Monografija EPCG Za Web Low
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
100 GODINA CRNOGORSKE ELEKTROPRIVREDE Autori Prof. dr Živko M. Andrijašević Prof. dr Zvezdan Folić Mr Dragutin Papović Izdavač Elektroprivreda Crne Gore AD Nikšić Za izdavača Srđan Kovačević Stručni konsultant Prof. dr Lazar Ljubiša Lektor i korektor Zuvdija Hodžić Prepress Vladimir Papić, Lutrex Podgorica Štampa Grafotisak Grude Tiraž 1000 CIP - Katalogizacija u publikaciji Centralna narodna biblioteka Crne Gore, Cetiwe 621.31(497.16)(091) АНДРИЈАШЕВИЋ, Живко М. [Sto] 100 godina crnogorske elektroprivrede / Živko M. Andrijašević, Zvezdan Folić, Dragutin Papović. - Nikšić : Elektroprivreda Crne Gore AD Nikšić, 2010 (Grude : Grafotisak) . - 256 str. : fotogr., faks; 32 cm Tiraž 1000. ISBN 978-9940-9295-0-3 1. Фолић, Звездан [аутор] 2. Паповић, Драгутин [аутор] а) Електропривреда - Црна Гора - Историја - COBISS.CG-ID 16237072 Živko M. Andrijašević Zvezdan Folić Dragutin Papović USE THIS LOGO VERSION ABOVE 4cm GODINA CRNOGORSKE ELEKTROPRIVREDE Nikšić 2010. PREDGOVOR Avgusta 1910. godine u Crnoj Gori je na najsvečaniji način, i u prisustvu velikog broja inostranih zvanica, obilježen jubilej knjaza Nikole – pedeset godina vladavine. Na dan jubileja, knjaz Nikola je proglašen za kralja, a Crna Gora za kraljevinu. U vrijeme ovog velikog jubileja, u Cetinju, crnogorskoj prijestolnici, puštena je u rad prva električna centrala za javne namjene. Grad je tada dobio električno osvjetljenje. Avgusta 2010. godine navršilo se sto godina od kada je na prostoru Crne Gore počela upotreba električne energije za javne svrhe (osvjetljenje naselja). Tim povodom, preduzeće “Elektroprivreda Crne Gore” odlučilo je da ovaj veliki jubilej – vijek elektrike u Crnoj Gori, obilježi nizom manifestacija, kao i da publikuje monografiju koja će prikazati istorijat ove privredne grane na prostoru Crne Gore tokom jednog vijeka. Shodno takvoj namjeri, “Elektroprivreda Crne Gore” je sklopila ugovor s grupom istoričara o izradi monografije. Rezultat te saradnje i tog zajedničkog napora, upravo je ova knjiga. Uvijek kada se piše monografija povodom nekog jubileja, pred istoričara se nameće čitav niz ograničenja – od obima teksta do vrste naučnog iskaza. Zbog ovih ograničenja, koja su posljedica namjene monografije, istoričari u ovakvim autorskim poduhvatima moraju težiti što sažetijem prikazu problematike kojom se bave, kao i strogoj selekciji izvornog materijala. S obzirom da su ovakve monografije prvenstveno namijenjene čitaocima kojima istorijska nauka nije struka, autori moraju – ne samo sprovesti strogu selekciju činjenica i znanja do kojih su došli na osnovu arhivskog materijala, nego, veoma često, i navesti neke opštepoznate činjenice iz razdoblja kojim se bave. Ipak, i pored svih ovih, uobičajenih i opravdanih autorskih obaveza, svaka monografija – bila jubilarna ili ne, mora sa stanovišta struke zadovoljiti nezaobilazni zahtjev: utemeljenje na relevantnim istorijskim izvorima. U radu na ovoj monografiji taj zahtjev je apsolutno zadovoljen, jer ona počiva na brojnim i raznovrsnim ali, prije svega, relevantnim istorijskim izvorima, prikupljenim tokom višemjesečnih arhivskih istraživanja. U crnogorskim arhivskim i bibliotečkim ustanovama postoji ogromna građa za istoriju elektroprivrede na prostoru Crne Gore, posebno za period poslije 1945. godine. Za period od 1910. do 1945. godine, broj upotrebljivih arhivskih izvora za izučavanje ove problematike nije velik, a ni napisi u štampi nijesu brojni. U Državnom arhivu Crne Gore na Cetinju, i to uglavnom u fondovima: “Ministarstvo unutrašnjih djela”, “Ministarski savjet” i “Uprava varoši Cetinje”, nalazi se najvažnija građa za istoriografsku obradu početka razvoja elektroprivrede u Crnoj Gori. Nažalost, građa u ovim fondovima, koja može biti od veće koristi za obradu ove teme, skromnog je obima. Riječ je o desetak vrijednih dokumenata, dok ostali, uglavnom, sadrže ne toliko važne fragmente o ovoj problematici ili su čak po svom značenju, efemerni. Isto se može reći za građu o prvoj električnoj centrali na Cetinju, koja se čuva u Centralnoj narodnoj biblioteci “Đurađ Crnojević”. Osim nekoliko sadržajnih dokumenata, sve ostalo su, barem za obradu ove teme, izvori male vrijednosti. U crnogorskim arhivima nema mnogo izvora ni o razvoju elektroprivrede na prostoru Crne Gore za period od 1918. do 1945. godine, ali ne zbog toga što se država ovom problematikom nije bavila, već što je ogroman dio građe o ovom razdoblju uništen. Za razliku od perioda do 1918. godine, u ovom razdoblju štampa je nešto više pisala o elektrifikaciji Crne Gore i planovima za razvoj ove privredne grane, tako da su za istoričara ovi tekstovi dragocjeno svjedočanstvo. Neveliki broj istorijskih izvora za izučavanje razvoja elektroprivrede na prostoru Crne Gore od 1910. do 1945. godine, posljedica je i nepostojanja institucije koja se ovom privrednom granom posebno bavila, odnosno, koja je njome isključivo upravljala. U ovom periodu nije bilo ni velikih poduhvata u oblasti energetike, tako da nije bilo uslova za nastajanje obimnije građe koja bi kasnije koristila istoričarima. Nabavka dva ili tri dizel-motora za potrebe električne centrale, i uvođenje uličnog osvjetljenja u nekom crnogorskom gradu, zasigurno nije događaj iza kojeg ostaje mnogo vrijedne građe, niti bi ovakav događaj, sve i da građa postoji, zavrjeđivao da se o njemu detaljnije piše. Kada je riječ o istraživanju razvoja elektroprivrede u Crnoj Gori poslije 1945. godine, količina istorijskih izvora se naglo povećava. Prvi razlog za to je intenzivna djelatnost nove komunističke vlasti na razvoju elektroenergetskih potencijala i elektrifikaciji Crne Gore, a drugi - postojanje brojnih institucija za ovu granu privredne djelatnosti. U Državnom arhivu Crne Gore na Cetinju, od posebnog značaja za istoriografsku obradu ove problematike su fondovi: “Predsjedništvo Vlade Crne Gore”, “Ministarstvo industrije i rudarstva”, “Sekretarijat za industriju” i “Federalno električno preduzeće”. Za izučavanje elektroprivrede u Crnoj Gori poslije 1945. godine, od velikog značaja su i nekoliko stotina članaka iz lista “Pobjeda”, koji je imao status zvaničnog glasila. Mnogi od ovih članaka uveliko nadilaze zahtjeve uobičajenog novinskog teksta, i bliži su svojim sadržajem i karakterom službenom izvještaju nego novinskom članku. Pored “Pobjede”, dragocjen izvor za pisanje ove monografije bio je i list “Elektroprivreda”, glasilo preduzeća “Elektroprivreda Crne Gore”. U ovom listu autori su našli veliki broj zvaničnih podataka, dokumenata i analiza, koje su im bile od velike koristi za obradu pojedinih segmenata ove problematike. Pored arhivskih izvora i novinskih tekstova, autorima monografije su od koristi bile i sve zvanične publikacije (zbirke zakona, almanasi, statistički godišnjaci), kao i istoriografski radovi u kojima se iznose podaci o društveno-ekonomskim prilikama na prostoru Crne Gore tokom XX vijeka. Upravo na osnovu svih ovih fondova istorijske građe, novina, zvaničnih publikacija i istoriografske literature, nastala je ova monografija. Ona je prva istraživačka istoriografska publikacija o razvoju elektroprivrede na prostoru Crne Gore, pa i prvi cjeloviti istoriografski rad o ovoj temi uopšte. Monografija o vijeku elektrike u Crnoj Gori nije samo istoriografska priča o nastanku i razvoju jedne privredne grane, već je istovremeno i priča o jednom velikom modernizacijskom i ekonomskom preobražaju crnogorskog društva. Uvođenje javne električne rasvjete, u Cetinju 1910. godine, bilo je najprije motivisano željom da se u dane jubileja crnogorskog vladara usvoji tekovina koja je svjedočanstvo napretka i modernosti. Za brojne zvanice i krunisane glave, koje su avgusta 1910. godine, trebalo da budu na Cetinju, električna rasvjeta je bila dokaz da Crna Gora prihvata tekovine razvijenog svijeta i da mu se, barem na ovaj način, pokušava približiti. Sličnih je motiva za uvođenje električnog osvjetljenja bilo i u drugim zemljama, a ne samo u Crnoj Gori, s tim što je u velikim evropskim gradovima postojao jedan još snažniji motiv za uvođenje električne rasvjete – profit. Iako sa slabim ekonomskim potencijalom, i opterećena brojnim unutrašnjim problemima, Crna Gora je sa zakašnjenjem od 10-15 godina u odnosu na okolne zemlje, usvojila ovaj veliki tehnološki pronalazak. Zasigurno, ona je ovu tekovinu mogla usvojiti i ranije, da se za njom osjećala potreba. Javna upotreba električne energije, koja je u Crnoj Gori započela 1910. godine, imala je svoju višedecenijsku predistoriju, koja počinje 1877. godine, kada je u Parizu instalirano prvo javno električno osvjetljenje. Uvođenjem javnog električnog osvjetljenja na Cetinju, počeo je razvoj elektroprivrede u Crnoj Gori. U narednih dvadesetak godina, većina crnogorskih gradova dobila je svoje električne centrale za javnu upotrebu, čime je desetostruko uvećan broj korisnika električne energije. I što je takođe važno, uvođenje električne enegrije u javnu upotrebu, uticalo je na promjenu načina života i navika jednog dijela stanovnika Crne Gore. Zahvaljujući električnoj energiji, crnogorskom stanovništvu postali su dostupne i druge tekovine razvijenog svijeta, poput filma ili radio-aparata, koji su uticali na oblikovanje svijesti i stvaralaštvo. Razvoj elektroprivrede i širenje mreže javne upotrebe električne energije, podstakli su nastajanje mnogih planova o iskorišćavanju velikih vodnih potencijala Crne Gore. Samo nekoliko mjeseci nakon što je počela s radom električna centrala na Cetinju, crnogorskoj vladi dostavljena je ponuda o izgradnji hidroelektrane na Morači. Od tada do danas, nastalo je na desetine ideja i planova o iskorišćavanju hidropotencijala Crne