Zeeuws Erfgoed Inhoud Colofon

blad voor erfgoedliefhebbers nr. 1 maart 2020 ZEEUWS ERFGOED INHOUD COLOFON

4 De Keldermans, zeven generaties Zeeuws Erfgoed - blad voor erfgoedliefhebbers is een uitgave van Erfgoed Zeeland en verschijnt vier keer per jaar (ISSN 1570-5005). grenzeloos bouwen Erfgoed Zeeland is het centrale aanspreekpunt voor het erfgoed in Zeeland. De activiteiten van Erfgoed Zeeland worden onder andere mogelijk gemaakt door de Provincie Zeeland. 8 Restauratieclass voor mbo-leerlingen Redactie Erfgoed Zeeland Illustraties Erfgoed Zeeland, tenzij anders vermeld 9 Verhaallijnen voor Geopark Schelde Delta

10 Zeeuwse tegeltjeswijsheden Looierssingel 2 +31 (0)118 670 870 Postbus 49 [email protected] 4330 AA Middelburg www.erfgoedzeeland.nl 13 Historische gevelstenen Volg ons Kleine kunstwerken met een verhaal

Steun ons Erfgoed Zeeland staat voor het beschermen, benutten en 16 Trots op mijn monument beleven van erfgoed. Samen met de vele andere erfgoedorganisaties Verduurzamen van een oud pand in Zeeland richten wij ons op een goed functionerende erfgoedzorg. Dit met de steun van onze donateurs. Donateur worden kan al voor is een puzzel 17,50 euro per jaar. Meer weten? Kijk op erfgoedzeeland.nl/steun-ons.

Reacties en ledenadministratie Reacties en wijzigingen graag 20 Pauluspolder: digitaal via [email protected] of via de postbus.

een dorp, zijn tijd ver vooruit Opmaak decreet | Druk Meulenberg Media, Middelburg

Auteursrecht Het auteursrecht van Zeeuws Erfgoed (gehele uitgave) 22 Een kapitale vondst berust bij Erfgoed Zeeland; van externe bijdragen bij de auteurs. Gehele of gedeeltelijke overname of publicatie van artikelen is uitsluitend toegestaan met bronvermelding na toestemming van 25 Dierlijke resten Slot Oostende Erfgoed Zeeland en de rechthebbende(n). onder de loep Erfgoed Zeeland streeft er met de uiterste zorgvuldigheid naar om voorafgaand aan het moment van publicatie contact op te nemen met de rechthebbende(n). Mochten personen of instanties als 26 Metamorfose voor Museum Hulst rechthebbende(n) alsnog niet benaderd zijn, dan kunnen zij hiervoor contact opnemen met de redactie. Erfgoed Zeeland kan op geen enkele wijze aansprakelijk worden gesteld voor door derden 28 ERFGOEDallerlei aangeleverd beeldmateriaal waarop auteursrecht berust.

Aan dit nummer droegen bij John Akkermans, Joost van den Berg, 32 MOnuMENTaal Saskia Buitenkamp, Jeanine Dekker, Senne Diependaele, Marinus van Dintel, Johan Francke, Hans Jongepier, Karel-Jan Kerckhaert, Tjirke Roelofs-Blaas, Wim Scholten, Veronique De Tier, Truus Trimpe Burger-Mekking en Janneke de Wit.

Foto omslag De Sint-Lievensmonstertoren, in de volksmond ook wel de ‘dikke toren’ van Zierikzee genoemd | Mieke Wijnen Fotograﬁe.

2 ~ Jaargang 19 nr. 1 2020 Zeeland heeft heel wat te bieden als het gaat om kunst, cultuur en erfgoed. Daar zou de komende jaren meer mee moeten gebeuren. De kansen liggen er en een aanleiding is er ook. Er komt een nieuwe cultuurbeleidsperiode aan.

Een van de meest interessante ontwikkelingen van de laatste Erfgoed Zeeland maakt actief deel uit van het Zeeuws tijd vind ik dat de cultuursector in Zeeland zichzelf min of Cultuuroverleg en is warm voorstander van een sterke meer (opnieuw) aan het ontdekken is. Natuurlijk, de vele cultuursector en een ambitieus provinciaal cultuurbeleid tientallen provinciaal en regionaal werkende culturele dat niet alleen gaat voor wat wettelijk moet, maar vooral organisaties weten over het algemeen wel van elkaars voor wat wenselijk is. bestaan en werken bij gelegenheid ook samen. Maar kennen zij elkaar ook werkelijk, zien ze de verbindingen en Het Zeeuws Cultuuroverleg werpt ondertussen zijn vruchten de mogelijkheden die dat biedt voor nieuwe en verrassende af. Met veel plezier heb ik samen met enkele collega’s in activiteiten? januari van dit jaar nagedacht en gewerkt aan een gezamenlijke aanvraag om in aanmerking te komen voor De vraag stellen is de vraag beantwoorden en dat gebeurt een meerjarige subsidie als ontwikkelinstelling in de met enige regelmaat in het vorig jaar opgerichte Zeeuws landelijke Basisinfrastructuur (2021-2024). Positie van het Cultuuroverleg. Het is een groeiend netwerk van inmiddels erfgoed hierin: locaties presenteren als decor en inspiratie - ruim dertig organisaties die de meerwaarde zien van verdere bron voor cultuurmakers van velerlei snit en bijdragen aan krachtenbundeling binnen de cultuursector. Er wordt het beleven en benutten van karakteristieke plekken en informatie gedeeld, er wordt gebrainstormd over nieuwe gebouwen. De aanvraag van CBK Zeeland, poppodium initiatieven en samenwerkingsverbanden en er worden De Spot, Film by the Sea/stichting Filmalot, de Zeeuwse aanzetten gegeven voor provinciaal cultuurbeleid. Dat laatste Muziekschool/Zeeuwse Concertzaal en Erfgoed Zeeland is heeft actualiteitswaarde, want de huidige, vierjarige beleids - onder de noemer Nieuw Zeeuws Peil de deur uit. Afwachten periode loopt dit jaar af. Vanaf 2021 gaat een nieuwe periode maar! in en dat betekent dat de Provincie Zeeland over een paar maanden iets moet gaan vastleggen. Wim Scholten, directeur

Afbeelding Ik sta op het bordes van het ambachtsherenhuis in Oud-Vossemeer. De ambachtsheerlijkheid Vossemeer ontstond in 1410 en had een eigen bestuur en een eigen rechtspraak. In 1764 wilde de ambachtsheer een nieuw rechthuis, met ruimte voor een gevange - nis. Dat werd het huidige in 1771 opgeleverde gebouw naar ontwerp van de Middelburgse meester- timmerman Evert Philipse. Boeren uit de omgeving vervoerden de bouwmaterialen, een heren- dienst. Het rijksmonument huisvest sinds 2016 het Roosevelt Informatiecen - trum. Op het bordes stond eerder Eleanor Roosevelt. Bijzondere plek.

nr. 1 2020 ZEEUWS ERFGOED 3 De Keldermans, zeven generaties grenzeloos bouwen

Afbeelding De voorgevel van het De diverse leden van de familie Keldermans waren niet stadhuis in Middelburg heeft een duidelijke de enige bouwmeesters die in de late middeleeuwen een horizontale compositie. Toren en beide rijk stempel drukten op de bouwkunst in Zeeland. Wel wisten uitgevoerde topgevels werden in de laatste bouwcampagne tussen zij zich in dit gewest te proﬁleren als een van de meest 1506 en 1521 toegevoegd onder leiding van vooraanstaande bouwmeesterfamilies, met betrokkenheid Anthonis I en zoon Rombout II Keldermans. bij de totstandkoming van diverse toonaangevende gebouwen.

Scheldedelta college aan de universiteit van Leuven en kochten Zeeuwen kunstvoorwerpen en luxegoederen van De Scheldedelta lag in de late middeleeuwen over de hele wereld in Vlaamse en Brabantse op een kruispunt van handels- en verkeerswegen. steden, zoals Brugge, Bergen op Zoom en Het was een ontmoetingscentrum voor mensen Antwerpen. Ook de Zeeuwse steden manifesteer - uit alle windstreken, waardoor de Zeeuwse den zich, als gevolg van hun toenemende samenleving open en naar buiten gericht was. autonomie tussen 1300-1550, steeds meer op Vooral de Walcherse steden Middelburg, Veere allerlei culturele terreinen, waaronder de architec - en Vlissingen en de rede voor Arnemuiden tuur. Voor de bouw van de rijk uitgevoerde kerken proﬁteerden daarbij van de nabije ligging van en stadhuizen richtten de Zeeuwen hun blik veelal Antwerpen, dat vanaf 1450 het voornaamste naar het zuiden, waarbij ze zaken deden met handelscentrum van Noordwest-Europa werd. vooraanstaande bouwmeesters, steenhouwers en Contacten met de buitenwereld, en vooral met het beeldhouwers uit Brabantse steden zoals nabijgelegen hertogdom Brabant, waren voor Antwerpen en Brussel en uit de heerlijkheid menig Zeeuw vanzelfsprekend, ook op het gebied Mechelen. Een van deze bouwmeesters- en van religie en cultuur. Zo volgden veel Zeeuwen steenhouwersfamilies was de familie Keldermans.

4 ZEEUWS ERFGOED nr. 1 2020 Afkomst komsten vertoont met de imposante Mechelse Sint-Romboutstoren. In 1454 werd gestart met het De familie Keldermans was oorspronkelijk leggen van de funderingen voor de Zierikzeese afkomstig uit Brussel. Hun eigenlijke naam was toren. Gelet op het materiaalgebruik is het waar - Van Mansdale, maar rond 1400 hanteerde de schijnlijk dat na het leggen van de funderingen de familie meer en meer de naam Keldermans, naar werkzaamheden aan de toren enige tijd hebben de naam van het familiehuis (Kelderken). stilgelegen. Vermoedelijk had dit te maken met Stamvader was Jan van Mansdale (circa 1345- een gebrek aan ﬁnanciële middelen, als gevolg 1425), een steen- en beeldhouwer die gedurende van de stadsbrand van 1466. Het lijkt erop dat zijn leven bekendheid kreeg vanwege de vanaf 1580 het uitgevoerde deel van de uit twee vervaardiging van onder andere sculpturen en geledingen bestaande toren zonder onderbreking praalgraven in publieke en kerkelijke gebouwen. en planwijziging in korte tijd door Andries’ zoon Aangezien de werkzaamheden van zowel Anthonis I is opgetrokken tot een hoogte van circa stamvader Jan als van zijn nakomelingen veelal in 50 meter. Hierna werden de werken aan de Sint- de stad Mechelen plaatsvonden, staan de Lievensmonstertoren zo goed als stilgelegd. Veel Keldermans bekend als een Mechels bouwmees - archiefmateriaal over de bouw van de toren is ters- en beeldhouwersgeslacht. Maar ook buiten verloren gegaan, waardoor exacte details Mechelen waren de Keldermans actief. Zo was ontbreken. Een bewaard gebleven schilderij uit zoon Jan II bouwmeester in Lier en verrichtte 1506 toont aan dat de toren toen al nagenoeg zijn hij veel werk als steenhouwer bij onderhouds- huidige hoogte had bereikt. werkzaamheden in zowel Mechelen als Leuven. Kleinzonen Andries I en Matthijs I zijn de eerste leden van de familie Keldermans waarvan bekend Stadhuis en Onze-Lieve-Vrouwekerk is dat zij in Zeeland werkzaamheden hebben verricht. Twee andere Zeeuwse bouwwerken waarop leden van de familie Keldermans een stempel hebben gedrukt zijn het stadhuis van Middelburg en de Sint-Lievensmonstertoren Onze-Lieve-Vrouwekerk in Veere. Met de bouw van het Middelburgse stadhuis werd in 1452 begonnen. Andries I Keldermans ontwierp met een hoge Waarschijnlijk betrof het geen volledige nieuw - mate van waarschijnlijkheid de Sint-Lievens- bouw, maar uitbreiding en verbouwing van monstertoren in Zierikzee, een toren die met zijn bestaande panden, met als verbindend element geplande hoogte van 130 meter tot een van de nieuwe natuurstenen gevels. Het stadhuis,

Afbeelding meest prestigieuze bouwwerken in de inclusief vlees- en stadshal, werd gedurende een Het stadhuis van Nederlanden zou moeten gaan behoren. Andries periode van zeventig jaar in diverse bouw- Middelburg rond 1500, reconstructietekening Keldermans’ directe betrokkenheid mag worden campagnes opgetrokken. Vier generaties van architect afgeleid uit het feit dat de Sint-Lievensmonster- Keldermans waren nauw bij de bouw betrokken. In H. van Heeswijk | collec - tie RCE, objectnr. 21.720. toren wat betreft basisstructuur grote overeen- de laatste jaren werden onder andere het vleeshuis en de stadshal vergroot, de op het Brusselse stadhuis geënte stadhuistoren opgetrokken en de twee karakteristieke topgevels toegevoegd. De werkzaamheden werden in 1521 afgerond onder leiding van Rombout II Keldermans, persoonlijk architect van Keizer Karel V en een van de belangrijkste architecten van de Brabantse gotiek. Rond dezelfde tijd kwam onder zijn leiding de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Veere gereed. Deze kruisbasiliek, uitgevoerd in baksteen en in haar geheel met natuursteen bekleed, werd rond 1470 waarschijnlijk ontworpen door de befaamde Antwerpse bouwmeester Evert Spoorwater. Aangezien Spoorwater met de Keldermans samenwerkte, is het niet verwonderlijk dat Anthonis I, de vader van Rombout II, na de dood van Spoorwater de bouwleiding in 1479 overnam. Deze Anthonis is, gezien de detaillering, waarschijnlijk ook verantwoordelijk voor het (aangepaste) ontwerp van de toren. nr. 1 2020 ZEEUWS ERFGOED 5 Afbeelding Diverse werkzaamheden Antwerpse architect Herman de Waghemakere Laurens II Keldermans verrichtte in 1526 voor de bouw van het hoofdportaal van de Sint- werkzaamheden aan de vanaf 1506 door Leden van de familie Keldermans waren betrokken Willibrordusbasiliek in Hulst Matthijs II Keldermans Domenicus de bij de bouw van veel laatgotische bouwwerken in in, die in de periode 1482-1484 gehouwen steen Waghemakere gebouwde Keldermans - de Nederlanden. Deze betrokkenheid kon zich op aanleverde vanuit zijn eigen steengroeve in poort in Hulst. De poort werd tijdens het Beleg diverse manieren manifesteren, van het maken van Brabant. Bij kerkelijke opdrachten hadden de werk - van Hulst in 1596 door architectonische ontwerptekeningen en de zaamheden niet alleen betrekking op het exterieur, aartshertog Albrecht van Oostenrijk grotendeels begeleiding bij de bouw, tot het geven van bouw - maar ook op het interieur. Uit een bewaard verwoest. kundige adviezen over het ontwerp of de verrichte gebleven contract blijkt dat de broers Andries I en werkzaamheden van collega-bouwmeesters. Dit Matthijs I Keldermans in 1479 met de kerkmeesters vroeg om een wisselende tijdsinvestering. Het de levering van een tabernakel voor de parochie - maken van een ontwerptekening was een kerk van Axel overeenkwamen. De Keldermans artistieke prestatie die de nodige tijd vergde; de namen ook kleine stedelijke opdrachten aan. Een bouwmeester was de architect van een gebouw, voorbeeld is de levering in 1485 van een stenen hij maakte patronen (mallen) voor het kappen van galg, door Anthonis I Keldermans aan de stad geproﬁleerde stenen en gaf schriftelijke en Middelburg. Een ander voorbeeld betreft werk - mondelinge richtlijnen bij het uitvoeren van de zaamheden aan de Dobbele Poort (ook wel de technische werkzaamheden. Ook was hij geregeld Keldermanspoort of Bollewerckpoort) en de bol - aanwezig op de werkplaats, om de voortgang van werken in Hulst, volgens de stadsrekening van het werk te controleren. Daarnaast werden 1526-1527 uitgevoerd door Laurens II Keldermans. bekende bouwmeesters veelvuldig van buitenaf Duidelijk is dat de stedelijke werkzaamheden meer door opdrachtgevers benaderd, met de vraag om dan de kerkelijke een beheer- en onderhoudscom - hun technische oordeel te geven over het werk van ponent hadden. Het ontwerpwerk en zeker het een collega-bouwmeester. Dergelijke advieswerk - esthetische aspect speelde hierbij een geringe rol, zaamheden, in de middeleeuwse bouwwereld een de technische aspecten daarentegen des te meer. vrij algemeen fenomeen, waren voor bouwmees - ters beduidend minder tijdrovend. Toch zal het toenemend aantal adviesverzoeken ertoe hebben Natuursteen bijgedragen dat gedurende de late middeleeuwen bouwmeesters steeds minder ‘met de hand’ In Holland en Zeeland werden in de late meewerkten op de bouwwerf. middeleeuwen belangrijke bouwwerken uitgevoerd in een combinatie van natuur- en baksteen. Voor de artistieke prestatie speelde Kleine opdrachten natuursteen een belangrijkere rol dan baksteen. Natuurstenen onderdelen, zoals vensters en De leden van de familie Keldermans voerden ook poorten, werden veelal bij groeven in Brabant en allerlei kleine(re) opdrachten uit, soms in opdracht Henegouwen gereedgemaakt. Soms werd van een collega-bouwmeester. Zo schakelde de gepoogd om op de bouwwerf het hardsteen te

6 ZEEUWS ERFGOED nr. 1 2020 zuiden naar de bouwlocatie. De uitbesteding van de werkzaamheden aan steenhouwers in Brabant en Henegouwen betekende dat de plaatselijke steenhouwers in Holland en Zeeland slechts het stelwerk op de bouwlocatie hoefden uit te voeren. Hierdoor kregen zij niet de gelegenheid om tot gespecialiseerde vaklieden uit te groeien. Hierin kwam rond 1500 verandering met het snel toenemend gebruik van Bentheimer zandsteen, afkomstig uit groeven in de nabij Oldenzaal gelegen Duitse plaatsen Bentheim en Gildeshaus. Het betekende op den duur het einde van het monopolie van de Brabantse natuursteenhandel en het einde van de bloeitijd van de Brabantse gotiek.

Laatste telg

Grote kerkelijke projecten kwamen kort na 1500 In de late middeleeuwen maakte het graaf - geleidelijk tot stilstand. Hierdoor kregen de jongere schap Zeeland - net als onder andere de generaties Keldermans steeds minder opdrachten. graafschappen Holland en Vlaanderen en Slechts in de vestingbouw was nog voldoende het hertogdom Brabant - deel uit van de werk te vinden als gevolg van de slepende oorlog Bourgondische Nederlanden, vanaf 1482 de met het zelfstandige hertogdom Gelre. Voor de Habsburgse Nederlanden genaamd. Brabant aanleg van de nieuwe fortiﬁcaties werden nam binnen de Lage Landen vooral na 1450 voornamelijk Italiaanse vestingbouwkundigen een toonaangevende positie in; Brussel was aangetrokken. Ook de Keldermans waren op dit een machtig politiek centrum en Antwerpen terrein werkzaam, maar hun rol was marginaal. was de grootste handelsstad in Noordwest- De vanwege zijn huwelijk naar Utrecht verhuisde Europa. Het feit dat een Brabants-Mechels Marcelis Keldermans, die in de jaren 1521-1522 nog bouwmeestersgeslacht naar Zeeland werd samen met zijn oudoom Rombout II en zijn oom gehaald is niet opmerkelijk, aangezien de Laurens II Keldermans werkte aan de bouw van de wederzijdse contacten tussen Zeeland en Onze-Lieve-Vrouwekathedraal in Antwerpen, was Brabant in de late middeleeuwen intensief de laatste Keldermans die binnen de keizerlijke waren. Ook andere Brabantse bouwmeesters - bouworganisatie een ambtelijke functie vervulde. families maakten rond 1500 naam in Holland Marcelis hield zich vooral bezig met nieuwe en Zeeland, zoals diverse leden van de familie vestingbouwkundige projecten in Utrecht en het De Waghemakere (Antwerpen), Hendrik van in 1543 ingenomen Gelre. De onder zijn leiding Pede en Lodewijk van Bodegem (Brussel). Zij versterkte stad Groenlo werd een van de modern - allen waren vertegenwoordigers van de late ste vestingen in de Noordelijke Nederlanden. Met Brabantse gotiek, een belangrijke variant van zijn dood in 1557 stierf de bouwmeestersfamilie de gotiek in de Nederlanden en rond 1300 Keldermans in de mannelijke lijn uit. Marcelis’ ontstaan in Mechelen. oudste dochter koos echter voor een huwelijk met de Utrechse architect Hendrik van Noor, de broer van toenmalig Utrechts stadsbouwmeester Willem bewerken, zoals de broers Andries en Matthijs van Noort. Het bloed kruipt waar het niet gaan kan… Keldermans bij aanvang van de werkzaamheden voor het stadhuis in Middelburg deden. Maar Marinus van Dintel al gauw werden deze hakwerkzaamheden verplaatst naar de groeven bij Brussel, waarna Belangrijkste geraadpleegde bronnen de gereedgekomen onderdelen vervolgens als - J.H. van Mosselveld (eindredactie), Keldermans, een architec- een soort vroege prefab in grote partijen naar tonisch netwerk in de Nederlanden. ‘s-Gravenhange, 1987. Middelburg vervoerd werden. Een dergelijke - F. Beekman en Paul Brusse, Geschiedenis van Zeeland deel 1: prehistorie 1550. Middelburg, 2012. werkwijze hield wel risico’s in. Zo moest de bouw - - R. Meischke, H.J. Zantkuijl en P.T.T.E. Rosenberg, Huizen in meester kunnen vertrouwen op de deskundigheid Nederland. Deel 3. Zeeland en Zuid-Holland. Zwolle, 1997. van de steenleverancier en daarbij moesten er zich - H. Janse, ‘De Sint Lievensmonstertoren te Zierikzee’, in: Kroniek van het land van de zeemeermin (Schouwen-Duiveland) 1995, pag. 27-39. geen ongeregeldheden voordoen tijdens het - R. Stenvert en G. van Tussenbroek, Inleiding in de bouwhistorie. langeafstandstransport vanuit de groeven in het Opmeten en onderzoeken van oude gebouwen. Utrecht, 2007. nr. 1 2020 ZEEUWS ERFGOED 7 Restauratiemasterclass voor mbo-leerlingen

Afbeelding Demonstratie van een De eerstejaars mbo 3-leerlingen van Scalda en Bouwmensen balkkoprestauratie in de molen van Zuid-West in Goes hebben een eendaagse masterclass ’s-Gravenpolder. gevolgd over houtwormconservering en balkkoprestauratie.

De masterclass bestond uit een theoretisch verbinden en vervolgens wordt er een bekisting deel en een excursie naar twee molens waarin gemaakt waar de epoxyhars in wordt gegoten. balkkoprestauratie heeft plaatsgevonden. Na de theorie kregen de leerlingen een lunch aangeboden in de kantine van Bouwmensen Zuid- De ochtend begon met een presentatie en uitleg West: de broodjes frikandel en kroketten door Peter Traas van Traas Building Care uit gingen als zoete broodjes over de toonbank. 's-Gravenpolder over verschillende soorten houtaantasters (ongedierte en zwammen) die aan ’s Middags bezochten de leerlingen twee molens en in hout voor kunnen komen. Hij legde uit dat om de theorie aan de praktijk te toetsen. De groep houtwormen meestal in het spinthout, het werd in tweeën gesplitst. De eerste groep ging zachtere en voedzaamste gedeelte van een boom, eerst naar de molen De Korenbloem in Kortgene, zitten. Daarna ging hij in op de verschillende waar de leerlingen konden zien hoe de balk- soorten houtwormen. Aan de hand van foto’s liet koprestauratie uitgevoerd was. Ze kregen ook hij de soorten houtaantasters zien en hoe je kunt uitleg van de molenaar over hoe een molen werkt. zien welke houtaantaster er in het hout zit of De tweede groep ging eerst naar de molen gezeten heeft. Je ziet het aan de verschillen De Korenhalm in ’s-Gravenpolder. Daar kregen soorten gangen die ze maken en de vorm van de de leerlingen te zien hoe het in zijn werk gaat ontlasting (ronde of ovalen vormen bijvoorbeeld). om de balkkoppen te restaureren. Er werd gedemonstreerd hoe de staven in de balkkoppen Nadat de verschillende soorten ongedierte voor - geboord worden. In deze molen waren ook al een bijgekomen waren, kwamen de rotte balkkoppen, aantal balkkoppen gerestaureerd. Hier was het die veel voorkomen bij molens, aan bod. Dat komt resultaat beter zichtbaar, want in de molen in omdat veel molens steense muren hebben. Het Kortgene was de epoxyhars weggewerkt met regenwater trekt vaak in de muren en komt zo ﬁneer. terecht in de balkkoppen. Door het vocht bestaat de kans dat de balkkoppen aangetast worden. Na de masterclass gingen de leerlingen met een Als er aangetaste balkkoppen zijn, moeten ze veruimde kijk op houtwormconservering en verstevigd worden, wat tegenwoordig met epoxy - balkkoprestauratie naar huis. De opgedane kennis hars gebeurt. Eerst wordt het aangetaste hout kunnen ze gebruiken bij hun nog te maken keuze weggehaald, daarna worden er staven in het voor de specialisatiemodule Restauratie of op goede hout geboord die het hars aan het hout plekken die ze tegenkomen tijdens hun stage.

8 ZEEUWS ERFGOED nr. 1 2020 Verhaallijnen voor Geopark Schelde Delta

Afbeelding Slikken en schorren bij Wat heeft de mosselvisserij in Yerseke gemeen de inlaag Oesterput op Noord-Beveland | met de kleibakkerscultuur in de Vlaamse Rupelstreek? bron: www.beeldbank. zeeland.nl, foto En het Verdronken Land van Saeftinghe met de bolle akkers Ben Biondina. in het Waasland? Op het eerste gezicht misschien niet veel.

Maar wie zich in de achtergrond van de cultuur - een economische spin-off verwacht als de landschappen en het erfgoed van de Schelde- markante elementen in het gebied meer zichtbaar, delta verdiept, ontdekt al snel een belangrijke beleefbaar en toegankelijk worden gemaakt. constante. Klimaatveranderingen en zeespiegel - stijgingen hebben er door de tijd heen grote De initiatiefnemers van het Vlaams-Nederlandse invloed gehad. geopark ondertekenden op 28 november 2019 in Antwerpen met tientallen andere overheden, De Vlaams-Nederlandse Scheldedelta kent als onderwijs- en wetenschapsinstellingen, gevolg van de niet aflatende strijd van de mens bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties de tegen het water een bijzondere geologische intentieverklaring om te komen tot een UNESCO structuur en karakteristieke cultuurlandschappen. Global Geopark. Namens Erfgoed Zeeland zette Vanwege de voortdurende wisselwerking tussen directeur Wim Scholten zijn handtekening. natuurlijke processen en menselijk ingrijpen is het een uniek gebied. De provincies Zeeland, Noord- Erfgoed Zeeland ontwikkelt voor het Geopark Brabant, Oost-Vlaanderen en Antwerpen hebben Schelde Delta de overkoepelende verhaallijnen. het voortouw genomen om met EGTS Linieland Om thema’s te verkennen en inspirerende van Waas en Hulst te komen tot een Geopark verhalen op te halen werd in december vorig jaar Schelde Delta. Zij streven voor dat gebied naar in Temse (Oost-Vlaanderen) de eerste regionale erkenning als UNESCO Global Geopark, dat wil bijeenkomst georganiseerd. Vijftig deelnemers zeggen als een gebied dat door het geologisch vanuit de sectoren erfgoed, natuur en toerisme erfgoed, de cultuurhistorie en de natuur van in die regio leverden input. De geslaagde internationale betekenis is. bijeenkomst stond onder leiding van Marc Kocken, sectorhoofd Erfgoed en Publiek bij Erfgoed Over de hele wereld zijn slechts 147 UNESCO- Zeeland. De verhaallijnen voor het Geopark zullen geoparken. Ze bevinden zich in 41 landen. In nauw aansluiten bij de Zeeuws erfgoedlijnen, Nederland is er tot nu toe één: de Hondsrug. Elk die vorig jaar in brede samenspraak met Zeeuwse geopark wordt gekenmerkt door een bepaalde beleidsmakers, vertegenwoordigers van erfgoed - geologie; per type geologie kan er wereldwijd instellingen en toeristische ondernemers zijn slechts één geopark zijn. De status van geopark opgesteld. moet bijdragen aan een verdere profilering van het deltagebied en voor de hele regio wordt ook Jeanine Dekker nr. 1 2020 ZEEUWS ERFGOED 9 Zeeuwse tegeltjeswijsheden

Het klinkt misschien wat denigrerend, tegeltjeswijsheden, maar iedereen weet waarover het gaat: gezegden die meestal op Delftsblauwe tegeltjes staan afgebeeld. Veel van deze spreuken zijn volkswijsheden. Wijsheden die het volk - onze moeders en vaders, onze grootmoeders en grootvaders en ga zo maar terug in de tijd - gebruikten om hun kinderen de wijsheden van het leven op een korte, prikkelende en gemakkelijke manier door te geven.

maar bekend binnen één familie. We gaan hier in op de (boven)lokale wijsheden, en dan speciﬁek de wijsheden die een Zeeuws tintje hebben, door het Zeeuwse dialect of omdat ze in Zeeland zijn opgetekend. Ze werden opgevraagd in een van A je geld de enquêtes van Vraag en Antwoord, een online dialectenquête van de Stichting Nederlandse wil winne, Dialecten. Volkswijsheden zijn wijsheden van het volk die mo je mie stront ons iets leren over alle aspecten van het leven, maar sommige aspecten leveren meer wijsheden op dan andere. Geld, dood en liefde zijn beginne bijvoorbeeld goed vertegenwoordigd, maar ook zelfkennis, mensenkennis, opvoeding enzovoort brengen hun wijsheden mee.

Met een moeilijk woord zijn deze uitingen ook bekend als aforismen. Ze zijn zo oud als de straat. Geld “Niet lang nadat iemand voor het eerst zijn mond opendeed en per ongeluk iets zei waar de overige Van geld word je misschien niet gelukkig, zoals stamleden over na moesten denken, moet het vaak wordt beweerd, maar het levert wel heel wat aforisme zijn geboren”, zei Kees Versteeg. 1 wijsheden op, ook in Zeeland. Ons bin zuunig , De oudst bekende aforismen - en dus ook de nietwaar! In Zeeland hoor je als variant op het volkswijsheden - zijn reeds duizenden jaren algemene ‘Geld maakt niet gelukkig’ een geleden verzonnen. “De menselijke beschaving genuanceerde versie: Geld brieng nie oaltied zege, zou nooit tot stand zijn gekomen indien we, naast mae ’t is een makkelijke wandelstok. onze genen, ook niet onze (quasi-)wijsheden aan elkaar hadden doorgegeven”, aldus Versteeg. Als je rijk wil worden, moet je - als je geen rijke ouders hebt die je op weg helpen - toch ergens Volkswijsheden zijn dus wijsheden die generatie beginnen: A je geld wil winnen, mo je mie stront na generatie doorgegeven worden. Sommige zijn beginnen . Een goede leerschool, onder aan de heel universeel: iedereen kent wel wijsheden als ladder beginnen. Geld wordt je niet zomaar in de 1 Versteeg, K. (1999), ‘De geschiedenis van ‘Alles waar een te voor staat is slecht, behalve schoot geworpen, er moet voor gewerkt worden: het aforisme’. tevreden’, die gemeengoed zijn geworden in onze Je krieg gin pluumbedde. Nee, je mot er zellef ard In: Passionate , jg. 6, pag. 30-36. taal. Maar andere zijn heel lokaal of zelfs alleen voe werken . Nochtans zijn er ook pessimisten die

10 ZEEUWS ERFGOED nr. 1 2020 Kunnen, willen en leren

Volkswijsheden vind je ook wel in de vorm van antwoorden of replieken op iets dat kinderen Ok vragen of zeggen. Kinderen proberen per slot van rekening wel vaker om taken die door de ouders de rieke mensen worden opgelegd niet uit te voeren. Veel gehoorde excuses zijn dan dat je iets niet kan , en als je wat brutaler bent, dat je dat helemaal niet wil . gae op blote voeten Creatieve ouders hebben hiervoor een aantal wijze replieken bedacht. Als je immers iets niet kunt of wilt, kan je dat ook leren: nae bedde Kannie lei op ’t kerkhof en wilnie leit ernaest (Bruinisse); Kennie ligt op ‘t kerrekof en kwilnie ligter nest (Westkapelle); Kannie lig op ’t kerkof, wilnie lig ter nessen hun kinderen meegeven dat niets verandert. (Kruiningen). Als je dus arm geboren wordt, dan zal je nooit rijk In een iets andere vorm hoor je: worden: Als je as ezel geboren wordt, dan word je Kannie is doôd en wilnie leit d´r naest (Ellemeet). nooit een paerd of zoals ze op Zuid-Beveland De verschillende Zeeuwse dialectvormen van zeggen: Geld bie geld en goed bie goed . Maar wie ‘naast’ komen hierin mooi naar voren. Ouders rijk is, die blijft dat meestal ook: Den duuvel schiet benadrukken hierin dat ‘ik kan dat niet’ eigenlijk altied op een groôten oôp of op dezelfden ôôp . vooral ‘ik wil dat niet’ betekent. Ouders die willen benadrukken dat kindlief Maar rijke mensen blijven toch ook maar mensen. dan dringend iets moet leren, zeggen: In Zierikzee zegt men: Ok de rieke mensen gae op Zet auw kan neer en pakte leer (Boschkapelle). blote voeten nae bedde . En zelfs het volk kan Een leer is een ‘ladder’. Ouders maken hier gebruik filosofisch worden: Geld en rieke wezen is nog niet van het homoniemenpaar leer ‘ladder’ en leer ’t zelfde , gaf iemand uit Zuid-Beveland door. ‘leer aan’. Een homoniem is een woord dat gelijk Een waarheid als een koe, uiteraard, maar soms gespeld wordt, maar een andere betekenis heeft. moeten we dat onze kinderen wel even leren. Dat Homoniemen worden wel vaker gebruikt in je geld niet door deuren en ramen moet gooien, volkswijsheden. Ze zetten de toehoorder immers maar aan je eigen oude dag moet denken, klinkt aan het denken. Door te spelen met woorden, door in Je mo jen eigen nie uutkleeë voe a je nî komt de boodschap ook beter aan. Het is dan bedde gît . En natuurlijk weet je niet altijd wie rijk is, ook de bedoeling dat kinderen het dan beter want niet iedereen laat dat zien: Je kent geên onthouden. krepelen eerda ‘t gast’uus brandt , zegt men in Moeders die van aanpakken weten, benoemen het Oostkapelle. soms directer door te zeggen dat de kinderen hun handen moeten gebruiken. In Zeeuws-Vlaanderen en op Zuid-Beveland kennen ze: Zelfkennis en mensenkennis Zet de kan maar neer en gebruik je handen of Zet de kan maar neer en doe het met je handen. Dat je - niet alleen in geldzaken - moet weten wat En als je zoon of dochter al wel eens vaker zegt je kan en je niet altijd verder moet springen dan je dat hij of zij iets niet kan, kan een moeder ook wel stok lang is, blijkt ook uit een aantal Zeeuwse eens boos uit de hoek komen. In Yerseke hoort het wijsheden: nageslacht dan: Kan? Alles kan, koffiekan, melkkan, Als kleine man mot je op de steentjes bluuvn; olie kan nog net. Je moet je stekken steken nîdat het uutkomt; Et straft zen eihen as je de veuren te breêd neemt . Geluk en liefde De veuren verwijzen naar ploegvoren. Veel van deze wijsheden zijn immers heel lang geleden Over geluk en liefde wordt veel gezongen, maar ontstaan, toen de landbouw nog de belangrijkste ook in de volkswijsheden is het een graag gezien inkomensbron was. Maar ook toen al was thema. De volkswijsheden bieden ons meestal mensenkennis en zelfkennis belangrijk: een gevarieerder beeld dan liedjesteksten. Het A je mensen wil leren kennen, mo je d’er een algemeen bekende ‘Liefde overwint alles’, krijgt in erfenisse mie verdeêlen. Zeeland een toevoeging: Liefde overwint alles nr. 1 2020 ZEEUWS ERFGOED 11 Iets van vervlogen tijden?

Deze volkswijsheden zijn oud en sommige voelen ook echt ouderwets aan. Uithuwelijken en trouwen in hetzelfde dorp is niet meer van deze tijd, jongeren kennen niets meer van landbouw Kannie is doôd enzovoort. Vele volkswijsheden zijn nu een stille dood aan het sterven, want ze worden nauwelijks nog gebruikt of worden door jongeren nauwelijks en wilnie leit meer begrepen. Omdat ze niet meer doorgegeven worden, moeten we er als maatschappij wel aan d´r naest denken dat deze vormen van immaterieel erfgoed bewaard blijven. Ze bieden immers een kijk op onze eigen geschiedenis.

Veronique De Tier

behalve erremoe en tandpiene. Een Zeeuwse variant op ‘Op elk potje past een dekseltje’ is: Der is gîn pannetje zo liep of d’r past wè ‘n dekseltje op.

Voor de liefde komt verliefdheid. En in vroegere tijden hadden ouders daar wel meer over te zeggen dan nu. Er kwamen dus weleens waarschuwingen als de zonen en dochters de leeftijd kregen dat ze naar het andere geslacht lonkten. Een veelgehoorde wijsheid was dat je je man/vrouw beter in de buurt zocht en niet ver weg. Van iemand in de buurt wist je tenslotte waar Fluitende misjes die vandaan kwam. Dat resulteerde in wijsheden als: Je mo nooit vadder vrieje dan da je de schouwe van en loeiende koeien tuus nog kan zien roôken; Koop buurmans koeien en trouw buurmans kinders … dan weet je wat je eit. zin maar zelden goeie

En vaak waren het ook de ouders die beslisten met wie je moest trouwen, zoals blijkt uit: Een erme-mans koeitje en een riekemans dochter worden vroeg estierd. En het was opletten geblazen met mannen en vrouwen die graag de bloemetjes buiten zetten, want: Paerden die op oale marten kommen, deugen nie; Fluitende misjes en loeiende koeien zin maar zelden goeie. Lezing Zeeuwse volkswijsheden Met te knappe jongens en meisjes was het ook opletten, want het is niet het uiterlijk dat telt! Op 27 maart 2020 houdt de adviseur Vooral de innerlijke deugden zijn immers streektalen om 20.00 uur in het Belfort belangrijk. Knap zijn alleen brengt immers geen in Sluis een lezing over Zeeuwse brood op tafel. volkswijsheden. Uut e mooie scheutel kan je nie ete; Kijk voor meer informatie op: Van een mooien taefel kun je nie eten. erfgoedzeeland.nl/ En dat schoonheid vergankelijk is, wordt ook vaak lezing-volkswijsheden als waarschuwing gegeven, en dat niet alleen in Zeeland: Wie een wuuf trouwt om der lief, verliest et lief en houdt het wuuf.

12 ZEEUWS ERFGOED nr. 1 2020 Historische gevelstenen Kleine kunstwerken met een verhaal

Afbeelding Ook in onze tijd worden Menig historische binnenstad in Nederland is rijk aan gevelstenen. nog nieuwe gevelstenen Veelal aangebracht in monumentale voorgevels vertellen deze kleine geplaatst. Een leuk voorbeeld hiervan is kunstwerken een verhaal over de (oorspronkelijke) bewoner, zijn afkomst, een steen in de Noorddijkstraat in zijn beroepsuitoefening, zijn politieke of godsdienstige overtuigingen of zijn Brouwershaven, met Niels Holgersson voorliefde voor bijvoorbeeld de ﬂora of fauna. Ook Zeeland kent veel fraaie erop afgebeeld | Mieke Wijnen Fotograﬁe. exemplaren, daterend uit de late vijftiende tot ver in de twintigste eeuw.

Gevelsteen als merkteken voorbijgangers zien welke producten ter plaatse werden gemaakt en verkocht. Bij wisseling van In het verleden ontleenden veel huizen hun bewoner bleef de gevelsteen meestal achter in de naam aan de gevelsteen die in de voorgevel was voorgevel van het pand. Het pand had nu eenmaal aangebracht. Deze steen bestond vaak uit een in met de gevelsteen een eigen ‘merkteken’ bas-reliëf uitgehouwen voorstelling, al dan niet gekregen, de relatie tussen voormalige bewoner voorzien van een tekst. Een dergelijke gevelsteen en pand was echter verbroken. In de praktijk kon had, met name voor de invoering van de huis- dit tot opmerkelijke situaties leiden; wat te denken nummering rond 1800 door de Fransen, vooral een van een boekdrukker die zijn werkzaamheden praktische reden: het onderscheiden van een huis uitvoerde in een pand, waarvan de gevelsteen van andere huizen. Zo werd eeuwenlang een pand een varken uitbeeldde. omschreven door het noemen van de naam van het huis, eventueel aangevuld met de namen van de aangrenzende percelen. Vroege gevelsteentoepassing

De voorstelling op de gevelsteen stond De toepassing van gevelstenen in de voorgevel merendeels in relatie tot de herkomst of het raakte vooral aan het einde van de zestiende eeuw beroep van de oorspronkelijke eigenaar. Maar ook in gebruik, om in de zeventiende en achttiende andere voorstellingen kwamen op gevelstenen eeuw een hoge vlucht te nemen. Niet dat gevel - voor, zoals godsdienstige, mythologische en stenen in onze contreien een nieuw fenomeen politieke. Ten slotte vormden voorstellingen uit waren; zo gebruikten de Romeinen al gevelstenen, de natuur een geliefd thema: naast bomen, onder andere om herbergen, wijnhuizen en post - struiken en bloemen vooral dieren. Veelal had huizen aan te duiden. Ook in de middeleeuwen een eerste eigenaar-bewoner de gevelsteen laten werden gevelstenen aangebracht, boven de aanbrengen, soms niet alleen als adresaanduiding ingang van burchten, kastelen en wereldlijke en maar ook als reclame-uiting. Zodoende konden kerkelijke gebouwen. Hier droeg de heraldiek nr. 1 2020 ZEEUWS ERFGOED 13 Afbeelding In het middelste spitsboogveld van de oorspronkelijke ingangstravee van Huis De Haene in Zierikzee bevinden zich de restanten van twee gebeeldhouwde hanen, in de vorm van twee gevelstenen. Het pand in de Meelstraat uit circa 1500 staat ook wel bekend als ‘Tempeliershuis’.

aan bij, waarbij emblemen en wapens vanaf de leesbaarheid - in het bijzonder van de gevel- twaalfde eeuw door edelen, en in de late steen - ten goede. Dit was zeker van toepassing middeleeuwen ook door geestelijken, gilden en bij panden die gelegen waren in smalle stegen en de gegoede burgerij veelvuldig werden toegepast. straten, waar het daglicht weinig effect had op het reliëf. Zo had kleurgebruik op gevelstenen niet Vanwege de houtbouw werd bij middeleeuwse alleen een esthetische, maar ook een praktische huizen voornamelijk gebruik gemaakt van uithang - reden; doordat relatief veel mensen in de borden in plaats van gevelstenen. Met de toename zestiende en zeventiende eeuw niet of nauwelijks van de bouw van stenen voorgevels nam na 1500 konden lezen en veel panden in de kern eenzelfde ook het aantal gevelstenen geleidelijk toe. Deze naam hadden was kleurduiding erg welkom. Bij verstening van de voorgevel was een gevolg van benaming zoals de Roode Leeuw en het Swarte stedelijke verordeningen, waarbij met het oog op Paart was het juiste adres voor eenieder duidelijk, brandgevaar de (ver)nieuwbouw van houten ook voor hen die het onderschrift niet konden gevels steeds meer aan banden werd gelegd. lezen. Niet alleen deze ontwikkeling, maar ook de belastingheffing op uithangborden droeg bij aan Door de gevel of onderdelen daarvan regelmatig het toenemend gebruik van gevelstenen. Deze te schilderen, werd verwering en vuilaanslag belastingheffing, behalve voor het vergaren van tegengegaan. Dit was ook van toepassing op extra inkomsten ingesteld om de wildgroei aan gevelstenen, waarvan veel exemplaren, zoals uithangborden tegen te gaan, was namelijk niet tegenwoordig vaak uit kleuronderzoek blijkt, in van toepassing op de ‘vlakke’ gevelsteen. de loop der tijd veelvuldig zijn overgeschilderd. Overschilderen leidde regelmatig tot het aanbrengen van afwijkende tinten en zelfs tot Kleur op gevelstenen geheel andere kleuren. Het kon ook gebeuren dat het schilderwerk beduidend minder kleurrijk De architectuur in de zestiende en eerste helft uitgevoerd werd, bijvoorbeeld egaal wit. Dit van de zeventiende eeuw was uitbundig, zowel gebeurde veelal wanneer een nieuwe bewoner in vorm, materiaal als kleur. De belangrijke rol van van een pand zich niet kon vinden in de kleur kwam tot uiting in het gebruik van verf en uitbeelding van de gevelsteen. Er was dan min pleister als architectonisch beeldende middelen. of meer sprake van ‘witten om te wissen’. Het kleurgebruik op bouwmaterialen als natuur - steen en bouwonderdelen als luiken maar ook Niet alle gevelstenen waren van oorsprong op gevelstenen, gaf een gebouw een kleurrijk gekleurd. Er zijn gevelstenen bekend die in de aanzien. Dit kwam de uitstraling, maar ook de kleur van de gevel of in de kleur van het bouw-

14 ZEEUWS ERFGOED nr. 1 2020 Afbeelding links De uit 1649 daterende gevelsteen van het Veerse Zakkendragers- of Sint-Jansgilde werd begin twintigste eeuw herplaatst in een Middelburgs pand aan de Kromme Weele. Doordat de bewoners van de oorspronkelijke locatie (de Kaai in Veere) een replica ervan in hun voorgevel lieten plaatsen, is het mogelijk deze steen zowel in Veere als in Middelburg te bewonderen.

Afbeelding rechts materiaal werden geschilderd. Dit is zeker van toe - of herbestemd tot putdeksel of drempel. Uit 1631 daterende gevelsteen in Zierikzee, passing op gevelstenen uit de achttiende eeuw: in In het gunstigste geval werden verwijderde met hierop afgebeeld deze eeuw stond materiaal in dienst van de vorm, gevelstenen (professioneel) opgeslagen of in een kuiper met zijn kuipersgereedschap. waarbij pleistering en egale schildering privéverzamelingen bewaard. Deze laatste opties Deze oorspronkelijk uit de ’s-Heer Arendstraat in vooral witte tinten in de mode waren. maakten herplaatsing, meestal op een andere afkomstige steen werd Ontpleistering volgde in de loop van de locatie, mogelijk. Een mooi voorbeeld van een eind twintigste eeuw herplaatst in de negentiende eeuw, terwijl in de twintigste hergebruikte gevelsteen is te vinden in een gevel voorgevel van pand Oude Haven 19 | Mieke eeuw eveneens ontkleuring op grote schaal langs de Oude Haven in Zierikzee. Deze Wijnen Fotografie. werd toegepast; de waardering voor het zuivere gevelsteen uit 1631, die een kuiper uitbeeldt, is materiaal, de drager, ging als zelfstandig bouw- afkomstig van een gevel van een gesloopt pakhuis expressiemiddel een belangrijke rol in de in de ’s-Heer Arendstraat. Een ander voorbeeld van architectuur spelen, wat een ‘ontkleuring’ van een ‘reizende’ gevelsteen betreft een exemplaar veel gevelstenen tot gevolg had. Pas sinds de van het zakkendragers- of Sint-Jansgilde in Veere. laatste decennia van de twintigste eeuw is er De oorspronkelijke steen uit 1649, waarop een een kentering in denken zichtbaar, waarbij de zakkendrager en het wapen van Zeeland en een waardering voor kleurgebruik op gevelstenen onderdeel van het wapen van Veere afgebeeld weer aan terrein wint. staan, werd begin twintigste eeuw verwijderd uit het Veerse pand Kaai 63, om vervolgens te worden aangebracht in de voorgevel van pand Reizende gevelstenen Kromme Weele 8 in Middelburg. Eind jaren tachtig van de twintigste eeuw is door de bewoners van De meeste gevelstenen bleven als ‘merkteken’ het Veerse pand Kaai 63 een replica van de verbonden aan het pand waarin ze oorspronkelijk originele gevelsteen in de voorgevel aangebracht, waren aangebracht. Toch werden gevelstenen zodat eenzelfde gevelsteen nu te zien is in zowel ook wel verplaatst of zelfs geheel verwijderd. Het Middelburg als Veere. eerste scenario was onder andere van toepassing als een nieuwe eigenaar zijn eigen gevelsteen in Marinus van Dintel de voorgevel wenste aan te brengen. De nieuwe gevelsteen werd dan op een prominente plaats in de voorgevel aangebracht, terwijl de oorspronkelijke gevelsteen ‘verhuisde’ naar elders in de gevel. Gevelstenen werden ook wel verwijderd als gevolg van modernisering of Verder lezen/bronnen - G.A.M. Offenberg, Gevelstenen in Nederland. Zwolle, 1986. sloop van het desbetreffende pand. Veel van - www.gevelstenen.net. deze stenen werden weggegooid, verpulverd, - www.zeeuwseankers.nl/verhaal/gevelstenen. nr. 1 2020 ZEEUWS ERFGOED 15 16 ZEEUWS ERFGOED nr. 1 2020 Trots op mijn monument Verduurzamen van een oud pand is een puzzel

In de Voorstraat van Colijnsplaat woont sinds 1996 op nummer 51 Pieter Baaijens met zijn vrouw. Het zeventiende-eeuwse rijksmonumentale pand staat in het hart van het voorstraatdorp, dat zich kenmerkt door een rationele opbouw en langwerpige percelen.

Voorafgaand aan het interview stuurt Pieter de Terug in oude staat redactie een document met uitvoerig uitgewerkte informatie over de historie van het dorp Pieter vertelt dat hij het prettig vindt om te weten Colijnsplaat en zijn woning. Boven aan het dat de woning er al enkele honderden jaren staat document staat: “Om de problemen die ik en dat hij slechts een tijdelijke passant is en het tegenkwam bij de verduurzaming van ons huis huis er nog steeds zal staan als hij er niet meer is. wat beter te begrijpen.” Door het huis met zorg te restaureren en zoveel mogelijk in oude staat te herstellen, geeft hij het huis aan zichzelf terug. En tot slot kan de woning Voorbestemd op een gegeven moment worden doorgegeven aan een volgende bewoner. Na de verkoop van hun verbouwde boerderij in Koudekerke woonde Pieter in een huurhuis in Pieter heeft bijzonder veel werk gehad aan het Middelburg. Zijn vrouw zag in een woonkrant een plafond in de voor- en achterkamer. Het plafond is foto van een monumentale woning die te koop uitgevoerd met stucwerk op riet met ornamenten stond in Colijnsplaat. Ze waren niet echt actief op in de hoeken en midden in het plafond. Toen het zoek naar een koopwoning, maar toen ze de foto plafond op een gegeven moment begon te zakken aan haar man liet zien dacht hij gelijk: dat is ons heeft hij er eigenhandig 250 stuks koperen huis. plaatjes in aangebracht. Door middel van deze Ze moesten eerst op de kaart kijken waar vastgeschroefde plaatjes werd het stucwerk Colijnsplaat exact lag, maar diezelfde middag weer aan de achterliggende constructie bevestigd. zijn ze gelijk ter plaatse gaan kijken om te zien Vervolgens is hij weken bezig geweest om het wat voor soort dorp Colijnsplaat was. Ze waren er stucwerk van de ornamenten schoon te maken en immers nog nooit geweest. Daarna volgde een alle aanwezige lagen eraf te schrapen met mesjes kijkafspraak en tijdens de bezichtiging bleek dat er en scalpels. Hierbij werden alle details van de toch nog wel het nodige achterstallig onderhoud ornamenten weer zichtbaar. In de voorkamer, was aan de woning. waar zich vroeger een winkel bevond, kwam zelfs de oorspronkelijke verﬂaag bij een ornament Zijn vrouw wilde eigenlijk een huis waaraan niet te tevoorschijn. Het zijn mooie voorbeelden hoe veel geklust of verbouwd moest worden. Ondanks een huis aan zichzelf teruggegeven kan worden. de bezwaren van zijn vrouw heeft Pieter toch veel De deuren tussen de voorkamer (voormalige werkzaamheden aan de woning zelf uitgevoerd. winkel) en de woonkamer waren door de vorige Na 24 jaar is het hele huis ‘door zijn handen’ bewoners verwijderd en bij het grof vuil gezet. gegaan. Dit heeft veel tijd gekost, want tijdens Pieter en zijn vrouw wilden toch weer graag het renoveren rol je van het een in het ander. deuren op die plaats. Er zijn, met andere oude

ZEEUWS ERFGOED 17 Afbeelding deuren uit de voorkamer als voorbeeld, nieuwe Na dit overleg is hij aan de slag gegaan en Detail van het centrale ornament in de deuren gemaakt. Via hun vaste timmerman begonnen met het losse stucwerk van de muren achterkamer | portret- Sjaak de Visser uit Aagtekerke, die de deuren en plafonds af te kappen. Nadat de materialen en detailfoto Mieke Wijnen Fotograﬁe. gemaakt heeft, vonden ze ook een bedrijf dat geleverd waren door het restaurateursbedrijf weer ‘friesecken’ en mousselineglas maakte. begon hij te stukadoren en het metselwerk te herstellen. Weken is hij met deze werkzaamheden De kelder met kruisribgewelven onder de woning bezig geweest in de kelder, maar sindsdien staat van de buren is ook een bijzonder onderdeel van de kelder er weer prachtig bij en ruikt hij weer fris. de woning. Vanuit deze kelder was voorheen een doorgang naar de buren en een opgang naar de winkel. De doorgang naar de buren werd dicht- Verduurzaming gepleisterd maar onder het pleisterwerk is de oude deur nog aanwezig. Verduurzaming staat hoog op de agenda in huize Bij hun intrek in de woning had de kelder de Baaijens. Studenten van de Hogeschool Zeeland laagste prioriteit om aan te pakken, vervolgt maakten enkele jaren geleden infraroodopnames Pieter zijn verhaal. Ze maakten geen gebruik van de woning. Op Pieters verzoek heeft de van de kelder en hij sprong ook niet in het oog. Monumentenwacht daarna nog een Duurzaam Het rook er muf en in de winter stond er wel eens Monumentenpaspoort met verduurzamings- twee maanden water in. In 2012 had hij al een rotte aanbevelingen opgemaakt. balk laten vervangen door een eiken balk, maar de Uit eigen onderzoek heeft Pieter kunnen achter- kelder ging verder achteruit. halen dat in de jaren tachtig van de vorige eeuw de woning grotendeels vakkundig gerenoveerd en verbouwd is, met isolatie naar de maatstaven “Bezint eer ge begint” van die tijd. Tijdens deze renovatie zijn in de woning voorzetwanden geplaatst met een spouw. Er is feitelijk een gebouw in een gebouw Vorig jaar tijdens het vervangen van de onder- aangebracht. De ventilatie van de constructie dorpel van het kozijn zag Pieter dat het stucwerk achter de voorzetwand in de woonkamer gebeurt van de gewelven nog meer achteruit gegaan was. via een open ruimte in de kelder. Hier is in een Het stucwerk liet los en er zaten scheuren in de open ruimte achter de voorzetwand de wind aanhechting van het plafond aan de kruisribben. voelbaar. Als het buiten hard waait, kan Pieter in Afgelopen zomer heeft hij met Peter Boogaard van de woonkamer de wind voelen als hij zijn hand Boogaard Restaurateurs uit Serooskerke de kelder voor het stopcontact houdt. De doos-in-een-doos - bekeken. Hij kreeg advies hoe hij het stucwerk van constructie wordt dus geheel geventileerd met de kelder het beste aan kon pakken. buitenlucht.

18 ZEEUWS ERFGOED nr. 1 2020 Afbeelding links Na de verhuizing hebben Pieter en zijn vrouw Toekomstig behoud Minuutplan Colijnsplaat, circa 1818. Op kavel 69 de voormalige keuken in gebruik genomen als (zie pijl) is Voorstraat 51 studeerkamer. Ondanks de verwarming bleef Als leidraad voor het onderhouden van zijn gesitueerd met tuin (70) en koetshuis (71) | deze ruimte altijd koud tijdens de herfst en winter. woning gebruikt Pieter de bouwkundige inspectie - collectie RCE, objectnr. MIN09020A02. Uit onderzoek in 2018 bleek dat een deel van de rapporten van de Monumentenwacht. Sinds het zoldervloer ontbrak en dat daardoor de warmte, huis helemaal op orde is, komen zij één keer per Afbeelding rechts Het pand Voorstraat 51 met een enkele gipsplaat als barrière, wel heel twee jaar zijn woning inspecteren. Hij stelt de in 1964, destijds een gemakkelijk kon wegstromen. Dakisolatie zou specialistische kennis van de monumenten- winkel. In de jaren daarna is de lijstgevel weinig resultaat opleveren, aangezien de wachters op prijs en vindt het prettig dat ze met geheel witgepleisterd en zijn de ramen en de enkelsteensmuren boven het plafond dan qua hem meedenken vanuit het oogpunt als eigenaar voordeur, een klassieke warmteverlies het zwakste deel van de constructie en gebruiker. Ook zijn voor hem de kleine Colijnsplaatse deur, vervangen | foto G.J. zouden zijn. reparaties die ze ter plaatse uitvoeren en de Dukker, collectie RCE, objectnr. 90.185. vooruitziende blik op gebied van het benodigde De gedachte achter de eerdere renovatie, een onderhoud van toegevoegde waarde. doos-in-een-doosconstructie, was weer aan zet. Pieter vertelt dat hij dit gerealiseerd heeft door tussen de plafonds 18 centimeter Isovlas (vlas- vezelisolatie) aan te brengen. Voor de muren heeft Ben jij ook zo’n trotse hij gekozen voor PIR-platen (harde schuimstof) monumenteigenaar? aan de binnenzijde op de gipsplaten, zodat de aanwezige spouwventilatie intact bleef. Laat het de redactie weten! Er werd ook nog isolatie aangebracht boven het plafond van een zijgang, maar na enkele maanden Wil jij je verhaal delen met de andere ontstond er echter in de gang een vochtplek op lezers van Zeeuws Erfgoed , neem dan het plafond. Uit onderzoek naar de oorzaak contact op met de redactie: bleek het om condensatievocht te gaan door [email protected]. verminderde ventilatie van de constructie. Die isolatie is er dus weer uitgehaald. Het Abonnees van de Monumentenwacht verduurzamen van een oud monumentaal pand is die aan de interviewreeks deelnemen, een delicate balans tussen isoleren en ventileren. ontvangen voor hun medewerking de 'Bezint eer ge begint' als je een monumentaal professionele portret- en detailfoto die pand koopt; in alle opzichten, zowel qua bij hun verhaal worden afgebeeld. onderhoud als verduurzaming, voegt Pieter stellig hieraan toe.

nr. 1 2020 ZEEUWS ERFGOED 19 Afbeelding De Pauluspolder in de negentiende eeuw, Pauluspolder: geschilderd door de Hulstenaar Jan Haak | bron: gemeentearchief Hulst, collectie Gielen nr. 38. een dorp, zijn tijd ver vooruit

Samen met Hengstdijk en Kloosterzande behoort Pauluspolder tot een van de oudste nog bestaande kernen in het noorden van het Hulsterambacht. De ligging, midden in een polder op een kruising van wegen, is opmerkelijk. Opmerkelijk, aangezien de andere dorpen in de regio die net zo oud zijn veelal gesticht zijn op of langs een dijk.

De eerste vermelding van het dorp dateert van dat het mogelijk is dat er al voor het stichten van bij het stichten van de parochie in 1263. 1 Dan wordt de parochie bewoning heeft plaatsgevonden, 4 kan namelijk met goedkeuring van de bisschop van vanaf de tweede helft van de dertiende eeuw met Utrecht 2 de parochie van Hengstdijk naar de zekerheid worden gesteld dat er sprake is van overkant van de Vogelkreek verplaatst. 3 Ondanks bewoning en zelfs van een dorp.

20 ZEEUWS ERFGOED nr. 1 2020 De ligging van Pauluspolder tussen de dorpen Schoolfoto uit Pauluspolder rond 1911, met op de achtergrond Hengstdijk en Vogelwaarde. het oude schoolgebouw | bron: www.hengstdijk.eu.

De kerk verdwijnt Op een van de laatste schoolfoto’s is te zien dat het totale schooltje nog ongeveer 20 leerlingen Van de laat dertiende-eeuwse kerk is tegen- telt. woordig niets meer te zien. Deze is na zes eeuwen trouwe dienst in 1860 gesloten en verplaatst naar het nabijgelegen Rapenburg. De verlaten kerk is Gehucht vervolgens in 1862 afgebroken. Met het verdwijnen van de kerk verdwijnt een voor die tijd primaire In de jaren zestig van de twintigste eeuw, toen de levensbehoefte uit het dorp. Het is dan ook niet school ophield te bestaan, had het dorp nog een verbazingwekkend dat met het verdwijnen van enkel café en een winkel. De laatste winkel sluit de kerk een aanzienlijk aantal bewoners hun heil zijn deuren op 1 januari 1987. 7 Daarmee verdwijnt zochten in nabijgelegen dorpen. Een trend is het laatste element dat Pauluspolder tot dorp hiermee ingezet. maakt. Sindsdien resteert niet meer dan een gehucht waarin men een mengeling aantreft van boeren en Belgen. De laatste gebruiken hun huis vaak als vakantiewoning. Dit zorgt ervoor dat een aanzienlijke hoeveelheid huizen slechts in “Verdwijnen van de delen van het jaar wordt bewoond. Daarmee is kerk zet teloorgang in” Pauluspolder een typisch gekrompen dorp geworden waarvan er in de toekomst waarschijnlijk vele zullen volgen.

Karel-Jan Kerckhaert Ontvolking

Ondanks dat het dorp veel van zijn bewoners verliest, blijft na 1860 een andere primaire Bronnen 1 behoefte wel bestaan, namelijk een school. Met Geschiedenis van Hengstdijk, door G.J.G. Bongenaar, Hengstdijk 1956, pag. 7. een historie die mogelijk net zo ver teruggaat als 2 Hendrik I van Vianden (bisschop van 1249-1267). die van de kerk 5 en met een gedocumenteerde 3 Omdat de parochie van Hengstdijk blijft bestaan zijn de twee reeks aan onderwijzers 6 vanaf 1592 is dit het parochies ook in de hieropvolgende eeuwen nauw met elkaar verbonden. Zo deelden ze vaak een pastoor, onderwijzers en tweede best gedocumenteerde instituut van het trouwden families uit beide dorpen regelmatig met elkaar. dorp. De twee jongste schoolgebouwen, een uit Wanneer in 1860 de kerk wordt gesloten en de parochie wordt 1840 en een van rond 1890, bestaan nog steeds. verplaatst naar het nabijgelegen Rapenburg, houdt ook de band Waarschijnlijk bevond het oudste schoolgebouw tussen de twee dorpen op te bestaan. 4 Het toponiem Valkaartshil is hier mogelijk een aanwijzing voor. zich net als in naburige dorpen direct naast de 5 Het tweede concilie van Lateranen (1139) stelde de aanwezigheid kerk. In het begin van de jaren zestig van de van een school verplicht bij iedere parochie. 6 twintigste eeuw wordt ook de school gesloten. De scholen syn Planthoven van de gemeente. Het onderwijs in Zeeland en Staats-Vlaanderen, 1578-1801, door H. Uil, Amsterdam De steeds verdergaande ontvolking zorgt ervoor 2015, pag. 830. dat er steeds minder kinderen op het dorp wonen. 7 ‘De teloorgang van de Pauluspolder’, in: PZC, 30 december 1986. nr. 1 2020 ZEEUWS ERFGOED 21 Een kapitale vondst

Het Zeeuws Archeologisch Depot van Erfgoed Zeeland bewaart allerlei soorten vondsten en documenten, die elk een deel van het verhaal van Zeeland vertellen. Het gebeurt echter zelden dat een vondst wordt aangeboden en vervolgens leidt naar het verhaal van een van de meest karakteristieke gebouwen uit de Zeeuwse bouwhistorie.

22 ZEEUWS ERFGOED nr. 1 2020 Afbeelding links In januari 2019 werd Erfgoed Zeeland benaderd Het linker- of rechterkapiteel van door de eigenaresse van een Middelburgse bed het voorportaal van de and breakfast. Ze vertelde dat in haar pand nog voormalige Provinciale Bibliotheek van Zeeland. een oud architectuurelement stond, dat ooit door de vorige eigenaar was meegenomen uit het puin Afbeelding rechts De Provinciale van een Middelburgs gebouw na de verwoesting Bibliotheek van Zeeland | foto C. Steenbergh, van de binnenstad op 17 mei 1940. Bij een eerste 1910/1935, collectie RCE, bestudering bleek het om een kapiteel te gaan; de objectnr. ST-1.822. bekroning van een klassieke zuil. Hoewel het niet helemaal duidelijk was waar dit fraai vormgegeven object vandaan kwam, waren de erfgoedadviseurs van Erfgoed Zeeland dermate geïntrigeerd door het mooie vakwerk, dat ze direct besloten het object en de herkomst ervan nader te onderzoeken.

Kapiteel in composiete bouworde

Een kapiteel is de versierde bovenkant van een zuil, die in de meeste gevallen gemaakt werd conform een van de klassieke bouworden, zoals Toscaans/Dorisch (een simpel, rond kapiteel), Ionisch (een kapiteel met voluten, de zogenaamde Ionische krul), Korintisch (versierd met blad- tand des tijds doorstaan, van andere gesloopte motieven, de zogenaamde acanthusbladeren) of panden is soms archiefmateriaal bewaard composiet (een combinatie van het Ionisch en gebleven. De zoektocht door oude zwart-wit foto’s Korinthisch kapiteel). In dit geval gaat het om een leidde echter niet tot bijzonder veel gebouwen in massief zandstenen kapiteel in de composiete een (neo-)klassieke bouwstijl. Sterker nog, het orde. Het kapiteel heeft dan ook de kenmerkende leidde tot één mogelijk pand aan de Lange Delft, Ionische krul op de hoek van het kopstuk, met de voormalige Provinciale Bibliotheek van daaronder de Korintische versiering bestaande Zeeland. Tegen de voorgevel van dit pand uit 1733 uit acanthusbladeren. Het gaat hier om een halve bevond zich een voorportaal, met daarop – aan zuil die geïntegreerd was in de buitenwand van weerszijden van de vooringang – halve zuilen met een gebouw. composiete kapitelen. Met historische bouw- tekeningen en foto’s kon dit vermoeden verder bevestigd worden: het kapiteel bleek inderdaad Zoektocht naar monumentaal pand een stukje van het voorportaal te zijn.

De zoektocht naar het pand waarvan het kapiteel oorspronkelijk deel uitmaakte, startte met het De Sevensterre en Den Dolphyn inventariseren van enkele belangrijke stukjes informatie. Het moest gaan om een (neo-)klassiek Het desbetreﬀende pand is oorspronkelijk niet als gebouw dat geïnspireerd was op stijlkenmerken bibliotheek gebouwd, maar in 1733 gerealiseerd uit de klassieke oudheid (in Nederland was het als stadspaleis De Sevensterre en Den Dolphyn van classicisme en neoclassicisme vooral populair in de patriciërsfamilie Van den Brande. Het gebouw de zeventiende en achttiende eeuw). Daarbij ging was ontworpen door de beroemde Antwerpse het om een gebouw dat vernield was (of gesloopt) architect J.P. van Baurscheit (1699-1768) en zou tot als gevolg van de verwoestende stadsbrand van het einde van de negentiende eeuw gebruikt 17 mei 1940. Verder was er mogelijk een connectie worden als een particuliere residentie, in handen met de Lange Delft in Middelburg, een belangrijke van de familie Van den Brande. In 1898 werd het hoofdstraat die nog steeds een groot deel van pand verkocht, om een jaar later in gebruik te het centrum van de stad doorkruist. Normaal worden genomen als Provinciale Bibliotheek van gesproken zou een dergelijke zoektocht, zelfs Zeeland. In deze bibliotheek werden verschillende met bovenstaande criteria, onbegonnen werk zijn. Zeeuwse bibliothecaire collecties samengebracht, Middelburg was in de zeventiende en achttiende aangevuld met aankopen van de Provincie eeuw een belangrijke, welvarende stad met een Zeeland en verschillende schenkingen en bruik- rijke bevolking die volop luxe herenhuizen liet lenen, waaronder de bibliotheek van het Koninklijk bouwen. Een aanzienlijk aantal hiervan heeft de Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. nr. 4 2019 ZEEUWS ERFGOED 23 Afbeelding Voorgevel van de Provinciale Bibliotheek van Zeeland na de stadsbrand op 17 mei 1940 | collectie RCE, objectnr. OF-01450.

17 mei 1940 nieuwe bestemming gevonden. Zo is het hier beschreven kapiteel bij een particulier terecht- Op 17 mei 1940 sloeg het noodlot voor het pand gekomen en heeft het via die route zijn weg toe. Bij de Duitse inval van Nederland kwam ook gevonden naar het Zeeuws Archeologisch Depot Middelburg in de vuurlinie te liggen. Een van Erfgoed Zeeland. Het is echter niet het enige gebeurtenis die tot op de dag van vandaag minder bouwelement dat door de inwoners van aandacht heeft gekregen dan het bombardement Middelburg uit het naoorlogse puin is gehaald. Het op Rotterdam enkele dagen ervoor. Het granaat - wapenschild van het gebouw (met het wapen van vuur op 17 mei had een verwoestende uitwerking de familie Van den Brande) is bijvoorbeeld onder - op de binnenstad van Middelburg. Ook de deel geworden van de heg rondom de kerk aan de Provinciale Bibliotheek van Zeeland werd Dorpsstraat in Kleverskerke. Daarnaast zijn nagenoeg geheel verwoest. Foto’s uit de tijd van veertien gevelfragmenten van De Sevensterre en net na de brand tonen de nog steeds staande Den Dolphyn verwerkt in Middelburgse straten in voorgevel met op de achtergrond de stad in puin. de vorm van het kunstwerk van Ko de Jong, dat in Veel van de ruïnes zijn in die tijd alsnog gesloopt, 1988 werd onthuld. De gevelfragmenten zijn vanwege zorgen over instortingsgevaar. Zo ook de geplaatst op plekken rond de oorspronkelijk resterende voorgevel van de voormalige brandhaard van Middelburg. Op elk fragment is bibliotheek. een kleine plaquette aangebracht met de tekst: DE EXPLOSIE - 1988 - gevelrestant Lange Delft 64 door Duits bombardement verwoest - 17 mei 1940. Het naoorlogse verhaal Joost van den Berg, met medewerking van De Sevensterre en Den Dolphyn - de latere Marinus van Dintel en Hans Jongepier Provinciale Bibliotheek van Zeeland - heeft de oorlog niet overleefd. Daarentegen hebben veel architectuuronderdelen van het gebouw een

24 ZEEUWS ERFGOED nr. 1 2020 Dierlijke resten Slot Oostende onder de loep

Afbeelding Keukeninterieur met afgebeeld een zwanen - pastei, door David Teniers de Jonge, 1644 | collectie Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis.

In 2016 en 2017 heeft Artefact! Advies en Onderzoek in Erfgoed de verbouwingswerken van Slot Oostende in Goes archeologisch begeleid. Dit heeft veel informatie opgeleverd over een van de belangrijkste gebouwen in Goes en zijn bewoners.

Onder het verzamelde vondstmateriaal bevinden zich een aanwijzing voor een hogere status van de toenmalige ongeveer 2.000 dierlijke resten. Op zich niet uitzonderlijk, bewoners. maar deze ‘botjes’ leveren onder meer belangrijke informatie op over wat er op het menu stond, de aanwezige huisdieren In de zestiende-eeuwse contexten komt naast de en ongewenste diertjes op het slot. Daarom heeft de gebruikelijke consumptiedieren uit de veestapel duidelijk gemeente Goes met behulp van een subsidie van de meer diversiteit voor. Tot het kleinwild kunnen haas, eend en Provincie Zeeland, op basis van de Provinciale gans gerekend worden. Onder de vogels zien we verder naast Onderzoeksagenda Archeologie Zeeland, een archeo- kip ook kwartel, reiger en opnieuw zwaan. Reiger en zwaan zoölogisch onderzoek uit laten voeren naar deze resten. waren aan de edelen voorbehouden, hoewel die exclusiviteit Dit leverde enkele opmerkelijke resultaten op. vanaf de zeventiende eeuw sterk afnam. Kwartel werd wellicht in gevangenschap gehouden; de mannetjes De meeste dierresten zijn niet met de hand, maar door het produceren dan wel geen eieren, maar wel een aangenaam uitzeven van bodemmonsters verzameld. Hierdoor zijn ook geluid. Bij de vissen zijn scholachtigen het best kleinere diersoorten goed vertegenwoordigd. Meer nog, bijna vertegenwoordigd, maar ook Atlantische zalm stond op het de helft van het botmateriaal bestaat uit visresten. Doorheen menu. Een benen heft en een gelijkvormig halffabrikaat zijn de hele bewoningsgeschiedenis heeft vis dus een belangrijk aanwijzingen voor ambachtelijke activiteit in de vorm van aandeel in de voedselvoorziening gehad. Helaas is tijdens de botbewerking. analyse gebleken dat veel visgraten en schubben niet tot op soort gedetermineerd konden worden. De meest opmerkelijke vondsten uit de jongere vulling van de slotgracht betreffen de resten van drie katten en twee De vondstcontexten van de dierlijke resten kunnen in grote kleine schoothondjes. Een van de twee volwassen katjes lijnen herleid worden tot veertiende-vijftiende-eeuwse herstelde van een zware heupfractuur, een van de volwassen afvalkuilen, een zestiende-eeuws ophoogpakket in de hondjes had een schofthoogte van circa 26 centimeter, gewelfde kelders, de slotgracht en achttiende-negentiende- hetgeen met een kleine terriër overeenkomt. Deze rassen eeuwse afvallagen. werden ook ingezet als rattenvanger en voor de jacht op klein roofwild. In de laatmiddeleeuwse contexten is vis het best vertegen - woordigd, op de voet gevolgd door zoogdieren en vogels en In de achttiende- en negentiende-eeuwse contexten blijft in mindere mate schelpdieren. Onder de vissen komen haring vis een van de belangrijkste voedselbronnen. In de herberg en kabeljauwachtigen het talrijkst voor, maar ook de kwam ook zeker rund, varken, kip, mossel, kokkel en haas op aanwezigheid van paling en karperachtigen is vastgesteld. tafel. Een mooi gestileerd lepeltje werd specifiek gebruikt Opmerkelijk is de vondst van 23 zwanenbotten, waarvan voor het eten van gekookte eieren. enkele snijsporen vertonen. Aangezien zwanen enkel door de elite mochten gehouden en gevangen worden, vormt dit Senne Diependaele en Karel-Jan Kerckhaert nr. 1 2020 ZEEUWS ERFGOED 25 Metamorfose voor Museum Hulst

Afbeelding Op 12 december 2019 stemde de gemeenteraad van Hulst unaniem voor Sfeerimpressie van de inrichting van twee zalen het plan tot vernieuwing van het Museum Hulst en de daartoe benodigde van het nieuwe Museum Hulst I ontwerpschetsen middelen. Museum Hulst verhuist naar het tegenover gelegen pand Madoc. ‘s Landshuis en ontwerpbureau Madoc uit Gent gaat de inrichting verzorgen. Uitgangspunt is een goede toegankelijkheid voor iedereen en een interessant verhaal voor Hulstenaren en bezoekers.

Erfgoed Zeeland is betrokken bij het proces en keukentje. Ook willen we mensen die het museum adviseert de werkgroep. Het is de bedoeling dat bezoeken graag een kopje koﬃe aanbieden, maar het nieuwe museum in het najaar van 2021 zijn door ruimtegebrek kan dat niet. Daarnaast missen deuren opent. we een werkruimte voor de vrijwilligers. Allerhande werkzaamheden worden nu nood- gedwongen in de museumzalen uitgevoerd, Toegankelijkheid en ruimtegebrek waardoor het vaak een rommeltje is.”

Jaarlijks komen er 5.000 bezoekers naar Museum Hulst. Voornamelijk mensen in goede conditie, Voorzieningen want de vele traptreden die je in het museum op moet zijn niet echt publieksvriendelijk. “Door Op de nieuwe locatie zijn de voorzieningen beter die trap sluit je veel bezoekers uit”, aldus Bert of worden ze door bouwkundige aanpassingen Zandvoort, voorzitter van Museum Hulst. gecreëerd. Zo komt er een lift en een rolstoelbaan, De smalle zestiende-eeuwse wenteltrap in het waardoor straks iedereen het museum binnen kan huidige museum is prachtig, maar mensen die gaan en ook alle zalen kunnen worden bereikt. slecht ter been zijn kunnen hierdoor niet naar de Voor de museale inrichting is ontwerpbureau twee bovenverdiepingen en de kelder. Het Madoc aangesteld. Toegankelijkheid staat bij museumbestuur is blij dat nu eindelijk de knoop is hen hoog in het vaandel. Het museum wordt toe - doorgehakt om te verhuizen naar de overkant van gankelijk gemaakt voor mensen met beperkingen. de straat. Bert: “Niet alleen de trap maakt het Het meubilair is onderrijdbaar en door gebruik van lastig, ruimtegebrek is ook een groot probleem. verschillende narratieve technieken is er in elke Grote groepen kunnen we niet fatsoenlijk zaal zowel voor slechthorenden als slechtzienden ontvangen. Er is maar één toilet en een heel klein informatie die ze kunnen horen of zien.

26 ZEEUWS ERFGOED nr. 1 2020 De inrichting moet inhoudelijk verschillende twintigste eeuw: de ‘dodendraad’, vluchtelingen, generaties aanspreken. Het moet boeiend zijn voor grenssmokkel, verbindingswegen, oorlogen en groot en klein en alleen, met twee of in een groep overstromingen. De onderwerpen geven een te bezoeken zijn. De routing is zo bedacht dat er verklaring voor de beleefde identiteit van Hulst, verschillende plaatsen zijn waar je met een groep de meest Vlaamse stad van Nederland. rond een display kunt staan voor gezamenlijke uitleg, om daarna weer verspreid, in groepjes of individueel, de zaal verder te verkennen. Variatie

Variatie is het toverwoord. Naar gelang van het ’s Landshuis, een huis vol verhalen onderwerp zal elke zaal een andere beleving bieden. Blikvangers die tot de verbeelding De visie van Madoc: een museum is een open, spreken, moeten ervoor zorgen dat bezoekers vriendelijk en gastvrij huis waarin iedereen zich hun ervaring vlot kunnen navertellen. Een mix van meteen welkom voelt, zowel de inwoners, het diverse verteltechnieken geven de nodige uitleg. museumteam, de stakeholders als het brede Zowel klassieke middelen (tekst, maquettes, publiek. Museum Hulst wordt een huis vol kaarten en tekeningen) als multimedia (audio- verhalen en zal een verrassende en rijke ervaring verhalen, soundscapes, animatiefilmpjes, beeld - gaan worden voor jong en oud. De verhalen geven montages en interactieve applicaties) zorgen voor inzicht in de geschiedenis van Hulst en de gelaagdheid, afgestemd op de belangstelling van bewoners, met een focus op de ontwikkeling de bezoeker. van het landschap, de bewoners en de impact van de grens. Met aandacht voor de identiteit, waarden en ambities van de stad. “Een museum is een Het gebouw zelf is letterlijk het grootste collectie - open en gastvrij huis” stuk en een sterke troef voor het gevoel van authenticiteit. De plek ademt geschiedenis. Het huis speelde lange tijd een belangrijke rol in de lokale politiek en rechtspraak. De houten gevangeniscel met inscripties blijft intact en wordt Collectie voor een unieke bezoekersbeleving ingezet, met informatie over het strafsysteem van die tijd. De moderniseringsslag en met name de nieuwe verhaallijn hebben gevolgen voor de collectie. De huidige collectie van het museum is zeer divers Verhaallijn en zal straks niet in haar geheel meeverhuizen. Er wordt een kwaliteitsslag gemaakt, waardoor De museale inrichting die Madoc voor ogen heeft, alleen de fraaiste exemplaren meegaan. Daarbij is gericht op het meenemen van bezoekers in een wordt onder andere gekeken naar collectiestukken epische vertelling met veel personages. De die passen bij de nieuwe verhaallijn van het vertelling begint met een overkoepelend verhaal museum. Stukken die niet meer in de collectie ‘the making of Hulst’, een proloog over het woeste passen worden op een zorgvuldige manier land bij de zee. Onder invloed van de zee heeft afgestoten. Bert: “Het aantal objecten op zaal Hulst indrukwekkende landschappelijke wordt minder, maar er komen ook nieuwe thema’s transformaties doorgemaakt. De landschappelijke bij, zoals de Eerste Wereldoorlog, Belgische ontwikkelingen, zowel door mens als natuur, vluchtelingen en de invloed van Gent en maken duidelijk hoe Hulst in de middeleeuwen omgeving in dit gebied. Er komen veel Belgen een bloeiende haven- en handelsstad kon worden. naar Hulst. Zij vormen een interessante doelgroep Vervolgens braken er voor Hulst met de Tachtig- die wij met dit verhaal naar het museum proberen jarige Oorlog moeilijke tijden aan. Hulst wisselde te trekken.“ meerdere malen van regiem (Staats of Spaans). De vestingwallen werden aangelegd en versterkt. De verbouwing en verhuizing kosten in totaal Het gebied rond Hulst werd de nieuwe grens anderhalf miljoen euro. Daarmee krijgt Hulst een tussen Nederland en Vlaanderen, met alle prachtige publiekstrekker waar Hulstenaren trots gevolgen van dien. Een allegorische uittochtprent op kunnen zijn. toont de massale vlucht van het volk uit de ‘bezette’ stad. Vervolgens wordt de link gelegd Janneke de Wit naar markante grensgebeurtenissen in de nr. 1 2020 ZEEUWS ERFGOED 27 Theo Klanke (ontwikkeling route en routebeschrijving), Wandelen in Zeeland op het Bevrijdingspad. ERFGOEDallerlei Slag om de Schelde (Goes: Stichting Landschapsbeheer Zeeland, 2019) 80 Erfgoed Zeeland kan geen aanvullende Veerse stadhuis en de onthulling van de pag.; ill., foto’s, krt., informatie verstrekken over de verkoop geconserveerde walviskaak aan de muur plattegr. De gids van verschenen publicaties. van de Campveerse Toren. In het boekje geeft een 135 km. aandacht voor de walvisvaartgeschiedenis lange wandeltocht van Veere in korte hoofdstukjes: walviskaak langs locaties die BOEKEN EN EENMALIGE UITGAVEN aan de muur, vierhonderd jaar walviskaak, verbonden zijn met stem van het volk, Noordse Compagnie, de bevrijding van Allewijn, M. en producten van walvis, Zeeuwen en de Zeeland in 1944 op Walcheren en de P.J. Priester , Soldaten walvisvaart, verdwaald en een overzicht Bevelanden. In vijf hoofdstukken wordt kwamen en gingen. van de objecten in de tentoonstelling. Met ingegaan op de geschiedenis van Zeeland, Hoedekenskerke en literatuurlijst en illustratieverantwoording. een inleiding op het Bevrijdingspad, het omgeving vóór, tijdens gebruik van de gids en de routebeschrijving en na de bevrijding. Jaap de Kam , zelf. Afsluitend een overzicht van het Open - Mei 1940-november Vaarwel Vlissingen baar Vervoer en overnachtingsadressen. 1946. Hertaald door (Amstelveen: Jaap de Met colofon en literatuurlijst. Gerard Verkuil (Goes: Kam, 2019) 341 p.; ill., Uitgeverij Het Paard foto’s. Verhaal over de Gerhard de Kok , van Troje, 2019) 62 gebeurtenissen voor Walcherse ketens. pag.; ill., foto’s. en tijdens de oorlog De trans-Atlantische Herziene uitgave van het oorspronkelijk in van de in Vlissingen slavenhandel en de 1946 uitgegeven werkje. In tien hoofdstukken woonachtige familie economie van komt de oorlog in Hoedekenskerke voorbij in De Kam, gebaseerd Walcheren, 1755-1780 hoofdstukken over de Duitse inval, dorps- op een oorlogs- (Leiden, 2019) VIII, 297 bewoners in dienst van het leger, een lijst dagboek en de pag.; ill., foto’s. van slachtoffers uit het dorp, de bevrijding en correspondentie Proefschrift waarvan de wederopbouw daarna. Een verklarende tussen Jo en Jaap de Kam, ouders van de waarschijnlijk dit jaar woordenlijst is toegevoegd. auteur. Jaap diende bij de HAL en voer op nog een handels- Amerika en het Caribisch gebied toen de editie zal verschijnen. De studie maakt André Bauwens & oorlog uitbrak en zijn schip direct naar New onderdeel uit van het NWO-project Slaves, Geert Stroo York moest vertrekken. Hij zou gedurende commodities and logistics: the direct and (redactie), De ketens de oorlogsjaren aan geallieerde zijde op indirect, the immediate and long-term verbroken. Aspecten de Nederlandse koopvaardijvloot dienen. economic impact of eighteenth century Dutch van de bezetting en de In de oorlogsjaren bleef Jo aanvankelijk in Republic Transatlantic slave-based activities. bevrijding van West- Vlissingen wonen, maar verhuisde eerst naar De Kok bestudeerde daarvoor de ‘hoogtij- Zeeuws-Vlaanderen Middelburg en nadien Zuid-Beveland. In dagen’ van de Walcherse slavenhandel 1940-1945. [Bijdragen 1944 bleek hun huis goeddeels verwoest. tussen 1755 en 1780, waarbij zijn onderzoek tot de geschiedenis De auteur wisselt de familiegebeurtenissen zich vooral richt op de directe en indirecte van West-Zeeuws- af met de gebeurtenissen op macroniveau. belangen van de Walcherse economie met Vlaanderen nr. 47] Na enkele hoofdstukken over de ontdekking de slavenhandel. De neergang van de (Aardenburg: van de correspondentie en de kindertijd van Walcherse economie hield min of meer Durenkamp/Heemkundige Kring West- Jo en Jaap, volgt de auteur de tijdlijn van de gelijke tred met de groei van de slaven- Zeeuws-Vlaanderen, 2019) 471 pag.; ill., tek., gebeurtenissen van het gezin kort voor de handel. Uitkomst van het onderzoek is dat foto’s, krt., plattegr. Vuistdik jaarboek met oorlog tot het Vlissingen van 1945 en de rond 1770 circa elf procent van de een tiental bijdragen van diverse auteurs hereniging van beide ouders. Achterin zijn Middelburgse industrie en middenstand en voorzien van veel illustratiemateriaal. Onder - drie brieven en een korte literatuurlijst een derde van de Vlissingse direct of indirect werpen zijn onder meer de lange aanloop opgenomen. verbonden was met de slavenhandel. Na de naar de Tweede Wereldoorlog, de meidagen inleiding waarin de onderzoeksvraag en van 1940, burgemeesters in oorlogstijd, Klaas van de Ketterij opzet worden ingebed en gebruik van termi - joden in West-Zeeuws-Vlaanderen, dwang - en Leen Schouls nologie en archivalia, gaat de onderzoeker in arbeiders, het verzet, Operatie Switchback, (productie.), Soldaat zeven hoofdstukken in op: de geschiedenis gezag en repressie, hulpverlening aan de zonder wapen. Hulp van de Walcherse slavenhandel in de zeven - burgers en het bezoek van koningin aan vriend en vijand tiende en achttiende eeuw, de organisatie en Wilhelmina. Met archivalia en literatuurlijst tijdens de Slag om financiering, de winst- en verliesrekeningen per plaatsnaam en een persoonsregister. de Schelde [DVD] van het bedrijf, het maritieme bedrijf zelf (Arnemuiden: waarin scheepsbouw, victualie, dienstverle - Veronica Frenks , Zeeuwse Documen - ning en bemanning de revue passeren, Walviskaak aan de taire Stichting, 2019) nevenbedrijven zoals informatienetwerken, muur (West-Souburg: 60 min. textielhandel, buskruithandel en andere Ma Plume, 2019) 48 Documentaire over distributie van goederen, de Walcherse pag.; ill., foto’s, grav., de Rode Kruishulp in de dorpen Groede en hoofdnegotie en de slavenhandel als onder - krt., plattegr., tek. Arnemuiden tijdens de Slag om de Schelde deel van de lokale economie en tot slot ‘het Catalogus versche - en belevenissen van diverse artsen aan het Atlantische systeem,’ waarin het niet alleen in nen ter gelegenheid front, onder meer bij Dishoek, gepresenteerd internationaal perspectief wordt geplaatst, van de gelijknamige door Hans Sakkers. maar ook vergeleken. Met conclusie, tentoonstelling in het bibliografie, drie bijlagen en een summary.

28 ZEEUWS ERFGOED nr. 1 2020 Adrie de Kraker en elke wedstrijd na. Vlaanderen}. Operatie Switchback had tot Bert Zandvoort Daarna volgen hoofd- doel West-Zeeuws-Vlaanderen te bevrijden (samenstelling), stukken waarin de van de Duitse troepen en werd gevoerd van Kanalen verbinden. namenlijsten van de 6 oktober tot 3 november 1944. Het vlakke De Zeeuwse kanalen deelnemers voorko - polderlandschap, de inundaties, de modder in beeld gebracht (Sas men, een samenvat - en de regen en kou gecombineerd met de van Gent: Industrieel ting van de uitslagen, felle tegenstand van de Duitse troepen Museum Zeeland, zwemverenigingen, maakten het strijdgebied tot een van de 2019) 42 pag.; ill., omstandigheden in zwaarste operaties die de Britse en foto’s, grav., tek., krt., de Westerschelde, Canadese troepen moesten leveren. Twee plattegr. Verschenen verzwarende factoren hoofdstukken bespreken de bevrijding. Het bij de expositie over en een reeks portretten van een zestigtal eerste gaat in op de tocht naar Vlaanderen kanalen in het Industrieel Museum Zeeland deelnemers. In de addenda zijn zaken opge - vanaf D-Day en de voorbereidingen op in Sas van Gent. Daarbij is er vooral aandacht nomen als de reglementen en andere Operatie Switchback. Het tweede hoofdstuk voor het Kanaal van Gent naar Terneuzen, zwemwedstrijden. Met dankwoord en bron - behandelt alle plaatsen waar werd maar ook voor de Bevelandse en Walcherse vermelding. gevochten van het Leopoldkanaal tot kanalen. Daarnaast is er ook aandacht voor s Aardenburg en Zeebrugge. Met literatuur- als niet-gerealiseerde kanalen, de functie M. Sinke , Boerderijen opgave en colofon. Voorzien van veel van kanalen, het onderhoud ervan met hun bewoners in origineel illustratiemateriaal. en de schepen en scheepstypen die in de Oost Zeeuws- kanalen werden ingezet. Voorzien van veel Beveland - deel 3 Frits Vaandrager , illustratiemateriaal. (Krabbendijke: Voor Marcelle. Brieven Drukkerij van Velzen, van de huisarts uit Jo de Ridder , 2019) 240 pag.; ill., Zoutelande tijdens Vlissingen. Slag om foto’s, krt., tek. Alweer de Slag om de de Scheldemonding het derde deel in Schelde van 11 (Vlissingen: Stichting deze reeks, die de oktober 1944 Stadsherstel boerderijen en hun tot 12 mei 1945 Vlissingen, 2019) 176 bewoners minutieus beschrijft. In dit deel (Oss/Domburg: pag.; ill., foto’s, facs., worden vier boerderijen uit Rilland, zes uit Publisher Services krt., plattegr., portr. Waarde, twee uit Krabbendijke, vijf uit B.V./Familie Zwart-wit uitgave die Kruiningen, een in Yerseke en een uit Vlake Vaandrager, 2019) 265 pag.; ill., foto’s, krt. niet zozeer over besproken. Verder is er nog aandacht voor Bevat brieven in dagboekboekvorm van Vlissingen gaat, als wel om de Slag om de overige boerderijen, trekpaarden en fruit - de Zoutelandse huisarts Vaandrager, gericht Schelde als geheel. Die wordt in acht hoofd - teelt. Met geraadpleegde literatuur en aan zijn vrouw, die rondom de bevrijding stukken behandeld. Onderwerpen zijn fotoverantwoording. van Walcheren in 1944 met de kinderen naar operatie Overlord (de landing in Normandië) Amsterdam was gevlucht. In verband met en de gebeurtenissen die daarop volgen, het Anton Stig , Via Viane. het ongewisse verloop van de strijd en het bombardement van Breskens, de inundatie Dijk van een stilvallen van het postverkeer besloot de arts van Walcheren, operatie Vitality en de voor - geschiedenis in haar op deze wijze op de hoogte te houden. bereiding en uitvoering van de landingen bij Zeeland (Den Haag: De correspondentie werd bewerkt en Vlissingen en Westkapelle. Er is een tijdlijn Pers en publiciteits - voorzien van aanvullend materiaal door van juni 1944 tot 1 januari 1945, diverse bureau Mediamiek, voormalig arts Karel Noorlander en Hans bijlagen, allerlei verspreide pamfletten 2019) 128 p.; ill., foto’s, Sakkers, deskundige op het gebied van en een verklarende woordenlijst. Met zeer tek., plattegr., krt. Rijk de Tweede Wereldoorlog in Zeeland. Bevat beknopt literatuuroverzicht en beperkte geïllustreerd boek over Viane op Schouwen- tevens veel privéfoto’s uit het familiearchief. bronweergave. Duiveland. Na een voorwoord wordt in vijftien hoofdstukken onder meer ingegaan Francisca van Vloten , Siebrecht van der op de schilderachtigheid van de locatie, Villa Sommerhoff. Spoel , Hardsteen. de veerlieden en hun reddingsdaden, bad - De Domburgse Oorlogsherinneringen gasten, rustplaats van oude schepen, de buitenplaats van de van een negenjarige unieke ligging in een hoek van een verloren familie Sommerhoff- (Zelhem: Het Boeken - dijk, Franse militairen, ontstaan van de haven Schumann (Domburg: schap, 2019) 80 pag.; en ontwikkeling tot bietenhaven. Door het de Factory, 2019) 44 ill., foto’s. De auteur veer naar het eiland Tholen bespaarde Viane pag.; ill., foto’s. In dit (Goes, 1935) beschrijft vele eilanders een lange omweg, maar aan boekje wordt de zijn herinneringen de haven kwam in 1966 een einde. Met geschiedenis aan de laatste fotoverantwoording, bronnen en colofon. verhaald van de villa oorlogsdagen op Sommerhoff en de pianisten en componis - Zuid-Beveland. Switchback Scrap - tenfamilies Schumann en Sommerhoff. De Duitsers trekken terug en de Canadezen book. Bevrijding van Na het voorwoord volgt een stamboom en Engelsen bevrijden het eiland. Van der West-Zeeuws-Vlaan - van de families en vervolgens een voor- Spoel beschrijft hoe de inwoners van Goes deren en Noordwest geschiedenis. Daarna worden in drie hoofd - die dagen beleefden door het oog van de Vlaanderen = Libera - stukken Robert Schumann en Clara Wieck negenjarige jongen die hij destijds was. tion of West Zeelandic en Elise Schumann besproken en ten slotte Flanders and villa Sommerhoff zelf. Voorzien van veel Piet Schop , Historie van de Scheldebeker - North-west Flanders unieke familiefoto’s en literatuuropgave. wedstrijden (1930-1969) (Goes: Piet Schop, (Aardenburg: Lamedh 2019) VI, 514 pag.; ill., foto’s, krt. Documentair (Groede: Pieters Media), 2019) 59 pag.; ill., Jos Weijens , Frits. Een retour Vlissingen- werk waarin informatie over alle Schelde- foto’s, tek., krt., plattegr. Tweetalige uitgave Berlijn-Vlissingen van een dwangarbeider in bekerwedstrijden is verzameld. De (Engels/Nederlands) van de gemeente Sluis, de Tweede Wereldoorlog (Soest: Boekscout, langeafstandzwemwedstrijd van Breskens For Freedom Museum Knokke-Heist, 2019) 179 pag.; ill., foto’s. Aan de hand van naar Vlissingen werd vanaf 1930 jaarlijks Museum Het Bolwerk en Oorlogsmuseum onder meer brieven naar huis wordt de reis georganiseerd. De auteur loopt jaar voor jaar Switchback [75 jaar bevrijding West-Zeeuws- van Frits Weijens verteld die als dwang-

nr. 1 2020 ZEEUWS ERFGOED 29 arbeider naar Berlijn Vereniging Vrienden van het muZEEum Wilde , waterbaljuw van Sluis’; Willy de Zutter, moest en daar op en het Gemeentearchief Vlissingen ‘Generaal Antoine Rousseaux (1756-1827) twintigjarige leeftijd Den Spiegel , 2020, 1 commandant van het Land van Cadzand in in 1943 overleed. Frits Aafke Verdonk-Rodenhuis, ‘Sprookjesstad 1809’; André Bauwens, ‘Een foto uit was horlogemaker/ Vlissingen, Wibaut, het snoepje van de week vervlogen dagen’; Cor Scheele, ‘Een piloot graveur en werd in en een koningin’; Arthur Scheijde, ‘ en een vuurpeloton’; Geert Stroo, ‘Oorlogs - 1943 – nog als minder- Sprookjesstad Vlissingen door de ogen slachtoffers in Azië afkomstig uit West- jarige - opgeroepen van Anton Pieck’; Jaco Simons, ‘Geboren Zeeuws-Vlaanderen’. voor de Arbeitsein - te Vlissingen - Gemaakt in Amsterdam’; satz. Jos Weijens, Jules Braat, ‘Het snoepje van de week’; Heemkundekring Stad en Land van Tholen familie van de hoofdpersoon, beschrijft in dit Tatjana V. Lebedeva en Jan C. Bliek, ‘Koningin Inundatie en evacuatie van Tholen , december boek het leven in de winkel van de familie in Mathilde en de Lampsins?’; Karen Kroese, 2019 Vlissingen, de beslissing af te reizen, de reis ‘muZEEumnieuws’. en het verblijf in Berlijn en de poging van Heemkundige Kring Sas van Gent vader Henri om zijn zoon terug naar Vlissin - Historische Vereniging Arnemuiden Kroniek 2019 gen te halen, wat uiteindelijk in 1950 lukte. Arneklanken , 2019, 4 Fr. Puylaert, ‘Ram koers op de suikerloodsen’; Joost Adriaanse, ‘In memoriam Pieter J. van Hecke, ‘Uit de kranten van 1918’; ‘Uit Jacobus Bos (1948-2019)’; Piet Feij, de kranten van 1919’; H. van Vucht, ‘Verslag HEEM- EN OUDHEIDKUNDIGE BLADEN ‘Kleverskerke in de nadagen van keizer overlijden Goos Wulffaert, in Indië’; R. Slock, Napoleon (1)’; Leen Schouls, ‘Museum- ‘Oorlog in Sas van Gent. Hoe het begon en Nederlandse Genealogische Vereniging bericht’; Janneke Lindenbergh-Beunk, ‘Het hoe het eindigde’; Miriam van Leemput, afdeling Zeeland kinderleven van de guus in Arnemuiden’; ‘Een onopvallend huisje’; F.L.L. Tombeur, Wij van Zeeland , 2019, 4 J. de Nooijer, ‘Herinneringen aan de Tweede ‘Over het afdammen van de Schelde’; Jan Midavaine, ‘Een buitenplaats genaamt Wereldoorlog’; Joost Adriaanse, ‘De M. de Vleesschauwer, ‘Sint-Janscapelle in Borndal, deel 4‘; W. Leijnse, ‘Twee broers, bewoners van de Langstraat (n/o) (3) in de de Albertpolder te Sas van Gent. Een zeer Janus en Jozias Leijnse’; Evert Rutgers, vijftiger jaren’; Kees de Ridder, ‘De ramp van bijzondere archeologische site’; Piet Francine Kruitbosch-Rutgers, Peter Kruit - 1918’; Joost Adriaanse, ‘Archeologierubriek’. Hamelink, ‘De luidklokken in Sas van Gent’; bosch, ‘Een ontmoeting tussen verre ver - K. Wielemaker, ‘Het Veulentje bij de SGB’. wanten’; Sjaak Beerens, ‘Hoe een familiefoto Heemkundige Kring De Bevelanden uit Zeeuws-Vlaanderen tot een verslaving De Spuije , winter 2019 Oudheidkundige Kring ‘De Vier Ambachten’ kan leiden’; Dave de Putter, ‘Rondom bevrij - Jan de Jonge, ‘Het dagboek van Kees van Bulletin, 2019, 4 dingsdag in de wijkhuis’; Peter Huijbregtse, de Vrie 1943-1945’; Hester van Rees, ‘Slag om Willy Verschraegen, ‘De bevrijding van ‘Waar komt mijn achternaam vandaan’. de Schelde, waarom eigenlijk vergeten?’; Eef Koewacht. Het schriftje van de meisjesschool van Brummelen, ‘Film by the Sea: De dijk is (?)’; Marc Buise, ‘Watersnood te Lamswaarde Vereniging Stad en Lande van Schouwen- dicht!’; Kees van den Bovenkamp, ‘Andries de 1925/26. Het schriftje van Piet Eggermont’. Duiveland Koning en Geert de Koning, verzetshelden’; Kroniek van het land van de zeemeermin Veronica Frenks en Anna de Bruyn, ‘Vorstelijk Heemkundige Vereniging Terneuzen (Schouwen-Duiveland) 2019 bezoek: Stadhouder Willem V’s tournee op Nieuwsbrief 2019, 4 Hugo Landheer, ’De storm van 9 november Zuid-Beveland’; Jan Kouwen, ‘Het staat ge - José van Houdt, ‘De geschiedenis van de en de verwerking ervan. Een verantwoorde noteerd: het Notule Boek van de Israëlitische staalfabriek in Terneuzen’; Herman de Jonge, besteding?’; Marlies Jongejan, ‘Een visreis in gemeente te Goes’; Hans Blok, ‘De klokken - ‘Herinneringen aan de oorlogsjaren ’40-’45 1822. De Nieuwe Visscherij van Zierikzee, luider van Yerseke’; G.J. Lepoeter en Frank en de bevrijding’. vissloep De Hoop’; Adri P. van Vliet, ’Van de Klerk, ‘Wemeldinge uit het slop gehaald’. Speyk-gekte? Zierikzeese reacties op het Polderhuis Walcheren optreden van Jan van Speyk bij Antwerpen’; Heemkundige Kring Polderhuisblad, Wasschappels Magazine , David Schorer, ‘De brief van Henriëtte de West-Zeeuws-Vlaanderen oktober 2019 Jonge-van Breugel aan haar dochter Mina’; Tijd|Schrift , 2019, 4 Jan Kaland, ‘Een eiland tot zinken gebracht’; Rob C. van Leeuwen, ’Na drie eeuwen in 1877 Arco Willeboordse, ‘Clotho, de goddelijke Erika Toutenhoofd, ‘Ringrijden: Van folklore weer nonnen in Zierikzee’; Jop G. Steenhof spinster. Een Romeins terracotta beeldje uit naar (top)sport’; ‘Memoriam Jakobus de Jong, ‘De elektrificatie van Schouwen- Aardenburg ’; Michiel Verweij, ‘Klassieken in Gabriëlse (5 september 1946- 1 augustus Duiveland’; Huib Uil, ‘De oprichting van de Sluis. De handschriften van Godevaert de 2019)’; Nelleke Wouters, ‘It paad wêrom’. Vereniging Stad en Lande van Schouwen- Duiveland en het instorten van het Mosselpoortje in 1939’. Meldpunt Alle meldingen worden besproken Heemkundige Kring Walcheren in Netwerk Erfgoedorganisaties. De Wete , 2019, 4 Erfgoed Zeeland Een archeologische vondst blijft Jules McElhinney, ’From Scotland. Walcheren, Operation Infatuate and the 52nd je eigendom, maar moet soms Lowland Division’; Jan van Roosendaal, Via het Meldpunt kun je een beschikbaar blijven voor nadere ‘“Alles was weg.” Mien Lobbezoo en de melding doen over gebouwd, bestudering. Dit zal dan gedaan bevrijding van Walcheren’; Wim den worden door een van de Hollander, ’Dagboek van een brandweerman. landschappelijk en archeologisch Middelburg, 20 september- 6 november erfgoed in Zeeland. Het kan gaan archeologen van Erfgoed Zeeland. 1944’; Marianne Gossije, ‘Voor de voeten. over een archeologische vondst of Struikelstenen op Walcheren’; Anneke de over bedreigd, ondergewaardeerd Meer informatie? Kijk op Pagter-de Buck, ‘Een gat in de tuin. Veere, of onbekend gebouwd of erfgoedzeeland.nl/meldpunt. de dagen van de bevrijding’; Jan Steenaard, ‘Áltijd 2. 14. Oorlog en bevrijding in Vlissingen, landschappelijk erfgoed. een ooggetuigeverslag’; Tiny Polderman, ‘Samen herdenken. Monumenten op de Sloedam en de HKW’; Leo Faase, ‘Walcherse Weelde. De oorlog van Cees van der Burght (1931-2015)’.

30 ZEEUWS ERFGOED nr. 1 2020 UITGELICHT voort. Luitenant–ter-zee Van Speyk kwam 5 februari 1831 door harde wind met zijn In de Kroniek van het Land van de schip aan lagerwal terecht voor Antwerpen. Zeemeermin worden de Zierikzeese reacties Om te verhinderen dat ‘muiters’ zich van de op het optreden van Jan van Speyk bij Nederlandse vlag meester zouden maken Antwerpen in 1831 besproken door heeft hij een lont in de kruidkamer gegooid Adri P. van Vliet. Rond 1830 braken in Europa en is met zijn hele bemanning, en daarbij overal revoluties uit, zoals ook in België. een grote groep muiters, de lucht in Belgen die een republiek voorstonden en gevlogen. Van Speyks zelfopoﬀering leidde graag aansluiting bij Frankrijk wilden, ver- in de Noordelijke Nederlanden tot een oorzaakten onlusten en stichtten branden. ongekend nationalisme en heldenverering. Allerlei particuliere initiatieven ontstonden Koning Willem I liet in het Noorden een om Van Speyks heldendaad vast te leggen. proclamatie tot algemene volkswapening Er werden inzamelingen gehouden voor afkondigen. In Zierikzee was de animo zo gedenktekens en publicaties. Op Schouwen- groot, dat het departement van Duiveland en vooral in Zierikzee deed Binnenlandse Zaken zelfs een tevreden - Van Speyk het goed. Er kwamen meerdere heidsbetuiging stuurde. Maar ondanks de publicaties en schrijfster A.B. van Meerten- vele vrijwilligers werd de toestand steeds Schilperoort schreef een jeugdboek dat hachelijker: veel opstandige Belgen goed verkocht werd. De Zierikzeese vrede - deserteerden, en de koningsgetrouwe rechter Joost Berman schreef een dicht- militairen wisten niets beters te doen dan bundel: Hulde aan de nagedachtenis van de Citadel van Antwerpen te bezetten om de J.C.J. van Speyk, waarvan de opbrengst stad zo in bedwang te houden. Uiteindelijk bestemd was voor het op te richten kwamen de kanonnen van de Citadel met Van Speyk-monument. een vernietigend artilleriebombardement, waarbij tientallen Antwerpenaren het leven Kritiek was er ook wel op Van Speyk. Hij had verloren. zonder instructies de dood van zesentwintig bemanningsleden en veel opstandige De grote mogendheden verklaarden in muiters op zijn geweten, en het verloren december 1830 op de Conferentie van gaan van een kanonneerboot. Maar die Londen tot een onafhankelijk en neutraal kritiek werd in de Zierikzeesche Courant België te willen overgaan, en in 1831 volgde afgedaan als ‘ﬂaauwigheden’. het besluit dat België eeuwigdurend neutraal zou blijven en de grenzen van Jan van Speyk maakt een overweging en steekt ver - voor 1790 hersteld zouden worden. volgens het lont aan | bron: Kroniek van het Land van Desondanks duurden de ongeregeldheden de Zeemeermin, collectie Rijksmuseum, Amsterdam.

UITGELICHT

In Arneklanken schrijft Piet Feij over ‘Kleverskerke in de nadagen van keizer Napoleon’. In 1810 werd ons land onderdeel van het Keizerrijk Frankrijk. Na de afzetting van koning Lodewijk Napoleon werden alle bestuursfuncties ondergeschikt gemaakt aan de Franse Directeur Général in Parijs. Er kwamen nieuwe wetten en regels die negatief uitvielen voor Nederland. Er ontstond een nietsontziende dictatuur, die gelukkig zoveel mogelijk werd verzacht door de uitvoerders ervan.

Er waren ook positieve ontwikkelingen. In Nederland waren onmogelijk veel maten en gewichten in omloop: el, duim, roede, morgen en bunder bijvoorbeeld. Als inhoudsmaten werden wisse, mud, anker, schepel en vingerhoed gebruikt. Het nieuwe stelsel van maten en gewichten bood grote voordelen, maar de ijkmeesters controleer - De conscriptie van miliciens op het platteland | bron: Arneklanken 2019, 4. den streng en het duurde lang voor iedereen ermee vertrouwd was. Een ander positief en het vorderen van wagens, paarden en lichamelijk erbarmelijke toestand - moesten voorbeeld was bevordering van de werk- landbouwproducten zetten kwaad bloed. dienst nemen. De plaatselijke bevolking was gelegenheid door ontginning van heide- Uit de ingekomen en uitgaande stukken verplicht te helpen deserteurs op te sporen. velden en het verharden van landwegen. lezen we dat ook Kleverskerke te maken En de veldwachter van Arnemuiden, had met alle nieuwe decreten. Kleverskerke en Nieuw- en Sint Joosland Toch sloeg de economische ontreddering had het in de oogsttijd in 1811 extra druk. toe, onder andere doordat handels- Napoleon wilde zoveel mogelijk het grote Door de armoede en het tekort aan voedsel activiteiten op het gebied van koloniale verlies van manschappen die gesneuveld was er geen gebrek aan plunderaars, die waren stilvielen. Belastingen werden waren, aanvullen met nieuwe lichtingen. zelfs de landlieden aanvielen als die hun verhoogd en vooral de conscriptie Zelfs wezen vanaf 16 jaar - meestal door oogst probeerden te redden. (inschrijving en loting voor de militaire dienst) ondervoeding en slechte behandeling in

nr. 1 2020 ZEEUWS ERFGOED 31 MOnuMENTaal Een juweeltje in eenvoud. Dat is het achtzijdige ijzeren hekwerk rond de Wilhelminaboom, aan het einde van de Poststraat in Zierikzee, zeker. Als onoplettende passant loop je er zo aan voorbij. Een gemiste kans, want bij een nadere bestudering van de details openbaart zich een verrassende ﬂorale schoonheid. De vereniging Floriade schonk de linde en bijbehorend hekwerk in 1898 aan de gemeente Zierikzee. Dit naar aanleiding van de inhuldiging van koningin Wilhelmina in dat jaar | Mieke Wijnen Fotograﬁe.

32 ~ ZEEUWS ERFGOED nr. 1 2020