 Club Silver 110 Gezondheid 23 Avenue Mohammed V 8 Comptoir Darna 99 Golfen 29 Aya’s 106 Cornut, Théodore 84 Goytisolo, Juan 11, 33 Azar 98 Côté Bougie 107 Ground Zero 37 Couscous 117 Guéliz 9, 64 Bab Agnaou 47, 77 CTM-gebouw 33 Bab Debbagh 59, 77 Cyber Parc Arset Moulay Hamam 29, 78, 80 Bab El Khemis 62 Abdessalam 9, 36 Hamam de la Rose 79 Bab Er Rob 47 Hamam Ziani 40 Bab Hôtel 96 Dar Enassim 72 Harira 117 Bab Layadi 63 Dar Marjana 99 Herbargane 40 Babouches 74 Dar Moha 100 Hivernage 9, 64 Benchaabane, Dar Si Said 38 Hofmannsthal, Hugo Abderrazak 80 Dar Zellij 100 von 10 Benjelloun, Omar 55 Darart 69 Hotel Ali 90 Berbertalen 114 Design 73 Hotel CTM 90 Bert´s 98 Diamant Noir 111 Hotel Gallia 90 Binebine, Mahi 55 Diners orientales 95 Huurauto 19 bô-zin 99 Djebel Oukaïmeden 82 Informatie 24 120 Register

Institut Français 109 Le Tanjia 46 Musée Tiskiwin de Intensité Nomade 107 Le Temps des Saveurs 104 Marrakech 79 Internet 29 Le Tobsil 97 Internetadressen 25 Le Trésor des Nomades 103 Narwama 37 Le Zinc 75 NidĆigogne 49 Jardin El Harti 65 Les Bains de lÁlhambra 49 Nikki Beach 71 Jardin la Menara 9, 16, 64 Les Borjs de la Kasbah, Noodgevallen 27 Jardin Majorelle 9, 67 Hotel 93 Jardins de l’Agdal 9, 45 Les deux Tours, Hotel 72, 93 Oliveraie de Bab Jedid 64 Jardins Dar Mimoun 96 Les Jardins de la Koutoubia, Ollier, Claude 11, 39 Jeema el Fna 8, 32 Hotel 93 Onderhandelen 13 Jet Souk 107 Les Sens de Marrakech 103 Ontbijt 88 Joodse begraafplaats 41 Les Terrasses de Openbaar vervoer 19 l’Alhambra 34 Oued Issil 59 Kaowa 69 Librairie Chatr 103 Oukaïmeden 81 Kashba 16, 47 Librairie dÁrt acr 103 Ourikadal 81 Kashbamoskee 47 Loti, Pierre 11 Ourikawatervallen 81 Katabatic Gallery 107 Luchthaven 18 Overnachten 88 Katsura 98 Lumières Ozone 75 Kebab 117 Méditerranéennes 104 Kechmara 66 Pacha 111 Kefta 117 Maison de la Palais de la Bahia 17, 39 Kinderen 25 Photographie 57 Palais des Congrès Klimaat 27 Majorelle, Jacques 67 (Hivernage) 65 Kookcursussen 29 Manac´h Patrick 57 Palais des Congrès Kosybar 46 M’Arome 40 (Palmeraie) 71 Koubba des Almoravides Marrakech Plaza, Palais Donab 101 (Koubba Barudiyn) 76 winkelcentrum 66, 102 Palais Gharnata 101 Koutoubiamoskee 8, 16, Masson, Denise 76 Palais Jad Mahal 112 33, 35 Mayne, Peter 11 Palmeraie 9, 17, 70 Ksar El Hamra 101 Mechoui 117 Paradise 111 Medersa Ben Youssef 53, 57 Personal shopper 102 La Maison Arabe, Hotel 92 Medina 8, 14, 17, 50, 59 Place Abd el-Moumen ben La Maison d’Été 105 Megarama 109 Ali 65 La Mamounia 64, 93 Mella 41 Place de la Liberté 65 L’Annexe 96 Menaratuinen 9, 16, 64 Place des épices 51 La Plage Rouge 113 Merguez 117 Place des Ferblantiers 46 La Sultana 49 Meriniden 16 Place du 16 Novembre 65 La Terrasse des épices 51 Ministero del Gusto 107 Portofino 37 L’Avenue 98 Mohammed III 17 Prostitutie 108 La Villa 96 Mohammed V 43 Protectoraat 16 Le Bain bleu 79 Mohammed VI (koning van Le Bougainvillier 52 Marokko) 12, 17, 43 Quartier des Tanneurs 59 Le Catanzaro 98 Montecristo 110 Leerlooierswijk 59 Moulay Abd el-Aziz 17, 55 Raibi 117 Le Foundouk 56 Moulay Hassan I 17 Reisseizoen 27 Le Grand Café de la Poste Moulay Ismail Reizen met een 66, 99 (Alawietensultan) 16, handicap 28 Le Jacaranda 96 44, 47 Riad Al Massarah 91 Le Marrakchi 33 Musée Berbère 69 Riad Anayela 91 Léon l’Africain 107 Musée de lÁrt de Vivre Riad Ayadina 91 L’Escale 110 Marrakech 80 Riad Azenzer 91 Le Senz 112 Musée de Marrakech 55 Riad Bordj Dar Lama 91 121 Register

Riad Clémentine 92 Souk Cherifia 52 UNESCO 12, 32, 83, 85 Riad Denise Masson 76 Souk des épices 41 Riad des Mers 97 Souk El Khemis 62 Vallée de l’Ourika 81 Riad Ifoulki 92 Soeks 50, 102 Veiligheid 27 Riad El Fenn 101 Specerijensoek 41 Verkeersbureau 24 Riad La Porte Rouge 92 Stadsexcursies 28 Villa des Orangers 99 Riad Les Bougainvilliers 92 Suite Club Marrakech 111 VIP Club 111 Riad Samsli 92 Synagoge 42 Vlooienmarkt 63 Riad Tamsna 103 Riad Zanzibar 40 Tafza 81 Wandelen 29 Riads 88, 91 Tajine 97, 117 Weer 27 Royal Mansour 93 Tapijten 13 Wellness 29 Taxi 19, 20 Winkelen 102 Sa´adiërs 16, 44, 47 Tees 107 Saädische graven 16, 47 Telefoon 29 Yacoub el-Mansour Saint Laurent, Yves 67 Telouèt 82 (Almohadensultan) 16 Setti Fatma 81 Théâtre Royal 65, 113 Yellow Sub 110 Shanel Deco 105 Théâtro 111 Youssef ben Tachfine Sidi Ghanem 9, 73, 102 Tizi n´Tichka 82 (Almoravidensultan) Sidi Kaouki 85 Tombeaux Saadiens 47 16, 70 Sidi Mohammed ben Abdallah 84 Uitgaan 108 Ziekenhuis 23 Skiën 29, 82 Un déjeuner à Ziyad Design 105 Sofitel 93 Marrakech 98

122 Fotoverantwoording

Fotoverantwoording Omslag: Tajines (Getty Images)

Archives Maison de la Photographie, Marrakech: blz. 16, 54, 57 DuMont Bildarchiv, Ostfildern: blz. 24, 67, 83 (Riehle) Bildagentur Huber, Garmisch-Partenkirchen: blz. 47 (Schmid) Kolb, Bernd, Marrakech: blz. 88, 90/91 laif, Köln: blz. 81, 84 (Boisvieux); 32 (Contrasto/Zambardino); 31/32, 53 (hemis. fr/Escudero); 94, 96 (Hoa-Qui+Top); 8/9, 71 (Joubert); 70 (Le Figaro Magazine/ Desmier); 73, 74 (Le Figaro Magazine/Martin); 100, 112/113 (Lengler); 59 (Luider); 64 (REA/RGA); 10/11, 60, 68, 102, 106 (Renaudeau); 6/7 (Scagnetti); 105 (Treal/Ruiz) Mauritius Images, Mittenwald: blz. 21, 41 (Harding); 76, 78/79 (imagebroker/Auth); 42, 44, 48 (imagebroker/KFS); 38 (Merten) Stankiewicz, Thomas, München: blz. 35, 50, 86/87, 108 123 Notities Notities Hulp gevraagd! De informatie in deze reisgids is aan verandering onderhevig. Het kan dus wel eens gebeuren dat u ter plaatse een andere situatie aantreft dan de auteur. Is de tekst niet meer helemaal correct, laat ons dat dan even weten.

Ons adres is: ANWB Media Uitgeverij Reisboeken Postbus 93200 2509 BA Den Haag [email protected]

Productie: ANWB Media Uitgever: Caroline Wetselaar Coördinatie: Els Andriesse Tekst: Hartmut Buchholz Vertaling en redactie: Harry Schuring, Panama Producties, Den Haag Opmaak: Hubert Bredt, Amsterdam Herziening: Pieter Streutker, Uitgeest Eindredactie: Amir Andriesse, Diemen Stramien: Jan Brand, Diemen Concept: DuMont Reiseverlag, Ostfildern Grafisch concept: Groschwitz/Blachnierek, Hamburg Cartografie: DuMont Reisekartografie, Fürstenfeldbruck © 2014 DuMont Reiseverlag, Ostfildern

Alle rechten voorbehouden Deze uitgave werd met de meeste zorg samengesteld. De juistheid van de gege- vens is mede afhankelijk van informatie die ons werd verstrekt door derden. Indien die informatie onjuistheden blijkt te bevatten, kan de ANWB daarvoor geen aan- sprakelijkheid aanvaarden. 126 Paklijst Steuntje in de rug nodig bij het inpakken? Door op de ANWB Extra Paklijst aan te vinken wat u mee wilt nemen, gaat u goed voorbereid op reis. Wij wensen u een prettige vakantie.

Documenten  Scheergerei  Paspoort/identiteitsbewijs  Föhn  (Internationaal) rijbewijs  Handdoeken  ANWB lidmaatschapskaart  Zonnebrandcrème  Visum  Vliegticket/instapkaart Persoonlijke uitrusting  Kentekenbewijs auto/caravan  Zonnebril  Wegenwacht Europa Service  Paraplu  Reserveringsbewijs  Boeken/tijdschriften  Inentingsbewijs  Spelletjes  Mobiele telefoon Verzekeringen  Foto-/videocamera  Reis- en/of annulerings-  Dvd- en/of muziekspeler  verzekeringspapieren  Koptelefoon  Pas zorgverzekeraar  Oplader elektrische apparaten  Groene kaart auto/caravan  Wereldstekker  Aanrijdingsformulier  Reiswekker  Batterijen Geld  Bankpas Kleding/schoeisel  Creditcard  Zwemkleding  Pincodes  Onderkleding  Contant geld  Nachtkleding  Sokken Medisch  Regenkleding  Medicijnen + bijsluiters  Jas  Medische kaart  Pet  Verbanddoos  Schoenen  Reservebril/lenzen  Slippers  Norit  Anticonceptie Onderweg  Reisziektetabletjes  Routekaart  Anti-insectenmiddel  Navigatiesysteem  Reisgids Persoonlijke verzorging  Taalgids  Toiletgerei  Zakdoeken  Nagelschaar  ANWB veiligheidspakket  Maandverband/tampons  Schrijfgerei 127 Extra-routes

Hebt u zin in een leuke wandeling, een mooie fietstocht of een spannende autoroute? De ANWB heeft twee routes voor u geselecteerd. De Extra-routes zijn op de uitneembare kaart ingetekend.

Route 1 Route 2 De stadspoorten van de medina, De zuidelijke medina voor een verkenning per koets beginners Voor wie voor het eerst in Marrakech is Vanaf het centrale plein van Marra en weinig tijd heeft, maar ook voor wie kech, het Jeema el Fna, loopt u via een idee wil krijgen van de enorme af- het straatje Rue de Banques naar de metingen van de medina of gericht be- Rue Riad Zitoun El Jedid, een van de paalde bezienswaardigheden wil be- twee hoofdstraten die door de zuide- zoeken, is een tochtje per koets rond lijke medina naar de Place des Fer- de medina aan te bevelen. U kunt het blantiers lopen. Wie steeds maar weer beste beginnen bij de centrale stand- naar deze straat terugkeert, zal ook in plaats van de koetsen tegenover Club dit doolhof waarschijnlijk niet snel de Med aan het Jemaa El Fna, waarna u weg kwijtraken. U passeert, telkens via de Avenue Mohamed V eerst koers aan uw linkerhand, het laat-19-eeuw- zet in de richting van de Bab Nkob. se vizierspaleis Dar Si Said (dat on- Langs de Bab Doukkala (waar zich het derdak biedt aan een museum voor grootste busstation van Marrakech be- Marokkaanse volkskunst), het Musée vindt), de Bab Layadi (de noordpunt Tiskiwin (met de verzameling van de van de medina) en de Bab El Khemis Nederlandse etnoloog Bert Flint, waar- (met een enorme vlooienmarkt) rijdt u onder tapijten, zilveren sieraden, hou- naar de Bab Debbagh (met in de on- ten sculpturen, maskers, leerwerk en middellijke omgeving de leerlooiers- textiel) en het Palais de la Bahia (een wijk, het Maison de la Photographie, de weergaloos voorbeeld van de Moor- Medersa Ben Youssef en het Musée de se paleisarchitectuur uit de 19e eeuw). Marrakech). De tocht gaat verder langs Niet ver hiervandaan bevinden zich de Bab Aylen, de Bab Ghemat (toe- de Place des Ferblantiers (met diverse gang tot de joodse begraafplaats en uitstekende restaurants) en de ingang de mella), de Bab Hmar (toegang tot van het Palais El-Badi (dat aan het de Agdaltuinen) en de Bab Ksiba naar eind van de 16e eeuw tijdens de heer- de Bab er Rob en de Bab Agnaou (toe- schappij van de Sa’adiërs is gebouwd). gang tot de kashba, de Sa’adische gra- Vanaf de Place des Ferblantiers bent ven en het Palais El-Badi). Nadat u de u in een paar minuten in de mella, de Bab Jedid bent gepasseerd (met hotel oude joodse wijk van Marrakech, en de La Mamounia), rijdt u weer terug naar kashba (waar zich de Sa’adische gra- het vertrekpunt. ven bevinden).

Wandeltocht Fietstocht Koetstocht Bustocht 128