MIEJSCA PAMIĘCI W PRZESTRZENI MIASTA W XIX I XX WIEKU Kujawsko-Pomorskie Centrum Kultury W Bydgoszczy Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Architektura Miast vi Zbiór studiów MIEJSCA PAMIĘCI W PRZESTRZENI MIASTA W XIX I XX WIEKU Kujawsko-Pomorskie Centrum Kultury w Bydgoszczy Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy Architektura Miast vi Zbiór studiów MIEJSCA PAMIĘCI W PRZESTRZENI MIASTA W XIX I XX WIEKU Bydgoszcz 2019 Spis treści Wydawca: Kujawsko-Pomorskie Centrum Kultury w Bydgoszczy OD REDAKCJI pl. Kościeleckich 6 • 85-033 Bydgoszcz tel. 52 585 15 01-03 JACEK WOŹNY [email protected] • www.kpck.pl Miejsca pamięci w przestrzeni kulturowej Komitet naukowy: KATARZYNA GRYSIŃSKA-JARMUŁA prof. dr hab. Dariusz Markowski Cesarze niemieccy i królowie pruscy w Bydgoszczy prof. dr hab. Jacek Woźny dr hab. Marek Romaniuk KAMILA CZECHOWSKA sekretarz naukowy – dr Agnieszka Wysocka Plac Wolności w Szubinie. Od wojny francusko-pruskiej po czasy współczesne Recenzent naukowy: prof. dr hab. Jacek Woźny, rektor Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy MACIEJ KĘDZIERSKI Różne losy pomników w przestrzeni miejskiej Gniezna Redakcja: Agnieszka Wysocka ANNA KOTOWICZ Lech Łbik Pomniki i miejsca pamięci przedwojennego Lwowa Krystian Strauss BARBARA CHOJNACKA Projekt okładki i skład: Niepodległej – rzeźbiarze bydgoscy Mateusz Chojnacki fot. na okładce: (przód) Pomnik Henryka Sienkiewicza w Bydgoszczy, proj. Konstanty Laszczka, fotograa po 1927 AGNIESZKA WYSOCKA roku, ze zbiorów WiMBP w Bydgoszczy, (tył) Pomnik Henryka Sienkiewicza w Bydgoszczy, fot z 2018 roku, autorka Dwie epoki, dwa style – pomniki Henryka Sienkiewicza A. Wysocka w Bydgoszczy Druk: JAROSŁAW KRASNODĘBSKI REKPOL Sp. z o.o. Dzieje Cmentarza Miejskiego w Stanisławowie. Od jego ul. Grunwaldzka 32, 85-236 Bydgoszcz założenia do likwidacji (1782–1982) – wybrane aspekty tel. 52 322 60 02, [email protected] www.rekpol.com.pl MARTA RUCZYŃSKA Zapomniane czy spolonizowane? Wydawnictwo podlega ochronie na mocy prawa autorskiego. Jego kopiowanie w całości i we fragmentach bez Pruskie miejsca pamięci na terenie obecnej Polski wiedzy wydawcy jest niedopuszczalne. Odpowiedzialność za prawa do publikacji materiałów ilustracyjnych zawartych w tekstach ponoszą autorzy. RAFAŁ KUBIAK, ŁUKASZ WOJTECKI Miejsca pamięci z terenu Solca Kujawskiego isbn 978-83-86970-19-3 IWONA JASTRZĘBSKA-PUZOWSKA Cmentarz Bohaterów Bydgoszczy na Wzgórzu Wolności jako „domena symboliczna” Zrealizowano z pomocą nansową Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego 9 Jacek Woźny Miejsca pamięci w przestrzeni kulturowej Wielu zwolenników ma teza o narastającym współcześnie rozkwicie pamięci i o zwrocie pamięciowym, który sygnalizowałby równie istotne przemiany humanistyki co wcześniejsze, modernistyczne zwroty: lingwistyczny, przestrzenny czy obrazowy1. Jan Assmann napisał, że myślenie opiera się na abstrakcji, pamiętanie zaś – na konkretach2. Idee muszą uzyskać ma- terialny wyraz, żeby stać się przedmiotem pamięci. Ze wzajemnego przenikania się pojęć i doświadczeń powstają tzw. figury pamięci. Ich specyfikę wyznaczają trzy cechy charaktery- styczne: konkretne odniesienie do przestrzeni i czasu, odniesienie do konkretnej grupy oraz rekonstruktywność3. Dla wyodrębnienia głównych cech społecznej pamięci kulturowej trzeba odwołać się do charakterystycznych miejsc i artefaktów, które ją wyznaczają. Pamięć kulturowa opiera się bowiem nie tylko na przekazach pisanych, ale także na tańcach, grach, rytach, pomieszczeniach, strojach, ozdobach, broni etc., które stanowią (…) intensywne formy samouobecnienia i samo- upewnienia grupy społecznej4. Przeszłość nie jest pozostawiona w tyle, lecz cierpliwie zbiera się i układa w to, co wygodnie nazywamy teraźniejszością5. W latach 70. XX wieku Pierre Nora i Maurice Halbwachs postawili dwa pytania badaw- cze: dlaczego takie, a nie inne obszary przeszłości są pamiętane społecznie, oraz jak możliwe 1 M. Saryusz-Wolska, Wprowadzenie, [w:] Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka, red. M. Saryusz-Wolska, Kraków 2009, s. 7. 2 J. Assmann, Kultura pamięci, [w:] Pamięć zbiorowa i kulturowa, red. M. Saryusz-Wolska, Warszawa 2009, s. 69. 3 J. Assmann, Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, Warszawa 2008, s. 53–54. 4 J. Assmann, Kultura pamięci…, s. 92. 5 B. Olsen, W obronie rzeczy. Archeologia i ontologia przedmiotów, Warszawa 2013. 10 Architektura miast vi 11 jest zjawisko upamiętniania przeszłości6.. Lieux de memoire (miejsca pamięci) są w dokład- oznaczeń i pozbawione są pozytywnego waloru pamięci kulturowej10. W kontekście miejsc nym znaczeniu tego słowa miejscami, gdzie pewne wspólnoty, takie jak naród, rodzina, grupa odzyskiwanych dla współczesnego społeczeństwa, napotykamy też kategorię genius loci, czyli etniczna czy lokalna, przechowują swoje pamiątki i uznają je za niezbywalną część swojej śladu po wydarzeniu, określającą nie tyle miejsce sensu strict0, co specyficzne doświadczenie osobowości. Miejsca pamięci są najbardziej widoczną formą, pod którą mogła przetrwać miejsca. Genius loci jest fenomenem nie tylko scalającym aurę czy wyjątkowy kontekst danego świadomość wspólnotowa. Należą do nich miejsca topograficzne (stanowiska archeologiczne, miejsca, ale ma również potencjał ocalenia danego miejsca od zapomnienia11. biblioteki, archiwa, muzea); miejsca monumentalne (pomniki, cmentarze); miejsca symbo- Wielowymiarowy charakter miejsc pamięci obejmuje zatem tak różnorodne kategorie, jak liczne (pielgrzymki, sanktuaria); miejsca funkcjonalne (stowarzyszenia, fundacje). Wszystkie zabytki ruchome i nieruchome, krajobrazy pamięci, miejsca pamięci, „nie-miejsca” i fenomeny te obiekty są punktami krystalizacyjnymi pamięci zbiorowej oraz tożsamości. Stanowią część genius loci. Z perspektywy poznawczej trudno między tymi wszystkimi obiektami wytyczyć społecznych, kulturowych i politycznych zwyczajów. Rozwijają się w zależności od tego, jak jednorodną ścieżkę poznawczą. Najlepszym rozwiązaniem dla wszechstronnego rozpatrze- zmienia się ich postrzeganie, przyswajanie, używanie i popularyzowanie. Tworzą podstawę nia nawarstwiających się śladów przeszłości jest powrót do flaneryzmu, czyli spontanicznego pod ukształtowanie określonej domeny symbolicznej, wyznaczającej społeczne panowanie nad przechadzania się i kontemplowania mijanego otoczenia. Pojęcie flaneura liczy sobie ponad terytorium za pomocą materialnych znaków tożsamości grupowej7. Między reprezentantami 400 lat, pojawiło się we Francji i początkowo miało negatywny oddźwięk, oznaczało bowiem poszczególnych domen-wspólnot społecznych a ich pomnikami, wytwarza się dialektyczny człowieka znajdującego się poza społeczeństwem, włóczęgę, wędrowca, osobę bez stałego miej- związek. Obiekty takie istnieją tylko dzięki ludziom, to znaczy są materialnym korelatem ich sca zamieszkania. W trakcie XIX i XX wieku uległo przedefiniowaniu. Flaneur stał się postacią idei i wyobrażeń, odzwierciedlają ich emocje, zachowują formę dzięki trosce. Pomnik/artefakt intelektualną skojarzoną z osobą samotnego spacerowicza, który przechadzając się nieśpiesznie oceniany z współczesnej perspektywy antropologicznej, wpływa na trwałość podstawowych po ulicach i ścieżkach, obserwuje otaczających go ludzi i rzeczywistość12. relacji społecznych, podtrzymuje pamięć kulturową, przypomina o podziale na swoich i ob- Podróżnik po mieście, zgodnie z zasadami flaneryzmu, rozgląda się po nim niczym w pa- cych. Poprzez swoją trwałość i okazałość dowodzi, że wyróżniane i wspominane przez daną noramie, oglądając pasaże wypełnione miejscami pamięci13. Częstokroć nadal żyjemy w sta- grupę wydarzenia są ważne i prawdziwe, a preferowana interpretacja przeszłości obowiązująca. rych miastach, w domach i dzielnicach, które mają dziesiątki i setki lat. Nasza teraźniejszość Uszkodzenie historycznego miejsca lub monumentu jest atakiem w lokalne kręgi i wspólnoty w dużej mierze składa się z przeszłości, dokładniej mówiąc z materialnych rzeczy i dziedzictwa pamięci8. czasów rzekomo minionych. Teraźniejszość to mieszanina różnych wymiarów przeszłości. Nie Obok lieux de memoire, współcześni badacze wyróżniają również inne kategorie miejsc, ma jednej przeszłości, tak samo jak nie ma jednej teraźniejszości. Otaczający nas świat jest odnosząc się do nich poprzez ich potencjał pamięciowy. Wskazywane są takie kategorie, jak bowiem multitemporalny14. „nie-miejsca”, „miejsca haniebne” czyli milieux de memoire. Między innymi, w odniesieniu do koncepcji „nie-miejsca”, analizowane są obiekty określane jako blizny (…) współczesności. Każdą przestrzeń, której nie można uznać za racjonalną, bądź historyczną, bądź dotyczącą toż- samości, definiować można jako „nie–miejsce”. Również jednak dziedzictwo nie wykorzysty- prof. dr hab. Jacek Woźny, wane w sposób pozytywny dla budowania tożsamości zbiorowej, traktowane jako negatywne, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy ambiwalentne, czy nawet bolesne – może być definiowane jako „nie–miejsce”. Tak więc, o ile dane miejsce można uznać za relacyjne, historyczne, wnoszące coś do poczucia tożsamości jednostek lub grup, to miejsce, któremu nie da się przypisać takich cech będzie „nie-miejscem”/ pominięciem9. Swoistą kategorią miejsc pamięci są miejsca pozbawione podmiotowości (ha- niebne), czyli takie, których egzystencja została zatarta w pamięci zbiorowej, o których nikt nie może lub nie chce mówić, lub których istnienie jest podważane. Nie mają one pomnikowych 6 A. Szpociński, Miejsca pamięci, „Borussia”, nr 29, 2003, s. 17–23. 10 A. Zalewska, Archeologia czasów współczesnych w Polsce. Tu i teraz, [w:] Archeologia współczesności, red. A. 7 L. Nijakowski, Domeny symboliczne. Konflikty narodowe