Objaœnienia Do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

MARIUSZ KMIECIAK

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — S. LISICKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Czeremcha (459) (z 2 tab. i 2 tabl.)

Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

WARSZAWA 2007 Autor: Mariusz KMIECIAK Przedsiêbiorstwo Geologiczne SA, al. Kijowska 14, 30–079 Kraków

Redakcja merytoryczna: El¿bieta GRUSZCZYÑSKA Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00–975 Warszawa

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Tadeusz M. PERYT

ISBN 978-83-7538-002-6

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 7

III. Budowa geologiczna ...... 9

A. Stratygrafia ...... 9

1. Kreda ...... 9

a. Kreda górna...... 9

2. Paleogen ...... 10

a. Eocen + oligocen ...... 10

3. Neogen ...... 10

a. Miocen ...... 10

4. Czwartorzêd ...... 11

a. Plejstocen ...... 11

Zlodowacenia najstarsze ...... 12

Zlodowacenie Narwi ...... 12

Interglacja³ augustowski ...... 13

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 14

Zlodowacenie Nidy ...... 14

Zlodowacenie Sanu 2 ...... 15

Interglacja³ wielki ...... 16

Interglacja³ mazowiecki ...... 16

Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 16

Zlodowacenie Warty ...... 16

Stadia³ dolny ...... 16

Stadia³ œrodkowy ...... 19

3 b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 19

c. Holocen ...... 20

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 20

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 21

IV. Podsumowanie ...... 24

Literatura ...... 25

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

4 I. WSTÊP

Obszar arkusza Czeremcha (459) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, o powierzchni 288 km2, po³o¿ony jest w po³udniowej czêœci województwa podlaskiego. Ograniczony jest wspó³rzêdnymi geograficznymi: 23°15’–23°30’ d³ugoœci geograficznej wschodniej i 52°30’–52°40’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Administracyjnie nale¿y do województwa podlaskiego, w wiêk- szoœci do powiatu hajnowskiego (gminy Dubicze Cerkiewne, Kleszczele i Czeremcha), pó³nocno-za- chodnia czêœæ omawianego obszaru nale¿y do powiatu bielskiego (gmina Orla), natomiast niewielka czêœæ po³o¿ona na jego po³udniowo-zachodnich krañcach obejmuje powiat siemiatycki (gmina Milej- czyce). Od po³udniowego wschodu omawiany obszar graniczy z Bia³orusi¹. Obszar arkusza Czeremcha obejmuje s³abo zaludnione tereny wiejskie i leœne. Jedynym mia- stem s¹ licz¹ce zaledwie oko³o 2 tys. mieszkañców Kleszczele. Miejscowoœæ ta znana jest w regionie z targów rolnych. W przesz³oœci by³o to wa¿ne miasto przy granicy Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego z Koron¹, obecnie odgrywa jedynie rolê oœrodka administracji gminnej. Inne wa¿niejsze miejscowoœci to du¿e wsie gminne — Czeremcha i Dubicze Cerkiewne. Wieœ Czeremcha jest znacz¹cym wêz³em ko- lejowym na skrzy¿owaniu linii Bia³ystok–Brzeœæ (Bia³oruœ) oraz Siedlce–Hajnówka. Znajduje siê tu du¿y zak³ad naprawy taboru kolejowego. Jest to ostatnia wiêksza miejscowoœæ na trasie do przejœcia granicznego w Po³owcach. Wieœ Dubicze Cerkiewne pe³ni rolê oœrodka turystyczno-wypoczynkowego w pobli¿u zalewu Bachmaty, na obrze¿eniu Puszczy Bia³owieskiej. Corocznie odbywaj¹ siê w Dubi- czach imprezy kulturalne organizowane przez lokaln¹ spo³ecznoœæ ukraiñsk¹ i bia³orusk¹. Wschodnia czêœæ obszaru arkusza Czeremcha to tereny leœne, które w wiêkszoœci znajduj¹ siê w granicach otuliny Bia³owieskiego Parku Narodowego. Najcenniejsze przyrodniczo fragmenty omawianego obszaru podlegaj¹ ochronie w rezerwatach Jelonka (227,0 ha) i Czechy Orlañskie (77,9 ha). Literatura geologiczna dotycz¹ca omawianego obszaru jest dosyæ uboga. Najstarszym opracowaniem jest praca Zaborskiego (1927), w której opisano morfologiê tego obszaru oraz rozwój jego budowy geologicznej podczas czwartorzêdu. Z innych opracowañ dotycz¹cych rzeŸby terenu oraz

5 ogólnych zagadnieñ geologii czwartorzêdu wymieniæ nale¿y prace Kondrackiego (1972), Mojskiego (1972) oraz Ró¿yckiego (1972). Przyczynkami do charakterystyki utworów czwartorzêdowych wystêpuj¹cych na omawianym obszarze s¹ prace Marksa (2000) oraz Lindnera i Astapowej (2000), a na s¹siednim terenie Bia³orusi — publikacje, których autorami s¹ Krutous (1998) i Zernitskaya (1996). Dotychczas jedynym opracowaniem kartograficznym omawianego obszaru by³a Mapa geologiczna Polski 1:200 000, arkusz Bia³a Podlaska wraz z Objaœnieniami (Nowak, 1973a, b, 1974).

Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych zakoñczonych w utworach czwartorzêdowych

Numer punktu Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi Rodzaj (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie w notatniku punktu* geologicznej terenowym

1 127 wh Reduty 156,0 11,5 przekrój geologiczny A–B

2 126 wh Reduty 159,0 11,5 przekrój geologiczny A–B

przekrój geologiczny A–B; profil osadów aku- 3 125 wh Toporki 181,5 11,5 mulacji szczelinowej

4 159 wh Toporki 158,0 8,5 przekrój geologiczny A–B

5 1 wi Kleszczele 155,0 4,8 profil osadów wytopiskowych

6 121 wh Kleszczele 166,0 11,5 przekrój geologiczny A–B

7 2 wi Kleszczele 161,5 4,8 profil osadów rzeczno-jeziornych

8 3 wi Czeremcha 175,0 7,2 profil osadów deluwialno-jeziornych

9 114 wh Czeremcha 176,0 11,5 przekrój geologiczny A–B

*wh — sonda mechaniczna, wi — wibrosonda

Prace dokumentacyjno-zdjêciowe wykonane zosta³y w latach 2003–2006 przez M. Kmieciaka zgodnie z projektem badañ geologicznych, wykonanym dla arkuszy Boæki, Czeremcha, Witowo i L. Pod- cerkwa1, a zatwierdzonym przez Ministra Œrodowiska decyzj¹ numer DG/KOK/AO/489-NY-20/2002 z dnia 8.05.2002 r. Na obszarze arkusza wykonano („Geofizyka Toruñ”) trzy otwory kartograficzne: otwór 1 — Reduty K3 (110,0 m), otwór 7 — Suchowolce K2 (124,0 m) i otwór 11 — Kleszczele K1 (163,0 m) o ³¹cznym metra¿u 397,0 m. Zlokalizowano je na linii przekroju geologicznego A–B po analizie wykonanych („Geoserwis”) elektrooporowych badañ geoelektrycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2004). Wszystkie otwory kartograficzne zakoñczono w utworach starszych od czwartorzêdu. Wykonano te¿ 560 sond marszruto- wych o ³¹cznym metra¿u 1460,0 m oraz 229 sond mechanicznych o g³êbokoœciach 4,0–11,5 m, o ³¹cznym metra¿u 1400,0 m. Podczas prac terenowych opisano 160 ods³oniêæ. Wybrane punkty dokumentacyjne ujêto w tabeli 1.

1 Leœniczówka Podcerkwa

6 Do opracowania mapy geologicznej wykorzystano zdjêcia lotnicze ca³ego obszaru arkusza, profile 31 archiwalnych otworów wiertniczych: hydrogeologicznych, surowcowych i geologiczno-in¿y- nierskich, w tym czterech siêgaj¹cych do pod³o¿a utworów czwartorzêdowych (otw. 6, 8, 19, 20). Badania litologiczne próbek pobranych z otworów wiertniczych wykonali pracownicy Przedsiêbiorstwa Geologicznego SA w Krakowie. Badania standardowe, w tym analizê uziarnienia i zawartoœæ CaCO3 wykonano w laboratorium tego przedsiêbiorstwa. Analizê sk³adu petrograficznego ¿wi- rów z glin zwa³owych oraz obliczenia wspó³czynników zosta³y wykonane przez Gronkowsk¹-Krystek („Petrogeo”). Minera³y ciê¿kie oznaczy³ Szyd³ak (2005). Badania paleobotaniczne py³ków roœlin wykonane zosta³y przez Granoszewskiego (2006). Gedl (2005) wykona³ analizê zespo³u dinocyst wystêpuj¹cych w osadach paleogenu i neogenu. Badania mikropaleontologiczne utworów kredy wykona³a Olszewska (2006).

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar objêty arkuszem Czeremcha po³o¿ony jest na Nizinie Pó³nocnopodlaskiej, na styku dwóch mezoregionów: Równiny Bielskiej i Wysoczyzny Drohiczyñskiej (Kondracki, 2002). Pó³noc- na granica Wysoczyzny Drohiczyñskiej przebiega na linii miejscowoœci Wólka Terechowska–Cze- remcha–Dasze. Pozosta³a, znacznie wiêksza czêœæ omawianego obszaru stanowi fragment Równiny Bielskiej. Badany obszar stanowi czêœæ rozleg³ej wysoczyzny morenowej falistej,uformo- wanej podczas stadia³u dolnego zlodowacenia Warty (tabl. I). Jej powierzchnia wznosi siê na wyso- koœæ od oko³o 150 do oko³o 190 m n.p.m. i jest dosyæ urozmaicona. Wystêpuj¹ce tu formy rzeŸby, w tym liczne moreny czo³owe oraz moreny martwego lodu s¹ niezbyt dobrze zachowane, w ich wy- znaczeniu i rozpoznaniu bardzo pomocna okaza³a siê dok³adna analiza mapy hipsometrycznej omawianego obszaru. WyraŸniej w morfologii zaznaczaj¹ siê natomiast m³odsze formy, np. wydmy. Wystêpuj¹ce tu moreny czo³owe akumulacyjne skupione s¹ w obrêbie czterech, przebiegaj¹cych mniej wiêcej równole¿nikowo, pasów. Od po³udnia, pierwszy z nich znajduje siê na linii Dasze–Repczyce–Wólka Terechowska, drugi: Kleszczele–Dobrowoda–Kolonia Pohulanka, trze- ci: Wólka Wygonowska–Suchowolce–Jelonka–Czechy Orlañskie, a czwarty: Gregorowce–Suchowol- ce–Dubicze Cerkiewne. Moreny te maj¹ kszta³ty nieregularne lub tworz¹ wa³y o zgodnym, równoleg³ym przebiegu, a ich wysokoœci wzglêdne dochodz¹ do 20 m. Formy te odznaczaj¹ siê asymetri¹ zboczy, ich pó³nocne stoki s¹ zazwyczaj bardziej strome, ni¿ stoki po³udniowe. Na zapleczu wspomnianych ci¹gów moren czo³owych wystêpuj¹ wzgórza i pagórki moren martwego lodu. Najwiêksze ich skupiska znajduj¹ siê w rejonie miejscowoœci Gregorowce,

7 Saki, Toporki oraz Reduty w pó³nocnej czêœci omawianego obszaru, wokó³ Kleszczel w jego centralnej czêœci oraz w pobli¿u Opaki Du¿ej przy granicy z Bia³orusi¹. S¹ to formy bardzo zró¿nicowane pod wzglêdem kszta³tu i rozmiarów. Wiêksze wzgórza, o wysokoœci wzglêdnej dochodz¹cej do 15 m, maj¹ nieregularne kszta³ty, natomiast mniejsze pagóry s¹ w wiêkszoœci owalne. W pó³nocnej czêœci omawianego obszaru, miêdzy Toporkami i Dubiczami Cerkiewnymi, przebiega równole¿nikowo w¹ski wa³ zaklasyfikowany jako forma akumulacji szczelinowej. WyraŸnie zaznacza siê ona w morfologii, ma d³ugoœæ oko³o 5 km, a jej wysokoœæ wzglêdna wynosi oko³o 10 m. Jej zbocza s¹ stosunkowo strome i symetryczne wzglêdem wyraŸnie zaznaczaj¹cego siê grzbietu. Podobne, lecz mniejsze formy akumulacji szczelinowej wystêpuj¹ w okolicach Policznej, Kleszczel i Czeremchy. Na wschód od wsi Dasze z pó³nocnego zachodu na po³udniowy wschód przebiega w¹ski wa³ o d³ugoœci oko³o 2,5 km. Forma ta zosta³a okreœlona jako o z . Podobnie jak w przypadku form akumulacji szczelinowej, zbocza ozu s¹ strome, ale grzbiet ma bardziej krêty przebieg, a wzglêdna wyso- koœæ formy wynosi od 8 do 15 m. RzeŸbê omawianego obszaru urozmaicaj¹ liczne nieckowate zag³êbienia, w wiêkszoœci o niere- gularnym kszta³cie. Czêœæ z nich to rozleg³e formy o p³askich dnach, w których wykszta³ci³y siê równiny torfowe. Najwiêksze niecki znajduj¹ siê w centralnej i pó³nocnej czêœci omawianego obszaru. S¹ to zag³êbienia koñcowe (wytopiskowe), powsta³e w wyniku d³ugotrwa³ego wytapiania bry³ i p³atów martwego lodu. Czêœæ z nich w interglacjale eemskim oraz w trakcie zlodowacenia Wis³y, a nawet we wczesnym holocenie, mog³a byæ zbiornikami jeziornymi, które podlega³y stopniowemu zarastaniu i zasypywaniu. Wody powierzchniowe z omawianego obszaru zbiera i odprowadza gêsta sieæ dolin i zag³êbieñ okresowo przep³ywowych. Odp³yw wód odbywa siê g³ównie w kierunkach zachodnim i pó³nocnym, do dorzeczy Narwi i Nurca. Tylko we wschodniej czêœci obszaru, w rejonie wsi Policzna i Opaka Du¿a, rzeki Policzna i Sipurka odprowadzaj¹ swe wody w kierunku wschodnim do dorzecza rzeki Leœnej — dop³ywu Bugu. Linie wododzia³ów wyznaczaj¹ ci¹gi moren czo³owych, dlatego mo¿na przypusz- czaæ, ¿e wspó³czesne kierunki odp³ywu wód powierzchniowych nawi¹zuj¹ do kierunków odp³ywu wód lodowcowych. Wskazuj¹ na to równie¿ rozleg³e obszary równin wodnolodowcowych, wystêpuj¹ce wokó³ stosunkowo niewielkich wspó³czesnych cieków oraz pozosta³oœci dolin wód roztopowych, które s¹ obecnie wykorzystywane przez Orlankê, Policzn¹, Nurzec i Nurczyk. W pó³nocnej czêœci omawianego obszaru, w dolinach rzecznych Bia³ej i Orlanki, mo¿na wyró¿niæ tarasy akumulacyjne (zalewowe), wznosz¹ce siê 1,0–2,5 m n.p. rzeki. W dolinie Orlanki znajduje siê najni¿ej po³o¿ony punkt obszaru arkusza — poni¿ej 150 m n.p.m.

8 Na powierzchni wysoczyzny morenowej, na pó³noc od Kleszczel oraz wokó³ wsi Dobrowoda znajduj¹ siê liczne wa³y wydmowe oraz wydmy paraboliczne o wysokoœciach wzglêdnych dochodz¹cych nierzadko do 3 m. W pobli¿u Dobrowody szczyt jednej z wydm parabolicznych wznosi siê na wysokoœæ 194,3 m n.p.m. i jest to najwy¿ej po³o¿ony punkt na omawianym obszarze. Podobne formy (wydmy paraboliczne oraz pokrywy piasków eolicznych) wystêpuj¹ równie¿ na równinach wodnolodowcowych w rejonie miejscowoœci Czeremcha oraz Wólka Terechowska, a tak¿e w dnach nieckowatych zag³êbieñ dawnych mis jeziornych. Dzia³alnoœæ cz³owieka ma niewielki wp³yw na rzeŸbê omawianego obszaru. W Dobrowo- dzie i jej pobli¿u funkcjonowa³o do niedawna kilka du¿ych ¿wirowni, obecnie eksploatacja zosta³a w nich zaniechana. Na rzece Nurzec, we wsi Repczyce oraz na Orlance, w pobli¿u Dubicz Cerkiew- nych, zbudowane zosta³y niewielkie zbiorniki wodne.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Analiza stratygrafii dotyczy g³ównie osadów czwartorzêdowych, a w mniejszym stopniu utwo- rów wystêpuj¹cych w ich pod³o¿u. Przedstawiono charakterystykê osadów czwartorzêdowych oraz opisano rozpoznane w otworach kartograficznych osady kredy, paleogenu i neogenu (tabl. II).

1. Kreda

a. Kreda górna

Wystêpowanie osadów kredowych zosta³o rozpoznane g³ównie dziêki badaniom geofizycznym (Jagodziñska, Kalitiuk, 2004). Wyniki tych badañ oraz analiza profili wiertniczych wskazuj¹, ¿e utwory te na przewa¿aj¹cej czêœci omawianego obszaru wystêpuj¹ pod przykryciem osadów paleogenu. Strop osadów kredowych znajduje siê na wysokoœci od oko³o 5 w centralnej czêœci badanego obszaru do oko³o 35 m n.p.m. na jego pó³nocnym i po³udniowym krañcu. W rejonie Kleszczel utwory kredowe wystêpuj¹ bezpoœrednio pod osadami czwartorzêdowymi. W otworze Kleszczele K1 (otw. 11) erozyjny strop osadów kredowych zosta³ przewiercony na g³êbo- koœci 159,5 m (2,0 m n.p.m.) pod glinami zwa³owymi zlodowacenia Narwi. W otworze tym nawiercono bia³e margle i wapienie margliste, z krzemieniami, mi¹¿szoœci 3,5 m. Wapienie zawieraj¹ do 95% CaCO3. Wyniki analizy mikropaleontologicznej (Olszewska, 2006) pozwoli³y na podstawie sk³adu otwornic okreœliæ wiek tych osadów na kampan górny.

9 2. Paleogen

a. Eocen + oligocen

Podobnie jak w przypadku utworów kredowych, g³ównym Ÿród³em informacji o wystêpowaniu osadów paleogenu na omawianym obszarze s¹ wyniki badañ geofizycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2004). Wynika z nich, ¿e z wyj¹tkiem centralnej i wschodniej czêœci obszaru arkusza, na osadach kredy wystêpuj¹ osady paleogenu przykryte osadami neogenu. Mi¹¿szoœæ tych osadów waha siê od 15 do 40 m, a ich strop kszta³tuje siê na wysokoœci 50–60 m n.p.m. W obni¿eniach powierzchni podczwartorzêdo- wej, w centrum i na wschodzie omawianego obszaru, utwory paleogenu wystêpuj¹ bezpoœrednio pod osadami czwartorzêdowymi. Osady paleogenu zosta³y rozpoznane tylko w jednym otworze kartograficznym zlokalizowa- nym we wsi Suchowolce (otw. 7), gdzie na g³êbokoœci 121,2 m (51,8 m n.p.m.) nawiercono stropow¹ czêœæ profilu (2,8 m) szarych piasków i zielonych piasków glaukonitowych. S¹to 2 osady bezwapniste, wykazuj¹ce umiarkowany stopieñ wysortowania (s1 oko³o 0,87). We frakcji piaszczystej w zdecydowanej wiêkszoœci (ponad 90%) wystêpuj¹ ziarna dobrze obtoczone o b³yszcz¹cej powierzchni (Szyd³ak, 2005), co mo¿e wskazywaæ na d³ugi transport materia³u w œrodowisku wodnym lub obróbkê w œrodowisku o wysokiej energii (np. pla¿a). W porównaniu z utworami czwartorzêdo- wymi, osady te odznaczaj¹ siê zdecydowanie innym sk³adem minera³ów ciê¿kich. O ile w utworach czwartorzêdowych przewa¿aj¹ minera³y przezroczyste (ponad 50%), to w omawianych osadach wy- stêpuj¹ one w zdecydowanej mniejszoœci (oko³o 5%). Wœród minera³ów przezroczystych najwiêcej jest dystenu (52%), turmalinów (17%), cyrkonu (14%) oraz staurolitu (11%). Analiza sk³adu dinocyst (Gedl, 2005) wskazuje na oligocen dolny jako wiek omawianych utworów. Bior¹c jednak pod uwagê brak pe³nego profilu osadów paleogenu oraz podobne wykszta³cenie osadów eocenu i oligocenu na omawianym obszarze (Nowak, 1973a, b, 1974), wystêpuj¹ce tu osady paleogenu zosta³y zaliczone do eocenu i oligocenu. Nie mo¿na te¿ wykluczyæ obecnoœci osadów paleocenu.

3. Neogen a. Miocen

Analiza profili otworów archiwalnych, kartograficznych oraz wyniki badañ geofizycznych (Ja- godziñska, Kalitiuk, 2004) wskazuj¹, ¿e z wyj¹tkiem centralnej i wschodniej czêœci omawianego obszaru, pod osadami czwartorzêdowymi, a na osadach paleogenu, wystêpuj¹ osady miocenu. Wyniki badañ geofizycznych sugeruj¹ te¿, ¿e strop osadów mioceñskich ma charakter erozyjny i kszta³tuje siê na wysokoœci od oko³o 50 do oko³o 90 m n.p.m.

2 σ1 – odchylenie standardowe; wskaŸnik wysortowania obliczony metod¹ graficzn¹, wyra¿ony w jednostkach φ.

10 W Suchowolcach (otw. 7) osady miocenu wystêpuj¹ na g³êbokoœci od 110,5 do 121,2 m (62,5–51,8 m n.p.m.) pod przykryciem utworów wodnolodowcowych zlodowacenia Narwi. S¹ to szare, br¹zowe, miejscami czarne mu³ki, mu³ki piaszczyste oraz piaski z drobnymi przewarstwieniami wêgla brunatnego. Wystêpuj¹ce tu mu³ki i piaski wykazuj¹ drobnoskalowe warstwowanie przek¹tne.

S¹ to osady bezwapniste i stosunkowo s³abo wysortowane (s1 — 1,0–1,8). Wœród ziaren kwarcu przewa¿aj¹ dobrze obtoczone, b³yszcz¹ce (oko³o 50%) oraz poœrednie (oko³o 40%), co wskazuje na bardziej zmienne œrodowisko depozycji, ni¿ w przypadku osadów paleogenu. Podobny do osadów paleogenu jest sk³ad minera³ów ciê¿kich (Szyd³ak, 2005). Minera³y nieprzezroczyste stanowi¹ 70–85%, a wœród minera³ów przezroczystych najwiêcej jest dystenu (42%), staurolitu (15–27%), tur- malinów (13–17%) oraz cyrkonu (10–16%). W Redutach wykonano otwór kartograficzny (otw. 1), który zosta³ zakoñczony na g³êbokoœci 110,0 m (59,5 m n.p.m.) w osadach mioceñskich. Strop osadów miocenu w otworze tym przewiercono na g³êbokoœci 94,0 m (75,5 m n.p.m.). Podobnie jak w Suchowolcach, nawiercono tu seriê p i a - sków i mu³ków z przewarstwieniami wêgla brunatnego. S¹toosady wysortowane stosunkowo s³abo (s1 — 1,0–2,0), a miejscami nawet bardzo Ÿle (s1 do oko³o 7,0). W porównaniu z osadami mioceñskimi stwierdzonymi w Suchowolcach (otw. 7), osady te wyró¿niaj¹ siê du¿ym udzia³em (85–96%) ziaren dobrze obtoczonych o b³yszcz¹cej powierzchni. W mu³kach wystê- puj¹cych w opisywanej serii zawartoœæ materii organicznej dochodzi do 17%. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich, w próbkach pobranych z omawianego profilu, wystêpuj¹ niemal wy³¹cznie minera³y nieprzezroczyste (ponad 98%), a w próbce pobranej ze stropu tych osadów wystêpowa³ niemal wy³¹cznie piryt (Szyd³ak, 2005). Analiza sk³adu dinocyst (Gedl, 2005) z próbek pobranych w obu wspomnianych otworach wskazuje na mioceñski wiek tych osadów. Podobnie wykszta³cone osady zaliczone do miocenu wystêpuj¹ tak¿e w profilach czterech otwo- rów archiwalnych. Niestety, w ¿adnym z tych otworów nie przewiercono osadów neogenu. W pó³nocnej czêœci omawianego obszaru, w Sakach (otw. 6), strop miocenu nawiercono na g³êbokoœci 101,5 m (80,5 m n.p.m.), a w Policznej (otw. 8) — 98,8 m (74,2 m n.p.m.). Na po³udniu, w miejscowoœci Cze- remcha-Osada, w dwóch po³o¿onych blisko siebie otworach (otw. 19, 20) strop miocenu znajduje siê na g³êbokoœciach odpowiednio: 103,0 m (74,0 m n.p.m.) oraz 100,5 m (76,5 m n.p.m.).

4. Czwartorzêd

a. Plejstocen

Stratygrafiê utworów plejstocenu oparto na wynikach szczegó³owej analizy litologiczno-facjalnej profilów wierceñ kartograficznych, uzupe³nione o dane z wierceñ archiwalnych. Przy ustalaniu straty-

11 grafii tych utworów uwzglêdniono wyniki badañ litologiczno-petrograficznych. Szczególne znaczenie mia³y wyniki badañ petrograficznych ¿wirów w glinach zwa³owych (Gronkowska-Krystek, 2005), które po konsultacji ze specjalist¹ ds. litologii i petrografii, dr. S. Lisickim (informacja ustna), wykorzystano do korelacji poziomów glin zwa³owych wyró¿nionych w profilach otworów kartograficznych. Osady plejstoceñskie na badanym obszarze charakteryzuje obecnoœæ kilku poziomów glacjalnych (glin zwa³owych), rozdzielonych osadami miêdzymorenowymi. Wyró¿nione tu osady lodowcowe odnie- siono do czterech zlodowaceñ: najstarszych (zlodowacenia Narwi), po³udniowopolskich (zlodowaceñ Nidy i Sanu 2) oraz œrodkowopolskich (zlodowacenia Warty). Wœród serii miêdzymorenowych wyodrêb- niono osady dwóch interglacja³ów: augustowskiego i wielkiego (mazowieckiego). Obecnoœæ osadów interglacja³u mazowieckiego potwierdzi³y wyniki badañ palinologicznych (Granoszewski, 2006).

Zlodowacenia najstarsze Zlodowacenie Narwi

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zlodowacenia Narwi wystêpuj¹ prawdopodobnie tylko w pó³nocnej czêœci omawianego obszaru, pod glinami zwa³owymi zaliczonymi do tego sa- mego zlodowacenia. W Redutach (otw. 1) wystêpuj¹ one na g³êbokoœci 81,9–94,0 m (87,6–75,5 m n.p.m.). S¹ to br¹zowoszare piaski grubo- i œrednioziarniste, Ÿle wysortowane w sp¹gu (s1 — 0,9), a umiarkowanie i dobrze — w œrodkowej i stropowej czêœci profilu (s1 — 0,5). Wœród ziaren kwarcu przewa¿aj¹ dobrze obtoczone poœrednie (50%) i matowe (30%), co jest typowe dla utworów wodnolodowcowych (Szyd³ak, 2005). W porównaniu z osadami neogenu, piaski te odznaczaj¹ siê odmiennym sk³adem minera³ów ciê¿kich. Udzia³ minera³ów przezroczystych jest zdecydowanie wiêkszy (50–58%), a wœród nich najwiêcej jest granatów (oko³o 40%), amfiboli (18%) i staurolitu (10%). W Suchowolcach (otw. 7) podobne osady wodnolodowcowe przewiercono na g³êbokoœci 98,9–110,5 m (74,1–62,5 m n.p.m.). S¹ to szare ¿wiry i piaski drobnoziarniste. W piaskach tych wystêpuj¹ drobne smugi zwêglonej materii organicznej, która najprawdopodobniej pochodzi z rozmywania osadów starszych (neogenu, paleogenu). Piaski te pod wzglêdem obtoczenia i morfoskopii ziaren kwarcu, a tak¿e sk³adu minera³ów ciê¿kich, s¹ bardzo podobne do wczeœniej opisanych osadów z profilu w Redutach (otw. 1). Gliny zwa³owe zlodowacenia Narwi wystêpuj¹ w pó³nocnej i centralnej czêœci omawianego obszaru i prawdopodobnie nie tworz¹ one ci¹g³ego poziomu. Na takie rozprzestrzenienie glin tego zlodowacenia wskazuj¹ zarówno profile otworów kartograficznych, jak i wyniki badañ geofizycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2004). W Kleszczelach (otw. 11) gliny te wystêpuj¹ na g³êbokoœci 157,0–159,5 m (4,5–2,0 m n.p.m.) na utworach kredowych, a pod przykryciem osadów zaliczonych do interglacja³u augustowskiego. S¹ to jasnopopielate gliny piaszczysto-py³owate z przewarstwieniem szarych mu³ków w sp¹gu. Gliny te za-

12 3 wieraj¹ oko³o 12% CaCO3 i charakteryzuj¹ je wspó³czynniki petrograficzne O/K; K/W; A/B (Gron- kowska-Krystek, 2005) o œrednich wartoœciach: 0,69; 1,65; 0,56. W sk³adzie petrograficznym otoczaków zaznacza siê przewaga ska³ krystalicznych nad wapieniami paleozoicznymi przy stosunkowo licznym udziale ska³ lokalnych, g³ównie wapieni (oko³o 10%) i mu³owców (oko³o 20%). W Su- chowolcach (otw. 7) gliny tego zlodowacenia wystêpuj¹ na g³êbokoœci 92,4–98,9 m (80,6–74,1 m n.p.m.) i rozdzielaj¹ osady wodnolodowcowe zlodowaceñ Narwi i Nidy. S¹ to szare gliny py³owa- to-piaszczyste, zawieraj¹ce oko³o 7,5% CaCO3. Pod wzglêdem petrograficznym gliny te wykazuj¹ ró¿nice miêdzy stropow¹ i sp¹gow¹ czêœci¹ profilu. W stropowej czêœci wspó³czynniki petrograficzne przyjmuj¹ wartoœci 1,30; 0,90; 1,00, a wœród otoczaków wiêcej jest wapieni paleozoicznych, ni¿ ska³ krystalicznych. W czêœci sp¹gowej profilu wartoœci wspó³czynników wynosz¹ 0,86; 1,20; 0,82, a ska³ krystalicznych jest wiêcej, ni¿ wapieni paleozoicznych. W pó³nocnej czêœci omawianego obszaru, w Re- dutach (otw. 1), gliny zwa³owe zlodowacenia Narwi przewiercono na g³êbokoœci 75,0–81,9 m (94,5–87,6 m n.p.m.). W profilu tym omawiane gliny rozdzielaj¹ osady wodnolodowcowe zlodowaceñ Narwi i Sanu 2. Litologicznie s¹ bardzo podobne do glin opisanych w profilu otworu w Kleszczelach (otw. 11), zawieraj¹ nawet podobne przewarstwienia szarych mu³ków w sp¹gu. Pod wzglêdem petrograficznym przypominaj¹ sp¹gow¹ czêœæ profilu glin tego zlodowacenia z otworu w Suchowolcach (otw. 7) i odznaczaj¹ siê wspó³czynnikami petrograficznymi o podobnych wartoœciach: 0,86; 1,32;0,71. Charak- terystyczny zaœ jest dla nich du¿y udzia³ ska³ lokalnych, g³ównie mu³owców (15–21%). We wszystkich wspomnianych wy¿ej stanowiskach gliny te wykazuj¹ podobny sk³ad minera³ów ciê¿kich (Szyd³ak, 2005). Udzia³ minera³ów przezroczystych przekracza 50%, a wœród nich naj- wiêcej jest granatów (38–52%) i amfiboli (18–27%).

Interglacja³ augustowski

Piaski i mu³ki rzeczno-jeziorne zaliczone do interglacja³u augustowskiego wy- stêpuj¹ w Kleszczelach (otw. 11) na g³êbokoœci 113,8–157,0 m (47,7–4,5 m n.p.m.) na glinach zwa³owych zlodowacenia Narwi, a pod osadami wodnolodowcowymi zlodowacenia Nidy. S¹ to szare, szaropopielate piaski drobnoziarniste, mu³ki oraz mu³ki piaszczyste ze smugami zwêglonej materii organicznej. W sp¹gu opisywanej serii, w piaskach widoczne jest drobnoskalowe warstwowanie przek¹tne. W stropowej czêœci profilu przewa¿aj¹ mu³ki bez widocznych struktur. Zarówno mu³ki, jak i piaski wykazuj¹ stosunkowo s³abe wysortowanie (s1 — 1,5–2,0). Osady te s¹ silnie wapniste, zawieraj¹ oko³o 20% CaCO3, a w sp¹gu ponad 35%. We frakcji piaszczystej przewa¿aj¹ tu dobrze obtoczo-

3 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie.

13 ne ziarna kwarcu o powierzchni poœredniej (64%) i b³yszcz¹cej (28%). Na podstawie cech litologicznych mo¿na przypuszczaæ, ¿e osady te powsta³y w œrodowisku wodnym — czêœæ sp¹gowa serii to utwory rzeczne, które stopniowo przechodz¹ w osady jeziorne. Wyniki badañ geofizycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2004) wskazuj¹, ¿e osady tego interglacja³u wype³niaj¹ obni¿enie powierzchni podczwartorzêdowej w centralnej czêœci omawianego obszaru. Osady rzeczno-jeziorne zosta³y zaliczone do interglacja³u augustowskiego ze wzglêdu na ich pozycjê w profilu osadów plejstoceñskich oraz podobieñstwo do utworów tego interglacja³u, które by³y opisywane na pobliskich obszarach — arkuszy Boæki (Boratyn, 2006) i Plutycze (Kmieciak, 2005, 2006).

Zlodowacenia po³udniowopolskie Zlodowacenie Nidy

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zaliczone do zlodowacenia Nidy wystêpuj¹ pod glinami zwa³owymi tego zlodowacenia w centralnej i po³udniowej czêœci omawianego obszaru. Wskazuj¹ na to zarówno wyniki badañ geofizycznych (Jagodziñska, Kalitiuk 2004), jak i dane z otwo- rów kartograficznych. W Suchowolcach (otw. 7) na g³êbokoœci 87,8–92,4 m (85,2–80,6 m n.p.m.) przewiercono seriê osadów wodnolodowcowych, rozdzielaj¹c¹ gliny zlodowacenia Narwi od glin zlodowacenia Nidy. S¹ to Ÿle wysortowane (s1 oko³o 1,8) ¿wiry oraz ¿wiry piaszczyste. W Kleszczelach (otw. 11), na g³êbokoœci 68,0–113,8 m (93,5–47,7 m n.p.m.), na utworach interglacja³u augustowskiego wystêpuj¹ szare i szaropopielate piaski gruboziarniste ze ¿wirami oraz piaski drobnoziarniste. W obu wspomnianych stanowiskach osady te wykazuj¹ podobne cechy obtoczenia ziaren kwarcu oraz podobny sk³ad minera³ów ciê¿kich. Ziarna kwarcu w wiêkszoœci s¹ dobrze i œrednio obtoczone o morfologii poœredniej, przy podobnym udziale ziaren o powierzchni matowej i b³yszcz¹cej. Jest to cecha typowa dla osadów wodnolodowcowych (Szyd³ak, 2005). W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przezroczyste stanowi¹ oko³o 50%, a wœród nich najwiêcej jest granatów (oko³o 40%) i amfiboli (oko³o 25%). Gliny zwa³owe zlodowacenia Nidy na badanym obszarze tworz¹ wyraŸnie zaznaczaj¹cy siê w profilu utworów plejstoceñskich poziom o mi¹¿szoœci powy¿ej 40 m. Wskazuj¹ na to wyniki ba- dañ geofizycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2004) oraz profile otworów. W Suchowolcach (otw. 7) gliny te przewiercono na g³êbokoœci 43,5–87,8 m (129,5–85,2 m n.p.m.). S¹ to szare gliny py³owato-piaszczyste, zawieraj¹ce oko³o 20% CaCO3. W ich profilu wyró¿niæ mo¿na dwie czêœci. Czêœæ sp¹gowa, poni¿ej g³êbokoœci 64,6 m (108,4 m n.p.m.), odznacza siê wystêpowaniem licznych przewarstwieñ ¿wirów ró¿nookruchowych oraz wspó³czynnikami petrograficznymi o wartoœciach 1,63; 0,70; 1,42. W czêœci stropowej brak przewarstwieñ ¿wirowych, a wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹ 1,38; 0,73; 1,14. W obu czêœciach w sk³adzie petrograficznym otoczaków wiêcej jest wapieni

14 paleozoicznych ni¿ ska³ krystalicznych, a w porównaniu do glin zlodowacenia Nidy wiêcej jest dolomitów paleozoicznych (od 2 do 5%) i mniej mu³owców paleogeñskich (maksymalnie 3%). W sk³adzie minera³ów ciê¿kich zaznacza siê du¿y udzia³ minera³ów przezroczystych (oko³o 60%), a wœród nich przewa¿aj¹ granaty (50%) i amfibole (25%). W Sakach (otw. 6), w glinach zwa³owych zaliczonych do zlodowacenia Nidy, na g³êbokoœci 65,0–68,0 m (117,0–114,0 m n.p.m.) przewiercono krê bia³ych margli kredowych.

Zlodowacenie Sanu 2

Mu³ki, i³y i piaski zastoiskowe zlodowacenia Sanu 2 zachowa³y siê tylko lokalnie, w obni¿eniach stropu glin zwa³owych zlodowacenia Nidy. W Czeremsze (otw. 20) przewiercono na g³êbokoœci 44,8–54,6 m (132,2–122,4 m n.p.m.) seriê szarych, szarozielonych mu³ków oraz pia- sków drobnoziarnistych. W Kleszczelach (otw. 10) na g³êbokoœci 43,0 m (122,0 m n.p.m.) przebito strop i³ów warwowych, a w Sakach (otw. 6) podobnie wykszta³cone mu³ki i i³y wystêpuj¹ na g³êbokoœci 60,0–63,0 m (122,0–119,0 m n.p.m.). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zlodowacenia Sanu 2 na omawianym obszarze tworz¹ poziom wyraŸnie zaznaczaj¹cy siê w profilu osadów plejstoceñskich. Ich mi¹¿szoœæ jest zmienna i jak wskazuj¹ wyniki badañ geofizycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2004), mo¿e dochodziæ do oko³o 40 m. W pó³nocnej czêœci omawianego obszaru, w Redutach (otw. 1) utwory te le¿¹ na g³êbo- koœci 36,3–75,0 m (133,2–94,5 m n.p.m.) na glinach zwa³owych zlodowacenia Narwi, a pod osadami zastoiskowymi stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. S¹ to br¹zowoszare piaski i ¿wiry ró¿noziarniste (s1 — 1,6–2,2) w sp¹gu warstwowane przek¹tnie. W Kleszczelach (otw. 11) podobne osady zosta³y przewiercone na g³êbokoœci 27,0–68,0 m (134,5–93,5 m n.p.m.). W obu tych profilach omawiane osady charakteryzuje dobry stopieñ obtoczenia ziaren kwarcu, a pod wzglêdem morfoskopii (Szyd³ak, 2005) — du¿a iloœæ poœrednich (oko³o 60%) przy podobnym udziale ziaren o powierzchni b³yszcz¹cej lub matowej (10–20%). Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 2, podobnie jak osady wodnolodowcowe tego zlodowacenia, dobrze zaznaczaj¹ siê w profilu osadów plejstoceñskich. Ich szerokie rozprzestrzenienie na omawianym obszarze potwierdzaj¹ wyniki badañ geofizycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2004). Na po³udniu badanego obszaru, w pobli¿u miejscowoœci Czeremcha (otw. 22) gliny te wystêpuj¹ tylko pod niewielkiej mi¹¿szoœci (1,7 m) pokryw¹ osadów zwietrzelinowych. W innym otworze (otw. 20) z tej czêœci omawianego obszaru strop glin znajduje siê na g³êbokoœci 11,8 m (165,2 m n.p.m.) pod osadami interglacja³u mazowieckiego. W Kleszczelach (otw. 11) gliny te wystêpuj¹ na g³êbokoœci 21,0–27,0 m (140,5–134,5 m n.p.m.) i rozdzielaj¹ osady wodnolodowcowe zlodowacenia Sanu2ista- dia³u dolnego zlodowacenia Warty. S¹ to rozmyte i zwietrza³e gliny py³owato-piaszczyste z brukiem

15 w stropie, zawieraj¹ce oko³o 15% CaCO3. W Suchowolcach (otw. 7) gliny omawianego zlodowacenia le¿¹ na g³êbokoœci 25,5–43,5 m (147,5–129,5 m n.p.m.) pod osadami interglacja³u mazowieckiego. S¹ to szare gliny py³owato-piaszczyste, zawieraj¹ce oko³o 18% CaCO3. Odznaczaj¹ siê wspó³czynnikami petrograficznymi o wartoœciach 1,44; 0,77; 1,14. W sk³adzie petrograficznym otoczaków zaznacza siê przewaga wapieni paleozoicznych nad ska³ami krystalicznymi, a w porównaniu z glinami zwa³owymi zlodowacenia Nidy, wiêcej jest otoczaków ska³ lokalnych. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ (35,0 m) glin zlodowacenia Sanu 2 stwierdzono w Sakach (otw. 6), gdzie ich strop zosta³ przewiercony na g³êbokoœci 22,0 m (160,0 m n.p.m.) pod osadami lodowcowymi stadia³u dolnego zlodowacenia Warty.

Interglacja³ wielki Interglacja³ mazowiecki

Piaski i mu³ki rzeczno-jeziorne oraz torfy interglacja³u mazowieckiego na omawianym obszarze wystêpuj¹ na glinach zlodowacenia Sanu 2, pod przykryciem m³odszych osa- dów o stosunkowo niewielkiej mi¹¿szoœci. W Suchowolcach (otw. 7) na g³êbokoœci 18,9–25,5 m (154,1–147,5 m n.p.m.) przewiercono seriê czarnych i popielatych mu³ków z pojedynczymi otoczakami w sp¹gu. Mu³ki te s¹ Ÿle wysortowane (s1 — 1,6–2,9) i bezwapniste. Wyniki analizy palinologicz- nej tych osadów (Granoszewski, 2006) pozwoli³y na sporz¹dzenie diagramu py³kowego, który ilustruje pe³ny obraz sukcesji py³kowej z diagnostycznymi poziomami optimum klimatycznego. Wysoki udzia³ py³ku cisa (Taxus), a tak¿e graba (Carpinus) i jod³y (Abies) oraz obecnoœæ elementów ciep³olubnych, takich jak skrzyd³orzech (Pterocarya), ligustr (Ligustrum), orzesznik (Carya), wi¹zowiec (Celtis) iwi- noroœl (Vitis) pozwalaj¹ na korelacjê tej sukcesji z interglacja³em mazowieckim (holsztyñskim). W po³udniowej czêœci omawianego obszaru, w Czeremsze, zaliczone do tego interglacja³u piaski i mu³ki z przewarstwieniami torfów wystêpuj¹ pod przykryciem glin zwa³owych stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. W otworze 19 przewiercono je na g³êbokoœci 2,5–9,1 m (174,5–167,9 m n.p.m.), a w otworze 20 — 1,2–11,8 m (175,8–165,2 m n.p.m.).

Zlodowacenia œrodkowopolskie Zlodowacenie Warty

Stadia³ dolny

Mu³ki, piaski i i³y zastoiskowe stadia³u dolnego zlodowacenia Warty wystêpuj¹ na omawianym obszarze lokalnie, zazwyczaj pod przykryciem m³odszych osadów. Tylko w pobli¿u miejscowoœci Reduty (otw. 1) stwierdzono ich wystêpowanie na powierzchni terenu do g³êbokoœci 36, 3 m (133,2 m n.p.m.). Tak du¿a mi¹¿szoœæ tych osadów w tej czêœci omawianego obszaru mo¿e byæ wynikiem deformacji glacitektonicznych, a wyniki badañ geofizycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2004) wskazuj¹, ¿e ogólna mi¹¿szoœæ omawianych osadów na badanym obszarze nie przekracza kilku

16 metrów. S¹ to szare i popielate mu³ki z przewarstwieniami piasków oraz i³ów, o drobnej laminacji po- ziomej (warwowych), zawieraj¹ce od 15 do 20% CaCO3. W punkcie dokumentacyjnym 2, po³o¿onym oko³o 500 m na pó³noc osady te przewiercono pod przykryciem (4,8 m) glin zwa³owych. W pobli¿u Kleszczel (punkt dok. 6) podobnie wykszta³cone mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ na g³êbokoœci 3,6–8,9 m (162,4–157,1 m n.p.m.) pod seri¹ osadów wodnolodowcowych (górnych) stadia³u dolnego zlodowacenia Warty, a na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) stadia³u dolnego nie ods³aniaj¹ siê na powierzchni terenu. Wyniki badañ geofizycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2004) wskazuj¹, ¿e utwory te wystêpuj¹ lokalnie, g³ównie jako wype³nienia kopalnych rynien lodowcowych, których g³êbokoœæ mo¿e dochodziæ do oko³o 30 m. W Kleszczelach (otw. 11) Ÿle wysortowane piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (s1 — 1,2–2,7) przewiercono na g³êbokoœci 11,3–21,0 m (150,2–140,5 m n.p.m.) pod seri¹ osadów rzeczno-jeziornych, a na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2. W Suchowolcach (otw. 7) podobne osady wystêpuj¹ na g³êbokoœci 2,0–18,9 m (171,0–154,1 m n.p.m.), przykryte jedynie warstw¹ utworów zwietrzelinowych. Dla osadów tych charakterystyczne jest stosukowo dobre obtoczenie ziaren kwarcu oraz zdecydowana przewaga ziaren poœrednich nad matowymi i b³yszcz¹cymi (Szyd³ak, 2005). Gliny zwa³owe stadia³u dolnego zlodowacenia Warty na obszarze arkusza Czeremcha tworz¹ niewielkie p³aty, zazwyczaj przykryte przez piaszczysto-¿wirowe osady lodowcowe lub wodnolodowcowe. Na powierzchni terenu gliny te ods³aniaj¹ siê g³ównie w obrze¿eniu dolin i obni¿eñ wytopiskowych. Wiêksze obszary wystêpowania glin na powierzchni terenu znajduj¹ siê w okolicach Wólki Wygonowskiej i Gregorowców. Mi¹¿szoœæ omawianych glin przewa¿nie jest niewielka, oko³o kilku metrów, a najwiêksz¹ stwierdzono w Kleszczelach (otw. 10), gdzie wynosi zaledwie 5,0 m. S¹ to br¹zowe i szarobr¹zowe gliny py³owato-piaszczyste, przewa¿nie silnie zwietrza³e. W Czeremsze (otw. 19, 20) niewielkiej mi¹¿szoœci (1,2–2,5 m) warstwa tych glin le¿y na osadach interglacja³u mazowieckiego. W Kleszczelach (otw. 10) gliny te wystêpuj¹ na g³êbokoœci 3,0–8,0 m (162,0–157,0 m n.p.m.) i rozdzielaj¹ osady wodnolodowcowe (dolne i górne) stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. W pó³nocnej czêœci omawianego obszaru gliny te wystêpuj¹ w formie p³atów na osadach zastoiskowych (punkt dok. 2), zazwyczaj przykryte przez piaszczysto-¿wirowe osady lodowcowe (punkt dok. 1). Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe maj¹ najwiêkszy udzia³ w budowie wysoczyzny morenowej. Wystêpuj¹ na powierzchni w formie rozleg³ych lub mniejszych p³atów. S¹ to szare, szarobr¹zowe i br¹zowe piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i g³azami. Piaski s¹ przewa¿nie bardzo Ÿle wysortowane, gliniaste. Czêsto zazêbiaj¹ siê z glinami zwa³owymi, wystêpuj¹ na nich w formie pokryw. Ich mi¹¿szoœæ jest zmienna od 1,0 do 19,5 m (otw. 6). Piaski, ¿wiry i g³azy moren czo³owych tworz¹ wzgórza licznie wystêpuj¹ce na omawianym obszarze. Ich wysokoœci wzglêdne dochodz¹ do 20 m. Skupione s¹ w obrêbie czterech przebiegaj¹cych równole¿nikowo pasów. Moreny czo³owe zbudowane s¹ z piasków drobno- i œred-

17 nioziarnistych ze ¿wirami oraz ¿wirów, warstwowanych przek¹tnie i rynnowo w du¿ej skali. W osadach tych, zw³aszcza w pobli¿u kulminacji wzgórz morenowych, czêsto wystêpuj¹ g³azy o œrednicy dochodz¹cej do 1,5 m. W okolicach wsi Dobrowoda i Repczyce osady te do niedawna eksploatowano na du¿¹ skalê. Piaski, ¿wiry i g³azy moren martwego lodu tworz¹ zró¿nicowane pod wzglêdem kszta³tu i wielkoœci wzgórza i pagórki, powszechnie wystêpuj¹ce na badanym obszarze. Moreny martwego lodu zbudowane s¹ g³ównie z piasków grubo- i œrednioziarnistych ze ¿wirami, warstwowanych przek¹tnie, wykazuj¹cych zmienne kierunki transportu. W osadach tych czêsto wy- stêpuj¹ drobne, nieci¹g³e przewarstwienia glin piaszczystych. Utwory te czêsto przykryte s¹ czap¹ osadów piaszczysto-gliniastych z g³azami. Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe akumulacji szczelinowej wrejonie Kleszczel, Dobrowody i Opaki Du¿ej tworz¹ formy o kszta³cie wa³ów, których wysokoœci dochodz¹ do oko³o 10 m. S¹ to piaski drobno- i œrednioziarniste ze ¿wirami oraz ¿wiry, warstwowane przek¹tnie i poziomo. Osady te wykazuj¹ kierunki transportu zgodne z przebiegiem osi poszczególnych form. W pó³nocnej czêœci omawianego obszaru utwory akumulacji szczelinowej tworz¹ wa³ o d³ugoœci oko³o 5 km, rozci¹gaj¹cy siê od Toporek do Grabowca. W formie tej omawiane osady miejscami przykryte s¹ p³atami glin zwa³owych o mi¹¿szoœci dochodz¹cej do 5,8 m (punkt dok. 3). Piaski i ¿wiry ozów wystêpuj¹ w obrêbie krêtego wa³u o falistym grzbiecie, który przebiega z pó³nocnego zachodu na po³udniowy wschód w rejonie wsi Dasze, po³o¿onej przy zachodniej granicy obszaru arkusza. W nielicznych ma³ych wyrobiskach zlokalizowanych w obrêbie tego wa³u ods³aniaj¹ siê piaski ró¿noziarniste i ¿wiry. O wydzieleniu tych osadów zdecydowa³y kryteria morfologiczne. Piaski i piaski ze ¿wirami kemów tworz¹ wzgórza wystêpuj¹ce w pó³nocno-wschodniej czêœci omawianego obszaru, w pobli¿u wsi Istok. Kemy te zbudowane s¹ z warstwowanych poziomo lub przek¹tnie piasków oraz piasków ze ¿wirami. Jednak osady kemów nie s¹ tu tak powszechne, jak na terenach po³o¿onych na pó³noc od omawianego obszaru (Brud, Kmieciak, 2006a, b; Brud, Boratyn, 2006, 2007; Kmieciak, 2005, 2006) Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne), powsta³e podczas recesji l¹dolodu, zachowa³y siê na powierzchni obszaru arkusza Czeremcha na obrze¿ach dolin rzecznych oraz na przed- polu moren czo³owych. Ich mi¹¿szoœæ z regu³y nie przekracza kilku metrów. W Policznej (otw. 8) sp¹g tych osadów przewiercono na g³êbokoœci 17,5 m. S¹ to dobrze wysortowane, ¿ó³te i ¿ó³toszare piaski drobno- i œrednioziarniste z przewarstwieniami ¿wirów drobnookruchowych, warstwowane przek¹tnie lub poziomo. W po³udniowej czêœci obszaru arkusza Czeremcha tworz¹ one rozleg³¹ rów- ninê sandrow¹. Wystêpuj¹ tu one na utworach zastoiskowych (punkt dok. 9) oraz glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 (otw. 21) i stadia³u dolnego zlodowacenia Warty.

18 Piaski i mu³ki wytopiskowe wystêpuj¹ w obrêbie zag³êbieñ powsta³ych na skutek d³ugotrwa³ego wytapiania bry³ i p³atów martwego lodu. W koñcowym etapie deglacjacji, u schy³ku stadia³u dolnego zlodowacenia Warty, w dnach omawianych zag³êbieñ gromadzi³y siê osady bardzo zró¿nicowane pod wzglêdem litologicznym, o mi¹¿szoœci dochodz¹cej do kilku metrów (punkt dok. 5 — ponad 4,0 m). S¹ to przewarstwiaj¹ce siê piaski ró¿nych frakcji oraz mu³ki piaszczyste, czêsto zawieraj¹ce cienkie wk³adki glin lub i³ów.

Stadia³ œrodkowy

Mu³ki, i³y i piaski zastoiskowe stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty wystêpuj¹ tylko w pobli¿u wsi Dubicze Cerkiewne. Stanowi¹ one kontynuacjê rozleg³ej równiny zastoiskowej z obszaru arkusza Orla (Brud, Boratyn, 2006, 2007). S¹ to mu³ki, i³y oraz piaski drobno- i œrednioziarniste. Ich mi¹¿szoœæ nie przekracza kilku metrów. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty wy- stêpuj¹ na pó³nocnych krañcach omawianego obszaru, g³ównie wokó³ doliny rzeki Orlanka. Wyzna- czaj¹ one po³udniow¹ granicê równin sandrowych tego stadia³u, szeroko rozprzestrzenionych na pó³noc od omawianego obszaru (Brud, Boratyn, 2006, 2007). Pod wzglêdem litologicznym osady te nie ró¿ni¹ siê od utworów wodnolodowcowych stadia³u dolnego.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski i piaski ze ¿wirami rzeczno-jeziorne wystêpuj¹ w obrêbie niecko- watego zag³êbienia w centralnej czêœci omawianego obszaru. S¹ to piaski oraz piaski ze ¿wirami, przewa¿nie Ÿle wysortowane (s1 — 0,6–3,0). W piaskach wystêpuj¹ kawa³ki drewna oraz przewarstwienia mu³ków o mi¹¿szoœci poni¿ej 1 m. W pobli¿u Kleszczel (punkt dok. 7) osady te wystêpuj¹ pod cienk¹ (1,0 m) pokryw¹ torfów, a w pobliskim otworze kartograficznym (otw. 11) ich sp¹g zosta³ przewiercony na g³êbokoœci 11,3 m (150,2 m n.p.m.). Piaski py³owate ze ¿wirami i mu³ki zwietrzelinowe (eluwialne) tworz¹ pokrywy na piaskach lodowcowych, glinach zwa³owych oraz osadach moren czo³owych. Mi¹¿szoœæ tych pokryw jest zazwyczaj niewielka, wynosi oko³o 2 m. S¹ to piaski ró¿noziarniste i py³o- wate, ze ¿wirami, oraz mu³ki (py³y) powsta³e w wyniku wietrzenia osadów starszych, zazwyczaj w warunkach peryglacjalnych. Piaski i mu³ki deluwialno-jeziorne wystêpuj¹ w obrêbie nieckowatych zag³êbieñ, g³ównie w pó³nocnej czêœci omawianego obszaru. W czêœci po³udniowej wype³niaj¹ dawne misy jeziorne w pobli¿u Czeremchy. S¹ to piaski drobno- i œrednioziarniste z pojedynczymi otoczakami oraz ciemnobr¹zowe, bezwapniste mu³ki o mi¹¿szoœci od 2,0 do ponad 8,5 m (punkty dok. 4, 8).

19 Piaski i ¿wiry deluwialne tworz¹ niewielkie pokrywy u podnó¿y stoków. S¹ to piaski ró¿noziarniste i ¿wiry, czêsto gliniaste, o zmiennej mi¹¿szoœci, która jednak rzadko przekracza 2 m. Piaski eoliczne tworz¹ wydmy (wa³y i wydmy paraboliczne) lub pokrywy piasków przewianych. Utwory te wystêpuj¹ g³ównie na piaskach wodnolodowcowych i lodowcowych (okolice miejscowoœci Suchowolce, Kleszczele, Dobrowoda, Czeremcha i Wólka Terechowska) oraz na piaskach rzeczno-jeziornych (miêdzy Kleszczelami i Dobrowod¹). S¹ to piaski drobnoziarniste, miejscami py³owate. Akumulacja tych osadów mog³a zachodziæ zarówno u schy³ku zlodowacenia Wis³y, jak i we wczesnym holocenie.

c. Holocen

Piaski, mu³ki i ¿wiry rzeczne wype³niaj¹ doliny rzek Bia³ej i Orlanki. Tworz¹ p³askie powierzchnie tarasów zalewowych 1,0–2,5 m n.p. rzeki. S¹toszare piaski drobnoziarniste z wk³adkami mu³ków oraz przewarstwieniami ¿wirów, zazwyczaj przykryte przez torfy. Osady te wystêpuj¹ szerzej na pó³noc od omawianego obszaru i osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ ponad 10 m (Brud, Boratyn, 2006, 2007). Piaski, piaski humusowe i namu³y den dolinnych oraz zag³êbieñ okresowo przep³ywowych wystêpuj¹ w dnach dolin rzecznych i mniejszych cieków oraz ró¿nego rodzaju zag³êbieniach, które na omawianym obszarze tworz¹ sieæ odp³ywu powierzchniowe- go. S¹ to piaski drobnoziarniste, py³owate, z dodatkiem humusu i szcz¹tków roœlinnych oraz ciemnoszare namu³y. Nawet w niewielkich dolinach rzecznych osady te osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ do kilku metrów. Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych wype³niaj¹ liczne niewielkie, podmok³e zag³êbienia. S¹ to ma³ej mi¹¿szoœci (oko³o 2 m) ciemnoszare piaski i mu³ki piaszczyste z domieszk¹ humusu. Namu³y torfiaste wystêpuj¹ g³ównie w dnach dolin. S¹ to czarne mu³ki, niekiedy piaszczyste, zawieraj¹ce du¿o s³abo roz³o¿onej materii organicznej. Ich mi¹¿szoœæ jest niewielka (oko³o 2 m). Torfy naomawianym obszarze wystêpuj¹ przewa¿nie w dolinach cieków oraz zag³êbieñ wytopiskowych. W centralnej czêœci obszaru arkusza, w miejscu dawnych mis jeziornych, le¿¹ na osadach rzeczno-jeziornych i tworz¹ rozleg³e równiny.

B. TEKTONIKA I RZEBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Obszar objêty arkuszem Czeremcha znajduje siê na prekambryjskiej platformie wschodnioeuro- pejskiej, w obrêbie obni¿enia podlaskiego (Znosko, 1968). Na omawianym obszarze brak otworów osi¹gaj¹cych utwory g³êbokiego pod³o¿a. Dane z obszarów s¹siednich wskazuj¹, ¿e na prekambryjskich utworach krystalicznych wystêpuj¹ mi¹¿sze serie osadów paleozoicznych, na których le¿¹ wêglanowe

20 i terygeniczne osady mezozoiczne (Nowak, 1973b). Utwory kredy górnej w centralnej czêœci obszaru arkusza Czeremcha wystêpuj¹ bezpoœrednio pod osadami czwartorzêdowymi, w obrêbie g³êbokiego obni¿enia powierzchni podczwartorzêdowej, gdzie zosta³y nawiercone (otw. 11) na g³êbokoœci 159,5 m (2,0 m n.p.m.). Na pozosta³ej czêœci omawianego obszaru utwory kredy wystêpuj¹ pod przykryciem osadów paleogenu, a na podstawie wyników badañ geofizycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2004) mo¿na przypuszczaæ, ¿e po³o¿enie ich stropu kszta³tuje siê na wysokoœci od oko³o 5 do oko³o 35 m n.p.m. Ukszta³towanie powierzchni pod³o¿a czwartorzêdu (tabl. II) na omawianym obszarze jest dosyæ urozmaicone. W jego pó³nocnej i po³udniowej czêœci powierzchnia ta wznosi siê na wysokoœæ 50–80 m n.p.m., podczas gdy w obni¿eniach, w centrum i na wschodzie omawianego obszaru opada poni¿ej poziomu morza. Tak du¿e ró¿nice w po³o¿eniu stropu osadów kredowych oraz powierzchni podczwarto- rzêdowej mog¹ wskazywaæ na obecnoœæ uskoków, które tn¹ utwory kredy oraz paleogenu i neogenu. Kierunek przebiegu omawianych uskoków prawdopodobnie jest zgodny z fotolineamentami — SW–NE oraz NNW–SSE (Doktór i in., 1995). Do kierunków tych nawi¹zuj¹ swym przebiegiem doliny rzeczne (np. Orlanki), co wskazuje na zwi¹zki wspó³czesnej rzeŸby z elementami tektoniki pod³o¿a osadów czwartorzêdowych na omawianym obszarze.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Na badanym obszarze brak otworów pozwalaj¹cych na ustalenie pe³nego profilu osadów paleogenu, st¹d niewiele wiadomo o procesach geologicznych, które zachodzi³y tu przed czwartorzêdem. W kredzie górnej trwa³a p³ytkomorska sedymentacja osadów wêglanowych (tab. 2). W eocenie (i oligocenie?) akumulowane by³y osady stopniowo zanikaj¹cego zbiornika morskiego. W neogenie (miocen), w zbiornikach œródl¹dowych gromadzi³y siê osady jeziorno-bagienne. W plejstocenie na omawiany obszar kilkakrotnie nasun¹³ siê l¹dolód, który pozostawi³ po sobie pokrywê osadów glacjalnych o znacznej mi¹¿szoœci. Pierwsze nasuniêcie mia³o miejsce podczas zlodowacenia Narwi. Akumulacjê glin zwa³owych poprzedzi³a akumulacja osadów wodnolodowcowych. W interglacjale augustowskim dosz³o zapewne do znacznego zrównania powierzchni omawianego obszaru, a w obni¿eniach akumulowane by³y osady rzeczne i jeziorne. Podczas zlodowaceñ po³udniowopolskich l¹dolód zapewne kilkakrotnie obj¹³ swym zasiêgiem omawiany obszar, pozostawiaj¹c po sobie osady glacjalne. Jednak w tym czasie zdarza³y siê te¿ okresy intensywnej erozji i zrównywania. St¹d zachowa³y siê tylko osady zlodowaceñ Nidy (gliny zwa³owe oraz piaski i ¿wiry wodnolodowcowe) i Sanu 2 (gliny zwa³owe, piaski i ¿wiry wodnolodowcowe oraz mu³ki, i³y i piaski zastoiskowe).

21 Tabela 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro Torfy — Q th Akumulacja bagienna Namu³y torfiaste — Q Wype³nianie obni¿eñ osadami mineral- nht no-organicznymi Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych — li Q Akumulacja mineralno-organiczna w obrê- n h bie podmok³ych zag³êbieñ bezodp³ywowych Piaski, piaski humusowe i namu³y den dolinnych oraz Akumulacja mineralno-organiczna, rzeczna zag³êbieñ okresowo przep³ywowych — f Q p h i zbiornikowa Holocen Piaski, mu³ki i ¿wiry rzeczne tarasów zalewowych 1,0–2,5 m n.p. rzeki — f Q t Erozja i akumulacja rzeczna p h Piaski eoliczne — e p Q Akumulacja eoliczna, powstawanie wydm Piaski eoliczne w wydmach — ew p Q Piaski i ¿wiry deluwialne — d Q Erozja i akumulacja rozmytych osadów p¿ u podstawy stoków Piaski i mu³ki deluwialno-jeziorne — d-liQ Erozja i akumulacja osadów mineralnych pm w zbiornikach jeziornych Piaski py³owate ze ¿wirami i mu³ki zwietrzelinowe Intensywne wietrzenie w warunkach (eluwialne) — z Q ppy peryglacjalnych Piaski i piaski ze ¿wirami rzeczno-jeziorne — f-li pp¿ Q Akumulacja rzeczna i w zbiornikach jeziornych fg W2 Akumulacja przez wody lodowcowe Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 3 p¿ p Akumulacja zastoiskowa przed czo³em l¹do- Mu³ki, i³y i piaski zastoiskowe — b Q W2 Stadia³ mip 3 lodu

œrodkowy p Denudacja Piaski i mu³ki wytopiskowe — b Q W1 Akumulacja w s¹siedztwie bry³ i p³atów mar- pm p3 twego lodu lub w nieckach wytopiskowych Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg Q W1 Erozja oraz akumulacja przez wody lodowco- p¿2 p3 we, formowanie siê dolin i równin sandrowych Piaski i piaski ze ¿wirami kemów — k QW1 Akumulacja w przetainach, w warunkach pp¿ p3 deglacjacji arealnej Piaski i ¿wiry ozów — o QW1 Akumulacja przez wody lodowcowe w obrê- p¿ p3 bie szczeliny lub tunelu pod lodem Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe akumulacji szczelinowej Akumulacja w poszerzaj¹cych siê szczeli- — gs QW1 p¿ p3 nach lodowcowych Piaski, ¿wiry i g³azy moren martwego lodu — gm QW1 p¿g³ p3 Akumulacja miêdzy bry³ami martwego lodu Akumulacja grawitacyjna i przez wody lo- Stadia³ dolny Piaski, ¿wiry i g³azy moren czo³owych — gc QW1 p¿g³ p3 dowcowe Zlodowacenie Warty Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe — g QW1 Procesy glacitektoniczne p¿ p3 Akumulacja lodowcowa Gliny zwa³owe — g Q W1 Akumulacja lodowcowa gzw p3 Zlodowacenia œrodkowopolskie Egzaracja Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — fg Q W1 Intensywna erozja wg³êbna i akumulacja p¿1 p3 przez wody lodowcowe Akumulacja zastoiskowa w zbiorniku Mu³ki, piaski i i³y zastoiskowe — b Q W1 przed czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu mpi p3 Denudacja Interglacja³ Interglacja³ f-li M Erozja oraz akumulacja rzeczna i jeziorna Piaski i mu³ki rzeczno-jeziorne oraz torfy — Q 34– C zwartorzêd wielki mazowiecki pmt p Denudacja Gliny zwa³owe — g QG gzw p2 Akumulacja lodowcowa P lejstocen fg G Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 2 p¿ p Erozja i akumulacja przez wody lodowcowe

Sanu 2 b G Akumulacja zastoiskowa w zbiorniku przed Mu³ki, i³y i piaski zastoiskowe — Q 2 Zlodowacenia Zlodowacenie mip p czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu po³udniowopolskie Denudacja

22 cd. tabeli 2

Gliny zwa³owe — g Q N Akumulacja lodowcowa gzw p2 Egzaracja Nidy fg N

Zlodowacenia Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 2 Zlodowacenie p¿ p Erozja i akumulacja przez wody lodowcowe po³udniowopolskie

Interglacja³ Piaski i mu³ki rzeczno-jeziorne — f-li Q Erozja oraz akumulacja rzeczna i jeziorna augustowski pm p12– Denudacja Gliny zwa³owe — g Q A Akumulacja lodowcowa gzw p1 Egzaracja

fg A

Narwi Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 1 Erozja i akumulacja przez wody lodowcowe Plejstocen p¿ p najstarsze Zlodowacenia Zlodowacenie Czwartorzêd Margle kredowe jako kry w utworach plejstoceñskich Egzaracja lodowcowa, tworzenie siê kier — Q Cr p lodowcowych

Piaski i mu³ki z przewarstwieniami wêgla brunatnego Akumulacja w zbiorniku œródl¹dowym — pmwbr M Neogen Miocen

Piaski i piaski glaukonitowe — ppGk EOl+ Akumulacja morska Eocen+ Paleogen oligocen

Margle i wapienie margliste — me Cr3 Akumulacja morska Kreda górna Kreda

Po ust¹pieniu l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2 obszar ten ponownie podlega³ procesom, które doprowadzi³y do jego zrównania. Podczas interglacja³u mazowieckiego w obni¿eniach akumulowane by³y osady rzeczno-jeziorne. W zlodowaceniu Warty l¹dolód ponownie nasun¹³ siê na omawiany obszar. Nasuniêcie w stadiale dolnym tego zlodowacenia by³o ostatnim, które objê³o swym zasiêgiem omawiany obszar. Przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu tworzy³y siê zastoiska. Na skutek intensywnej dzia³alnoœci wód lodowcowych powstawa³y rynny, wype³niane osadami piaszczysto-¿wirowymi. Gliny zwa³owe pozostawione przez l¹dolód stadia³u dolnego przykryte s¹ przewa¿nie piaskami i ¿wirami lodowcowymi. W stadiale tym uformowa³y siê g³ówne elementy obecnej rzeŸby obszaru arkusza. Recesyjne postoje l¹dolodu wyznaczaj¹ ci¹gi wzgórz moren czo³owych. W przetainach i tunelach œródlodowych akumulowane by³y osady form szczelinowych, ozów i kemów. W koñcowym okresie zaniku pokrywy lodowej l¹dolód roz- pad³ siê na szereg p³atów martwego lodu, a na ich obrze¿eniu tworzy³y siê moreny martwego lodu. Wody lodowcowe uformowa³y wyraŸnie zaznaczaj¹ce siê w morfologii terenu doliny wód roztopowych i aku- mulowa³y w ich obrêbie osady wodnolodowcowe. P³aty i bry³y martwego lodu stopniowo uleg³y wyto- pieniu, co doprowadzi³o do powstania nieckowatych zag³êbieñ wytopiskowych. W stadiale œrodkowym zlodowacenia Warty tworzy³y siê rozleg³e zastoiska. Na pó³nocy obszaru arkusza wody lodowcowe usypa³y piaszczysto-¿wirowe równiny sandrowe. W okresie od interglacja³u eemskiego po schy³ek zlodowacenia Wis³y zag³êbienia wytopiskowe by³y wykorzystywane przez rzeki i zbiorniki jeziorne.

23 Uwolniony spod pokrywy lodowej obszar podlega³ intensywnym procesom denudacji. Wzniesienia by³y niwelowane, a u podnó¿y stoków i w obni¿eniach gromadzi³y siê osady deluwialne. Rozmywane osady sp³ukiwane by³y do zbiorników jeziornych. W obrêbie zag³êbieñ wykorzystywanych przez rzeki mia³a miejsce akumulacja piasków i ¿wirów. W rejonach, gdzie na powierzchni terenu wystêpuj¹ utwory piaszczyste, procesy eoliczne doprowadzi³y do powstania wydm i równin piasków przewianych. W holocenie (do dziœ) w dolinach cieków, a tak¿e w zag³êbieniach bezodp³ywowych i okresowo przep³ywowych trwa akumulacja osadów mineralnych i torfów. W dolinach wiêkszych rzek uformowa³y siê tarasy zalewowe. Efektem procesów omówionych w powy¿szym rozdziale jest dzisiejsza rzeŸba i budowa geologiczna omawianego obszaru.

IV. PODSUMOWANIE

Na mapie geologicznej obszaru arkusza Czeremcha przedstawiono bardziej szczegó³owy obraz granic wydzieleñ litostratygraficznych oraz form rzeŸby, ni¿ na Mapie geologicznej Polski 1:200 000 (Nowak, 1973a, b, 1974). Prace zdjêciowe, a tak¿e porównania z obszarami s¹siednimi pozwoli³y na inn¹ interpretacjê genezy niektórych form polodowcowych. Wykonane w ramach prac nad arkuszem trzy otwory kartograficzne (Kleszczele, Suchowolce i Reduty) dostarczy³y profilów osadów czwartorzêdu o dobrze wyra¿onym nastêpstwie serii glacjalnych i miêdzymorenowych. Dziêki wierceniom kartograficznym uzyskano nowe informacje o s³abo dotychczas poznanych utworach pod³o¿a czwartorzêdu. Ich wiek zosta³ udokumentowany badaniami paleontologicznymi (Gedl, 2005; Olszewska, 2006). Dane z otworów kartograficznych, uzupe³nione wynikami badañ geofizycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2004) umo¿liwi³y opracowanie nowego ujêcia mapy geologicznej odkrytej dla obszaru arkusza Czeremcha. Istotne dla ustalenia stratygrafii utworów plejstocenu okaza³y siê wyniki badañ palinologicznych, które pozwoli³y wyró¿niæ osady interglacja³u mazowieckiego (Granoszewski, 2006). W profilu litologiczno-stratygraficznym wydzielono na badanym obszarze utwory glacjalne czterech zlodowaceñ: najstarszych (zlodowacenia Narwi), po³udniowopolskich (zlodowaceñ Nidy i Sanu 2) i œrodkowopolskich (zlodowacenia Warty). W obrêbie zlodowacenia Warty wyró¿niono dwa stadia³y. W wyniku prac zdjêciowych i analizy geomorfologicznej rozpoznano powierzchniow¹ budowê obszaru i okreœlono genezê licznych i ró¿norodnych tu form polodowcowych. Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ wyró¿nione na omawianym obszarze ci¹gi moren czo³owych, wyznaczaj¹ce etapy recesji l¹dolodu zlodowacenia Warty. Zdaniem autora moreny wystêpuj¹ce na linii Dasze–Repczyce–Wólka

24 Terechowska wyznaczaj¹ po³udniow¹ granicê zasiêgu zlodowacenia Warty w tej czêœci Niziny Podla- skiej. Taki przebieg granicy zasiêgu zlodowacenia Warty by³ ju¿ przedstawiany w innych opracowa- niach z terenu Polski (Gilewska, 1991) oraz Bia³orusi (Karabanov i in., 2004). Do wyjaœnienia w trakcie przysz³ych prac badawczych na omawianym obszarze pozosta³o dok³adne ustalenie po³udniowego zasiêgu l¹dolodu stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty, a tak¿e przebiegu procesów geologicznych zwi¹zanych ze zlodowaceniem Odry. Wskazane te¿ by³oby dok³adniejsze rozpoznanie wystêpowania osadów interglacja³u mazowieckiego.

Opracowano Zak³ad Kartografii Geologicznej w Przedsiêbiorstwie Geologicznym SA Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie w Warszawie

Kraków, 2007 r.

LITERATURA

Boratyn J., 2006 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Boæki (458) (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Brud S., Kmieciak M., 2006a — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Bielsk Podlaski (419). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Brud S., Kmieciak M., 2006b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Bielsk Podlaski (419). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Brud S., Boratyn J., 2006 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Orla (420). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Brud S., Boratyn J., 2007 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Orla (420). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Doktór S., Graniczny M., Kucharski R., 1995 — Sprawozdanie z opracowania mapy liniowych elemen- tów strukturalnych Polski w skalach 1:200 000 i 1:500 000 na podstawie kompleksowej analizy komputerowej zdjêæ geofizycznych i teledetekcyjnych. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Gedl P., 2005 — Ekspertyza dinocystowa — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Czeremcha. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Gilewska S., 1991 — Geografia Polski. Œrodowisko przyrodnicze. RzeŸba. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Granoszewski W., 2006 — Ekspertyza palinologiczna próbek z otworu Suchowolce — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Czeremcha. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Gronkowska-Krystek B., 2005 — Wyniki badañ petrograficznych glin lodowcowych pochodz¹cych z wierceñ badawczych wykonanych dla potrzeb Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkuszy: Jedliñsk (671), Moñki (261), Boæki (458), Czeremcha (459) i Witowo (460). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jagodziñska B., Kalitiuk R., 2004 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych. Temat: Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Czeremcha. „Geoserwis”, Warszawa. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

25 Karabanov A. K., Matvejev A.V., Pavlovskaya I. E., 2004 — The main glacial limits in Belarus. Qaternary Glaciations-Extent and Chronology. 1. Europe. Elsevier. Kmieciak M., 2005 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Plutycze (379). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Kmieciak M., 2006 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Plutycze (379). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Kondracki J., 1972 — Polska pó³nocno-wschodnia. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kondracki J., 2002 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Krutous E. A., 1998 — Etapy formowania holoceñskich osadów na terenie Puszczy Bia³owieskiej. Mat. Konf.: Polsko-bia³oruskie seminarium „Paleogeografia górnego plejstocenu i holocenu wschodniej Polski i Bia³orusi”. 5–7 paŸdziernika 1998. Kraków. Lindner L., Astapova S. D., 2000 — The age and geological setting of Pleistocene glacigenic beds around the border between Poland and Belarus. Geol. Quart. 44, 2: 187–197. Marks L., 2000 — Zasiêgi l¹dolodu zlodowacenia Warty na Podlasiu. Mat. Konf.: Osady, struktury deformacyjne i formy warciañskiej strefy glacimarginalnej na Nizinie Podlaskiej. Warsztaty terenowe: 44–46. Lublin–Mielnik. Mojski J. E., 1972 — Nizina Podlaska. Geomorfologia Polski. 2. Ni¿ Polski.: 318–361. PWN, Warszawa. Nowak J., 1973a — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Bia³a Podlaska, wyd. A. Wyd. Geol., Warszawa. Nowak J., 1973b — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Bia³a Podlaska, wyd. B. Wyd. Geol., Warszawa. Nowak J., 1974 — Objaœnienia do mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Bia³a Podlaska. Wyd. Geol., Warszawa. Olszewska B., 2006 — Wyniki badañ mikropaleontologicznych próbek z ark. Czeremcha i Witowo Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Ró¿ycki S. Z., 1972 — Plejstocen Polski œrodkowej na tle przesz³oœci w górnym trzeciorzêdzie. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Szyd³ak T., 2005 — Badania minera³ów ciê¿kich oraz morfoskopia i obtoczenie ziaren kwarcu — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Czeremcha. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Zaborski B., 1927 — Studia nad morfologi¹ dyluwium Podlasia i terenów s¹siednich. Prz. Geogr., 7, 1–2. Znosko J., 1968 — Atlas geologiczny Polski 1:200 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Zernitskaya V. P., 1996 — Paleogeografia bia³oruskiego Polesia w póŸnym glacjale i holocenie. Prz. Geogr., 68, 1–2: 137–149.

26 Tablica I Tarasy akumulacyjne w dolinach rzecznych (zalewowe) Dna dolin rzecznych Drobne zagłębienia o różnej genezie Równiny jeziorne i rzeczno-jeziorne Piaskownie-żwirownie Równiny torfowe Opracował: M. KMIECIAK Copyright by Ministerstwo Środowiska Formy rzeczne Formy denudacyjne Formy jeziorne Formy utworzone przez roślinność Formy antropogeniczne r PŻ and Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2007 Skala 1:100 000 Ark. Czeremcha (459) SZKIC GEOMORFOLOGICZNY Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 starsze Ozy i formy akumulacji szczelinowej Zagłębienia końcowe (wytopiskowe) Wysoczyzna morenowa płaska Wysoczyzna morenowa falista Moreny czołowe akumulacyjne Kemy Moreny martwego lodu Wydmy Równiny piasków przewianych Równiny wodnolodowcowe: młodsze Doliny wód roztopowych Równiny zastoiskowe Formy lodowcowe Formy wodnolodowcowe Formy utworzone w strefie martwego lodu Formy eoliczne o o 52 30’ 52 40’ o o 22 30’ 22 30’

Orla Orla

PŻ Sipurka

Zb. Orlanka Białoruś PŻ PŻ Dubicze Cerkiewne PŻ PŻ

PŻ Nurzec PŻ PŻ PŻ Zb. PŻ

Nurzec CZEREMCHA r

PŻ Dobrowódka 012345km r

Biała r r r Kleszczele PŻ r PŻ

PŻ Nurczyk

Nurzec o o r 22 15’ 22 15’ o o 52 40’ 52 30’ 22o 15’ 22o 30’ Tablica II o o 52 B 52 Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 40’ 40’ Orlanka Ark. Czeremcha (459) Orla M Malinniki Dubicze Cerkiewne Orla SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY

Biała Skala 1:100 000 E+Ol M NEOGEN MIOCEN M Piaski i mułki z przewarstwieniami węgla brunatnego

Orlanka EOCEN+ Piaski i piaski glaukonitowe PALEOGEN OLIGOCEN E+Ol

KREDA Cr Margle i wapienie margliste KREDA GÓRNA 3

Orla Granice geologiczne

50 Izohipsy stropu utworów podczwartorzędowych w m n.p.m.

Uskoki przypuszczalne

Policzna Wybrane otwory wiertnicze z numeracją według mapy geologicznej 7 Nurzec M Policzna (symbol oznacza wiek: M — miocen, Cr3 — kreda górna; liczba — wysokość M 62,5 stropu utworów starszych od czwartorzędu lub rzędną zakończenia otworu Kleszczele w osadach czwartorzędowych, w m n.p.m.) E+Ol B E+Ol A Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej Dobrowódka

Cr3 E+Ol

Opracował: M. KMIECIAK

Nurzec

Sipurka

M Nurzec Białoruś

Nurczyk CZEREMCHA

52o 52o 30’ A 30’ 22o 15’ 22o 30’

012345km Copyright by Ministerstwo Środowiska and Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2007 Tablica I Tarasy akumulacyjne w dolinach rzecznych (zalewowe) Dna dolin rzecznych Drobne zagłębienia o różnej genezie Równiny jeziorne i rzeczno-jeziorne Piaskownie-żwirownie Równiny torfowe Opracował: M. KMIECIAK Copyright by Ministerstwo Środowiska Formy rzeczne Formy denudacyjne Formy jeziorne Formy utworzone przez roślinność Formy antropogeniczne r PŻ and Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2007 Skala 1:100 000 Ark. Czeremcha (459) SZKIC GEOMORFOLOGICZNY Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 starsze Ozy i formy akumulacji szczelinowej Zagłębienia końcowe (wytopiskowe) Wysoczyzna morenowa płaska Wysoczyzna morenowa falista Moreny czołowe akumulacyjne Kemy Moreny martwego lodu Wydmy Równiny piasków przewianych Równiny wodnolodowcowe: młodsze Doliny wód roztopowych Równiny zastoiskowe Formy lodowcowe Formy wodnolodowcowe Formy utworzone w strefie martwego lodu Formy eoliczne o o 52 30’ 52 40’ o o 22 30’ 22 30’