Rozprawy Komisji Językowej
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Ł Ó D Z K I E T O W A R Z Y S T W O N A U K O W E S O C I E T A S S C I E N T I A R U M L O D Z I E N S I S W Y D Z I A Ł I – J Ę Z Y K O Z N A W S T W A , N A U K I O L I T E R A T U R Z E I F I L O Z O F I I ROZPRAWY KOMISJI JĘZYKOWEJ TOM LVII ŁÓDZKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE ŁÓDŹ 2011 ŁÓDZKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE 90-505 Łódź, ul. M. Skłodowskiej-Curie 11 Tel. (42) 66 55 459; fax: (42) 66 55 464 Sprzedaż wydawnictw: (42) 66 55 448 http://www.ltn.lodz.pl e-mail: [email protected] REDAKCJA NACZELNA WYDAWNICTW ŁÓDZKIEGO TOWARZYSTWA NAUKOWEGO Sławomir Gala, Edward Karasiński, Wanda M. Krajewska – redaktor naczelny, Jan Szymczak Redaktor naczelny: SŁAWOMIR GALA (Uniwersytet Łódzki) Członkowie Redakcji: NATALIA ANANIEWA (Uniwersytet im. M. Łomonosowa, Moskwa), MARIA BIOLIK (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn), MAREK CYBULSKI (Uniwersytet Łódzki), FELIKS CZYŻEWSKI (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin), STANISŁAW DUBISZ (Uniwersytet Warszawski), JÚLIA DUDÁŠOVÁ-KRIŠŠÁKOVÁ (Uniwersytet Preszowski, Preszów), BOGUSŁAW DUNAJ (Uniwersytet Jagielloński, Kraków), PAWŁO HRYCENKO (Narodowa Akademia Nauk Ukrainy, Kijów), KARMEN KENDA-JEŽ (Słoweńska Akademia Nauki i Sztuki, Lublana), MICHAEL MOSER (Uniwersytet Wiedeński), BOŻENA OSTROMĘCKA-FRĄCZAK (Uniwersytet Łódzki), PIOTR STALMASZCZYK (Uniwersytet Łódzki), ANNA STROKOWSKA (Uniwersytet Łódzki) Sekretarz redakcji: IRENA JAROS (Uniwersytet Łódzki) Sekretarze tomu: IZABELA EJSMUNT-WIECZOREK, KATARZYNA SICIŃSKA Recenzenci: HALINA PELCOWA, BOGUSŁAW WYDERKA Opracowanie edytorskie: TERESA MAJDZIŃSKA Wydano z pomoca finansową Uniwersytetu Łódzkiego i Urzędu Miasta Łodzi www.lodz.pl ISSN 0076-0390 © Copyright by Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 2011 Skład: „PERFECT”, 95-054 Ksawerów, ul. Parkowa 10, tel. (42) 215-83-46 Druk: „GRAFIX", 91-340 Łódź, ul. Żeligowskiego 46, tel./fax: (42) 651-96-35 www. grafix-poligrafia.pl e-mail: [email protected] Nakład: 200 egz. Wyd. I. Wersja pierwotna: drukowana Rozprawy Komisji Językowej ŁTN, t. LVII, 2011 ISSN 0076-0390 SŁAWOMIR GALA Łódź W SETNĄ ROCZNICĘ URODZIN PROFESORA KAROLA DEJNY (10 XI 1911 – 16 IV 2004) IN THE CENTENARY OF THE BIRTH OF PROFESSOR KAROL DEJNA Pięćdziesiąty siódmy tom „Rozpraw Komisji Językowej ŁTN” ma charakter szczególny. Jest publikowany w setną rocznicę urodzin Profesora Karola Dejny, współzałożyciela periodyku i wieloletniego redaktora naczelnego. Na tę okoliczność Katedra Dialektologii Polskiej, J.M. Rektor Uniwersytetu Łódzkiego, Dziekan Wydziału Filologicznego wespół z Łódzkim Towarzystwem Naukowym, Wydziałem I – Językoznawstwa, Nauki o Literaturze i Filozofii, Polską Akademią Nauk Oddział w Łodzi, Komisją Językoznawczą, Komitetem Języko- znawstwa PAN, Polską Akademią Umiejętności zorganizowali międzynarodową 6 SŁAWOMIR GALA konferencję naukową na temat Język polski – jego odmiany i powiązania z językami pokrewnymi. Konferencję objęli patronatem honorowym Prezydent Miasta Łodzi, Wojewoda Łódzki i Marszałek Województwa Łódzkiego. Sesja odbyła się 15 i 16 listopada bieżącego roku i zgromadziła profesurę z różnych wydziałów Uniwersytetu Łódzkiego, ale przede wszystkim filologów – polonistów, slawistów, indoeuropeistów z Polski i zagranicy: z Białorusi, Bułgarii, Łotwy, Macedonii, Rosji, Słowacji, Słowenii i Ukrainy. Temat sympozjum, zaczerpnięty z wypowiedzi tekstowej Profesora (K. Dejna, Język polski i jego odmiany, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”) i nawiązujący do sformułowanej przez Niego w Dialektach polskich (Ossolineum, Wrocław 1973), Atlasie polskich innowacji dialektalnych (PWN, Warszawa, 1981, s. 8) i wielu innych pracach definicji dialektologii, był asumptem do przedstawienia stanu badań nad polszczyzną etniczną we wszystkich jej odmianach zarówno w ujęciu diachronicznym, jak i synchronicznym oraz stanu badań nad związkami polszczyzny z innymi językami, głównie słowiańskimi. Nadesłane teksty, dedy- kowane pamięci Profesora, publikujemy w tomie 57 i zamierzamy opublikować w tomach następnych. Działalność naukowa Profesora, podjęta na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie i systematycznie rozwijana, zaowocowała wielkimi syntezami, dziełami podstawowymi w zakresie językoznawstwa – dialektologii (np. wspomniane już Dialekty polskie czy wydany przez Komitet Językoznawstwa PAN w Warszawie Atlas gwar polskich: t. 1 – Małopolska, 1998; t. 2 – Mazowsze, współaut. S. Gala, A.A. Zdaniukiewicz, F. Czyżewski, 2000; t. 3 – Śląsk, współaut. S. Gala, 2001; t. 4 – Wielkopolska, Kaszuby, 2002), napisanymi w łódzkim środowisku naukowym – Uniwersytecie Łódzkim, Łódzkim Towarzystwie Naukowym. W akademickiej Łodzi powstały prace, które stawiają Profesora w rzędzie najbardziej znaczących postaci polskiego życia naukowego. Publikowanie w „Rozprawach Komisji Językowej ŁTN” prac dedykowanych pamięci Profesora traktujemy jako spełnienie powinności wobec Uczonego, który z łódzkim środowiskiem naukowym związał niemal całe życie, współtworząc Uniwersytet łódzki, Wydział Humanistyczny, potem Filologiczny, Łódzkie Towa- rzystwo Naukowe, szczególnie Wydział I – Językoznawstwa, Nauki o Literaturze i Filozofii oraz Oddział Łódzki Polskiej Akademii Nauk. Jako profesor Uniwersytetu Łódzkiego został obdarzony najwyższymi godnościami: doktoratem honoris causa UŁ, członkostwem rzeczywistym PAN, członkostwem czynnym PAU, członko- stwem honorowym ŁTN, członkostwem honorowym International Society for Dialectology and Geolinguistics we Florencji. Osobowość naukową Profesora przedstawialiśmy wielekroć w czasopismach, wydawnictwach krajowych i zagranicznych, np. w serii „Sylwetki Łódzkich Uczonych” z 1991 r. (nr 1, ŁTN), w Dialektologii jako dziedzinie językoznawstwa W SETNĄ ROCZNICĘ URODZIN PROFESORA KAROLA DEJNY 7 i przedmiocie dydaktyki. Księdze jubileuszowej dedykowanej profesorowi Karolowi Dejnie („Prace Wydziału I – Językoznawstwa, Nauki o Literaturze i Filozofii ŁTN” 2002), gdzie zamieszczono wykaz Jego prac, w „Rozprawach Komisji Językowej ŁTN” z 2004 r. (t. 49), „Sprawozdaniach z Czynności i Posiedzeń Naukowych ŁTN” z 2004 r., „Studiach z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” z 2004 r., „Porad- niku Językowym” z 2004 r. (z. 7), „Języku Polskim” z 2004 r. (z. 3), w lwowskich „Діалектологічнiх студіїах” z 2004 r., (nr 4 – tamże tekst pt. Rodowód łódzkiej dialektologii), w opracowaniu Łódzka szkoła dialektologiczna zamieszczonym w serii „Szkoły i Zespoły Naukowe Łodzi Akademickiej” (ŁTN) z 2009 r. – dlatego tu ograniczamy się do przytoczenia wydarzeń po śmierci Profesora. Polska Akademia Nauk (Wydział I Nauk Społecznych, Komitet Językoznaw- stwa) przyznała Profesorowi po śmierci Dyplom Honorowy za wybitne osiągnięcia badawcze w zakresie dialektologii, w szczególności za wielkie syntezy: Dialekty polskie (1973), Atlas gwarowy województwa kieleckiego, z. 1–6 (1962–1968, ŁTN), Atlas gwar polskich (1998–2002, t. 1–4). Rada Wydziału Filologicznego nadała Bibliotece Polonistycznej imię Profe- sora Karola Dejny. Uniwersytet Łódzki opublikował Wybór pism polonistycznych i slawistycznych (Łódź 2009). IN THE CENTENARY OF THE BIRTH OF PROFESSOR KAROL DEJNA Summary This is the foreword to volume 57 Rozprawy Komisji Językowej ŁTN dedicated to the memory of Professor Karol Dejna on the hundredth anniversary of his birth. Contains brief information about organized on this occasion of the conference, the awards granted after death and refers to publications that publish occasional biographical notes. Rozprawy Komisji Językowej ŁTN, t. LVII, 2011 ISSN 0076-0390 EDWARD BREZA Sopot NAZWISKA TYPU AMBERG, ANDAG THE SURNAMES OF TYPE AMBERG, ANDAG Abstract The author discusses surnames which are compounds of German prepositions (also in dialectal forms) and corresponding proper nouns (proper name) or common nouns. The choice of names is based on Dictionary of surnames currently used in Poland (Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych), vol. 1–10, published by K. Rymut in Kraków, 1992–1994. Keywords: onomastics, anthroponymy, surnames Słowa kluczowe: onomastyka, antroponimia, nazwiska W NP [II, s. 24] przedstawiłem kilka nazwisk, genetycznie niemieckich, które pochodzą od wyrażeń przyimkowych typu Amende : am Ende ‘na końcu (wsi mieszkający)’. Podałem tam nadto Af(f )eld i warianty, Infeld, Imhof, Imgrunt, Inglot(t), Inwald. Przypomnę, że nazwiska pomorskie ze zrostowymi przyimkami polskimi typu Zapiec (: za Piec), łacińskimi typu Degórski (: de Górski) lub Elnis (: e Lniska) i niektórymi germańskimi przedstawiłem w AS. Przeglądając jednak szczegółowo SNWPU, można takich nazwisk spotkać znacznie więcej. Poniżej przytaczam wybrane nazwiska z przyimkami: ab (af), achter, an (am), auf, aus (ut), aussen, bei, von, vor, in (im), ohne, zu. Z przyimkiem ab, starosaks. i dolnoniem. af ‘z’ [Kluge, s. 2; H-W, s. 22]. Absztajn 14: 10 w woj. częstochowskim, 2 w szczecińskim, po 1 w kieleckim i wałbrzyskim : ab Stein ‘z kamienia’ : Stein ‘kamień’; Afenda 6: 3 w woj. wro- cławskim, po 1 w jeleniogórskim, krakowskim i poznańskim: af Ende ‘z końca’ : Ende ‘koniec’, por. semantyczny odpowiednik polski Skonieczny 2849 [SNWPU] i nazwisko Af(f )eld z wariantami w NP [II, s. 24]. 10 EDWARD BREZA Z dolnoniem. przyimkiem achter ‘za, poza’. SNWPU podaje 115 osób o na- zwisku Achtenberg: 99 w woj. poznańskim, 7 w tarnobrzeskim, 5 w gorzowskim, 3 w gdańskim, 1 w zielonogórskim; 1 Achterberg w woj. warszawskim. Wśród obywateli Chojnic odnotowani zostali: w 1718 r. Achterberg Friedrich, szewc, przybyły do miasta z Falkenburg w Marchii, w 1753 r. Achterberg Friederich, również szewc, chojniczanin, w 1806 r. Achtenberg Joh. Karl, rymarz, chojnicza- nin, ewangelik, liczący 22 lata, zmarły